O‘SMIR VOLEYBOLCHI QIZLARNI SAKRASH CHIDAMKORLIGINI RIVOJLANTIRISH METODIKASI
![O‘SMIR VOLEYBOLCHI QIZLARNI SAKRASH
CHIDAMKORLIGINI RIVOJLANTIRISH METODIKASI MUNDARIJA
KIRIS H 4- 8
I BOB. ZAMONAVIY SPORT O‘YINLARIDA SAKRASH
KO‘NIKMALARI VA SAKROVCHANLIK SIFATINING O‘RNI ... ......... 9-25
1.1. “Sakrash”, “sakrovchanlik”, “sakrash chidamkorligi”
tushunchalarining moxiyati va ularni inson hayotidagi
o‘rni............................................................................................... 9-11
1.2. Voleybolga xos sakrovchanlik va uni boshqa jismoniy sifatlar bilan
bog‘liqligi.............................................................. 12-22
1.3. Sakrash turlari va ularni harakatli o‘yinlar yordamida shakllantirish
afzalligi.................................................................. 23-25
II BOB. TADQIQOTNING G‘OYASI, VAZIFALARI, USLUBLARI VA
UNI TASHKIL QILISH........................................................... ......................... 26-38
2.1. Tadqiqotning g‘oyasi............................................................................. 26
2.2. Tadqiqot vazifalari va uslublari.................................................... 27
2.3. Qo‘llanilgan uslub-testlar mohiyati va ulardan foydalanish
tartibi.......................................................................................... 27-38
III BOB. VOLEYBOLGA XOS SAKRASH TURLARI,
SAKROVChANLIK VA ULARNI AN’ANAVIY HAMDA
NOAN’ANAVIY MASHG‘ULOTLAR DAVOMIDA SHAKLLANISH
SAMARADORLIGI........................................................................................... 39-59
3.1. Sakrash, sakrovchanlik, sakrash chidamkorligi tushunchalari va
ularning mantiqiy mohiyati............................................................... 39-49
3.2. An’anaviy mazmunli mashg‘ulotlar davomida sakrovchanlikni
rivojlanish sur’ati............................................................................ 50-58
III -bob bo ‘ yicha xulosalar........................................................................ 59
IV BOB. VOLEYBOLGA XOS IXTISOSLASHTIRILGAN SAKRASH
TURLARI VA ULARNI ISHLAB CHIQILGAN MAXSUS MASHQLAR
YORDAMIDA SHAKLLANTIRISH SAMARADORLIGI.......................... 60-67
IV bob bo ‘yicha xulosalar……………………………………………… 68
XOTIMA............................................................................................ ................. 69-70
AMALIY TAVSIY A LAR …………………………………………………….. 71-76
FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR............................................ ............... 77-78
1](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_1.png)
![KIRIS H
Mustaqillikka erishgan kundan boshlab mamlakatimizda jismoniy tarbiya
va sport davlat siyosatining ustivor yo‘nalishlari doirasida ravnaq topib bormoqda.
O‘tgan davr ichida ushbu soha bo‘yicha asrlarga teng o‘zgarishlar ro‘y berdi,
olamshumul islohatlar amalga oshirildi, yurtimiz bo‘ylab minglab jahon
standartlariga mos sport majmualari barpo etildi. Respublikamizning barcha
hududlarida yirik, nufuzli mamlakat va xalqaro musobaqalarni o‘tkazish odat
tusiga kirdi. Alohida ta’kidlash joizki, 2000-yildan boshlab diyorimizda “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” mohiyatiga hamohang bo‘lgan ko‘p bosqichli uzluksiz
o‘tkaziladigan “Umid nihollari”, “Barkamol avlod”, “Universiada” kabi ommaviy
sport musobaqalari joriy etilishi va yuqorida qayd etilgan islohatlarning amalga
tadbiq etilishi nafaqat sog‘lom, barkamol avlodni tarbiyalash imkoniyatlarini
kengaytirdi, balki jismoniy tarbiya va sportni xalqimiz hayotining kundalik
ehtiyojiga aylanishiga asos bo‘ldi.
Mazkur sohaga bo‘lgan bunday e’tibor yurtimiz farzandlari tarkibidan
yetuk, iste’dodli sportchilarni yetishtirib chiqarishga turtki berdi, negaki kunda
sport maktablarida endigina shug‘ullanishni boshlagan bolajonlar bugungi kunda
Jahon, Olimpiya o‘yinlari, Osiyo chempionatlari va boshqa yirik xalqaro
musobaqalarda yuksak o‘rinlarni egallashga muyassar bo‘lib, davlatimiz shuhratini
jahon ham jamiyati oldida tarannum etib kelmoqda.
Shu bilan bir qatorda bugungi kunda xalqaro musobaqalar raqobatning
keskinlasha borishi iste’dodli sportchilarni tayyorlash jarayoniga yangichp
texnologik yondashuv bilan qarashga da’vat etmoqda. Ushbu vaziyat sport
mashg‘ulotlari va umuman yuqori malakali sportchilar tayyorlash jarayonlarini
ilmiy asosda rejalashtirish hamda tashkil qilish zarurligiga e’tibor qaratmoqda.
Fikrimizcha, so‘nggi yillarda olib borilayotgan va chop etilayotgan ilmiy
tadqiqot ishlari-maqolalar, ma’ruzalar, monografiyalar-aksariyat yirik muammolar
yoki yaxlit mavzularga bag‘ishlanmoqda. Bu holat to‘g‘ri va taxsinga sazovor,
albatta. Shubhasiz, “kichik sportni” yuksak natijalar sportcha olib chiqish yo‘lida
yirik yoki yaxlit ilmiy mavzular yechimi ham o‘ta muhim rol o‘ynaydi, lekin har
2](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_2.png)
![bir yirik ilmiy muammo kichik, “ko‘zga ko‘rinmas muammochalardan” iborat
bo‘ladi. Bunday “muammochalar” ayniqsa tanlagan sport turiga dastlabki o‘rgatish
bosqichida tez-tez uchraydi, agar ular tadqiqotlar asosida o‘rganilib, o‘z vaqtida
bartaraf etilmasa, bora-bora yirik muammolar paydo bo‘la boshlaydi.
Mavzuning dolzarbligi: sakrash turlari, ularning koordinatsiyasi va
sakrash sur’atini rivojlantirishda o‘ziga xos mashqlarni tanlash, ularni
tabaqalashtirilgan holda qo‘llash o‘ta muhim amaliy axamiyatga egadir. Ana shu
dolzarb va a h amiyatli masalalar bizning magistrlik dissertatsiyamiz mazvusini
tanlashga asos bo‘ldi.
Tadqiqotning predmeti sifatida voleybol to‘garagida shug‘ullanuvchi 11-
12 yoshli bolalarni tanlash, ular bilan o‘tkazilayotgan mashg‘ulotlarini ijodiy
yondashuv asosida kuzatish, olingan natijalar asosida sakrash ko‘nikmalari hamda
voleybolchiga xos sakrovchanlik sifatini shakllantirishga mo‘ljallangan vaziyatli
mashqlar majmuasini ishlab chiqish va uning samaradorligini pedagogik tajriba
yordamida o‘rganishga da’vat etdi.
Tadqiqotning maqsadi: voleybolga xos bo‘lgan sakrash ko‘nikmasi,
sakrab ijro etiladigan texnik usullarga ixtisoslashgan sakrash turlari va ularni erta
yoshlikdan boshlab shakllantirish afzalligini o‘rganishga bag‘ishlangan.
Tadqiqotning vazifalari: tanlangan mavzu moxiyati va mazmunini
ochish, rejalashtirilgan tadqiqot maqsadini amalga oshirish bo‘yicha quyidagi
vazifalar belgilanadi:
1. Voleybolga xos sakrash turlari, ularning tarkibiy tuzilishi va
sakrovchanlikni rivojlanish dinamikasini o‘rganish.
2. Voleybolga xos sakrash turlari, sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligini rivojlantiruvchi vaziyatli o‘yin mashqlari majmuasini ishlab
chiqish va uning samaradorligini yosh voleybolchilar jalb qilingan pedagogik
tajriba yordamida o‘rganish.
3. Olingan natijalar asosida uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish va ularni
voleybolchilar tayyorlash amaliyotiga tadbiq eti sh .
3](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_3.png)
![To‘g‘ri, “voleybol nazariyasi va uslubiyati” faniga doir ilmiy hamda o‘quv
adabiyotlarida “sakrash”, “sakrovchanlik” va “sakrash chidamkorligi” mavzulari
batafsil ochib berilgan. Ammo, sakrab ijro etiladigan o‘yin usullariga xos (zarba,
to‘siq) sakrash turlari va ularni shakllantirish masalalari nazardan chetda qolgan.
Sakrash ko‘nikmalari va ularni turmush tarzida muayan to‘siq yoki
qarshiliklarni yengishda as qotadigan zarur harakatlar tarkibiga mansub bo‘lib,
zamonaviy sport amaliyotida o‘ziga xos xususiyatli harakat vazifalarii hal qilida
muhim axamiyat kasb etadi. Sakrash ko‘nikmlari (uzunlikka yoki balandga
sakrash, yon tomonlarga sakrash, langar bilan sakrash, suvga sakrash va x.k.) - bu
tayanchsiz holatga ijro etiluvchi va kordinatsion, biomexanik hamda aerodinamik
jixatlardan farq qiluvchi texnik-taktik harakat majmuasini ifodalaydi. Sakrash
elementlari qo‘llaniladigan har bir sport turida sakrash ko‘nikmasi o‘z moxiyati,
maqsadi, mazmuni va yo‘nalishi bilan keskin farqlanadi. Masalan, yengil
atletikada uzunlikka sakrash, to‘siqlararo sakrash, langar bilan sakrash, sport
o‘yinlarida (voleybol, basketbol, futbol, gandbol) vertikal yoki dioganal
yo‘nalishda sakrash, badiy gimnastikaga xos sakrash va xokozalar qayd etilgan
fikrga misol bo‘la oladi.
Ilmiy yangiligi: 1. Voleybolga xos sakrash turlari, ularning tarkibiy
tuzilishi va sakrovchanlikni rivojlanish dinamikasi o‘rganilgan.
2. Voleybolga xos sakrash turlari, sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligini rivojlantiruvchi vaziyatli o‘yin mashqlari majmuasini ishlab
chiqish va uning samaradorligini yosh voleybolchilar jalb qilingan pedagogik
tajriba yordamida o‘rganilgan.
3. Olingan natijalar asosida uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish va ularni
voleybolchilar tayyorlash amaliyotiga tadbiq etilgan.
Tadqiqotning ilmiy farazi. Voleybolda turli zonalarda va turli taktik
maqsadda sakrab ijro etiladigan hujum zarbalari turlariga mos sakrash
ko‘nikmalari o‘ziga xos koordinatsion mazmun (nusqa) bilan farqlanadi. Faraz
qilindiki, bunday sakrash ko‘nikmalarini ixtisoslashtirilgan vaziyatli o‘yin
4](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_4.png)
![mashqlari yordamida erta yoshlikdan boshlab shaklllantirish sakrash balandligini
ham, uning koordinatsion aniqligini ham jadal o‘sishiga imkon yaratadi.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tahlili. Mutaxasislarning fikriga
ko‘ra, voleybolda sakrovchanlik sur’ati nafaqat oyoq mushaklarining “portlovchi”
kuchiga bog‘liq ekan, balki balandligi oyoqlarning tizza qismidan bukilish
burchagi va tana xamda qo‘llarning faol “yoysimon” xarakati bilan ham belgilanar
ekan. (Yu.D.Jeleznyak, 1997; 2005; L.R.Ayrapetyans, 2006; L.R.Ayrapetyans,
A.A.Pulatov, 2012). Mazkur mualliflar yana bir muxim masalaga e’tibor
qaratishdiki, sakrab turli o‘yin usullarini (Masalan zarba berish, to‘siq qo‘yish, to‘p
uzatish yoki to‘p kiritish) ijro etishda sakrash kordinatsiyasi va sakrash
balandligini ta’minlovchi mushaklarda ixtisoslashuv belgilari shakllanib borar
ekan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Sakrash
ko‘nikmalari va ularning mazmun-moxiyati nafaqat sport turining xususiyatiga
qarab farqlanadi, balki bir sport turi tarkibida ijro etiladigan sakrash ko‘nikmalari
sakrab bajariladigan texnik usullar turi va yuzaga kelgan taktik vaziyatlar talabiga
qarab har bir-biridan keskin farq qiladi. Jumladan voleybolda birinchi yoki
ikkinchi “temp” o‘yinchisining zarba berishda, to‘p kiritishda, to‘siq qo‘yishda,
to‘p uzatishda va orqa zonalardan hujum qilishda qo‘llaniladigan sakrash
ko‘nikmalari turli mazmun va yo‘nalishda ijro etiladi. Amaliy jihatdan muxim va
e’tiborli joyi shundaki, ushbu o‘yin usullarining ayrimlarini (zarba berish va to‘siq
qo‘yish) ijro etishda foydali natijaga erishish ustivor jixatdan sakrovchanlik
sifatiga bog‘liqdir.
Ma’lumki, bugungi kunda sport amaliyotida jismoniy sifatlar, shu jumladan
sakrash ko‘nikmalari va sakrovchanlik sifatini tanlagan sport turiga xos
yo‘nalishda shakllantirish erta yoshlikdan boshlab amalga oshirilishi isbot talab
qilmaydi.
Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya “Kirish”, 4 ta
bob, “Xotima”, “Amaliy tavsiyalar” va “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” dan
iborat bo‘lib, uning hajmi 78 betni tashkil etadi. Ishda o‘tkazilgan tadqiqot
5](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_5.png)
![natijalari tahlili 11 ta jadval, 33 ta rasm, 3 ta diagramma va 23 ta mahalliy hamda
xorijiy manbalardan foydalanilgan.
6](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_6.png)
![I BOB. ZAMONAVIY SPORT O‘YINLARIDA SAKRAS H
KO‘NIKMALARI VA SAKROVC H ANLIK SIFATINING O‘RNI
1.1. “Sakrash”, “sakrovchanlik”, “sakrash chidamkorligi” tushunchalarining
mohiyati va ularni inson hayotidagi o‘rni
Inson tug‘ilishidan boshlab butun hayoti davomida har xil o‘yinlar
jarayonida, uy-ro‘zg‘or, xo‘jalik ishlari, turmush “chorraxalarida”, kasbiy mehnat
va harbiy xizmat faoliyatida favqulotda vaziyatlarda, jismoniy tarbiya va sport
amaliyotida turli hayotiy zarur harakat ko‘nikmalaridan foydalanadi. Bunday
ko‘nikmalar jumlasiga o‘t i rish-turish, emaklash, yurish-yugurish, to‘xtash, osilish,
h atlash, sakrash, muvozanat saqlash va h.k.lar kiradi. Yosh ulg‘aya borgan sari bu
ko‘nikmalar inson turmush tarzi, mehnat, oddiy-tabiiy harakat faoliyati va hayotiy
vaziyatlar ta’sirida o‘z-o‘zidan ham shakllanib boradi.
Lekin, ma’lumki, inson bunday ko‘nikmalarning ayrimlarini, ayniqsa
yugurish, to‘xtash, osilish, emaklash, xatlash va sakrash ko‘nikmalarini beixtiyor,
ya’ni favqulod vaziyatlar talablariga asosan yoki ixtiyoriy-maqsadli tartibda
bajaradi. Demak, shu va qolgan barcha harakat ko‘nikmalarining yuksak
shakllangan bo‘lishi favqulod vaziyatlarda ham maqsadli vaziyatlarda ham inson
hayoti va taqdirini ijobiy hal qilishga zamin yaratadi deb xulosa qilish mumkin.
O‘z navbtida bunday xulosa o‘zini hurmat qiladigan, o‘z sog‘lig‘i va boyligini
o‘ylaydigan har bir insonni jismoniy-sport mashqlari bilan muntazam
shug‘ullanishga da’vat etadi.
Yuqorida qayd etilgan hayotiy zarur harakat ko‘nikmalari ichida “sakrash”
va u bilan bog‘liq bo‘lgan sakrovchanlik hamda sakrash chidamkorligi kabi
jismoniy sifatlar nafaqat turmush “chorrahalarida” “og‘irni yengil qiladi”, balki bu
sifatlarni muntazam qo‘llaniladigan ixtisoslashtirilgan mashqlar ta’sirida yuksak
shakllangan bo‘lishi bir qator sport turlarida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
“Sakrash” tushunchasi nimani anglatadi? – degan savol tug ‘ iladi. Aksariyat
maxsus adabiyotlarda “sakrash” ko‘nikmasi-bu joydan yoki yugurib kelib, bir yoki
7](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_7.png)
![ikki oyoq bilan depsinib, tayanchli holatdan tayanchsiz holatga o‘tib turli
yo‘nalishlarda (vertikal, dioganal, gorizontal, aylanma va h.) tanani “bir joydan
ikkinchi joyga” ma’lum harakat (qo‘l, oyoq, yelka, bosh) yordamida ko‘chirish
tushunchasini ifodalaydi-deb izoh berildi (Yu.D.Jeleznyak, 1998, 2013;
A.V.Belyaev, M.V.Savin, 2000; Yu.N.Kleshev, 2003; L.R.Ayrapetyans, 2006;
L.R.Ayrapetyans, A.A.Pulatov, 2012).
Sakrash ko‘nikmasini bunday tushuncha bilan izohlash hech qanday
shubha uyg‘otmaydi, albatta. Lekin biz bu tushunchaga yanada chuqurroq ma’no
kiritish muhim deb o‘ylaymiz. Ushbu “ma’no” quyidagi obrazli misol bilan
tushuntirilishi mumkin. Samolyot havoga faqat unga o‘rnatilgan motor kuchi bilan
ko‘tarilmaydi, balki ma’lum aerodinamik qonuniyatlar evaziga ko‘tariladi.
Jumladan, motor samolyotni oldinga qarab harakatlantiradi, uning qanotlaridagi
harakatlanuvchi qanotchalarining pastga qarab og‘ishi (harakatlanishi) havo
qarshiligini yengib, samolyotni havoga ko‘taradi. Yugurib kelib sakrashda ham
so‘ngi qadamlarda oyoqni tizza qismidan bukilishi, qo‘llarni (qanotlarni) orqada
qoldirilishi va depsinish vaqtida ularni oldinga-yuqoriga keskin harakatlantirilishi
inersion kuch evaziga sakrash balandligini oshiradi. Agar sakrovchini ikki qo‘li
bog‘lab qo‘yilsa va gavda pastga egilmasa, oyoqlarning portlovchi kuchi qanchalik
rivojlangan bo‘lmasin, sakrash balandligi ta’minlanmaydi. Demak, sakrash
ko‘nikmasi va uning balandligi ham aerodinamik qonuniyatlar bilan bog‘liqdir.
Bundan tashqari yuqoriga (vertikal) yoki uzunlikka (gorizontal-yoysimon) sakrash
vaqtida-havoda (tayanchsiz holatda) sportchi zarur bo‘lgan, muayyan
koordinatsion xususiyatga ega bo‘lgan harakatlarni (voleybolda qo‘lni hujum
zarbasi yoki to‘siq qo‘yishga qaratilgan xarakati) bajaradi. Binobarin, sakrash turi,
uning koordinatsion xususiyati havodv (tayanchsiz holatda) bajariladigan (zarba
berish yoki to‘siq qo‘yish) harakati koordinatsiyasi, maqsadi va taktikasiga mos
ixtisoslashgan bo‘lmog‘i lozim.
Alohida ta’kidlash joizki, muayyan o‘yin usuliga (turli zonalardan sakrab
zarba berish, to‘p uzatish va h) mos ixtisoslashgan sakrash turi bir partiya yoki
butun o‘yin davomida takrorlanib borganda shu sakrash ko‘nikmamining nafaqat
8](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_8.png)
![balandligi (sur’ati), balki uning koordinatsion va biomexanik nus’hasi (mazmuni)
ham buzilishi mumkin. Demak, sakrovchalik-ya’ni bir yoki bir necha marta baland
sakrash qobiliyatidan tashqari sakrash chidamkorligi ham shakllangan bo‘lishi
darkor.
Sakrovchanlik tushunchasining ostida qanday ma’no yotadi? – degan savol
tug‘iladi. Sakrovchanlik-bu joydan yoki yugurib kelib, oyoqlarni optimal
burchakda burchakda bukib (og‘irlik markazini pastroq tushirib), qo‘llar va
gavdani faol harakati evaziga maksimal baland sakray olish qobiliyatini anglatadi.
Yugurib kelib depsinib, tayanch holatdan chiqib, yana tayanch holatga qaytish
vaqti qancha uzoq bo‘lsa, sakrash balandligi shunchalik katta miqdor bilan
ifodalanadi. Agar bunday sakrash sur’ati, uning koordinatsiyasi va biomexanik
nusxasi qanchalik uzoq vaqt davomida o‘zgarmasa (saqlab qolsa), shunchalik
sakrash chidamkorligi yaxshi shakllangan deb baholanadi. Bunday sakrash
chidamkorligining ta’minlanishi oyoq mushaklarining portlovchi kuchi, gavda va
qo‘llarning faol inersion harakat kuchi hamda oyoqlarning tizza qismidan optimal
bukilish burchagi bilan belgilanadi.
Yuqoridan qayd etilganidek, aksariyat sport turlarida (sport o‘yinlari
turlari, yengil atletikaning sakrash turlari, gimnasitka, akrobatika, suvga sakrash,
figurali uchish va h.) ijro etiladigan sakrash ko‘nikmalari yoki elementlari bir
biridan keskin farqlanadi. Lekin bugungi kungacha bir sport turida sakrab ijro
etiladigan harakat (o‘yin) usuliga, uning koordinatsiyasi, biomexanik nusxasi va
albatta taktik vazifasiga qarab sakrash, sakrovchanlik hamda sakrash chidamkorligi
kabi maxsus sifatlar deyarli o‘rganilmagan. M.A.Godik (2006) ning ta’kidlashicha
hatto oddiy yugurish mashqlarida sakrash elementleri mavjud ekan. Uning fikricha
odam yugurishda avval bir oyog‘i bilan depsinish evaziga tayanch holatdan
tayanchsiz holatga o‘tadi – “havoda uchish fazasini” bajaradi, keyin ikkinchi
oyog‘iga qo‘nib, tayanch holatga keladi. Agar shu uchish fazasi qanchalik uzoq va
takrorlanishi (sikli) tez almashinsa, belgilangan masofa shunchalik qisqa vaqtda
bosib o‘tilar ekan.
9](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_9.png)
![Muhokama etilayotgan masalalar va fikr-mulohazalardan ko‘rinib turibdiki
har bir sport turida sakrash yoki sakrash elementlaoi mavjud bulib, ular o‘ziga xos
koordinatsion, biomexanik va aerodinamik xususiyatlar bilan farqlanadi. Shunday
ekan har bir sport turiga xos harakat (o‘yin) texnikasi va taktikasiga o‘rgatishda
sakrash ko‘nikmasi yoki elementiga taaluqli bo‘lgan koordinatsion biomexanik va
aerodinamik xususiyatlariga ham e’tibor qaratish muhim axamiyat kasb etadi.
Lekin, ko‘pgina sport o‘yinlari turlarida, ayniqsa voleybolda, masalan hujum
zarbasi beriladigan zonaga, zarba usuli, zarba taktikasi va o‘yin vaziyatiga qarab
muvofiq sakrash turini ixtisoslashtirilgan mashqlar asosida shakllantirishga
umuman e’tibor qaratilmaydi. Bunday xolatni chop etilgan va bugungi kunda
“xizmat” qilayotgan ilmiy va o‘quv adabiyotlaridan kuzatish mumkin.
1.2. Voleybolga xos sakrovchanlik va uni boshqa jismoniy sifatlar bilan
bog‘liqligi
Har bir harakatning maqsadi, moxiyati va mazmuni qanday faoliyat yoki
qaysi sport turiga xos bo‘lmasin uni u yoki bu shiddatda ijro etilishi barcha
jismoniy sifatlar bilan o‘zaro bog‘liqdir. O‘z navbatida har bir jismoniy sifatni,
masalan sakrash-sakrovchanlik sur’ati, boshqa jismoniy sifatlarning proporsional
nisbatda rivojlanganligi bilan belgilanadi. Jumladan, voleybolda joyidan yoki
yugurib kelib hujum zarbasini berish uchun muayyan zonadan sakrash-oddiy
reaksiya, harakat (yugurish) tezligi, oyoqlarning absolyut va portlovchi kuchi,
gavda va qo‘llarning tezkor inersion kuchi, aerodinamik kuchga asoslanadi.
Bundan tashqari, o‘yin davomida sakrashni ko‘plab takrorlanishi sakrash
chidamkorligini, bir zonadan boshqa zonaga o‘tib zarba berish yoki to‘siq qo‘yish
uchun chaqqonlik sifatini, gavdani orqaga bukib-tezkor yozish (hujum zarbasi va
sakrab kuchli zarba berishda) egiluvchanlikni talab qiladi. Zamonaviy voleybolda
o‘yin shiddatini borgan sari keskinlasha borishi, nisbatan kichik hajmli maydonda
(9x9m) 6 o‘yinchining o‘zaro tezkor harakatlanishi, bir o‘yin usulini ijro etib,
tezkor boshqa usulga o‘tishi va albatta raqlbatni kuchayib borishi nafaqat barcha
jismoniy sifatlarni proporsional nisbatda yuksak shakllangan bo‘lishini talab qiladi,
10](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_10.png)
![balki barcha psixologik sifatlarni ham (diqqat, xotira, idrok, tafakkur, ong,
vaziyatni tezkor payqash, farqlash, raror qabul qilish va h.) takomillashgan
bo‘lishiga e’tibor qaratadi. Buning uchun sportchida psixofunksional imkoniyatlar
o‘ziga xos mashqlar asosida muntazam shakllantirilib borilishi kerak bo‘ladi.
Shunday bo‘lsagina barcha sakrab ijro etiladigan o‘yin usullarida sifat va samara
bo‘ladi, ularni foydali natija bilan yakunlash imkoniyati ochiladi.
Aksariyat mutaxasis olimlarining ta’kidlashishiga voleybolga xos texnik-
taktik ko‘nikmalarga o‘rgatish va ularni takomillashtirishda sakrash
koordinatsiyasi, biomexanik va aerodinamik xususiyatlariga urg‘u berish muhim
amaliy ahamiyatga ega ekan (Yu.D.Jeleznyak, 1998, Yu.D.Jeleznyak,
V.A.Kunyanskiy, A.V.Chachin, 2005; Yu.D.Jeleznyak, 2013; V.Ye.Xapko,
V.N.Maslov, 1990; V.Yu.Shnayder, 2008; N.V.Belyaev, L.V.Bulыgin, 2004;
A.V.Belyaev, M.V.Savin, 2000; Yu.N.Kleshev, 2003; L.R.Ayrapetyans, 2006;
L.R.Ayrapetyans, A.A.Pulatov, 2012). Ushbu mualliflar fikriga qaraganda zarba
berish yoki to‘siq qo‘yish ko‘nikmalarini samarali ijro etish imkoniyati
koordinatsion jihatdan shu o‘yin usullariga mos sakrash qobiliyati zarur ekan.
Zamonaviy voleybolda ijro etiladigan aksariyat o‘yin malakalarini (sakrab
o‘yinga to‘p kiritish, sakrab to‘p uzatish, zarba berish, to‘siq qo‘yish) “havoda”
amalga oshiriladi. Demak, bunday malakalarini ijro etish samaradorligi nafaqat
texnik mahoratga , balki ustivor ravishda sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligiga bog‘liqdir.
Ushbu sifatlarni rivojlantirish masalalari voleybol amaliyotida muhim va
o‘ta ahamiyatli mavzu sifatida ko‘pgina tadqiqotchilar ishlarida va ilmiy
adabiyotlarda o‘z ifodasini topgan.
Jumladan, Yu.D.Jeleznyak (1998) vertikal sakrash misolida malakali
voleybolchilarning tezkorlik-kuchlilik sifatini “zarbdor” uslubida rivojlantirish
imkoniyati afzal ekanligini ko‘rsatib o‘tgan. Uning fikricha “portlovchi” kuchni
rivojlantirishda ushbu uslubdan foydalanish yaxshi natija beradi, lekin bunday
mashg‘ulotlarni musobaqadan 10-12 hafta avval 3 martadan o‘tkazib turish lozim
bo‘ladi.
11](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_11.png)
![Chan Suan Dong (1987) o‘z tadqiqotlariga asoslangan holda shuni ma’lum
qiladiki, voleybolchilarning o‘yin samarasini ta’minlovchi maxsus jismoniy sifatlar
tayyorgarlik davrining bosqichlarida ikki omil bilan belgilanadi: tezkorlik-
kuchlilik tayyorgarligi va tayyorgarlikning aralash omili (tezkorlik va tezkorlik
chidamkorligi). 1 bosqichida ularning ulushi 83,3% ga teng. Bunda tezkorlik-
kuchliik tayyorgarligi 1 o‘rinda tursa, tezkorlik tayyorgarligi 2 o‘rinda turadi. 2
bosqichda 93,2% va 3 bosqichda 100%. Bu bosqichlarda tezkorlik va tezkorlik
chidamliligi 1 o‘rinda tursa, tezkorlik-kuchlilik tayyorgarligi 2 o‘rinda bo‘lishi
kerak.
Yu.N.Kleshev (2003) ning fikriga ko‘ra, tayyorgarlikning dastlabki
bosqichida tananing uzunligidan tashqari, sakrovchanlik va chaqqonlik sifatlari
ko‘rsatgichlari o‘ta muhim hisoblanadi. Keyingi bosqichlarida esa tezkorlik, qo‘l
mushaklari kuchi va diqqatning turg‘unligi ustivor ahamiyatga ega bo‘ladi.
Voleybol elementlari bilan qo‘shib o‘tiladigan jismoniy tarbiya larsini
kichik sinf o‘quvchilari jismoniy tayyorgarligiga ta’sir etish darajasini o‘rganish
natijasida Zuoza Aureliyus-Kazis Kazevich (1989) shunday xulosaga keldiki, aniq
maqsadga yo‘naltirilgan voleybol darslari nafaqat yosh o‘quvchilarni tarbiyalashda
samarali vosita bo‘lib hisoblanadi, balki voleybol tugaragiga dastlabki tanlov
asosida qabul qilish va ularning o‘rni ixtisosligini bashorat yordamida belgilab
olish imkonini beradi.
Sakrovchanlik sifatini rivojlantirishga qaratilgan yangicha uslubiyatni taklif
qilgan M.I.Popichev (1992) bu uslubiyatni yosh voleybolchilarda sinab ko‘rdi. U
shu voleybolchi bolalarni tana bug‘imlarining uzunligiga qarab 4 ta guruhga
ajratadi:
1. qisqa boldirli va uzun son va gavdali bolalar;
2. uzun son va gava qisqa boldirli bolalar;
3. uzun boldirli va qisqa son va bolalar;
4. kalta son va uzun gavdali hamda boldirli bolalar.
Aynan shu morfologik xususiyatlarni e’tiborga olgan holda har bir
guruhdagi bolalarni o‘ziga hos aksariyat sakrovchanlik mashqlari bilan
12](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_12.png)
![shug‘ullantirdi va ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng ushbu mashqlar samarasini
tekshirib ko‘rdi. Ushbu samaradorlik shundan iborat bo‘ldiki, eng yaxshi
ko‘rsatgichlar (yuqoriga sakrash, depsinish kuchi va vaqti) birinchi guruhdagi
bolalarda qayd etiladi.
Uzoq yillar davomida malakali voleybolchilar sakrovchanligi sakrash
chidamkorligining o‘sishini kuzatib kelgan M.Boyrbekov (2003) ilmiy va amaliy
ahamiyatga ega qatvaffaq bo‘ldi. Jumladan, uning fikricha yuqori malakali
voleybolchilar bir o‘yin mobaynida zarba berish va to‘siq qo‘yish uchun 306
martadan 600 martagacha sakrar ekanlar. Ushbu malakalarni ijro etish uchun eng
ko‘p marta sakrash 4 partiyaga to‘g‘ri keladi(142 marta). To‘siq qo‘yish uchun
sakrash (122), zarba berish uchun sakrashdan ko‘proq, qaytarilar ekan (113 marta).
Kuzatuvlarga ko‘ra bitta mashg‘ulot davomida bajariladigan sakrash soni, bitta
musobaqada sakrash sonidan kam ekanligi aniqlangan. Olingan natijalar shunga
e’tibor qaratadiki, mashg‘ulotlar davomida ixtisoslashgan sakrash mashqlarni
to‘psiz va to‘p bilan ijro etiladigan texnik malakalar asosida qo‘llash zarur ekan
hamda bunday mashqlar soni musobaqada ijro etiladigan sakrashlar sonidan 1,5-2
barobar ortiq bo‘lishi darkorligini ko‘rsatadi.
Yuqorida qayd etilgandek o‘yin davomida sakrash sifatini nafaqat soni,
balki uni qanday balandlikda ijro etilayotganligi katta ahamiyatga egadir. Shuning
uchun bu sifatni dastlabki bosqichidan boshlab, samarali mashqlar asosida
shakllantirish zarur. Sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini oshirishda nafaqat
maxsus mashqlar, balki turli moslama-trenajyorlardan ham foydalanish yaxshi
natija beradi. Jumladan sakrash espanderi yoki sakrash tumbasi sakrovchanlikni va
sakrash chidamliligini rivojlantiradi. Tumba bo‘limlaridan iborat bo‘lib, uni har xil
balandlikka qo‘yish mumkin. Asosan sakrovchanlikni oshirishda bajariladigan
mashqlar quyidagilardan iborat. Bir oyoqda va ikki oyoqda depsinib sakrag; sakrab
o‘tish; yuqoriga sakrash va hujumchi zarbasini bajarishdagi sakrashlar kiradi.
Sakrash espanderida mashq bajarish sakrovchanlikni rivojlantiradi. Bunda belga va
polga amartizator boylanadi va osilib turgan to‘pga qo‘lni tekkizish uchun
sakraladi. Mashqlarni nazorat qilishda shug‘ullanuvchilarni jixozlardan to‘g‘ri
13](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_13.png)
![foydalanishi va mashqlarni to‘g‘ri va aniq bajarishiga e’tibor berish kerak.
Yuqorida keltirilgan mashqlarni bir maromda bajarish yosh voleybolchilarda
muhim rol o‘ynaydi. Buning uchun voleybolchi (sportchi) sakrash quvvatini va
epchillik maxoratini doimiy bir xil maromda olib borishi maqsadga muvofiqdir.
Yana shuni aytib o‘tish joizki sportchi sakrash quvvatini va epchillik xarakatini
aniq bir mo‘ljalga olgan holda to‘pga o‘sha kuch-quvvatini sarflamog‘i kerak.
Voleybolchi o‘z zonasiga javob bergan holda hujum zarbasini yoki to‘pni uzatib
berishni, to‘siq qo‘yishda boshqa sheriklariga xalaqit qilmagan holda sakrashni
aniq bajarish kerak. Yosh voleybolchilarda sakrovchanlikni oshirishda maktabdan
tashqari va maktab sharoitlarida har xil harakatli va xalq o‘yinlaridan foydalanish
bilan, ham sakrovchanlikni oshirish mumkin. Sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligi o‘yin mobaynida zarur rol o‘ynabgina qolmay, texnik usullarni
chaqqonlik bilan bajarish va o‘yin davomida voleybolchini joy o‘zgartirishi
rivojlanishini yaqindan ta’minlaydi. O‘yin ketayotgan bir jarayonda favqulotda har
xil harakatga soluvchi vaziyatlar bo‘lib qoladiki, bu vaziyatlar o‘yinchini tusiq
qo‘yishida va zarba berishida tez va aniq fikirlashini talab qiladi.
Quyida sport bilan endi shug‘ullanishni boshlagan 10-12 yoshli o‘g‘il va
qiz bolalarda joydan turib va yugurib kelib gorizontal sakrashni dastlabki hamda 6
oylik mashg‘ulotlardan so‘ngi ko‘rsatgichlarini havola etilgan.
1 jadvalda yosh voleybolchilarga xos tezkorlik-kuch va sakrovchanlik
sifatlarini ifodalovchi me’yoriy ko‘rsatgichlar qayd etilgan.
1 jadval
Yosh voleybolchilarning jismoniy tayorgarligini o‘rtacha ko‘rsatgichlari
Testlar Yoshi
10
yosh 12 yosh 14 yosh 16
yosh
30 m ga yugurish 4,50 4,00 3,70 3,60
Abalakov usulida sakrash (sm) 45,8 49,0 4,6 68,3
Uzunlikka sakrash (sm) 198 206 235 260
Uzunlikka yugurib kelib sakrash 339 421 450 459
To‘ldirilgan to‘pni uloqtirish (m, sm) 8,22 12,70 13,21 13,62
60m ga yugurish 8,90 7,90 7,70 7,20
14](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_14.png)
![Yuqorida qayd etilgan adabiyotlar tahlilidan shu narsa ko‘rinib turibdiki,
zamonaviy voleybol bo‘yicha o‘tkazilayotgan musobaqa o‘yinlarida ijro etiladigan
aksariyat malakalarini (to‘p kiritish, zarba berish, to‘siq qo‘yish, qabul qilish,
uzatish) samarali bajarish uchun sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi alohida
ahamiyat kashf etadi. Ayniqsa, 4 va 5 partiya davom etadigan o‘yinlarda mazkur
sifatlarning ahamiyati yanada ortadi. Ko‘pgina adabiyotlarda bu sifatlarni
rivojlantirishga qaratilgan mashqlar majmuasi aniq taqdim etilgan (Yu.D.
Jeleznyak, 1998; Yu.N.Kleshev, 2003; Ivoylov A.V., L.R.Ayrapetyans,
A.A.Pulatov 2012). Ammo bu sifatlarni turli yoshdagi voleybolchilarda
rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlar majmuasi adabiyotlarda aniq tavsiya
sifatida taqdim etilmagan. Turli maqsad sari ijro etiladigan sakrash sifatini
rivojlantirish an’anaviy mashqlar yordamida amalga oshirilishi ma’lum bo‘ladi.
Biroq sakrashga oid mashqlarni murakkablashtirilgan sharoitlarda qo‘llash
masalasiga yetarli darajada ahamiyat berilmas ekan. Sakrash mashqlarini aylanma
tezlanishlar ta’sirida ijro etishga zid ma’lumotlar esa adabiyotlarda deyarli mavjud
emas. Binobarin, tanlab olingan dolzarb bo‘lib, tadqiqot asosida amalga
oshirilishini taqoza etadi. Ta’kidlash joizki, sakrovchanlik va sakrab to‘p uzatish
qobiliyatini shakllantirishni dastlabki o‘rgatish bosqichidan boshlash, ya’ni 11-12
yoshli bolalarda shu qobiliyatlarni maqsadga muvofiq shakllantirish yaxshi natija
berishi, shu bolalarda sport mahorati samarali oshirishga ham katta ta’sir
ko‘rsatadi. Chunki, shu yoshda sakrab ijro etiladigan malakalarni sakramagan
holatda mashq qilish mo‘ljallangan natijani bermaydi. Boshqacha qilib aytganda,
bir malakaga o‘rgatib, shu malakani boshqacha usulda bajarishga qaytadan
o‘rgatish juda mushkul jarayon. Shuning uchun sakrab to‘p kiritish, uzatish, qabul
qilish, zarba berish, tusiq qo‘yish malakalarini dastlabki o‘rgatish bosqichidan
boshlash darkor.
Shunday ekan, sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini rivojlantirish
dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlab amalga oshirilishi shu sifatlarni bir
maromda progressiv rivojlantirish imkoniyatini yaratadi.
15](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_15.png)
![Ma’lumki, sakrovchanlik sifatining darajasining darajasi portlovchi ku
(yoki tezkor kuch) darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Demak yosh voleybolchilarda
portlovchi kuchni muhim deb bilsak, shu sifatni qachondan boshlab rivojlantirish
kerak va qanday mashqlar yoki bu boradagi qanday tajribalardan foydalanish lozim
degan savollarga javob topish zarur bo‘ladi.
Voleybolchilar uchun asosiy jismoniy sifatlardan biri sakrovchanlikdir.
Sakrovchanlik tezkor-kuchlilik sifatlariga mansub bo‘lib oyoq mushaklarining
qisqa muddat ichida kuchli qisqarish bilan ifodalanadi. Aynan shu sifatni yuksak
darajada bo‘lishi nisbatan past bo‘yli o‘yinchilarni baland bo‘yli o‘yinchilar bilan
raqobatini va asosiy o‘yin malakalarini (zarba berish va to‘siq qo‘yish) samarali
ijro etilishini ta’minlaydi (A.V.Belyaev, M.V.Savin, 2000).
Sakrovchanlikni rivojlantirish uchun eng qo‘lay davr bu 10-11 yoshdir. Bu
davrda yosh voleybolchilarda joyidan turib balandga sakrash 12,5 sm gacha ortishi
kuzatiladi (Ye.V.Fomin, 1986).
Sakrovchanlik sifatining turlari ko‘p. Masalan, ikki oyoq bilan depsinib
yugurib kelib yoki joydan turib vertikal sakrash bir oyoq bilan depsinib vertikal
yoki uzunlikka sakrash, ikki oyoq bilan depsinib uzunlikka sakrash va hakozo. Har
bir sakrash turining o‘ziga xos maqsadi va maqsadga mos ijro etish tartibi
(texnikasi) bo‘ladi. Voleybol, basketbol, futbol va boshqa sport o‘yinlari bilan
shug‘ullanuvchi sportchilarning sakrovchanligi bir-biridan farq qiladi. Ta’kidlash
lozimki, hatto bir sport o‘yinida, masalan voleybolda – zarba yoki to‘siq qo‘yish,
to‘p kiritish yoki uzatish uchun ijro etiladigan sakrashlar mohiyati bir-biriga sira
uxshamaydi. Boz ustiga yana shuni eslatish o‘rinliki, faqat bir o‘yin malakasi –
zarba berish turiga qarab (qisqa yoki baland to‘pdan zarba berish) sakrash
xususiyati umuman boshqacha bo‘ladi. Binobarin, sakrovchanlik yoki sakrash
chidamkorligi degan tushuncha ko‘p qamrovli mazmun, mohiyat, xususiyat va
ma’noni anglatadi. Demak, bu sifatlarni rivojlantirish haqida gap borganda
muayyan sakrash turi va uni o‘ziga munosib mashqlariga alohida e’tibor berilishi
o‘ta muhim masaladir.
16](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_16.png)
![So‘nggi yillarda voleybol musobaqasi qoidalarining tubdan o‘zgarishi o‘yin
faoliyati va o‘yin malakalarining ijro etilishiga batamom yangicha tus berib
yuborgan. Hozirgi kunda deyarli barcha o‘yin malakalari aksariyat vaziyatlarda
“xavoda”, ya’ni sakrab ijro etiladi (zarba, to‘siq qo‘yish, to‘p kiritish, uzatish,
to‘pni qabul qilish, yiqilib qabul qilish). Ushbu holatni yuzaga kelishi voleybol
amaliyotida sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi sifatlariga e’tibor qaratish
nafaqat kuchaytiriyapti, balki bu sifatlarni jadal rivojlantirishga qaratilgan yangi
ilmiy texnologiyalar yaratishni taqazo etmoqda.
Shuning uchun ko‘p yillik sport tayyorgarligi jarayonida malakali
voleybolchilarni tayyorlash samarasi sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi
sifatlarini har tomonlama mukommal tarbiyalash ustivorligiga bevosita bog‘liq
bo‘lib boryapti.
Voleybolchilar sakrovchanligi va sakrash chidamkorligini rivojlantirish
muammolarini yorituvchi ilmiy tadqiqotlar xamda ilmiy adabiyotlar doirasida juda
keng (Yu.N.Kleshe, 2003; N.V.Belyaev, L.V.Bulыgin 2004; A.V.Ayrapetyans,
A.A.Pulatov, 2012; Yu.D.Jeleznyak, 1998, 2013).
Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash va sport mahoratini yuksak
darajaga olib chiqish dastlabki o‘rgatish jarayoni samaradorligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bog‘liqdir. Yu.D.Jeleznyak (1998) ni fikricha voleybolga ixtisoslashgan
mashg‘ulotlar bilan ilk bor shug‘ullanishi 10-11 yoshdan boshlash maqsadga
muvofiqdir. U o‘zining tadqiqotlarida aynan shu yoshda bolalarni jismoniy va
texnik tayyorgarligini jadal o‘stirish imkoniyatlarini ochib berdi.
Isbot qilinganki, dastlabki tayyorgarlik bosqichida yosh voleybolchilarning
kelajakdagi istedodini aniqlashga yordam beradigan test mashqlarini tanlay bilish
va qo‘llash katta ahamiyatga ega. M.Bayrbekov (2003) bunday mashqlar qatoriga
birinchi navbatda sakrovchanlik va chaqqonlik baholovchi mashqlarni kiritish
muhimligini ta’kidlaydi. Tayyorgarlikning keyingi bosqichlarida asosiy jismoniy
sifatlarni shu, shu jumladan maxsus sifatlarni baholash imkoniyatini beruvchi test
mashqlari tarkibini oshirish tavsiya etiladi.
17](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_17.png)
![Albatta, sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini rivojlantirish
tayyorgarlikning qaysi bosqichida amalga oshirilishidan qat’iy nazar bu masala
umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik jarayonini qanday darajada
rejalashtirilishiga bog‘liq. Shuning uchun ushbu jarayonning malakali
voleybolchilarni tayyorlashdagi ahamiyati, qolaversa asosiy o‘yin malakalarini
(zarba berish, to‘siq qo‘yish) ijro etish samarasi sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqligi haqidagi ma’lumotlar taxlili alohida
ahamiyatga egadir.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT) sport faoliyatidagi dolzarb
muammolardan biridir va barcha sport turlarida yuksak sport natijalarga erishish
uchun muxim ega (V.P.Filin, 1995; L.P.Matveev,1999; L.P.Volkov, 2000;
V.P.Lukyanenko, 2001; 2001; J.K.Xolodov V.S., V.N.Platonov, 2004; M.A.Godik,
2006; V.I.Lyax, Kuznesov, 2008).
“Voleybolchilar mashg‘ulotining muvaffaqiyati, o‘yinchilar MJSlarning
rivojlanish darajasini aniq va to‘g‘ri nazorat qilinishiga bog‘liqdir. Pedagogik
nazorat (PN) alohida MJSni o‘zgarish darajasi dinamikasini (sur’atini) aniqlash
imkoniyatini beradi. Buni asosida, MJTni samarali boshqarishni yangi yo‘llarini
belgilash mumkin” (Yu.D.Jeleznyak, 1998), “tayyorgarlik tuzilishini oqilona
tashkil etishni zamonaviy yo‘llaridan biri, qisqa vaqt ichida sport formasini
rivojlantirishni ko‘p qirrali modelini tuzishdir”.
Maktab yoshidagi bolalarning jismoniy tayyorgarligi hamda jismoniy
tarbiya va sport bo‘lgan extiyojini oshirish uchun maktab jismoniy tarbiya shakli,
vosita va uslubiyatini takomillashtirish zaruriyatini tug‘diradi (V.Zatsiorskiy,
1989).
Hozirgi jahon sportidagi ko‘rsatkichlarning jadal ravishda yangilanib
borayotganligi, yosh sportchilarni tayyorlashning yangi, yanada samarali
vositalarini, uslublarini va shakllarini izlanishni taqozo etadi (V.N.Platonov, 1997;
L.P.Matveev, 1999; F.A.Kerimov, 2001).
Ko‘pgina tadqiqotlar (T.M.Zorina, 1992; Yu.N.Kleshev va b., 1995;
M.V.Savin, 1996; Yu.D.Jeleznyak, 1998; L.Ya.Chernov, 2000) shuni ko‘rsatdiki,
18](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_18.png)
![voleybolchilarning sport maxoratini yuqsalishi aksariyat xollarda tezkor-kuchlilik
sifati bo‘yicha belgilanadi. Ushbu sifatni rivojlantirish voleybolchilarni
tayyorlashning muhim vazifalaridan biridir.
Yuqorida qayd etilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki, yosh voleybolchilarni
maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish, ularning texnik malakalarini
shakllanishida muhim ahamiyat kashf etadi. Demak, yuqori malakali
voleybolchilar tayyorlashda maxsus jismoniy sifatlar ularning asosiy o‘yin
malakalarini takomillashishida muhim o‘rin egallar ekan.
Voleybol nazariyasi va amaliyoti sohasi doirasidagi ko‘pgina mutaxassislar
fikricha (M.V.Savin, 1996; Yu.D.Jeleznyak, 1998; L.R.Ayrapetyans, 2006,
A.V.Belyaev, 2008) sakrovchanlik va sakrash tayyorgarligi o‘yin davomida ijro
etiladigan texnik malakalar samarasini belgilab beradi. Har bir o‘yinda ishtirok
etuvchi jamoa o‘yinchilarning o‘yin maxorati, jismoniy tayyorgarligi o‘yin
partiyalarining davom etishga qarab texnik malakalar hajmi va samaradorligi
turlicha bo‘lishi o‘z-o‘zidan ma’lum.
L.R.Ayrapetyans (2006) o‘yin samarasini baholashda nafaqat ijro etilgan
texnik malakalar hajmi, balki ularning turlarini ham e’tiborga olish muhimligini
ta’kidlaydi. Uning tadqiqotlariga ko‘ra, to‘p kiritish, zarba berish, to‘siq qo‘yish
malakalari o‘tkazilgan musobaqalar mavqeiga qarab turli samaradorlik bilan ijro
etilishi mumkin (2 jadval).
2 jadval
Voleybolchilarni sakrash harakati hajmi (L.R.Ayrapetyans , 2006)
O‘yin
hisobi/
to‘plar
nisbati O‘yin
vaqti Sakrashlar
To‘siq
qo‘yishda Hujumda To‘pni
qabul
qilish va
uzatish ∑
3 : 2
66:67 135 316(54,1)
273(51,1) 218(37,3)
236(44,1) 50(8,5)
25(4,6) 584
534 97,3
89,0
3 : 2
62:68 116 328(51,0)
306(51,8) 283(44,0)
258(43,7) 31(4,8)
26(4,4) 642
590 106,0
93,3
3 : 1
51:36 59 149(53,9)
135(48,7) 118(42,7)
119(42,9) 9(3,2)
23(8,3) 276
277 46,0
46,2
Eslatma: G‘olib jamoa ko‘rsatkichlari – maxrajda
Mag‘lub jamoa ko‘rsatgichlari – suratda
19](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_19.png)
![Ayrim tadqiqotchilar (Ayrapetyans, M.A.Godik, 1991) turli musobaqa
o‘yinlarida sakrab ijro etiladigan ba’zi texnik malakalar hajmini aniqlab, o‘yin
mavqei va davom etishga qarab sakrash harakati hajmi turlicha bo‘lishi e’tirof
etishgan.
Yuqorida berilgan jadvallarda shu narsa ko‘zga tashlandiki, ijro etilgan
malakalar, shu jumladan sakrash harakati ham o‘yin mavqei va natijasiga nisbatan
o‘yin samarasini aniqlashda to‘laqonli mezon bulaolmaydi. Chunki, g‘alaba yoki
mag‘lubiyatga uchragan jamoa o‘yinchilarida malakalar hajmi bir xil bo‘lishi,
hatto mag‘lubiyatga uchragan jamoa o‘yinchilarida hajm bir ko‘p bo‘lishi mumkin.
Demak, o‘yinda malakalar, shu jumladan sakrash harakati hajmi yuqori bo‘lgani
bilan uni sifati (samaradorligi) bo‘lmasa o‘yinning yakuniy natijasi ham ijobiy
bo‘lmaydi. Shunday bo‘lsada, ushbu ko‘rsatgichlar mezon sifatida mashg‘ulot
yuklamasini baholashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi (Yu.D.Jeleznyak,
A.V.Ivoylov, 1991; M.N.Kleshev, M.A.Godik, L.R.Ayrapetyans, 1995;
F.A.Kerimov, 2001; V.N.Platonov, 2004).
Musobaqa jarayonida sakrovchanlik va sakrash chidamkorligining
tezkorlik-kuchlilik sifatlarining muhim ko‘rsatgichlari ekanligi N.A.Belyaev
(2008) tomonidan o‘ziga xos ravishda talqin qilingan. Muallifning fikriga ko‘ra,
musobaqa o‘ynalgan partiyalarning soni ortishi bilan ularga sarflanadigan vaqt
ham turlicha o‘zgarib boradi. Masalan, 5 partiya davom etgan o‘yinda 1 partiya 19
daqiqaga teng bo‘lsa, 5 partiya 29 daqiqani tashkil etdi. So‘ng g i partiyaning davom
etish vaqti uzayishi bilan zarba berish va to‘siq qo‘yish uchun bajarilgan sakrash
harakati hajmi ortib borishi kuzatilgan.
Yuqorida tahlil qilingan adabiyotlardan ko‘rinib turibdiki, sakrovchanlik
sifatlari voleybol o‘yinida texnik-taktik malakalarini samarali ijro etishda hal
qiluvchi omillardan biri ekan.
Sakrovchanlik sifatlarini rivojlantirish ilmiy asosda amalga oshirilsagina
rejalashtirilgan maqsad samarali hal qilinishi mumkin.
20](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_20.png)
![1.3.Sakrash turlari va ularni harakatli o‘yinlar yordamida shakllantirish
afzalligi
Harakatli o‘yinlar o‘z mohiyati va mazmuni bilan obrazli harakat
elementlaridan iborat bo‘lib, shug‘ullanuvchilar ruhiyatiga ijobiy ta’sir etadi,
ularning emotsional quvvatini kuchaytiradi, kayfiyatini ko‘taradi. Bunday o‘yinlar
bolalarning butin vujudi, aql-idroki, xotirasi, ongi, irodasi va diqqat-e’tiborini o‘z
ichiga tortadi, ularda kuchli motivatsion ehtiyojni yuzaga keltiradi, bolalar
qanchalik ko‘p va shiddatli jismoniy mashqlar bajarmasin o‘yinlarning emotsional
kuchi neyropsixik markazlar orqali charchoq va toliqish alomatlarini “to‘planish”
shiddatini chegaralab turadi. Boshqacha qilib aytganda bolalar o‘yin mazmunida
belgilangan rollarga kirib ketib turli jismoniy yuklamalarni (sakrash, yugurish,
to‘plar yoki og‘irliklar bilan harakatlanish va h.) charchoq sezmasdan uzoq vaqt
davomida qiziqib bajaradilar (T.S.Usmanxujaev, F.Xodjaev, 1992;
T.S.Usmanxodjaev, X.A.Meliev, 2000; M.N.Jukov, 2002, 2004; L.V.Veleeva,
2002, 2005; V.A.Lepeshkin, 2004; M.A.Qurbanova, 2006; N.V.Lutkova, 2010).
Bir qator mutaxasis-olimlarning fikriga qaraganda, sport o‘yinlari, shu
jumladan voleybolda ham, o‘yin usullari va ularga xos harakat ko‘nikmalarini
shakllantirishda faqatgina standart mazmunli texnik-taktik mashqlardan takror-
takror foydalanaberish shug‘ullanuvchi bolalarda, birinchidan motivatsion ehtiyoj
faolligini chegaralaydi, ruhiyatni taranlashtiradi va ertaroq jismoniy toliqishga olib
keladi, ikkinchidan, rivojlantirilayotgan sifat yoki shakllantirilayotgan ko‘nikma
koordinatsiyasini (texnikasi va taktikasi) turg‘unlashtirmaydi. Masalan, yuqorida
qayd etilganidek, voleybolda sakrab ijro etiladigan o‘yin usullariga (taktik vaziyat
talabiga qarab ijro etiladigan zarba turlari, turli zonalardan zarba berish usullari,
to‘siq qo‘yish, sakrab to‘p uzatish, sakrab to‘p kiritish) xos sakrash turlari
koordinatsion, biomexanik va aerodinamik mazmun jihatdan bir-biridan tubdan
farq qiladi. Standart mazmunga ega texnik mashqlar ana shu xususiyatlarni
buzilishiga olib keladi. Ana shuning uchun ham sport turlari bo‘yicha faoliyat
ko‘rsatib kelayotgan aksariyat mutaxasis-olimlar tanlangan sport turiga xos texnik-
taktik ko‘nikmalarni, turli jismoniy sifatlarni, shu jumladan sakrab ijro etiladigan
21](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_21.png)
![harakat usullarini turdosh harakatli o‘yinlar yordamida shakllantirish afzal deb
tavsiya beradilar (Yu.M.Portnov, 1997; A.Ya.Gomelskiy, 1997; Yu.D.Jeleznyak,
1998; V.V.Kuzin, S.A.Polievskiy, 2000; A.V.Belyaeq, M.V.Savin, 2000;
Yu.N.Kleshev, 2003;). Jumladan, voleybol, basketbol, futbol va gandbolda muhim
rol o‘ynaydigan sakrash ko‘nikmalarini shakllantirish maqsadida “Xo‘rozlar
jangi”, “Oqsoq qarg‘a”, “Qarmoqcha”, “Tulki va tovuqlar”, “Polizdagi qo‘yonlar”,
“Sakrog‘ich chumchuqlar”, “Chexarda” va sakrash elementlaridan iborat turli
estafetalardan foydalaniladi.
Ushbu o‘yinlar sakrash ko‘nikmasidan boshqa qanday xislat va
qobiliyatlarni shakllantirishga mo‘ljallangan? – degan savol tug‘iladi. “Xo‘rozlar
jangi” bir juftlikda yoki bir necha juftlikda (jamoa tarzida) tashkil qilinadi. Buning
uchun shug‘ullanuvchilar yoshiga qarab diametri 2-3 m.li doira chiziq chiziladi.
Doira ichiga juftlik ishtirokchilari tushib, qo‘llarini orqa tomondan “qulflaydilar”.
So‘ng avval o‘ng oyoqlarini bukib, chap oyoqlarida sakrab xo‘rozlar jangini
boshlaydilar. Kim sakrab, yelkasi bilan sherigini doiradan chiqarsa, u g‘olib deb
topiladi. So‘ng shu jang chap oyoqda davom ettiriladi.
“Oqsoq qarg‘a” o‘yini o‘z nomi bilan ko‘rinib turibdiki – bu ikki
jamoaning kolonna shaklida saflanib turgan o‘yinchilari navbatma-navbat
oyoqlarini bog‘lab, oqsagan holda sakrab, estafeta musobaqasida ishtirok etadi.
O‘yin avval o‘ng oyoq bog‘lanib, so‘ng chap oyoq bog‘lanib o‘tkaziladi.
“Qarmoqcha” o‘yini – bu ishtirokchilar doira bo‘lib saflanadi. O‘rtada
boshlovchi uzun arqonga suv to‘ldirilgan kichik “baklashka” bioan joylashadi.
Signal berilishi bilan boshlovchi arqonchani doira bo‘ylab aylantiradi. Har bir
ishtirokchi aylantirilayotgan “baklashka” ustidan sakrab o‘tib, mag‘lubiyatdan
qutilishga intiladi. Agar “baklashka” qaysi bir o‘yinchini oyog‘iga tegib ketsa, u
mag‘lub bo‘ladi, o‘yin davom ettiriladi.
“Tulki va tovuqlar” o‘yini: tovuqlar uzun o‘rindiq atrofida don terib
yuradilar. Signal berilishi bilan tulki tovuqlarni ushlab olishga harakat qiladi.
Tovuqlar esa undan qochib sakrab o‘rindiqqa (qo‘noqqa) chiqib oladilar. Qaysi bir
tovuqni tulki ushlab olsa, uni o‘z uyasiga olib boradi.
22](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_22.png)
![Yuqorida qayd etilgan va boshqa shunga o‘xshash sakrash elementlari bilan
bog‘liq harakatli o‘yinlar, albatta, sakrash ko‘nikmalari, sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligini samarali shakllantirish qudratiga ega. Lekin, masalan, voleybolda
turli zonalardan ijro etiladigan zarba turlari, to‘siq qo‘yish, sakrab to‘p uzatish yoki
o‘yinga to‘p kiritishga koordinatsion jihatdan ixtisoslashgan sakrash sifatlarini
rivojlantirishga, ularni taktik talablarga javob beradigan darajada sayqal topishiga
ijodiy ta’sir eta olmaydi. Sport amaliyotida va harakatli o‘yinlar bo‘yicha chop
etilgan o‘quv adabiyotlarida koordinatsion jihatdan sport o‘yinlari, xususan
voleybol o‘yin usullariga (zarba, to‘siq, to‘p uzatish, to‘p kiritish va ularning
turlari) moslashtirilgan harakatli o‘yinlar umuman qo‘llanilmaydi hamda bu haqida
hech qanday ma’lumotlar berilmagan.
23](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_23.png)
![II BOB. TADQIQOTNING FARAZI , VAZIFALARI, USLUBLARI VA UNI
TAS H KIL QILIS H
2.1. Tadqiqotning g‘oyasi
Sport amaliyotida turli texnik-taktik ko‘nikmalarni ijro etish u yoki bu
darajada sakrash elementlari bilan bog‘liqdir. Jumladan, voleybolda sakrab hujum
zarbasini berish, to‘siq qo‘yish, to‘p uzatish va to‘p kiritish% basketbolda sakrab
to‘p o‘zatish, uni ilish va savatga tashlash: futbolda sakrab bosh bilan sherikka to‘p
uzatish, darvozaga kiritish va hakozo. Bunday sakrash elementlari boshqa sport
turlarida ham qo‘llaniladi: yengil atletika, gimnastika, sharqona yakkakurash
turlari va hakozo. Hatto barcha sport turlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki
mashg‘ulotning tayyorgarlik qismida qo‘llaniladigan yugurish mashqlarida ham
sakrash elementlari mavjud. Sportchi yugurganda avval oyog‘i bilan depsinib
tayansli holatdan “uzilib”, tayanchsiz holatda havo qarshiligini yengib oldinga
“uchadi” va ikkinchi oyog‘i bilan yerga qo‘nadi yoki yana tayans holatga qaytadi.
Depsinish kuchi qancha ko‘p bo‘lsa, havoda uchish oralig‘i shuncha uzoq bo‘ladi.
Bunday sikl qanchalik tez takrorlansa, masofa shunalik qisqa muddatda o‘tiladi.
Sakrash ko‘nikmasi qaysi sport turi yoki qaysi mashqqa taaluqli bo‘lmasin uning
samaradorligi (balandligi yoki uzunligi) nafaqat oyoq mushaklarining portlovchi
kuchi bilan belgilanadi, balki qo‘l-yelka, gavda va bosh harakatlariga ham
bog‘liqdir.
Sport nazariyasi va amaliyotida sakrash, sakrovchanlik hamda sakrash
chidamkorligi kabi mavzular ko‘plab tadqiqot oyu’eti sifatida o‘rganilgan. Lekin,
ma’lumki, har bir sport turida, hatto, masalan birgina voleybolda turli zonalardan
ijro etiladigan sakrash turlari bir-biridan koordinatsion, biomexanik va
aerodinamik xususiyatlar bilan farqlanadi. O‘quv va ilmiy adabiyotlardan shu
narsa ko‘zga tashlanadiki, sakrash, sakrovchanlik va sakrash chidamkorligiga oid
mavzular qayd etilgan xususiyatlar doirasida deyarli o‘rganilmagan. Binobarin,
tanlangan mavzu va rejalashtirilgan tadqiqot g‘oyasi o‘ta dolzarb ahamiyatga
loyiqdir.
24](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_24.png)
![2.2. Tadqiqot vazifalari va uslublari
Tanlangan mavzu moxiyati va mazmunini ochish, rejalashtirilgan tadqiqot
maqsadini amalga oshirish bo‘yicha quyidagi vazifalar belgilanadi:
1. Voleybolga xos sakrash turlari, ularning tarkibiy tuzilishi va
sakrovchanlikni rivojlanish dinamikasi o‘rganildi.
2. Voleybolga xos sakrash turlari, sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligini rivojlantiruvchi vaziyatli o‘yin mashqlari majmuasini ishlab
chiqish va uning samaradorligini yosh voleybolchilar jalb qilingan pedagogik
tajriba yordamida o‘rganish.
3. Olingan natijalar asosida uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish va ularni
voleybolchilar tayyorlash amaliyotiga tadbiq etildi.
Ushbu vazifalar quyidagi uslub va testlar yordamida hal etildi:
1. Adabiyotlar tahlili.
2. Ijodiy izlanuv.
3. Joyidan vertikal sakrash balandligini Abalakov o‘lchov asbobi
yordamida aniqlash.
4. Joyidan mokkisimon sakrash balandligining 3/2 qismiga osilgan to‘pga
maksimal marta sakrab bir qo‘lni tekkazish.
5. Yugurib kelib 4,3 va 2 zonalardan vertikal sakrash balandligini aniqlash
(maxsus ishlab chiqilgan test yordamida).
6. Himoya zonasidan yugurib kelib (1 zonadan), hujum chizig‘ini
bosmasdan dioganal-yoysimon yo‘nalishda sakrash balandligini aniqlash.
7. 4, 3 va 2 zonalardan to‘siq qo‘yish uchun vertikal sakrash balandligini
aniqlash.
8. Pedagogik tajriba.
9. Variatsion-statistik uslublar.
2.3. Qo‘llanilgan uslub-testlar mohiyati va ulardan foydalanish tartibi
1. Adabiyotlar tahlili. Ushbu uslub yordamida mavzu yo‘nalishiga doir
ilmiy-uslubiy ma’lumotlar, mutaxasis-olimlar fikr-mulohazalari qiyosiy tahlil
25](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_25.png)
![assida o‘rganiladi. Sakrash, sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi
tushunchalarining mantiqiy mohiyati ochib berildi. Voleybolda sakrab ijro
etiladigan texnik-taktik usullar (zarba berish, to‘siq qo‘yish, to‘p uzatish, to‘p
kiritish) turlari, ularni ijro etish zonalari va taktik maqsadiga mos sakrash fazalari,
koordinatsiyasi va aerodinamik xususiyatlariga nazariy tafsif berildi. Sakrab ijro
etiladigan o‘yin usullariga koordinatsion va biomexanik jihatdan mos bo‘lgan
sakrash ko‘nikmalarini tabaqalashtirilgan yondashuv asosida shakllantirish
masalalari o‘rgatish jarayonida e’tiborga olinmasligi ta’kidlab o‘tildi. Zamonaviy
voleybolda koordinatsion, biomexanik va aerodinamik jihatlardan farq qiluvchi
turli sakrab ijro etiladigan o‘yin usullariga mos bo‘lgan sakrash ko‘nikmalarini
tabaqalashtirilgan holda shakllantirish dolzarbligi ochib berildi.
Tahlil qilingan adabiyotlar asosida ishning bosh maqsadi, tadqiqot ob’ekti
va predmeti, tadqiqotning ilmiy farazi belgilab olindi.
2. Ijodiy izlanuv. Mazkur uslub asosida mavzu doirasida chop etilgan
adabiyotlar, shu jumladan turli yoshli voleybolchilar tayyorlash maskanlarida
(BO‘SM, OZBO‘SM) joriy etilgan o‘quv dasturlari (Yu.D.Jeleznyak,
V.A.Kunyanskiy, A.V.Chachin, 2005; Yu.D.Jeleznyak, A.V.Chachin,
Yu.P.Syromyatnikov, 2009) darsliklar (L.R.Ayrapetyans, A.A.Pulatov, 2012;
Yu.D.Jeleznyak, 2013) ijodiy tahlil qilindi va ushbu adabiyotlarda sakrash
ko‘nikmalarini sakrab ijro etiladigan texnik-taktik ko‘nikmalar usullariga
moslashtirilgan holda shakllantirish masalalari joy olmaganligi aniqlanadi.
3. Joyidan vertikal sakrash balandligini Abalakov o‘lchov asbobi
yordamida aniqlash. Bu test voleybol amaliyotida keng qabul qilingan tartibda
qabul qilinadi: tekshiriluvchi yerda joylashtirilgan “rezina-sholcha” o‘rtasidagi
teshikdan chiqarilgan “metr-tasmani” beliga bog‘lab joylashadi; avval tik turgan
holatda “metr” dagi raqam o‘lchab olinadi; so‘ng u maksimal balandlikka sakraydi
– test 3 marta takrorlanadi: dastlabki o‘lchov raqami va har bir sakrashda
cho‘zilgan “metr-tasmada” qayd etilgan raqam farqi sakrash balandligini
ifodalaydi; test 3 marta takrorlanadi va eng yaxshi natija ro‘yxatga olinadi (1 a,b
rasm).
26](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_26.png)
![a b
1 rasm
4. Joyidan maksimal sakrovchanlikning 50% da osilgan to‘pga marta
sakrab bir qo‘lni tekkizish. Test quyidagi tartibda bajariladi: basketbol xalqasiga
to‘p osiladi; tekshiriluvchi to‘pni tegida turib, zarba beruvchi qo‘lini cho‘zadi; to‘p
shu balandlikka tushiriladi; “reyka-lineyka” bilan balandlik o‘lchanadi (masalan
qo‘lni to‘pgacha bo‘lgan balandligi 180 sm); so‘ng to‘p shu raqamning 3/2 qismiga
tushiriladi; sakrashga ruhsat berilishi bilan tekshiriluvchi to‘pga maksimal marta
sakrab qo‘lini tekkizishi shart; qo‘l to‘pga tegmay qolishi bilan test to‘xtatiladi va
sakrash soni ro‘yxatga olinadi (2 rasm).
2 rasm .
27](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_27.png)
![5 . Joyidan kelib 4,3 va 2 zonalardan vertikal sakrash balandligini aniqlash.
Testni o‘tkazish masalasi va qabul qilish tartibi: voleybol to‘rining 4 zona
tomonidagi antenadan boshlab o‘lchami 130x100 sm.li qora rangli, “ramkaga”
tortilgan “banner osiladi”; to‘rning balandligi 210 sm; “banner” to‘rdan 20 sm.
Chiqarilib o‘rnatiladi; tekshiriluvchi avval “banner” ni oldiga kelib, qo‘lini chuzib
o‘nga “bor” bilan belgi qo‘yadi; so‘ng u 4 zonaga – hujum va yon chiqizlar
kesishgan nuqtacha joylashadi; shu yerdan yugurib kelib sakraydi va “bannerga”
zarba beruvchi qo‘li bilan “bo‘r” yordamida yana belgi qo‘yyadi; birinchi va
ikkinchi belgilar orasi yugurib kelib vertikal sakrash balandligini ifodalaydi; test 3
marta takrorlanadi va eng yaxshi natija hisobga olinadi (3 rasm).
3 rasm .
Ushbu test 3 va 2 zonalardan ham bajariladi – “banner” shu zonalar tomon
ko‘chiriladi.
6. Himoya zonasidan yugurib kelib (1 zonadan), hujum chizig‘ini
bosmasdan dioganal-yoysimon yo‘nalishda sakrash balandligini aniqlash.
Testni o‘tkazishi joyi va uni qabul qilish tartibi: test devor yoniga yaqin
joyda o‘tkaziladi; (4 rasm) devordan pol yuziga 3 ta chiziq chiziladi – 1 chisi – 1m;
1-chi chiziq (1m.) test boshlanadigan joy; 2-chi chiziq-voleybol maydoniga xos
hujum chizig‘i (1,5m); 3-nchi chiziq o‘rta chiziq (2,5m).
28](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_28.png)
![4 rasm.
Testni bajarish tartibi: tekshiriluvchi zarba beruvchi qo‘li uchida “bo‘r”
bilan 1-nchi chiziq atrofida joylashadi; sakrashga ruxsat berilganidan so‘ng, u
tezkor yugurib (2-3 qadam), 2-chi chiziq oldiga xatlaydi (chiziq bosmaslik shart)
va shu joyidan depsinib dioganal-yoysimon yo‘nalishda sakrab, qo‘lidagi “bo‘r”
bilan maksimal balandlikda devor yoysimon chiziq chizadi; yoysimon chiziqning
eng yuqori nuqtasi belgilanadi; keyin tekshiriluvchi 2 va 3-chi chiziq o‘rtasida
devorga yaqin turib, zarba beruvchi qo‘lini yuqoriga cho‘zib, devorga nuqta
quyadi; sakrash vaqtida qo‘yilgan nuqta va joyda qo‘yilgan nuqta oralig‘i sakrash
balandligini ifodalaydi. Test 3 marta takrorlanadi va eng yaxshi natija hisobga
olinadi.
7. 4,3 va 2 zonalardan to‘siq qo‘yish uchun vertikal sakrash balandligini
aniqlash. Testni o‘tkazish joyi va qabul qilish tartibi: devorga balandligi 230
sm,uzunligi 9 m. Darvoza shakli chiziladi (5 rasm); tekshiriluvchi navbatma-
navbat 4,3 va 2 zonalara joydan turib, ikki qo‘lini cho‘zib, “bo‘r” bilan devorga
belgi qo‘yyadi; keyin u shu zonalarda ketma-ket 3 martadan sakrab, qo‘llarini
cho‘zib, yana belgi qo‘yyadi; test 3 martadan takrorlanadi va eng yaxshi natijalar
hisobga olinadi.
29](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_29.png)
![5 rasm .
8. Pedagogik tajriba. Pedagogik tajriba yuzasidan o‘tkaziladigan kuzatuv
va joriy tadqiqotlar 2022-yilning yanvar oyidan shu yilning sentabr oyigacha
davom etdi. Joriy tadqiqotlarga Chirchiq Olimpiya zaxiralari Kasb-hunar kolleji
qoshidagi o‘rta maktabning voleybol to‘garagida shug‘ullanuvchi 24 nafar 13-14
yoshli o‘quvchilar (7-8 sinf) jalb qilindi. Ushbu o‘quvchilar tarkibidan 18 nafari
tanlanib olinib, har biri 9 tadan iborat ikki guruhga ajaratildi. Birinchi guruh
nazorat guruhi sifatida, ikkinchisi tajriba guruhi sifatida aprel-sentabr oylarida (6
oy) o‘tkazilgan pedagogik tajriba kuzatuv-tadqiqotlarida ishtirok etdi.
Nazorat guruhida o‘quv-mashg‘ulotlari butun tajriba davomida amaldagi
dasturga asosan olib borildi.
Tajriba guruhida o‘tkazilgan mashhulotlarning asosiy qismida biz
tomonimizdan ishlab chiqilgan sakrash turlari, sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligini rivojlantiruvchi maxsus mashqlar va ixtisoslashtirilgan harakatli
o‘yinlar majmualari qo‘llaniladi.
Mashg‘ulotlar nazorat guruhida xaftaning toq kunlari, tajriba guruhida
xaftaning juft kunlari soat 17:00 dan 18:30» gacha o‘tkazildi.
Mashg‘ulotlar yozgi ta’til davomida ham jadval bo‘yicha muntazam
o‘tkazildi.
Tajriba guruhidagi bolalar yakka tartibda bajariladigan sakrash mashqlarini
har kuni ertalabki gimnastika mashg‘uoti davomida va mashg‘ulot
o‘tkazilmaydigan kunlari kechga yaqin nazorat ostida mustaqil bajarib borishdi.
304
зон
а 3
зон
а 2
зон
а](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_30.png)
![Tadqiqotlar ikki guruhda ham tajribadan oldin va tajriba yakunida
o‘tkazildi.
Tajriba guruhida qo‘llaniladigan maxsus mashqlar va
ixtisoslashtirilgan harakatli o‘yinlar majmualari.
Maxsus mashqlar majmuasi:
1. Diametri 50 sm. Aylana chiziq ichida:
- 10-12 marta qo‘l yordami bilan sakrash;
- 10-12 marta qo‘l yordamisiz sakrash;
- har 10 marta sakrashdan so‘ng 90° chapga burilib – 10 marta, yana 90°
chapga burilib – 10 marta, 90° chapga burilib – 10 marta sakrash;
- shu mashq 90° dan o‘ng tomonga burilib bajariladi.
2. Qayd etilgan mashqlar ko‘zni yumib bajariladi.
Izoh: ushbu mashqlar bajarishda aylana chiziq ichidan chiqib ketmaslik
shart.
3. Diametri 50 sm.li 2 ta yonma-yon aylana chiziq chiziladi va
shug‘ullanuvchilar shu aylananing birinchi ichiga joylashadi (6 rasm); signal
berilishi bilan ular navbatma-navbat bir aylana ichidan sakrab, ikkinchisiga
qo‘nadi va yana sakrab birinchisiga qo‘nadi va hakoza shu tariqa sakrashlar soni
har aylana chiziq ichida 10 martadan davom ettiriladi.
31](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_31.png)
![6 rasm .
4. 3-mashq ko‘zni yumib bajariladi.
5. Zonalarda sakrab hujum zarbasini taqlidiy ijro etish – har zonada 10
martadan:
- 4 zonadan sakrab 5 zona yo‘nalishida o‘ng qo‘l bilan zarba berish taqlidi;
- shu mashq qap qo‘l bilan bajariladi;
- 4 zonadan sakrab 1 zona yo‘nalishida o‘ng qo‘l bilan zarba berish taqlidi;
- shu mashq chap qo‘l bilan bajariladi;
- qayd etilgan mashqlar 3 va 2 zonalarda takrorlanadi.
6. Voleybol maydonida – 1,6 va 5 zonalar atrofidan yugurib kelib, hujum
chizig‘i oldidan (uni bosmasdan) sakrab, zarba taqlidini bajargandan so‘ng, hujum
va o‘rta chiziqlar o‘rtasiga qo‘nish mashqlari. Har bir zonada mashq 10 martadan
takrorlanadi (7 rasm);
7 rasm.
7. 6 mashq tennis to‘pni to‘r ustidan qarshi maydonga siltab otish asosida
bajariladi.
8. 4,3 va 2 zonalarda sakrab to‘siq qo‘yish taqlidini bajarish. Har bir
zonada 10 martadan (8 rasm).
32 2 1
3](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_32.png)
![8 rasm .
9. Shu mashq 4 - 3 – 2 – 3 -4 zonalarga tezkor siljib, 5 martadan to‘siq
qo‘yish bilan bajariladi (9 rasm).
9 rasm .
10. Qum ustida iloji boricha vertikal sakrash.
11. “Mata” ustida iloji boricha vertikal sakrash.
Ixtisoslashtirilgan harakatli o‘yinlar:
1. Guruh har biri 5 nafardan iborat ikki jamoaga ajratiladi va maydonning
qarama-qarshi tomonlarining hujum va yon chiziqlar kesishgan joy ortida kolonna
shaklida joylashadi (10 rasm). Signal berilishi bilan ishtirokchilar ketma-ket 4
33](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_33.png)
![zonaga yugurib borib, sakrab 5 zona yo‘nalishida zarba berish taqlidini bajaradi.
O‘yin 5 martadan takrorlanadi.
10 rasm.
2. Shu o‘yin-mashq 6 zona yo‘nalishida bajariladi.
3. Shu o‘yin-mashq 1 zona yo‘nalishida bajariladi.
4. 1,2 va 3-chi o‘yin-mashqlar 3 zonadan bajariladi.
5. 1,2 va 3-chi o‘yin-mashqlar 2 zonadan bajariladi.
6. 1,2,3,4 va 5-chi o‘yin-mashqlar tennis to‘pini qayd etilgan zonalar
yo‘nalishida siltab-otib bajariladi.
7. Kolonnalar 1-chi o‘yin joyida joylashadi va 4,3, 2 zonalarda sakrab
to‘siq qo‘yish taqlidi bajariladi.
8. Har bir mashqlar seriyasi bajarilgandan so‘ng oyoq mushaklari
faoliyatini tiklovchi quyidagi qisqa muddatli mashqlar majmuasi bajariladi:
Dastlabki holat – chalqancha yotib, oyoqlar vertikal ko‘tariladi (11 rasm).
11 rasm.
345
6
1
5 6 1](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_34.png)
![8.1. “Velosiped” mashqi – 15 (12 rasm).
12 rasm.
8.2. To‘g‘ri yo‘nalishda “qaychi” mashqi – 15 sekund (13 rasm).
13 rasm.
8.3. Ko‘ndalang yo‘nalishda “qaychi” mashqi – 15 sekund (14rasm).
14 rasm.
8.4. Oyoqlarni siltash – 15 sekund (15 rasm).
35](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_35.png)
![15 rasm.
36](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_36.png)
![III BOB. VOLEYBOLGA XOS SAKRASH TURLARI, SAKROVCHANLIK
VA ULARNI AN’ANAVIY HAMDA NOAN’ANAVIY MASHG‘ULOTLAR
DAVOMIDA SHAKLLANISH SAMARADORLIGI
3.1. Sakrash, sakrovchanlik, sakrash chidamkorligi tushunchalari va ularning
mantiqiy mohiyati
Sakrash hayotiy zarur harakat ko‘nikmalari tarkibiga mansub bo‘lib,
insonning turmush tarzida muhim rol o‘ynaydi. Bolalarda sakrash ko‘nikmalari
turli harakatli o‘yinlar davomida shakllanib boradi. Ushbu ko‘nikmaning hayotiy
zarur ekanligi favqulodda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan havfli vaziyatlarni (biror
bir hayvon hujumidan qochib ariqdan sakrash yoki baland joyga sakrab chiqish,
suv toshqini va hakazo) bartaraf etish holatlari bilan izohlanadi. Agar sakrash
ko‘nikmasi mantiqiy mohiyati va amaliy ahamiyati yanada chuqurroq hamda
kengroq talqin etiladigan bo‘lsa, unda sakrash ko‘nikmasi mantiqiy mohiyati va
amaliy ahamiyati anada chuqurroq hamda kengroq talqin etiladigan bo‘lsa, unda
sakrash-bu nafaqat insonning turmush jarayonida, harbiy xizmatda yoki favqulodli
vaziyatlarda amalga oshiriladigan hayotiy zarur harakat ko‘nikmasi, balki bir qator
sport turlarida (sport o‘yinlari, yengil atletika, gimnastika va h.) hal qiluvchi
ahamiyatga loyiq harakat malakasidir. Ushbu malaka sakrab ijro etiladigan har bir
sport turida qo‘llaniladigan texnik usullar xususiyatiga qarab, xatto bir sport turida,
masalan voleybolda-zarba turlari, zarba berish zonalari, to‘siq qo‘yish, to‘p
uzatish, to‘p kiritish va o‘yinda yuzaga kelgan taktik vaziyat talabalariga muvofiq
koordinatsion, biomexanik va aerodinamik jihatlar bilan keskin farqlanadi
(Yu.D.Jeleznyak, 1998; A.V.Belyaev, M.V.Savin, 2000; Yu.N.Kleshev, 2003;
L.R.Ayrapetyans 2006; L.R.Ayrapetyans, A.A.Pulatov, 2012).
Sakrash ko‘nikmalarining mantiqiy mohiyati-joydan yoki yugurib kelib, bir
yoki ikki oyoq bilan depsinish asosida tayanch holatdan notayanch holatga o‘tib
vertikal yoki dioganal-yoysimon yo‘nalishda “uchib”, yana tayanch holatga
qo‘nish fazalari bilan izohlanadi. Tayanch holatdan “uchib” yana tayanch holatga
qo‘nish vaqti qanchalik uzoq bo‘lsa, shunchalik sakrash balandligi yoki uzunligi
37](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_37.png)
![ko‘p bo‘ladi. Mutaxasislar sakrash balandligi yoki sakrash uzunligini odatda
oyoqlarning portlovchi kuchiga bog‘lashadi. Ammo ular sakrashning bunday
natijalarini tana, gavda va qo‘llarning aerodinamik harakati yoki boshqacha qilib
aytganda tana, gavda va qo‘llarning keskin-faol yoysimon harakati ta’sirida yuzaga
keluvchi inersion-reaktiv kuchga yetarli urg‘u berishmaydi. Aynan ana shu
inersion-reaktiv kuch oyoqlarning portlovchi kuchi bilan bir qatorda sakrash
balandligi yoki uzunligini maksimallashtiradi.
Ma’lumki, baland sakrash yoki uzoq oraliqqa sakrash qobiliyati
sakrovchanlik deb qabul qilingan.
Sakrovchanlik – bu joydan yoki yugurib kelib, oyoqlarni optimal
burchakda bukib, ya’ni tananing umumiy og‘irlik markazini pastroq tushirib, bir
yoki ikki oyoq bilan depsinish asosida gavda va qo‘llarning faol yoysimon inersion
harakati evaziga maksimal balandga yoki uzunlikka sakrash qobiliyatini anglatadi.
Bunday sakrash qobiliyatini uzoq muddat davomida koordinatsion “nusxasini”
saqlagan holda ko‘p martalab takrorlay olish imkoniyati sakrash chidamkorligi deb
ataladi.
Sakrash ko‘nikmasi, sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi voleybolda
ijro etiladigan aksariyat o‘yin usullarining (zarba berish, to‘siq qo‘yish, to‘p
uzatish, to‘p kiritish) samaradorligini ta’minlovchi poydevor omil sifatida ko‘plab
tadqiqotlarda o‘z yechimini topgan, ularni shakllantirish uslublari va vositalari
muvofiq darsliklar hamdao‘quv qullanmalarida ochib berilgan. Shu bilan bir
qatorda mazkur harakat sifatlari voleybolchining o‘yin ixtisosligi (ampluasi), zarba
berish usullari, zonalari, to‘siq qo‘yish va to‘p kiritish kabi texnik-taktik usullar
xususiyatiga qarab tabaqalashtirilgan yondoshuv asosida deyarli o‘rganilmagan.
Qayd etilgan har bir o‘yin malakasi (texnik-taktik malaka) o‘z navbatida
bir necha usullardan iborat bo‘lib, ularni ijro etish zonasiga qarab sakrash
koordinatsiyasi, biomexanikasi va aerodinamiksi bir-biridan keskin farqlanadi.
Jumladan, 4 zonadan zarba berish misolida sakrash fazalari, aerodinamikasi va
koordinatsiyasi quyidagi nusxa-mazmunda ifodalanadi: ikkinchi temp o‘yinchisi
hujum va yon chiziqlar kesishgan joy atrofida dastlabki tayyorgarlik holatini qabul
387
6
5
8
1
2
3 4](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_38.png)
![qiladi; to‘p yo‘nalishi, baland-pastligi, to‘pni to‘rdan va antenadan uzoq-
yaqinligini aniqlagandan so‘ng 2-3 qadam keskin yuguradi va 4 qadamda xatlab,
tizzalar optimal bukiladi va og‘irlik markazi pastga tushiriladi keyin depsinish
bilan bir qatorda “orqada qolgan gavda va qo‘llarni yoysimon yo‘nalishda
yuqoriga keskin xarakatlantirib sakraydi (uchadi)”; sakrashning maksimal
nuqtasida gavda va zarba beruvchi qo‘l orqaga qisman bukilib, shu zahoti ularni
keskin oldinga (to‘pga nisbatan) harakatlantirish asosida to‘pga zarba beriladi;
undan keyingi faza qo‘nish va muvozanatni saqlab qolish bilan yakunlanadi (16
rasm).
16 rasm.
4 zonadan zarba berish andozasi.
1-dastlabki tayyorgarlik xolati;
1-2-yugurish (3-4 qadam);
3-xatlash va oyoqlarni optimal burchakda bukish;
4 –depsinish;
5 –sakrash;
6-zarba beruvchi qo‘lni orqaga egish;
7-zarba berish;
8-qo‘nish.
17 rasm.
398
0 67
5
13 2 4](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_39.png)
![3 zonadan zarba berish andozasi :
1-dastlabki tayyorgarlik holati;
1-2-yugurish (3-4 qadam);
3-xatlash va oyoqlarni optimal burchakda bukish;
4 –depsinish;
5 –sakrash;
6-zarba beruvchi qo‘lni orqaga egish;
7-zarba berish;
8-qo‘nish.
3 zonadan zarba berish birinchi temp hujumchisi ijrosida amalga oshiriladi.
Bunda yugurish (1-2 qadam), xatlash-depsinish, sakrash va boshqa fazalar oralig‘i
va vaqti qisqaradi; hatlab-depsinish vaqtida oyoqlar tizza bo‘g‘imidan qisman
bukilib, portlovchi kuch bilan keskin yozilib, sakrash fazasi bajariladi (depsinish
vaqtida gavda va qo‘llarni orqadan yuqoriga keskin harakatlantirish amplitudasi
ikkinchi temp o‘yinchisinikiga nisbatan kichik bo‘ladi); sakrashning maksimal
nuqtasida gavda va zarba beruvchi qo‘lning orqaga bukilishi juda kichik
amplitudaga teng bo‘ladi, lekin zarba berish uchun bajariladigan harakat inersion-
reaktiv jihatda o‘ta keskin bo‘ladi; yakuniy fazada qo‘nish va muvozanat saqlash
ko‘nikmalari bajariladi (17 rasm).
2 zonada zarba berishda ham qayd etilgan fazalar va gavda-qo‘llarning
aerodinamik (inersion-reaktiv) harakati nisbatan qisqa bo‘ladi (18 rasm).
4,3 va 2 zonalarga uzatilgan to‘pni yon chiziqlar tomon burib zarba
berishda tana, gavda va qo‘llarning harakat koordinatsiyasi ham o‘zgaradi.
40](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_40.png)
![18 rasm. 2 zonadan zarba berish andozasi.
19 rasm. Himoya zonalaridan zarba berish andozasi.
Ma’lumki, 1990- yildan boshlab musobaqa qoidalarining tubdan o‘zgarishi
tufayli himoya zonalaridan hujum zarbalarini uyushtirish soni 9,6% dan 35%
gacha ortdi (Yu.D.Jeleznyak, G.Ya.Shipulin, O.E.Serdyukov, 2004). Himoya
zonalaridan ijro etiladigan bunday hujum zarbalarining nusxasi, sakrash fazalari va
ularning koordinatsion mazmuni tamomila boshqacha xususiyatiga egadir.
Jumladan, himoya zonalaridan zarba berishda yugurib kelish, xatlash, oyoqlarning
tizza qismidan bukilishi va tezkor yozilishi, tana, gavda va qo‘llarning yoysimon
harakati yanada shiddatli kechadi. Sakrash vertikal yo‘nalishda emas, balki
dioganal–yoysimon yo‘nalishda ijro etiladi. Depsinish xarakati hujum chizig‘ining
41 5
7 4
2
3 16
5
7 4
2
3
16](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_41.png)
![ortidan boshlanib, qo‘nish fazasi o‘rta va hujum chizig‘i o‘rtasida yakunlanishi
odat tusiga kirgan (19 rasm).
Himoya zonalaridan tamomila yangicha koordinatsion nusxada sakrab ijro
etiladigan hujum zarbalarini guruhli to‘siq bilan qaytarish imkoniyati nihoyatda
chegaralangan bo‘lgani tufayli, bunday zarbalar samaradorligi tabora ortib
bormoqda.
Muhokoma etilayotgan mavzuning yana bir e’tiborga loyiq joyi shundaki,
vertikal (2,3,4 zonalarda) yoki dioganal-yoysimon yo‘nalishda (himoya zonalarida)
sakrash uchun bajariladigan shiddatli yugurish texnikasi, xatto raqib tomonidan
yo‘naltirilgan to‘pni qabul qilish uchun o‘ng yoki chap tomonlar bo‘ylab tezkor
yonlama harakatlanishlar (yonlama yugurishlar) texnikasi ham ma’lum darajada
sakrash va xatlash elementlaridan iborat. M.A.Godik (2006) ning ta’kidlashicha,
yugurish texnikasi quyidagi fazalarni o‘z ichiga oladi; sportchi avval bir oyoq bilan
depsinib (masalan chap oyoq bilan), bir qo‘lini (o‘ng qo‘lini) tirsak bo‘g‘imidan
qisman bukkan holda oldinga, ikkinchi qo‘lini (chap qo‘lini) siltab orqaga keskin
harakatlantirish evaziga tayanch holatdan aerodinamik qonuniyatga asosan
“uchish” fazasiga o‘tadi (tayanchsiz holatga), so‘ng ikkinchi oyog‘iga (o‘ng
oyog‘iga) qo‘nadi va shu sikl zarur miqdorda takrorlanadi. Oyoqlarning portlovchi
kuchi qanchalik salmoqli bo‘lsa “uchish” fazasi shunchalik davomli bo‘ladi,
binobarin, qo‘nish va qayta depsinish (boshqa oyoq bilan) nuqtasi ham uzoqroq
bo‘ladi. Ushbu fazalar va depsinish-uchish-qo‘nish sikli qanchalik tez takrorlansa
belgilangan masofa shunchalik qisqa vaqt ichida o‘tilishi mumkin.
Voleybolga xos yonlama yugurish (oyoqlar yarim bukilgan holda sakrab
yoki xatlab harakatlanish), ko‘krak balandligida bukilgan qo‘llarning baland-
pastga keskin harakatlanishi bilan sakrab-siljib yoki xatlab-siljib amalga oshiriladi.
Sakrash uchun yugurib kelishda depsinish-uchish-qo‘nish fazalari oraliqlar
bo‘yicha bir-biridan farqlanadi: birinchi qadam kattaroq, ikkinchisi-kichikroq,
uchinchisi yoki depsinishga xatlab qo‘nish (sakrash uchun depsinish fazasigacha)
zarba berish usuli va zarba beriladigan zonaga bog‘liq bo‘ladi.
42](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_42.png)
![Voleybol mashg‘ulotlarini vizual kuzatish, ilmiy va o‘quv adabiyotlarini
tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, sakrab ijro etiladigan texnik-taktik ko‘nikmalarga
dastlabki o‘rgatish amaliyotida “sakrash-texnik usul” turlari, fazalari, sakrash
zonalari, tana, gavda, bosh, oyoq va qo‘llarning o‘zaro koordinatsion
xususiyatlariga chuqur ahamiyat qaratilmaydi. Vaholanki, musobaqalarda ko‘pgina
sakrash koordinatsiyasi ijro etiladigan texnik-taktik usulning (turli zonalardan
zarba berish, to‘siq qo‘yish, to‘p uzatish, to‘p kiritish) maqsadi va taktikasiga
muvofiq emasligi ko‘zga tashlanadi. Shuning uchun ham, hatto a’lo
sakrovchanlikka ega voleybolchining hujum zarbasida yoki to‘siq qo‘yishida
yetarli samaradorlik bo‘lmaydi. Binobarin, bugungi raqobatli voleybol
amaliyotida, ayniqsa dastlabki o‘rgatish bosqichlarida yuqorida muhokama
etilayotgan o‘ta dolzarb masalalarni e’tiborga olish, sakrab ijro etiladigan texnik-
taktik usullar turi va ijro etish joyiga (zonasiga) qarab sakrash fazalari,
koordinatsiyasi, aerodinamikasi (tana, gavda, bosh va qo‘llar harakati) ni
shakllantirish va shu orqali sakrovchanlik hamda sakrash chidamkorligini
rivojlantirishga mo‘ljallangan mashqlar majmualarini ishlab chiqish va amalga
joriy etish muhim ahamiyat kasb etadi.
Alohida shuni ta’kidlash joizki, voleybolga xos sakrash usullari,
sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini erta yoshlikdan boshlab sakrab ijro
etiladigan texnik-taktik malakalar turi hamda uning xususiyatlariga moslab,
ixtisoslashtirilgan harakatli o‘yinlar yordamida shakllantirish foydali natijaga olib
keladi. Sakrash fazalari – dastlabki tayyorgarlik holati, yugurish (2-4 qadam),
depsinishga xatlash va oyoqlarni tizza bo‘g‘imidan optimal bo‘rchakda bukish,
gavda va qo‘llarning faol harakati yordamida depsinish, sakrash (“uchish”), zarba
beruvchi qo‘lni orqaga harakatlantirish va keskin siltab hujum zarbasini taqlid
qilish, qo‘nish va muvozanat saqlash uzviy ketma-ketlikda mashqlantirilishi
o‘rgatish jarayonining o‘ta muhim shartlaridan biridir.
21,22,23,24 rasmlarda hujum zarbasiga xos sakrash, to‘siq qo‘yishga xos
sakrash, to‘p uzatish va to‘p kiritishga xos sakrash turlariga o‘rgatish tartibini aks
ettiruvchi andozalar keltirilgan.
43](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_43.png)
![2-zonadan
5-zonagaXatlash
20 rasm
20 rasm
44Hujum zarbasiga xos sakrash turlariga o‘rgatish andozasi
Dastlabki tayyorgarlik holati
4-zonadan
5-zonaga
3-zonadan
5-zonaga
2-zonadan
1-zonaga 4-zonadan
1-zonaga
3-zonadan
1-zonagaQisqa yugurish
Oyoqlarni bukish
Depsinish
Sakrash-uchish
Qo‘lni bosh ortiga
harakatlantirish
Zarba berish
Qo‘nish
Muvozanat saqlash
Orqa zonalardan](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_44.png)
![Sakrash
Qo‘llarni yozib siltash
Muvozanat saqlash
21-rasm
45To‘siq qo‘yishga xos sakrash turlariga o‘rgatish andozasi
Dastlabki tayyorgarlik holati
3-zonada
4-zonada
2-zonada
Oyoqlarni bukish va
qo‘llarni bosh sathidan
qisman pastga tushirish
Qo‘llarni faol harakati
yordamida depsinish
Qo‘nish](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_45.png)
![22 rasm.
46To‘p uzatishga xos sakrash turlariga o‘rgatish
andozasi
Dastlabki tayyorgarli holati
2 zonadan
qisqa orqaga 2 zonadan
o‘rtacha
orqagaOyoqlarni
bukish
Depsinish
2 zonadan
qisqa-tezkor
3- zonaga 2 zonadan
o‘rtacha-tezkor
3 zonagaSakrash va qo‘llarni
yozib siltab urib
2 zonadan
tezkor-
dioganal
4-zonaga Qo‘nish
Muvozanat
saqlash
Orqaga o‘ng
zonalardan
4- zonaga Orqaga o‘ng
zonalardan
4-zonalargaBir qo‘l bilan uzatish 2 zonadan
baland
4-zonaga](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_46.png)
![23 rasm.
47To‘p kiritishga xos sakrash turlariga o‘rgatish
andozasi
Dastlabki tayyorgarli holati
Qisqa va tezkor yugurish
Xatlash
Qo‘llarni faol harakati yordamida depsinish
Maksimal
sakrash Sakrash
Yarim sakrash
Yetakchi qo‘lni tezkor bosh ortiga va siltab zarba
berish
Kuchli zarba
berish Qo‘nish
Sekin-aniq zarba
berish
Muvozanat
saqlash](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_47.png)
![3.2. An’anaviy mazmunli mashg‘ulotlar davomida sakrovchanlikni
rivojlanish sur’ati
Voleybol to‘garaklarida olib borilayotgan o‘quv mashg‘ulotlarini vizual
kuzatish shundan dalolat beradiki, aksariyat o‘qituvchi-trenerlar o‘zlari
boshqarayotgan mashg‘ulotlar davomida shug‘ullanuvchi bolalarga sakrash
ko‘nikmasi, uning mohiyati, voleybolga xos sakrash turlari, fazalari, sakrashning
koordinatsion, biomexanik va aerodinamik xususiyatlari haqida batafsil
tushunchalar bermas ekanlar, amaliy mashg‘ulotlarda sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligini rivojlantirishga mo‘ljallangan mashqlar urg‘u berilar ekanu, lekin
voleybolda sakrab ijro etiladigan texnik-taktik usullar xususiyatlariga mos sakrash
turlariga o‘rgatish va shu asosda sakrovchanlik hamda sakrash chidamkorligini
shakllantirishga umuman e’tibor qaratilmas ekan.
Diqqatga loyiq joy shundaki, bolalarda sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligini rivojlantirishda xos asosan standart mazmuniga ega, bir xil siklda
takrorlanuvchi mashqlar qo‘llanilar ekan. Hatto ayrim hollarda sakrovchanlikni
ba’zi og‘irliklar yordamida shakllantirish vaziyatlari ham kuzatildi.
Biz Chirchiq Olimpiya zaxiralari qoshidagi o‘rta maktabda voleybol bilan
shug‘ullanuvchi bolalarda an’anaviy mashg‘ulotlarni sakrovchanlik va sakrash,
chidamkorligiga ta’sir etish sur’ati o‘rgandik.
Ushbu maxsus jismoniy sifatlarni an’anaviy mashg‘ulotlar davomida
rivojlanish sur’atini o‘rganish uchun 2022-yil yanvar oyi va 6 oydan so‘ng-ya’ni
shu yilning iyun oyida tadqiqotlar o‘tkazildi.
Dastlab sakrovchanlikni rivojlanish dinamikasi Abalakov usulida joydan
vertikal sakrash testi asosida o‘rganildi.
Mazkur test bo‘yicha olingan natijalar 3 jadvalda kelitrilgan. Jadvaldan
ko‘rinib turibdiki, tadqiqotda ishtirok etgan 24 nafar 13-14 yosh bolalarda
sakrovchanlik turlicha darajada rivojlangan ekan.
48](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_48.png)
![3 jadval
Yosh voleybolchilar bilan o‘tkaziladigan an’anaviy mashg‘ulotlar davomida
sakrovchanlikni rivojlantirish dinamikasi
T/R Tekshiriluvchilar Joyidan vertikal sakrash
(sm)
O‘sish
farqi
20 22- yil
yanvar 20 22- yil
iyun
1 O.Ka-v 31 32 +1
2 A.Ra-v 29 31 +2
3 B.Yo‘-v 26 26 +0
4 N.Fu-v 34 32 -2
5 I.Ne-v 37 35 -2
6 A.Ka-v 32 34 +2
7 F.Di-v 27 29 +2
8 N.To-v 36 37 +1
9 I.Xu-v 35 38 +3
10 X.Nu-v 30 31 +1
11 E.Esh-v 29 30 +1
12 X.Mu-v 28 30 +2
13 S.Ra-v 31 33 +2
14 L.Ro-v 34 32 -2
15 A.Bo-v 32 30 -2
16 A.Ov-v 33 36 +3
17 B.Mi-v 30 34 +4
18 F.G‘a-v 28 29 +1
19 U.Yak-v 26 30 +4
20 J.Ma-v 27 29 +2
21 Z.Al-v 30 32 +2
22 E.Or-v 31 30 -1
23 Sh.Ki-v 35 34 -1
24 B.Ke-v 34 36 +2
Min -max 26- 37 26-38 0-4
X 31,0 + 5,2 32,08 + 5,4 1,1 + 0,02
Chunonchi, joydan vertikal sakrash ko‘rsatkichlarining minimal miqdori 26
sm. ga teng bo‘lgan bo‘lsa, maksimal ko‘rsatgich 37 sm.ni takshil etdi.
Sakrovchanlik ko‘rsatkichlarining diapozoni (miqyosi) 11 sm. bilan ifodalanyapti.
Sakrovchanlikning bunday keng diapozonda ifodalanishi ma’lum darajada
bolalarni voleybol bo‘lishiga tanlashda prognostik xatolarga yo‘l qo‘yilganligidan
49](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_49.png)
![darak beradi. Boz ustiga an’anaviy mashg‘ulotlarda 6 oy davomida
shug‘ullangandan keyin o‘tkazilgan test natijalari bo‘yicha ham sakrovchanlik
diapozoni kamaymadi (min ko‘rsatgich – 26 sm., max ko‘rsatgich – 38 sm).
Sakrovchanlikni o‘sish sur’ati esa juda kam miqdorni tashkil etdi, hatto 6 nafar
tekshiriluvchida sakrovchanlik darajasi tushib ham ketdi.
Ushbu holat o‘rtacha statistik ko‘rsatkichlar (X + δ) asosida yaqqol ko‘zga
tashlanadi ( 1-diagramma ).
1-yanvarda olingan natija 2-iyunda olingan natija 3-sakrash o‘sish sur’ati
1-diagramma . Yosh voleybolchilar bilan o‘tkazilgan an’anaviy
mashg‘ulotlar davomida sakrovchanlikning rivojlanish sur’ati.
Joyidan vertikal sakrash testi bo‘yicha qayd etilgan sakrovchanlikning
rivojlanganlik darajasi voleybol bilan shug‘ullanib kelayotgan 13-14 yoshli bolalar
uchun yetarlimi yoki yo‘qmi? – degan savol tug‘ildi. Javob – albatta yetarli emas.
Voleybol bo‘yicha yirik mutaxasis-olim, ko‘plab darsliklar, o‘quv
qo‘llanmalari va ilmiy asarlar muallifi Yu.D.Jeleznyak (1998, 2005, 2009) joyidan
sakrash balandligi 11 yoshli voleybolchilarda eng kamida 35,1 sm bo‘lishi kerak
deb ta’kidlaydi. Shu yoshdagi bolalar joyidan sakrash bo‘yicha “a’lo” baho olish
uchun 44,2 sm. Natijani ko‘rsatishi zarur ekan. Muntazam shug‘ullanib kelayotgan
voleybolchi bola 13-14 yoshga to‘lganda, joydan sakrash balandligi 41,1 sm. dan
50,9 – 58,2 sm. gacha o‘sgan bo‘lishi zarur ekan. Demak, bizning tadqiqotimizda
50](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_50.png)
![ishtirok etgan bolalarda joyidan sakrash bo‘yicha kuzatilgan sakrovchanlik darajasi
nihoyatda past deb ta’kidlash mumkin.
Yugurib kelib vertikal sakrash bo‘yicha o‘tkazilgan test natijalari nafaqat
sakrovchanlikni juda sust rivojlanganligini ko‘rsatdi, balki 6 oylik an’anaviy
mashg‘ulotlar davomida ushbu sifatni nihoyatda kam miqdorda o‘sganligini
isbotlab berdi (4 jadval). Chunonchi, joydan vertikal sakrash bo‘yicha olingan
natijalardan kuzatilgan ancha keng individual ko‘rsatgichlar diapozoni yugurib
kelib kertikal sakrash natijalari doirasida yanada yaqqol namayon bo‘ldi. Masalan,
bu test bo‘yicha min ko‘rsatgich 29 sm., max natija esa 44 sm., demak ushbu
ko‘rsatgichlar diapozoni 15 sm. ga teng bo‘lmoqda. O‘rtacha X + δ ko‘rsatgich
37,6 + 6,8 sm.ni tashkil etdi. Agar o‘rtacha kvadoatik (standart) og‘ish ko‘rsatgichi
(δ + 6,8sm) “ishga tushirilsa”, unda sakrovchanlik 30,8 sm. yoki 44,4 sm. bilan
ifodalanishi mumkin.
Ma’lumki, Yu.D.Jeleznyak (1998) tomonida qayd etilgan ma’lumotlarda
11 yoshli voleybolchilarda yugurib kelib vertikal sakrash balandligi 50 sm, 12
yoshda - 56 sm., 13 yoshda - 66 sm. 14 yoshda - 72 sm. ni tashkil etishi qayd
etilgan.
Qizig‘i va eng afsuslanarli joyi shundaki, 6 oylik an’anaviy mazmunli
mashg‘ulotlardan keyin ham sakrovchanlik ko‘rsatgichlari biron-bir progressiv
o‘zgarishlar bilan farqlanmadi. Aksincha, dastlabki individual ko‘rsatgichlar
bo‘yicha qayd etilgan diapozon (min va max ko‘rsatgichlar kengligi) 6 oydan
so‘ng yanada ortdi va 18 sm. ni tashkil etdi (min ko‘rsatgich – 32 sm., max – 50
sm).
51](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_51.png)
![4 jadval
Yosh voleybolchilar bilan o‘tkaziladigan an’anaviy mashg‘ulotlar davomida
sakrovchanlikni rivojlantirish dinamikasi
T/R Tekshiriluvchilar Yugurib kelib vertikal
sakrash (sm)
O‘sish
farqi
20 22- yil
yanvar 20 22- yil
iyun
1 O.Ka-v 36 39 +3
2 A.Ra-v 34 36 +2
3 B.Yo‘-v 29 32 +3
4 N.Fu-v 37 42 +5
5 I.Ne-v 39 44 +5
6 A.Ka-v 41 45 +4
7 F.Di-v 33 37 +2
8 N.To-v 42 47 +5
9 I.Xu-v 43 46 +3
10 X.Nu-v 36 40 +4
11 E.Esh-v 34 39 +5
12 X.Mu-v 35 37 +2
13 S.Ra-v 38 43 +5
14 L.Ro-v 40 42 +2
15 A.Bo-v 42 48 +6
16 A.Ov-v 44 50 +6
17 B.Mi-v 41 49 +8
18 F.G‘a-v 35 41 +6
19 U.Yak-v 33 43 +10
20 J.Ma-v 34 38 +4
21 Z.Al-v 36 39 +3
22 E.Or-v 42 49 +7
23 Sh.Ki-v 40 47 +7
24 B.Ke-v 39 48 +9
Min -max 29-44 32-50 2-10
X 37,6 + 6,8 42,5 + 8,3 4,9 + 1,02
O‘rtacha X + δ ko‘rsatgichlar 42,5 + 8,3 sm. bilan ifodalanadi. (2-diagramma)
Ko‘rinib turibdiki, an’anaviy mashg‘ulotlar xatto 6 oydan keyin ham bizning
tekshiriluvchilarimizda sakrovchanlikni juda bo‘maganda 50 sm. ga o‘sishiga ham
ta’sir ko‘rsataolmadi. Sakrovchanlikning 6 oylik o‘sish farqi 4,9 + 1,02 sm. ga teng
52](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_52.png)
![bo‘ldi. Sakrovchanlikning o‘sish dinamikasiga xos bunday ko‘rsatgichlar
an’anaviy mashg‘ulotlar samaradorligi bugungi kun talablariga javob berilmasligi
isbot qilib bermoqda.
1-yanvarda olingan natija 2-iyunda olingan natija 3-sakrash o‘sish sur’ati
2-diagramma . Yosh voleybolchilar bilan o‘tkazilgan an’anaviy
mashg‘ulotlar davomida sakrovchanlikning rivojlanish sur’ati.
Alohida shuni ham ta’kidlash joizki, zamonaviy voleybolda hal
qiluvchi axamiyatga ega sakrash chidamkorligi tadqiqotimizda ishtirok etgan yosh
voleybolchilar juda zaif shakllanganligini ko‘rsatdi (5 jadval).
53](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_53.png)
![5 jadval
Yosh voleybolchilar bilan o‘tkaziladigan an’anaviy mashg‘ulotlar davomida
sakrash chidamkorligini rivojlantirish dinamikasi
T/R Tekshiriluvchilar Sakrash chidamkorligi
(marta)
O‘sish
farqi
20 22- yil
yanvar 20 22- yil
iyun
1 O.Ka-v 12 15 +3
2 A.Ra-v 10 16 +6
3 B.Yo‘-v 15 19 +4
4 N.Fu-v 16 18 +2
5 I.Ne-v 11 14 +3
6 A.Ka-v 14 17 +3
7 F.Di-v 13 16 +3
8 N.To-v 15 17 +2
9 I.Xu-v 17 20 +3
10 X.Nu-v 13 15 +2
11 E.Esh-v 14 17 +3
12 X.Mu-v 15 18 +3
13 S.Ra-v 9 14 +5
14 L.Ro-v 18 21 +3
15 A.Bo-v 21 24 +3
16 A.Ov-v 17 21 +4
17 B.Mi-v 15 22 +7
18 F.G‘a-v 14 18 +4
19 U.Yak-v 16 21 +5
20 J.Ma-v 17 19 +2
21 Z.Al-v 12 17 +5
22 E.Or-v 14 16 +2
23 Sh.Ki-v 19 22 +3
24 B.Ke-v 18 25 +7
Min -max 10-21 14-25 2-7
X 14 ,8 + 5,3 18,4 + 5,4 3,6 + 0,8
Jumladan, ushbu maxsus jismoniy sifatning rivojlanganlik darajasini
aniqlash bo‘yicha qo‘llanilgan “Joydan vertikal sakrash balandligining 3/2 qismi
balandligida osilgan to‘pga maksimal marta sakrash” testi min (10 marta) va max
(21 martta) ko‘rsatgichlarning diapozoni 11 martaga teng ekanligini ko‘rsatdi.
54](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_54.png)
![Sakrash chidamkorligining o‘rtacha statistik ko‘rsatgichlar 14,8 + 5,3 marta bilan
ifodalanadi. Ma’lumki, bugungi voleybol musobaqalarida bir o‘yin davomida
o‘rtacha 450-550 martagacha sakrash elementlari ijro etiladi. Bular turli zonalardan
hujum zarbasini berish, to‘siq qo‘yish, to‘p qabul qilish va uzatish, to‘p kiritish,
chalg‘ituvchi va “natijasiz” (sakrab to‘pga yetaolmaslik holatlari ) sakrashlardan
iboratdir (L.R.Ayrapetyans, M.A.Godik, 1991; L.R.Ayrapetyans, 2006).
Ta’kidlash muhimki, o‘yin davomida sakrab ijro etiladigan texnik-
taktik usullarning pirovard samaradorligi nafaqat sakrash balandligiga, balki
sakrash koordinatsiyasi, uning biomexanik nus’hasi va aerodinamik harakatlar
(tana, gavda, oyoq va qo‘llarning o‘zaro harakati) sifati bilan belgilanadi. Ana shu
xususiyatlarga asoslangan holda qayd etish mumkinki, tadqiqotimizda kuzatilgan
14,8 + 5,3 martagacha teng vertikal sakrash soni tekshiriluvchilarimizda sakrash
chidamkorligi o‘ta zaif taraqqiy etganligidan darak beradi.
Diqqatga loyiq joyi shundaki, 6 oy davomida an’anaviy mazmunli
mashg‘ulotlarda shug‘ullanib organ tadqiqotimiz ishtirokchilarida sakrash
chidamkorligi 14,8 martadan 18,4 martagacha o‘sdi xalos. O‘sish sur’ati 3,6 + 0,8
marta tashkil etdi ( 3-diagramma ). Sakrash chidamkorligining 6 oy davomida
kuzatilgan bunday dinamikasi shu bolalar mashg‘ulotlarida ushbu sifatni
rivojlantirish bo‘yicha qo‘llanilayotgan mashqlarning samarasiz qiymatga ega
ekanligidan dalolat beradi.
Yuqorida muhokama etilgan joriy tadqiqotlar natijalaridan ko‘rinib
turibdiki, Chirchiq olimpiya zahiralari KXK qoshidagi maktab voleybol
to‘garagida shug‘ullanuvchi 13-14 yoshli bolalarda sakrash balandligi va sakrash
chidamkorligi nihoyatda zaif rivojlangan ekan. 6 oylik an’anaviy mashg‘ulotlar
davomida ham sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi juda sust sur’ati
o‘sganligini ko‘rsatadi. Binobarin, qayd etilgan tadqiqot natijalari, voleybol
bo‘yicha o‘tkazilayotgan an’anaviy mazmunli mashg‘ulotlar yetarli samarali
qiymatga ega emasligidan darak beradi.
55](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_55.png)
![1-yanvarda olingan natija 2-iyunda olingan natija 3-sakrash o‘sish sur’ati
3-diagramma . Yosh voleybolchilar bilan o‘tkaziladigan an’anaviy
mashg‘ulotlar davomida sakrash chidamkorligining o‘sish sur’ati.
56](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_56.png)
![III BOB BO‘YICHA XULOSALAR
3 bobda sakrash, sakrovchanlik, sakrash chidamkorligi haqidagi
tushunchalar mohiyati, ularning farqlanishi va dastlabki tadqiqot natijalarining
qiyosiy tahliliga asosan quyidagi xulosalarni e’tirof etish mumkin.
1. Zamonaviy voleybolda sakrash turlari, ularning koordinatsion mazmuni
va ijro etish fazalari sakrab ijro etiladigan texnik-taktik usullar shakllari hamda
taktik xususiyatlariga qarab bir-biridan farqlanishi ochib berildi. Ularni
shakllantirishda muvofiq yo‘nalishda tabaqalashtirilgan va ixtisoslashtirilgan
mashqlardan foydalanish zarurligi isbotlab berildi.
2. Voleybolga xos sakrash ko‘nikmalarini ijro etish zonalari va taktik
vazifalariga muvofiq tayyorlanish hamda yugurib kelish fazalari tahlil etildi va
sakrash koordinatsiyasi, shu jumladan balandligi ham aynan yugurib kelish
elementlariga bog‘liq ekanligi aniqlandi. Mazkur fazalar va elementlarni
shakllantiruvchi mashqlar andozalari ishlab chiqildi.
3. Dastlabki tadqiqot natijalaridan aniqlandiki, yosh voleybolchilarda
joydan vertikal sakrash, yugurib kelib sakrash balandligi va sakrash chidamkorligi
odatdagi an’anaviy mashg‘ulotlar davomida, 2,3 sm.ga (sakrash balandligi) yoki 2-
3marta (sakrash chidamkorligi) sust o‘sganligi kuzatildi.
57](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_57.png)
![IV BOB. VOLEYBOLGA XOS IXTISOSLAShTIRILGAN SAKRASh
TURLARI VA ULARNI IShLAB ChIQILGAN MAXSUS MAShQLAR
YoRDAMIDA ShAKLLANTIRISh SAMARADORLIGI
Yuqorida qayd etilganidek bugungi voleybol amaliyotida
sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi hal qiluvchi omilga aylanib bormoqda.
Lekin, turli yoshli va malakali voleybolchilar bilan olib borilayotgan o‘quv
mashg‘ulotlarida ushbu sifatlarni rivojlantirishga absolyut ma’noda yondashish
holatlari ko‘zga tashlanadi. Boshqacha qilib aytganda sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligi turli zonalarda va turli texnik-taktik usullar xusuiyatlariga mos
tartibda mashqlantirilmaydi.
Ana shu uslubiy kamchiliklarni e’tiborga olgan holda biz yosh
basketbolchilar misolida 6 oylik pedagogik tajriba o‘tkazdik. Tajribada har biri 9
nafardan iborat nazorat va tajriba guruhlari jalb qilindi.
NG tajriba muddati davomida an’anaviy mashg‘ulotlarda shug‘ullanishni
davom ettirdi.
TG tajriba davomida o‘tkazilgan har bir mashg‘ulotda biz tomonimizda
ishlab chiqilgan, nomi, mazmuni, tartibi 2 bobda yoritilgan maxsus mashqlar
majmuasini qo‘llab bordi.
Tajribadan avval va tajriba tugashi bilan ushbu ikki guruhda joydan
vertikal sakrash, yugurib kelib vertikal sakrash, sakrash chidamkorligi, 4, 3, 2 va
orqa zonalardan zarba berish hamda 4,3 va 2 zonada to‘siq qo‘yishga xos sakrash
testlari qabul qilindi.
Birinchi guruh testlari bo‘yicha olingan natijalar 4 jadvalda keltirilgan.
Jadvalda qayd etilgan individual ko‘rsatgichlardan ko‘rinib turibdiki,
joydan va yugurib kelib vertikal sakrash balandligi 11-12 yoshli bolalarda
tajribadan oldin ham, tajribadan keyin ham shu yoshdi bolalar uchun belgilangan
me’yoriy talablardan ancha sust namoyish etildi. Chunonchi, joydan vertikal
sakrash natijalarining minimal miqdori 27 sm., maksimal ko‘rsatgich esa 36 sm.ni
58](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_58.png)
![tashkil etgan. Yugurib kelib vertikal sakrash balandligi muvofiq ravishda 30-40
sm. bilan ifodalandi.
O‘rtacha arifmetik natijalar esa mos ravishda 30,9 sm. va 34,2 sm.ga teng
bo‘ldi.
Tajribadan keyin max va min ko‘rsatgichlar muvofiq tartibda 28-37 sm. va
32-44 sm.ni tashkil etdi.
Vaholanki, mazkur yoshli bolalarda joydan depsinib vertikal sakrash
balandligi kamida 35,1 – 39,1 sm. (qoniqarli) va a’lo bahoga 44,2 – 47,7 sm.ga
teng bo‘lishi kerak edi. Yugurib kelib sakrash balandligi esa 50-56 sm.ga to‘g‘ri
kelishi kerak edi (Yu.D.Jelexnyak, 1998).
6 jadval
Nazorat guruhiga mansub bolalarda sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligini tajriba davomida o‘zgarishi
№ Tekshiriluvchilar Joydan
vertikal
sakrash Yugurib
kelib
vertikal
sakrash Sakrash
chidamkorligi
1 O.Ka-v 35-37 40-42 12-16
2 A.Ra-v 29-32 33-35 15-17
3 B.Yo‘-v 31-34 34-36 14-18
4 N.Fu-v 27-30 30-34 15-15
5 I.Ne-v 30-28 31-32 13-14
6 A.Ka-v 32-34 36-39 10-13
7 F.Di-v 36-35 39-44 18-21
8 N.To-v 28-34 32-37 14-16
9 I.Xu-v 30-33 33-36 10-14
min-max 27-36
28-37 30-40
32-44 10-18
13-21
30,9 - 33,0 34,2 - 37,2 13,4 - 16,0
Sakrash chidamkorligini ifodalovchi ko‘rsatgichlar tajribadan oldin NG da
10-12 martani (o‘rtacha 13,4 marta) tashkil etgan bo‘lsa, tajribadan keyin min
ko‘rsatgich 10 marta, max ko‘rsatgich 18 martaga teng bo‘ldi (o‘rtacha 16,0 marta)
ko‘rinib turibdiki, NGda o‘rganilgan vertikal sakrash ko‘rsatgichlari o‘ta sust
59](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_59.png)
![natijalar bilan ifodalangan bo‘lib, tajriba davomida qo‘llanilgan an’anaviy
mashg‘ulotlar ta’sirida biror-bir ijobiy o‘zgarishlar bilan qayd etilmadi.
Shu bilan bir qatorda 6 oyflik tajriba davomida biz tomonimizdan ishlab
chiqilgan har bir mashg‘ulotda muntazam qo‘llab borgan TGda tajribada oldidan
olingan natijalar tajriba yakuniga kelib ijobiy tomonga keskin o‘zgardi (7 jadval).
Jumladan, ushbu guruhda joydan vertikal sakrash balandligi tajribadan oldin o‘rta
31,0 sek.ni tashkil etgan bo‘lib, NGda qayd etilgan o‘rtacha ko‘rsatgichga nisbatan
deyarli farq qilmadi. Tajribadan avval olingan sakrash balandligiga doir boshqa
ko‘rsatgichlar ham sezilarli farq bilan ifodalanmadi. Lekin tajriba yakuniga kelib
barcha sakrash ko‘rsatgichlari jadal o‘sganligi ma’lum bo‘ldi. Chunonchi, mazkur
guruhda joydan vertikal sakrash balandligi 31,0 sm.dan 36,4 sm.ga o‘sdi.
Sakrochvanligining o‘sish sur’ati 6,4 sm.tashkil etdi. Bu ko‘rsatgich NGdagi
ko‘rsatgichga nisbatan 4,3 sm.ortiqdir. Yugurib kelib vertikal sakrash balandligi
TGda 6,7 sm.ga o‘sdi. NGda ushbu ko‘rsatgich 3 sm.ni tashkil etdi xolos.
Uzoq davom etuvchi o‘yinlar (4-5 partiya), musobaqa turlari – 6-8 o‘yin)
yoki musobaqa sikllarida sakrab ijro etiladigan texnik-taktik usullar taqdirin hal
qiluvchi sakrash chidamkorligi TGda 13,3 martadan 20,0 martagacha ortdi. Ushbu
sifatni o‘sish farqi 6,7 martani tashkil etdi. Taqqoslash uchun eslatish mumkinki,
NGda sakrash chidamkorligini o‘sish sur’ati 3,6 martaga teng bo‘lgan edi.
60](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_60.png)
![7 jadval
Tajriba guruhiga mansub bolalarda sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligini tajriba davomida o‘zgarishi
№ Tekshiriluvchilar Joydan
vertikal
sakrash Yugurib
kelib vertikal
sakrash Sakrash
chidamkorligi
1 X.Nu-v 32-37 34-41 14-19
2 E.Esh-v 28-35 30-36 12-18
3 X.Mu-v 31-36 35-39 15-21
4 S.Ra-v 30-34 34-41 11-17
5 L.Ro-v 35-43 38-46 13-19
6 A.Bo-v 30-35 36-43 12-20
7 A.Ov-v 29-34 34-41 14-22
8 B.Mi-v 33-38 39-47 16-23
9 F.G‘a-v 31-36 35-42 13-21
min-max 28-35
34-43 30-39
36-47 10-16
18-23
31,0 - 36,4 35,0 - 41,7 13,3 - 20,0
Yugurib kelib 4, 3, 2 va orqa zonalardan sakrash balandligining min va
max ko‘rsatgichlari hamda o‘rtaga arifmetik miqdorlari tajribada oldin ikki
guruhda ham sust darajada qayd etilgan va ular bir-biridan keskin farq qilmadi (8
jadval). Lekin tajriba yakuniga kelib an’anaviy mashg‘ulotlarda shug‘ullanib
kelgan NGda va o‘z mashg‘ulotlarida biz tomonimizdan ishlab chiqilgan maxsus
sakrash mashqlarini bajarib borgan TG olingan ko‘rsatgichlar turli dinamik
yo‘nalishlar bilan ifodalandi. Jumladan, yugurib kelib 4 zonadan sakrash balandligi
NGda tajriba ohirida 4,3 sm.ga, TGda esa 9,7 sm.ga teng bo‘ldi. 3 zonadan sakrash
balandligining 6 oy davomida o‘sish sur’ati NGda 4,2 sm.ni tashkil etgan bo‘lsa,
TGda ushbu ko‘rsatgich 8,3 sm.ga teng bo‘ldi. Ko‘rinib turibdiki ushbu test
bo‘yicha qayd etilgan sakrash balandligi deyarli ikki barobarga ortdi.
Yugurib kelib 2 zonadan sakrash balandligining 6 oylik o‘sish sur’atti
NGda 2,1 sm.ni, TG da – 6,4 sm.bilan ifodalandi.
61](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_61.png)
![8 jadval
Yosh voleybolchilarda turli zonalardan sakrash balandligining tajriba
davomida o‘zgarishi (NG )
T/r Tekshiriluvchilar 4 zonadan 3 zonadan 2 zonadan Himoya
zonasidan
1 O.Ka-v 35-38 32-34 31-33 33-34
2 A.Ra-v 31-35 31-34 34-36 35-37
3 B.Yo‘-v 36-41 34-41 35-37 34-35
4 N.Fu-v 34-38 30-35 34-35 36-39
5 I.Ne-v 37-42 35-37 36-37 38-41
6 A.Ka-v 38-43 36-43 37-38 41-44
7 F.Di-v 36-40 33-39 34-38 33-34
8 N.To-v 35-39 34-37 37-42 36-38
9 I.Xu-v 37-41 36-40 35-35 36-37
min-max 31-38
35-43 31-36
34-43 31-37
35-42 33-41
36-44
35,4 - 39,7 33,4 - 37,8 34,7 - 36,8 35,8 - 37,7
9 jadval
Yosh voleybolchilarda turli zonalardan sakrash balandligining tajriba
davomida o‘zgarishi (TG )
T/r Tekshiriluvchilar 4 zonadan 3 zonadan 2 zonadan Himoya
zonasidan
1 X.Nu-v 34-43 31-40 32-39 31-39
2 E.Esh-v 32-44 33-42 34-38 35-42
3 X.Mu-v 36-45 35-44 36-41 34-43
4 S.Ra-v 33-44 32-37 34-39 30-39
5 L.Ro-v 37-45 35-42 36-41 36-44
6 A.Bo-v 41-51 38-48 40-46 38-45
7 A.Ov-v 37-45 34-43 33-45 36-44
8 B.Mi-v 39-47 37-46 36-43 37-59
9 F.G‘a-v 36-48 36-43 35-42 35-43
min-max 31-38
35-43 31-36
34-43 31-37
35-42 33-41
36-44
35,4 - 39,7 33,4 - 37,8 34,7 - 36,8 35,8 - 37,7
Orqa zonadan (6 zona) sakrash balandligi NGda tajribadan oldin 33 sm.dan
41 sm.gacha oraliqda qayd etildi. Min va max ko‘rsatgichlarning diapazoni
62](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_62.png)
![(kengligi) 8 sm.ni tashkil etdi. Faraz qilish mumkinki, tekshiruvda ishtirok etgan
yosh voleybolchilarja orqa zonalardan sakrash tajribasi yetarli emas ekan. Ushbu
ko‘rsatgichlarning kengligi tajribadan keyin ham o‘zgarmadi. O‘rtacha ko‘rsatgich
tajribadan oldin 35,8 sm., tajribadan keyin 37,7 sm.ni tashkil etdi.
Shu bilan bir qatorda tajriba davomida biz tomonimizdan taklif etilgan
maxsus sakrash balandligi tajriba yakuniga kelib barcha zonalarda ham keskin
ortgani kuzatildi. Jumladan, 4 zonadan sakrash 36,1 sm.dan 45,8 sm.ga, 3 zonadan
– 34,5 sm.dan 42,8 sm.ga, 2 zonadan – 35,1-41,5 sm.ga va orqa zonadan – 34,6
sm.dan 43,2 sm.gacha ortdi. Demak, tajriba yakunida ushbu guruhda sakrash
balandligi NGga nisbatdan keskin ortgani aniqlandi.
Ma’lumki, voleybolda to‘siq qo‘yishda o‘yinchining qo‘llari bosh
badandligida joylashadi va u sakrash uchun yugurib kelmaydi, balki to‘pning
yo‘nalish joyiga qarab o‘ng yoki chap tomonlarga siljib harakatlanishi zarur
bo‘ladi. Sakrash ko‘nikmasini ijro etishda qo‘llar pastdan emas, yelka
balandligidan keskin harakatlantiriladi. Oyoqlar tizza qismidan kamroq bukiladi.
Shuning uchun to‘siq quyuvchi o‘yinchilar zarba beruvchi o‘yinchidan salgina
keyinroq sakrashi lozim. Aynan shu xususiyatlar sababli tadqiqotimiz natijalaridan
kuzatildi. Chunonchi, NGda 4 zonada to‘siq qo‘yish uchun sakrash balandligi
tajribadan oldin o‘rtacha 29,3 sm.ni, tajribadan keyin 30,1 sm.ni tashkil etdi.
Taqqoslash uchun ko‘rsatish mumkinki, shu zonadan zarba berishda sakrash
balandligi 35,4-39,7 sm.ga teng bo‘lgan edi. 3 zonada to‘siq qo‘yish uchun sakrash
balandligi sezilarli farq bilan ifodalanmadi. Lekin, 2 zonada to‘siq qo‘yish uchun
sakrashda balandlik ancha tushib ketganligi kuzatildi.
63](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_63.png)
![10 jadval
Yosh voleybolchilarda turli zonalardan sakrash balandligining tajriba
davomida o‘zgarishi (NG )
T/r Tekshiriluvchilar 4 zonadan 3 zonadan 2 zonadan
1 O.Ka-v 29-30 30-31 27-28
2 A.Ra-v 30-32 30-32 29-30
3 B.Yo‘-v 28-29 29-35 27-29
4 N.Fu-v 31-30 27-28 28-28
5 I.Ne-v 27-27 29-31 26-27
6 A.Ka-v 33-34 35-37 34-36
7 F.Di-v 31-32 30-31 30-29
8 N.To-v 27-28 29-29 26-27
9 I.Xu-v 28-29 26-27 25-26
min-max 27-33
27-34 26-35
27-37 25-34
27-36
29,3 - 30,1 29,4 - 31,2 28,0 - 28,8
11 jadval
Yosh voleybolchilarda turli zonalardan sakrash balandligining tajriba
davomida o‘zgarishi (TG )
T/r Tekshiriluvchilar 4 zonadan 3 zonadan 2 zonadan
1 X.Nu-v 30-36 30-38 29-36
2 E.Esh-v 28-37 30-39 30-37
3 X.Mu-v 29-35 32-41 31-35
4 S.Ra-v 32-41 34-40 32-39
5 L.Ro-v 30-42 32-41 30-41
6 A.Bo-v 35-46 36-45 34-39
7 A.Ov-v 32-43 34-43 35-44
8 B.Mi-v 31-40 35-41 34-42
9 F.G‘a-v 30-37 32-42 30-41
min-max 28-46 30-45 29-44
30,8 - 39,7 32,8 - 41,1 31,6 - 39,3
Tajriba davomida o‘z mashg‘ulotlarida eksperimental mazmunli
mashqlarni bajarib borgan tadqiqot guruhida tajribadan oldin olingan sakrash
ko‘rsatgichlari nazorat guruhida nisbatdan deyarli farq qilmagan bo‘lsada, tajriba
yakuniga kelib ushbu guruhda sakrash balandligi 4 zonada 39,7 sm, 3 zonada –
41,1 sm.va 2 zonada 39,3 sm.bilan ifodalandi.
64](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_64.png)
![Qayd etilgan ko‘rsatgichlarning qiyosiy tahliliga asosan shunday to‘xtamga
kelish mumkinki, odatdagi an’anviy mazmunda olib borilayotgan mashg‘ulotlar
sakrash sifatlarini jadal o‘stirish qudratiga ega emas ekan. Aksincha, biz
tomonimizdan taklif etilgan eksperimental mashqlar sakrash sifatlarini samarali
o‘stirish qiymatiga ega ekan.
65](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_65.png)
![IV BOB BO‘YIC H A XULOSALAR
O‘tkazilgan pedagogik tajriba natijalari va ularning qiyosiy tahliliga asosan
quyidagi xulosalarni e’tirof etish mumkin:
1. Tajriba davomida an’anaviy mashg‘ulotlarda shug‘ullanishni davom
ettirgan nazorat guruhida olingan natijalar amaldagi mashqqlar yosh
voleybolchilarda sakrash balandiligini jadal rivojlantirish qiymatiga ega emas
ekan. Aksincha ushbu muddat davomida eksperimental mazmunli sakrash
mashqlaridan muntazam foydalanib borgan tadqiqot guruhida qayd etilgan
ko‘rsatgichlar shu mashqlar majmualarini samarali ekanligini isbotlab berdi.
2. Tajriba boshlanishidan avval qayd etilgan ko‘rsatkichlar, ikki guruhda
ham sakrash sifatli sust rivojlanganligini ko‘rsatdi. Lekin, tajriba yakuniga kelib
sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi barcha testlar bo‘yicha nazorat va tajriba
guruhlarda turlicha dinamika bilan o‘zgardi. Jumladan, tajriba davomida o‘z
mashg‘ulotlarida biz tomonimizdan taklif etilgan sakrash mashqlarini bajargan
tadqiqot guruhida tajriba yakuniga kelib sakrash balandligi ham, sakrash
chidamkorligi ham nisbatan yuksak natijalar bilan qayd etildi. Ammo odatdagi
an’anaviy mashg‘ulotlarda shug‘ullanishni davom ettirib borgan nazorat guruhida
bunday ijobiy natijalar kuzatilmadi.
3. Tajriba natijalarining qiyosiy tahlili shuni ko‘rsatdiki, voleybol
to‘garagida olib borilayotgan an’anaviy mashhulotlar sakrash sifatlari, shu
jumladan turli zonalarda zarba berish va to‘siq qo‘yish sakrash balandligini jadal
shakllantirish qiymatiga ega emas ekan.
66](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_66.png)
![XOTIMA
Mavzuga doir ilmiy-uslubiy ma’lumotlar va mutaxassis-olimlar fikr-
mulohazalari hamda o‘tkazilgan tadqiqot natijalarining qiyosiy tahliliga asosan
quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1. Sport amaliyotida, ayniqsa sport o‘yinlarida sakrash ko‘nikmalari,
sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi aksariyat o‘yin usullarini ijro etishda
muhim vosita ekanligi tasdiqlandi. Lekin ushbu sakrash sifatlari (sakrash
balandligi, sakrash koordinatsiyasi, sakrash chidamkorligi) har bir sakrab
bajariladigan texnik-taktik harakatlar turi va taktikasiga qarab bir-biridan tubdan
farq qilishi ma’lum bo‘ldi.
2. Voleybol bo‘yicha chop etilgan adabiyotlar va murabbiylar bilan
o‘tkazilgan ayrim xolisona suhbatlardan ma’lum bo‘ldiki, mashg‘ulotlarda sakrash
ko‘nikmalari, sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi turli zonalarda sakrab ijro
etiladigan o‘yin usullari (hujum zarbasi, to‘siq qo‘yish, to‘p uzatish, to‘p
kiritish)ning koordinatsiyasi, texnik xususiyatlari va fazalariga qarab
tabaqalashtirilgan holda rivojlantirish bo‘yicha qo‘llanilayotgan mashqlar faqat
sakrash balandligi va sakrash chidamkorligini oshirishga mo‘ljallanganligi ma’lum
bo‘ldi.
3. 6 oy davomida (2022-yil yanvar-iyun) yosh voleybolchilar bilan olib
borilgan an’anaviy mazmunli mashg‘ulotlar natijasida joydan vertikal sakrash
balandligi 1,1 sm.ga, yugurib kelib sakrash 4,9 sm.ga va sakrash chidamkorligi 3,6
martaga o‘sganligi aniqlandi. Demak, an’anaviy mashg‘ulotlar mazkur sakrash
sifatlarni jadal shakllantirish xususiyatiga ega emasligi tasdiqlandi.
4. 6 oy davomida o‘tkazilgan pedagogik tajriba natijalaridan ma’lum
bo‘ldiki, ushbu muddat ichida o‘z mashg‘ulotlari biz tomonimizdan ishlab
chiqilgan va taklif qilingan tabaqalashtirilgan sakrash mashqlarini muntazam
qo‘llab borgan TGda tajriba yakuniga kelib sakrash balandligi (sakrovchanlik) va
sakrash chidamkorligini ifodalovchi ko‘rsatgichlar keskin ortganligi aniqlandi.
Sakrash sifatlarini turli zonalarda ijro etiladigan hujum zarbasi va to‘siq qo‘yish
usullariga ixtisoslashga shakllari ham jadal rivojlanganligi kuzatildi.
67](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_67.png)
![Shu bilan bir qatorda tajriba davomida an’anaviy mashg‘ulotlarda
shug‘ullanishni davom ettirgan NGda bunday ijobiy natijalar qayd etiladi.
68](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_68.png)
![AMALIY TAVSIYALAR
Voleybolchilar tayyorlash amaliyotida, ayniqsa voleybolga dastlabki
o‘rgatish bosqichida, vertikal sakrash ko‘nikmalari, ularning koordinatsiyasi,
sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini turli zonalarda ijro etiladigan o‘yin
usullariga mos tartibda shakllantirishda ushbu tajriba sinovida samaradorligi
tasdiqlangan quyidagi mashqlar majmuasini amaliyotga joriy qilinishi tavsiya
etiladi:
1. Diametri 50 sm. Aylana chiziq ichida:
- 10-12 marta qo‘l yordami bilan sakrash;
- 10-12 marta qo‘l yordamisiz sakrash;
- har 10 marta sakrashdan so‘ng 90° chapga burilib – 10 marta, yana 90°
chapga burilib – 10 marta, 90° chapga burilib – 10 marta sakrash;
- shu mashq 90° dan o‘ng tomonga burilib bajariladi.
2. Qayd etilgan mashqlar ko‘zni yumib bajariladi.
Izoh: ushbu mashqlar bajarishda aylana chiziq ichidan chiqib ketmaslik
shart.
3. Diametri 50 sm.li 2 ta yonma-yon aylana chiziq chiziladi va
shug‘ullanuvchilar shu aylananing birinchi ichiga joylashadi (24 rasm); signal
berilishi bilan ular navbatma-navbat bir aylana ichidan sakrab, ikkinchisiga
qo‘nadi va yana sakrab birinchisiga qo‘nadi va hakoza shu tariqa sakrashlar soni
har aylana chiziq ichida 10 martadan davom ettiriladi.
69](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_69.png)
![24 rasm .
4. 3-mashq ko‘zni yumib bajariladi.
5. Zonalarda sakrab hujum zarbasini taqlidiy ijro etish – har zonada 10
martadan:
- 4 zonadan sakrab 5 zona yo‘nalishida o‘ng qo‘l bilan zarba berish taqlidi;
- shu mashq qap qo‘l bilan bajariladi;
- 4 zonadan sakrab 1 zona yo‘nalishida o‘ng qo‘l bilan zarba berish taqlidi;
- shu mashq chap qo‘l bilan bajariladi;
- qayd etilgan mashqlar 3 va 2 zonalarda takrorlanadi.
6. Voleybol maydonida – 1,6 va 5 zonalar atrofidan yugurib kelib, hujum
chizig‘i oldidan (uni bosmasdan) sakrab, zarba taqlidini bajargandan so‘ng, hujum
va o‘rta chiziqlar o‘rtasiga qo‘nish mashqlari. Har bir zonada mashq 10 martadan
takrorlanadi ( 25 rasm);
70](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_70.png)
![25 rasm.
7. 6 mashq tennis to‘pni to‘r ustidan qarshi maydonga siltab otish asosida
bajariladi.
8. 4,3 va 2 zonalarda sakrab to‘siq qo‘yish taqlidini bajarish. Har bir
zonada 10 martadan ( 26 rasm).
26 rasm .
9. Shu mashq 4 - 3 – 2 – 3 -4 zonalarga tezkor siljib, 5 martadan to‘siq
qo‘yish bilan bajariladi ( 27 rasm).
71 2 1
3](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_71.png)
![27 rasm .
10. Qum ustida iloji boricha vertikal sakrash.
11. “Mata” ustida iloji boricha vertikal sakrash.
Ixtisoslashtirilgan harakatli o‘yinlar:
1. Guruh har biri 5 nafardan iborat ikki jamoaga ajratiladi va maydonning
qarama-qarshi tomonlarining hujum va yon chiziqlar kesishgan joy ortida kolonna
shaklida joylashadi (28 rasm). Signal berilishi bilan ishtirokchilar ketma-ket 4
zonaga yugurib borib, sakrab 5 zona yo‘nalishida zarba berish taqlidini bajaradi.
O‘yin 5 martadan takrorlanadi.
28 rasm.
725
6
1
5 6 1](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_72.png)
![2. Shu o‘yin-mashq 6 zona yo‘nalishida bajariladi.
3. Shu o‘yin-mashq 1 zona yo‘nalishida bajariladi.
4. 1,2 va 3-nchi o‘yin-mashqlar 3 zonadan bajariladi.
5. 1,2 va 3-nchi o‘yin-mashqlar 2 zonadan bajariladi.
6. 1,2,3,4 va 5-nchi o‘yin-mashqlar tennis to‘pini qayd etilgan zonalar
yo‘nalishida siltab-otib bajariladi.
7. Kolonnalar 1-nchi o‘yin joyida joylashadi va 4,3, 2 zonalarda sakrab
to‘siq qo‘yish taqlidi bajariladi.
8. Har bir mashqlar seriyasi bajarilgandan so‘ng oyoq mushaklari
faoliyatini tiklovchi quyidagi qisqa muddatli mashqlar majmuasi bajariladi:
Dastlabki holat – chalqancha yotib, oyoqlar vertikal ko‘tariladi ( 29 rasm).
29 rasm.
8.1. “Velosiped” mashqi – 15 ( 30 rasm).
30 rasm.
8.2. To‘g‘ri yo‘nalishda “qaychi” mashqi – 15 sekund ( 31 rasm).
73](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_73.png)
![31 rasm.
8.3. Ko‘ndalang yo‘nalishda “qaychi” mashqi – 15 sekund ( 32 rasm).
32 rasm.
8.4. Oyoqlarni siltash – 15 sekund ( 33 rasm).
33 rasm.
74](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_74.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.”Jismoniy tarbiya va sport to‘g ‘ risida ” gi Qonun . O‘zbekistoni n g yangi qonunlari.
№ 23.-T.:Adolat, 2001.-b.211-223.
2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenting “O‘zbekiston Bolalar sportini
rivojlantirish jamgarmasi faoliyatii takomillashtirsh chora tadbirlari to‘g ‘ risida”gi
29-avgust 2004 yil, 3481 farmoni .
3. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim t o‘g ‘ risida ” gi qonun “Turkiston” gazetasi .
29- avgust 1997 yil .
4. Ayrapetyas L . R . Voleybol Uchenik dlya vыsshix uchenыx zavedeniy . Zar
qalam.2006-240c.
6. Ayrapetyas L. R. ,Pulatov A A Isroilov Sh X Voleybol Oliy o‘quv yurtlari
umumiy kurs talabalari uchun o‘kuv qo‘llanma.T.2009-77b.
7. Ayrapetyas L . R . , Godik M. A. Cportivn ы e igr ы .-T.Ibn Sino, 1991,-160c.
8.B ы leeva.L V .Podvijn ы i igr ы : prakt. Material: ucheyu. Posobie dlya studentov
v ы ssh i sred. Spes. Ucheb. Zavedeni fiz. Kul’turi : M .:TVT Dvizion, 2005.277c.
9. B ы leeva.L V Podvijn ы i igr ы ; Ucheb posobie. M.; TVT Dvizion, 2005.227c.
10.Belyaev A. V. Obuchenie texnike igr ы v voleybol ieyo sovershen-stvovanie
Metodicheskoe posobie. M.: Olimpiya. Chelovek, 2008.-54c.
11. Belyaev A. V. Savin M. V. Voleybol.- M.: Fon. 2000.-368c.
12.B ы leeva.L V Qorotkov I M Klimkova R V Kuz’micheva Ye V Podvijnыe igrы
Prakticheskiy material Uchebnoe posobie dlya studentov vuzov fizicheskoy
kulturы .-M.:TBT Divizion, 2005.-280c.
13. Volkov L. P. Teoriya i metodika detskogo i yunosheskogo sporta. Kiev,
Olimpieskaya literatura,2002.-294c
14. Godik M. A. Fizicheskaya podgatovka fudbolistov.. M.: Olimpiya
PRESS,2006.-272c.
15. Jeleznyak Yu. D. Kunyanskiy V. A., Chochin A. V. Voleybol. metodicheskoe
posobis po obucheniyu igr ы 2005. M., Olimpiya PRESS., 111c.
16. Jukov M.N. Podvijni ыы e igr ы ., M., “AKADEMIYA”, 2002,- 160c.
17. Kleshev Yu. D. Voleybol. M. Sport. Akadem.Press.2003.-189c.](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_75.png)
![18. Lepeshkin V .A. Podvijn ы e dlya detey. Poso b ie dlya Uchitelya fizkultur ы . M.,
shkolnaya. Pressa.2004. 59c.
19.Lyax V. I. teoriya uprajeniya dvigat’nemi destviyami po N. A. Berinshteynu.
J .Fizicheskaya kul’tura v shkole № 7 2006 .15-1.9c.
20. Nazarenko L .D. Sredstva i metod ы razvitiya divigatel’n ы x koordinatsiy
monografiya / L. D. Nazarenko. –M.: “TiPFK”, 2003-258c.
21. Nemsov O. B. Mesto tochnosti dvijeniy v strukture fizicheskix kachestv./ J.
TiPFK.№ 8. 2003., 22-26c.
22.Pulatov A. A. Voleybol// JTI I- kurs talabalariga m o‘ ljalangan ma’ruzalar
t o‘ plami .-T.,2004.-71 , b.
23. Usmonxodjaev T. S Meliev X. A. Milliy harakatli uyinlar .O‘qituvchi . T..
2000.-148b.
76](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_76.png)
![1](/data/documents/b8f4082b-87c8-42f9-9bb8-b3eb04a8e2c2/page_77.png)
O‘SMIR VOLEYBOLCHI QIZLARNI SAKRASH CHIDAMKORLIGINI RIVOJLANTIRISH METODIKASI MUNDARIJA KIRIS H 4- 8 I BOB. ZAMONAVIY SPORT O‘YINLARIDA SAKRASH KO‘NIKMALARI VA SAKROVCHANLIK SIFATINING O‘RNI ... ......... 9-25 1.1. “Sakrash”, “sakrovchanlik”, “sakrash chidamkorligi” tushunchalarining moxiyati va ularni inson hayotidagi o‘rni............................................................................................... 9-11 1.2. Voleybolga xos sakrovchanlik va uni boshqa jismoniy sifatlar bilan bog‘liqligi.............................................................. 12-22 1.3. Sakrash turlari va ularni harakatli o‘yinlar yordamida shakllantirish afzalligi.................................................................. 23-25 II BOB. TADQIQOTNING G‘OYASI, VAZIFALARI, USLUBLARI VA UNI TASHKIL QILISH........................................................... ......................... 26-38 2.1. Tadqiqotning g‘oyasi............................................................................. 26 2.2. Tadqiqot vazifalari va uslublari.................................................... 27 2.3. Qo‘llanilgan uslub-testlar mohiyati va ulardan foydalanish tartibi.......................................................................................... 27-38 III BOB. VOLEYBOLGA XOS SAKRASH TURLARI, SAKROVChANLIK VA ULARNI AN’ANAVIY HAMDA NOAN’ANAVIY MASHG‘ULOTLAR DAVOMIDA SHAKLLANISH SAMARADORLIGI........................................................................................... 39-59 3.1. Sakrash, sakrovchanlik, sakrash chidamkorligi tushunchalari va ularning mantiqiy mohiyati............................................................... 39-49 3.2. An’anaviy mazmunli mashg‘ulotlar davomida sakrovchanlikni rivojlanish sur’ati............................................................................ 50-58 III -bob bo ‘ yicha xulosalar........................................................................ 59 IV BOB. VOLEYBOLGA XOS IXTISOSLASHTIRILGAN SAKRASH TURLARI VA ULARNI ISHLAB CHIQILGAN MAXSUS MASHQLAR YORDAMIDA SHAKLLANTIRISH SAMARADORLIGI.......................... 60-67 IV bob bo ‘yicha xulosalar……………………………………………… 68 XOTIMA............................................................................................ ................. 69-70 AMALIY TAVSIY A LAR …………………………………………………….. 71-76 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR............................................ ............... 77-78 1
KIRIS H Mustaqillikka erishgan kundan boshlab mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sport davlat siyosatining ustivor yo‘nalishlari doirasida ravnaq topib bormoqda. O‘tgan davr ichida ushbu soha bo‘yicha asrlarga teng o‘zgarishlar ro‘y berdi, olamshumul islohatlar amalga oshirildi, yurtimiz bo‘ylab minglab jahon standartlariga mos sport majmualari barpo etildi. Respublikamizning barcha hududlarida yirik, nufuzli mamlakat va xalqaro musobaqalarni o‘tkazish odat tusiga kirdi. Alohida ta’kidlash joizki, 2000-yildan boshlab diyorimizda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” mohiyatiga hamohang bo‘lgan ko‘p bosqichli uzluksiz o‘tkaziladigan “Umid nihollari”, “Barkamol avlod”, “Universiada” kabi ommaviy sport musobaqalari joriy etilishi va yuqorida qayd etilgan islohatlarning amalga tadbiq etilishi nafaqat sog‘lom, barkamol avlodni tarbiyalash imkoniyatlarini kengaytirdi, balki jismoniy tarbiya va sportni xalqimiz hayotining kundalik ehtiyojiga aylanishiga asos bo‘ldi. Mazkur sohaga bo‘lgan bunday e’tibor yurtimiz farzandlari tarkibidan yetuk, iste’dodli sportchilarni yetishtirib chiqarishga turtki berdi, negaki kunda sport maktablarida endigina shug‘ullanishni boshlagan bolajonlar bugungi kunda Jahon, Olimpiya o‘yinlari, Osiyo chempionatlari va boshqa yirik xalqaro musobaqalarda yuksak o‘rinlarni egallashga muyassar bo‘lib, davlatimiz shuhratini jahon ham jamiyati oldida tarannum etib kelmoqda. Shu bilan bir qatorda bugungi kunda xalqaro musobaqalar raqobatning keskinlasha borishi iste’dodli sportchilarni tayyorlash jarayoniga yangichp texnologik yondashuv bilan qarashga da’vat etmoqda. Ushbu vaziyat sport mashg‘ulotlari va umuman yuqori malakali sportchilar tayyorlash jarayonlarini ilmiy asosda rejalashtirish hamda tashkil qilish zarurligiga e’tibor qaratmoqda. Fikrimizcha, so‘nggi yillarda olib borilayotgan va chop etilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari-maqolalar, ma’ruzalar, monografiyalar-aksariyat yirik muammolar yoki yaxlit mavzularga bag‘ishlanmoqda. Bu holat to‘g‘ri va taxsinga sazovor, albatta. Shubhasiz, “kichik sportni” yuksak natijalar sportcha olib chiqish yo‘lida yirik yoki yaxlit ilmiy mavzular yechimi ham o‘ta muhim rol o‘ynaydi, lekin har 2
bir yirik ilmiy muammo kichik, “ko‘zga ko‘rinmas muammochalardan” iborat bo‘ladi. Bunday “muammochalar” ayniqsa tanlagan sport turiga dastlabki o‘rgatish bosqichida tez-tez uchraydi, agar ular tadqiqotlar asosida o‘rganilib, o‘z vaqtida bartaraf etilmasa, bora-bora yirik muammolar paydo bo‘la boshlaydi. Mavzuning dolzarbligi: sakrash turlari, ularning koordinatsiyasi va sakrash sur’atini rivojlantirishda o‘ziga xos mashqlarni tanlash, ularni tabaqalashtirilgan holda qo‘llash o‘ta muhim amaliy axamiyatga egadir. Ana shu dolzarb va a h amiyatli masalalar bizning magistrlik dissertatsiyamiz mazvusini tanlashga asos bo‘ldi. Tadqiqotning predmeti sifatida voleybol to‘garagida shug‘ullanuvchi 11- 12 yoshli bolalarni tanlash, ular bilan o‘tkazilayotgan mashg‘ulotlarini ijodiy yondashuv asosida kuzatish, olingan natijalar asosida sakrash ko‘nikmalari hamda voleybolchiga xos sakrovchanlik sifatini shakllantirishga mo‘ljallangan vaziyatli mashqlar majmuasini ishlab chiqish va uning samaradorligini pedagogik tajriba yordamida o‘rganishga da’vat etdi. Tadqiqotning maqsadi: voleybolga xos bo‘lgan sakrash ko‘nikmasi, sakrab ijro etiladigan texnik usullarga ixtisoslashgan sakrash turlari va ularni erta yoshlikdan boshlab shakllantirish afzalligini o‘rganishga bag‘ishlangan. Tadqiqotning vazifalari: tanlangan mavzu moxiyati va mazmunini ochish, rejalashtirilgan tadqiqot maqsadini amalga oshirish bo‘yicha quyidagi vazifalar belgilanadi: 1. Voleybolga xos sakrash turlari, ularning tarkibiy tuzilishi va sakrovchanlikni rivojlanish dinamikasini o‘rganish. 2. Voleybolga xos sakrash turlari, sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini rivojlantiruvchi vaziyatli o‘yin mashqlari majmuasini ishlab chiqish va uning samaradorligini yosh voleybolchilar jalb qilingan pedagogik tajriba yordamida o‘rganish. 3. Olingan natijalar asosida uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish va ularni voleybolchilar tayyorlash amaliyotiga tadbiq eti sh . 3
To‘g‘ri, “voleybol nazariyasi va uslubiyati” faniga doir ilmiy hamda o‘quv adabiyotlarida “sakrash”, “sakrovchanlik” va “sakrash chidamkorligi” mavzulari batafsil ochib berilgan. Ammo, sakrab ijro etiladigan o‘yin usullariga xos (zarba, to‘siq) sakrash turlari va ularni shakllantirish masalalari nazardan chetda qolgan. Sakrash ko‘nikmalari va ularni turmush tarzida muayan to‘siq yoki qarshiliklarni yengishda as qotadigan zarur harakatlar tarkibiga mansub bo‘lib, zamonaviy sport amaliyotida o‘ziga xos xususiyatli harakat vazifalarii hal qilida muhim axamiyat kasb etadi. Sakrash ko‘nikmlari (uzunlikka yoki balandga sakrash, yon tomonlarga sakrash, langar bilan sakrash, suvga sakrash va x.k.) - bu tayanchsiz holatga ijro etiluvchi va kordinatsion, biomexanik hamda aerodinamik jixatlardan farq qiluvchi texnik-taktik harakat majmuasini ifodalaydi. Sakrash elementlari qo‘llaniladigan har bir sport turida sakrash ko‘nikmasi o‘z moxiyati, maqsadi, mazmuni va yo‘nalishi bilan keskin farqlanadi. Masalan, yengil atletikada uzunlikka sakrash, to‘siqlararo sakrash, langar bilan sakrash, sport o‘yinlarida (voleybol, basketbol, futbol, gandbol) vertikal yoki dioganal yo‘nalishda sakrash, badiy gimnastikaga xos sakrash va xokozalar qayd etilgan fikrga misol bo‘la oladi. Ilmiy yangiligi: 1. Voleybolga xos sakrash turlari, ularning tarkibiy tuzilishi va sakrovchanlikni rivojlanish dinamikasi o‘rganilgan. 2. Voleybolga xos sakrash turlari, sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini rivojlantiruvchi vaziyatli o‘yin mashqlari majmuasini ishlab chiqish va uning samaradorligini yosh voleybolchilar jalb qilingan pedagogik tajriba yordamida o‘rganilgan. 3. Olingan natijalar asosida uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish va ularni voleybolchilar tayyorlash amaliyotiga tadbiq etilgan. Tadqiqotning ilmiy farazi. Voleybolda turli zonalarda va turli taktik maqsadda sakrab ijro etiladigan hujum zarbalari turlariga mos sakrash ko‘nikmalari o‘ziga xos koordinatsion mazmun (nusqa) bilan farqlanadi. Faraz qilindiki, bunday sakrash ko‘nikmalarini ixtisoslashtirilgan vaziyatli o‘yin 4
mashqlari yordamida erta yoshlikdan boshlab shaklllantirish sakrash balandligini ham, uning koordinatsion aniqligini ham jadal o‘sishiga imkon yaratadi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tahlili. Mutaxasislarning fikriga ko‘ra, voleybolda sakrovchanlik sur’ati nafaqat oyoq mushaklarining “portlovchi” kuchiga bog‘liq ekan, balki balandligi oyoqlarning tizza qismidan bukilish burchagi va tana xamda qo‘llarning faol “yoysimon” xarakati bilan ham belgilanar ekan. (Yu.D.Jeleznyak, 1997; 2005; L.R.Ayrapetyans, 2006; L.R.Ayrapetyans, A.A.Pulatov, 2012). Mazkur mualliflar yana bir muxim masalaga e’tibor qaratishdiki, sakrab turli o‘yin usullarini (Masalan zarba berish, to‘siq qo‘yish, to‘p uzatish yoki to‘p kiritish) ijro etishda sakrash kordinatsiyasi va sakrash balandligini ta’minlovchi mushaklarda ixtisoslashuv belgilari shakllanib borar ekan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Sakrash ko‘nikmalari va ularning mazmun-moxiyati nafaqat sport turining xususiyatiga qarab farqlanadi, balki bir sport turi tarkibida ijro etiladigan sakrash ko‘nikmalari sakrab bajariladigan texnik usullar turi va yuzaga kelgan taktik vaziyatlar talabiga qarab har bir-biridan keskin farq qiladi. Jumladan voleybolda birinchi yoki ikkinchi “temp” o‘yinchisining zarba berishda, to‘p kiritishda, to‘siq qo‘yishda, to‘p uzatishda va orqa zonalardan hujum qilishda qo‘llaniladigan sakrash ko‘nikmalari turli mazmun va yo‘nalishda ijro etiladi. Amaliy jihatdan muxim va e’tiborli joyi shundaki, ushbu o‘yin usullarining ayrimlarini (zarba berish va to‘siq qo‘yish) ijro etishda foydali natijaga erishish ustivor jixatdan sakrovchanlik sifatiga bog‘liqdir. Ma’lumki, bugungi kunda sport amaliyotida jismoniy sifatlar, shu jumladan sakrash ko‘nikmalari va sakrovchanlik sifatini tanlagan sport turiga xos yo‘nalishda shakllantirish erta yoshlikdan boshlab amalga oshirilishi isbot talab qilmaydi. Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya “Kirish”, 4 ta bob, “Xotima”, “Amaliy tavsiyalar” va “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” dan iborat bo‘lib, uning hajmi 78 betni tashkil etadi. Ishda o‘tkazilgan tadqiqot 5