O RXUN YOZUVINI TRANSKRIPSIYALASHTIRISHDAGIʻ FARQLILIKLAR VA ULARNING YUZAGA KELISH SABABLARI MUNDARIJA KIRISH 3 I. BOB. OʻRXUN BITIKTOSHLARI VA ULARNI TRANSKRIPSIYA QILISH MASALALARI .................................... 12 § 1.1. Koʻkturklar davlati ............................................................................................................. 12 § 1.2. Oʻrxun bitiktoshlari va Koʻkturk yozuvlari manbasi ........................................................... 13 Маллицкий Н.Г. О связи тюркских тамг с орхонскими письменами (с таблицей). Протоколы заседаний и сообщений членов Туркестанского кружка любителей археологии. Год III, 1897- 1898, стр. 43-47. ................................................................................................................................ 18 § 1.3. Tor (lablanmagan) va yumaloq (lablangan) unlilarnig transkripsiyasi masalalari .............. 21 II. BOB. QALIN VA INGICHKA UNLILAR BILAN ISHLATILGAN UNDOSHLARNING TRANSKRIPSIYASI ............ 64 § 2.1. Qalin unlilar bilan ishlatilgan undoshlarning transkripsiyasi ............................................. 64 § 2.2. Ingichka unlilar bilan ishlatilgan undoshlarning transkripsiyasi ........................................ 90 III. BOB. NEYTRAL VA IKKI TOVUSH SIFATIDA TALQIN ETILUVCHI HARFLAR TRANSKRIPSIYASI ................ 118 3.1. Neytral undoshlar transkripsiyasi ...................................................................................... 118 § 3.2. Unli-undosh yoki undosh-unli sifatida talqin etiluvchi harflar ........................................ 140 § 3.3. Qoʻsh undoshlar transkripsiyasi ...................................................................................... 155 XULOSA .................................................................................................................................... 169 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR ROʻYXATI ........................................................................... 177 ILOVALAR ................................................................................................................................................. 186 SHARTLI QISQARTMALAR: ....................................................................................................................... 196

KIRISH (Falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi ) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati. Jahon tilshunosligida “Turk runiy yozuvi”, “O rxun-Yenisey yozuvi” kabi nomlarʻ bilan ma’lum bo lgan ʻ O rxun yozuvlari topilgandan boshlab yodnomalar ʻ mat nini o‘qish va izohlash b o yicha 40 dan ortiq yirik lingvistik tadqiqotlar olib ʻ borilgan. Garchi bu tadqiqotlar sohadagi bo shliqlarni to ldirishga xizmat qilgan ʻ ʻ bo lsa ham mazkur yozuvlarni o qish va talqin qilishdagi ayrim kamchiliklar ʻ ʻ hali to la bartaraf etilmagan. O rxun yozuvlarini o qish va talqin qilishdagi ʻ ʻ ʻ tafovutlar borasida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar qadimgi turkiy harflarning transkripsiyasi va transliteratsiyasi masalasi haligacha ilmiy-tadqiqiy muammo sifatida hal etilmaganligini ko‘rsatadi. Binobarin bugunga qadar O rxun yozuvlari bo yicha amalga oshirilgan barcha tadqiqotlarda ushbu ʻ ʻ yozuvlarning transkripsiyasida umumiylik yo q, ya’ni turkshunos olimlarning ʻ izlanishlari transkripsiya jihatidan bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun dunyo tillari transkripsiyasidagi umumiylik me’yorlarining mavjudligidan kelib chiqib, O rxun yozuvlarining umume’tirof etilgan umumiy xalqaro transkripsiyasini ʻ ishlab chiqish dolzarblik kasb etadi. Dunyo tilshunosli gi da keng qo llaniladigan transkripsiy ʻ a (transcription) atamasi b ir qancha ilmiy manbalarda til , tovush va talaffuzlarining, hatto ba‘zan urg ularning turli xil maxsus belgilar yordamida yozilishi yoki ko rsatilishi ʻ ʻ sifatida tushuntiriladi . Shu asosda qadimgi turkiy yozuv va tillarining boshqa alifbo va yozuv tizimlari bilan ifodalangan shakllarini har tomonlama o rganish ʻ ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga egadir. Shuningdek, yozma yodgorliklarning asl matnlari davriy va geografik til xususiyatlaridan kelib chiqib, Xalqaro Fonetik Assotsiatsiyasining (IPA) eng so nggi natijalariga ʻ asosan (2015-yil) tahrir qilinib, to g rilangan XFA (Xalqaro Fonetika Alifbosi) ʻ ʻ alifbosidagi harflar va ularning bir qancha tovushlarning talaffuzda ifodalanuvchi alohida belgilari (inglizcha:diacritic) bilan transkripsiyasini amalga oshirish, shubhasiz, umumturk tilshunosligi oldida turgan dolzarb vazifalardan biri sifatida ishning zaruratini yuzaga chiqaradi. 3

O‘zbekistonda O‘rxun yozuvlari barcha turkiy til va lahjalar uchun bobo til ekanligi e’tirof etilgan. Turkiy til va lahjalarning barcha xususiyatlari qadimgi tilda o zining lisoniy asoslarini topadi hamda shu asosda bu tillar tarixi tadqiqʻ qilinadi. Zero, « Bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat o‘z milliy manfaatlarini ta’minlash, bu borada, avvalo, o‘z madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir » 1 . Darhaqiqat, yodgorliklarga bevosita aloqador bo lgan ʻ o‘zbek tili ning ko‘plab xususiyatlari qadimiy turkiy til tabiatiga tayanib tushuntirilishi mumkin . Shuning uchun ham qadimiy turkiy bitiklar tarixiy hamda zamonaviy turkiy tillarni ilmiy tadqiq etishda muhim manba hisoblanadi. Qolaversa, mazkur matnlar qadimiy turkiy til va yozuvning bizga ma’lum ilk namunasi bo‘lib , keyingi davrlardagi uyg ur yozuvi ʻ ning yaratilishiga asos bo ldi. ʻ Bu esa mazkur tadqiqot mavzusining o‘zbek tilshunosli gi uchun dolzarbligini ko‘rsatadi. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 13-maydagi PF-4797- ʻ son “Аlisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o zbek tili va adabiyoti ʻ universitetini tashkil etish to g risida”, 2022-yil 28-yanvardagi PF-60-son ʻ ʻ “2022-2026-yillarga mo ljallangan Yangi O zbekistonning taraqqiyot ʻ ʻ strategiyasi to g risida”gi, 2019-yil 21-oktabrdagi “O zbek tilining davlat tili ʻ ʻ ʻ sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to g risida”gi ʻ ʻ farmonlari, 2017-yil 24-maydagi PQ-2995-sonli “Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora- ʻ tadbirlari to g risida”gi Qarori hamda boshqa me yoriy-huquqiy hujjatlarda ʻ ʻ ʼ belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo nalishlariga mosligi ʻ . Dissertatsiya tadqiqoti respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining I. “Аxborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma naviy-ma rifiy rivojlantirish, ʼ ʼ 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni // Xalq so‘zi, 2019, 22 oktabr, № 218 (7448). 4

innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirish” ustuvor yo‘nalishiga muvofiq bajarilgan. Muammoning o rganilganlik darajasi.ʻ O rxun-Yenisey yozuvlari ʻ bo yicha dunyoda va O zbekistonda ko plab ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. ʻ ʻ ʻ Jumladan, V.V.Radlov 2 , V.Tomsen 3 , H.Vamberi 4 , R.M.Мelioranskiy 5 , S.E.Malov 6 , H.N.Orhun 7 , A. fon Gabain 8 , T.Tekin 9 , M.Ergin 10 , G.Aydarov 11 , G‘ . Abdurahmonov , A.Rustamov 12 , A.Shukurlu 13 , E.Rejebov, J.Memmedov 14 , S.Sidikov, K.Konkobayev 15 , S.Amonjolov 16 , N.Аbdurahmonov, J.Eltazarov 17 , N.Rahmonov 18 , Q.Sodiqov 19 , N.Bazilxon 20 , Sh.Geng 21 , A.Berta 22 , S.Karjaubay 23 , A.B.Erjilasun 24 , E.Aydin 25 , M.O lmez ʻ 26 kabi olimlar tarafidan fundamental asarlar yaratilgan. Bu tadqiqotlar qadimgi turkiy bitiklarni o qish, sharhlash va ʻ ulardagi ayrim harf, tovush va so zlarning o ziga xos xususiyatlarini ta’riflab ʻ ʻ 2 Radloff W . Die Altürkischen Inschriften Der Mongolei . – Sankt-Peterburg , 1895. – P. 460. 3 Thomsen V. Inscriptions de`l Orkhon Dechiffrees. – Helsingfors, 1896. – P. 224. 4 Vambery H. Noten Zu Den Alttürikchen Inschriften Der Mongolei and Sibiriens. – Helsingfors, 1898. – P. 119. 5 Мелиоранский П.М. Памятник в честь Кул тегина . - С анкт- Петербург : « Типография императорской Академии Наук », 1899. – 144 с. 6 Малов С.Э. Памятники древнетуркской пис ь менности . – Москва -Ленинград: « Академик Наук », 1951. – 92 с. 7 O rqun H.N. Eski Türk Yazıtları. – Ankara, 1936. – S. 962. ʻ 8 Gabain A. Altürkishce Grammatik. – Hamburg, 1950. – P. 357. 9 Tekin T. A Grammar Of Orkhon Turkic. – Bloomington: Indiana University, 1968. – P. 419. 10 Ergin M. Orhun Abideleri. – İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1970. – S. 147. 11 Айдаров Г. Яз ы к ор х онски х памятников древнетюркской писъменности VIII в ека . – Алма- а та: Наука, 1971. – 3 71 с. 12 Абдура ҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил. – Тошкент: “Ўқитувчи”, 1982. – 166 с. 13 Şükürlü Ә., Qәdim Türk Yazılı Abidәlәrinin Dili. – Bakı: Maarif Nәşriyatı, 1993. – S. 335. 14 Режебов Э., Меммедов Ж. Орхон Енисей Абиделери. – Бакы: Язычы, 1993. – 399 с. 15 Сыдыков С., Конкобаев К. Байыркы Турк Жазусуу (VIII-Х Қылымдар) . – Бишкек : КТМУ , 2001. – 3 37 с. 16 Аманжолов А.С. История и теория древнетюркского писъма. – Алма -ата ты: “Мектеп”, 2003. – 366 с. 17 Абдураҳмонов Н., Элтазаров Ж. Қадимги туркий тил. Дарслик, – Тошкент, 2002. – 168 б. 18 Раҳмонов Н. Ўрхун-Энасой Ëдномалари. –Tошкент, 1987. 19 Соди қов Қ. Кўк турк битиклари : Матн ва унинг тарихий талқини . – Тошкент : “ ТошДШИ ” нашриёти , 2004. – 144 с. 20 Базыл х ан Н. Казакстан тари х и туралы турки деректемелери II : Коне турик битиктастары мен эскерткиштери (Ор х он, Енисей, Талас). – Алматы, 2005. – 250 с. 21 Geng, Shimin. 古代突厥文碑 铭研究 – Gǔdài tūjué wén bēimíng yánjiū. – Beijing: Zhongyang Minzu Daxue Chubanshe, 2005. P. 334. 22 Berta A., Szavaimat Jól Halljátok. A Türk és Ujgur Rovásírásos Emlékek Kritikai Kiadása. – Szeged, 2004 . P. 323. 23 Каржаубай С. Ор х он Муралары: 1 Китап. – Алмат ы : Абзал-Ай Баспас ы , 2012. – 392 с. 24 Ercilasun A.B. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. – İstanbul, Dergâh Yayınları, 2016. – S. 757. 25 Aydın E. Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). – İstanbul, Bilge Kültür Sanat, 2017. – S. 239. 26 Ölmez M. Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları Metin-Çeviri-Sözlük. – Ankara, Bilgesu Yayınları, 2012. – S. 375. 5

berishda erishilgan jiddiy yutuqlardir haqida turli-tuman fikr va mulohazalar bayon qilingan. Dissertatsiya t adqiqot i ning dissertasiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasi ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog ʻ liqligi. Disserta t siya tadqiqoti Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universitetining “ O ʻ zbek tili birliklarining funksional-pragmatik va semantik-uslubiy tahlili (sinxron va diaxron aspekt) ” mavzusidagi tadqiqot doirasida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi O rxun bitiklari deb nomlangan Kul tegin, Bilgaʻ xoqon va To nyuquq bitiklarida turkologlar tomonidan qilingan ʻ transkripsiyalarni solishtirish, transkripsiya farqlarini aniqlash va ularni XFAsiga ko ra qayta talqin qilishdan iborat. ʻ Tadqiqotning vazifalari. Disserta t siya oldiga qo‘yilgan vazifalarni amalga oshirish uchun quyidagi izlanishlarni amalga oshirish ko zda tutilgan: ʻ turkologlar tomonidan O rxun yozuvlaridagi unlilarning ʻ ( e, i, u, ü) transkripsiya qilinishini o rganish va ular qanday transkripsiya qilinishi kerakligi ʻ masalasini ochib berish; O rxun yozuvlaridagi qalin va ingichka unli tovushlar bilan qo llaniluvchi ʻ ʻ undoshlar qanday transkripsiya qilinganini tahlil etish va hozirgi turkiy tillarda bir harf bilan ifodalanuvchi B-b, D-d, G-g, K-k, L-l, N-n, R-r, S-s, T-t , Y -y undosh harflarining turlicha transkripsiya etilganligini va buning sabablarini ochib berish; O rxun yozuvlarida uchraydigan neytral undoshlar qanday transkripsiya ʻ qilingani va ularni qanday o‘qish va izohlash kerakligi masalasini ko rib chiqish; ʻ O rxun yozuvlarida uchraydigan unli+undosh yoki undosh+unli tarzida ʻ ikkita tovushni ifodalaydigan harflar ( , ,- , ?????? ?????? ?????? ?????? ?????? ) turkologlar tomonidan alohida- alohida harf shaklidami yoki tovush birikmasi (V+K / K+V) ifodalovchi alohida maxsus bitta belgi bilan transkripsiya qilinganmi , degan masalaga yechim topish; O rxun yozuvlaridagi qo sh undoshlar (ligatur) ʻ ʻ ( ?????? , w, W ) birliklar 6