O’ZBEK OILALARIDA NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TA’MINLASH
![O’ZBEK OILALARIDA NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING
PSIXOLOGIK JIHATLARINI TA’MINLASH
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………...3-5
I. BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos
psixologik xususiyatlari......................................................................................6-31
1.1. O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarning psixologik
jihatlari…………..6-17
1.2. Nikoh va oilaviy munosabatlar……………………………………….18-31
II BOB. O’zbek oilalalarida oilaviy munosabatlarning dolzarb muammolari
va ularga yordam berishning amaliy jihatlari………………32-76
2.1. O’zbek oilaviy munosabatlarda er-xotin, farzand va ota-ona o’rtasidagi
munosabatlar va ziddiyatli vaziyatlarda ularni hal qilish usullari……………...32-
59
2.2. Metodikalar. Tadqiqot parametrlari…………………………………...60-76
XULOSA.....................................................................................................77-79
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………...80-81
KIRISH
1](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_1.png)
![Mavzuning dolzarbligi. Yurtimizda azaldan oilaviy munosabatlarda milliy
o’ziga xoslik kayfiyati ustuvorlik qiladi. Sharqona milliylik shunday shakllanib
kelganki unda o’zbek oilalarida tarixan qadr topgan o’ziga xosliklar bor. Bular
jumlasiga, oilaviy munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari
va burchlari bilan bir-biridan farq qilishi kabilarni kiritish mumkin. Ma’lumki, oila
sohasi borasida G’arb modellari, nisbatan bizdagi oilaviy munosabatlardan farq
qiladi. O’zbek oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak
kishining roli yuqoriligi, farzand tarbiyasiga jiddiy e’tibor, mehr-oqibat va
g’amxo’rlik tug’ularining ustuvorli, oilaning shakllanishi va faoliyatida mahalla va
boshqa subektlarning roli kabi ko’plab elementlarni o’z ichiga oladi. Oilaning
mustahkamligiga allomalarimiz ham jiddiy e’tibor qaratgan. Bu borada А bdurauf
Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga
bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ
millat ham shuncha kuchli bo ladi.
ʼ А garda bir mamlakatning aholisi axloqsiz va
johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo l
ʼ
qo ysa shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi”
ʼ 1
deb
ta kidlagan.
ʼ
Nikoh va oila munosabatlarining mustahkamligi dolzarb bo’lib qolmoqda. Bu
o’z navbatida farzandlar tarbiyasi, ularning kelajakdagi faoliyati va istiqbollariga
turlicha ta’sir o’tkazishi mumkin. Shaxsni ko’plab stresslarga, salbiy his-tuyg’ularga
duchor bo’lishi, shaxs psixologiyasida chuqur o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi eng
dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda.
Mamlakatimizda so’ngi yillarda ijtimoiy, ma’naviy, siyosiy va iqtisodiy
sohalarda keng ko’lamli islohotlar, dunyodagi global o’zgarishlar davlat hamda
jamiyat oldiga hal qilinishi lozim bo’lgan bir qator vazifalarni qo’ymoqda.
Shuningdek, psixologiya sohasida oila, nikoh, hissi, uning mexanizmlari, shakllari
va inson hayotiga qanday ta’sir ko’rsatadi, shu kabi masalalari dolzarb ahamiyatga
ega.
1 Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000.
ʼ
2](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_2.png)
![O’zbekiston Respublikasining davlat siyosatida bolalar va yoshlar uchun
shartsharoit yaratishda hamda ularning har tomonlama kamol topishiga alohida
e’tibor qaratilgan.
Tadqiqotning maqsadi : - O’zbek oilalarida nikoh munosabatlarini
ta’minlashning psixologik mexanizmlarini ochib berish.
Tadqiqot vazifalari: oila-nikoh munosabatlari muammosi bo’yicha ilmiy
psixologik adabiyotlarni o’rganish, amaliy tavsiyalarni asoslash.
- o’zbek oilalarining milliy qadriyatlarga mosligi ko’rinishlarini nazariy
tasniflash;
- zamonaviy oilalarda ijtimoiy-psixologik muammolarni o’rganish; -
mavzu yuzasidan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning predmeti: O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarni o’rganish.
Tadqiqotning obyekti: O’zbek oilalarida nikoh va oilaviy munosabatlarining
hozirgi darajasi o’rganish va tavsiflash.
Tadqiqotning ilmiy metodologik asosini, O’zbekiston Respublikasining oila
kodeksi, o’zbek va chet el mualliflaridan V.M.Karimova, Ye.B.Shoumarov
E.G .G oziev K. ʼ ʼ А rons, K. Vitek, E.F.Vougel, V.Vund, А .Maslau, T.Person,
K.R.Rod-jers, J.Roland, N.Dj Smelzer, J.Techman, Z.Freyd, E.Fromm, G.Entone,
K.G.Yung, M.Xanson va boshqalarning metodologik nuqtai nazarlari ham alohida
e tiborga olindi.
ʼ
Mavzuning o’rganilish darajasi. O’zbek va xorijiy ilmiy adabiyotlarda oilaviy
munosabatlar psixologiyasida psixologik jarayonlarni Ye.B.Shoumarov,
E.G .G oziev, Yu.E.
ʼ ʼ А leshina, B.G. А nanev, G.M. А ndreeva, А . А .Badalev,
Yu.V.Bromley, L.S.Vigotskiy, M.G.Davletshin, V.M.Karimova, А .N.Leontev,
B.G.Lomov, N.N.Obozov, S.L.Rubinshteyn va boshqalar tadbiq etib, jarayonning
o’ziga xosligini ta’kidlaydilar.
Tadqiqot metodlari:
1. Test "Siz ziddiyatli shaxsmisiz".
2. Tolerantlik testi.
3. Tomas testi.
3](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_3.png)
![4. O’rganilayotgan muammo bo’yicha ilmiy psixologik pedagogik
adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari materiallari o’rganish.
5. Suxbat.
6. Kuzatish.
7. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish.
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Ushbu malakaviy bitiruv ishi kirish, 2
bob, 4 paragraf, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Bitiruv malakaviy ishi o’zbek tilida yozilgan bo’lib 81 betni tashkil qiladi.
4](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_4.png)
![I.BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos
psixologik xususiyatlari.
1.1. O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarning psixologik jihatlari.
Yurtimizda azaldan oilaviy munosabatlarda milliy o’ziga xoslik kayfiyati
ustuvorlik qiladi. Sharqona milliylik shunday shakllanib kelganki unda o’zbek
oilalarida tarixan qadr topgan o’ziga xosliklar bor. Bular jumlasiga, oilaviy
munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari va burchlari bilan
bir-biridan farq qilishi kabilarni kiritish mumkin. Ma’lumki, oila sohasi borasida
G’arb modellari, nisbatan bizdagi oilaviy munosabatlardan farq qiladi. O’zbek
oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak kishining roli
yuqoriligi, farzand tarbiyasiga jiddiy e’tibor, mehr-oqibat va g’amxo’rlik
tug’ularining ustuvorli, oilaning shakllanishi va faoliyatida mahalla va boshqa
subektlarning roli kabi ko’plab elementlarni o’z ichiga oladi. Oilaning
mustahkamligiga allomalarimiz ham jiddiy e’tibor qaratgan. Bu borada А bdurauf
Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga
bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ
millat ham shuncha kuchli bo ladi.
ʼ А garda bir mamlakatning aholisi axloqsiz va
johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo l
ʼ
qo ysa shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi”
ʼ 2
deb
ta kidlagan.
ʼ
Yurtimizda oila sohasida olib borilayotgan islohotlar ham ‘‘oila jamiyatning
tayanch tuzilmasi’’ tamoyili asosida o’tkazilmoqda. Vaholangki, islom dinida ham
nikoh-oila munosabatlariga chuqur yondashuvlar uchraydi. Oila borasidagi diniy,
ilmiy va falsafiy yondashuvlarni kuzatsak, oila barqarorligida er-xotin munosabatlari
asosiy o rin tutishini ko ramiz. Masalan, islomda nikoh orqali inson va oilani
ʼ ʼ
ulug lashga, erkak va ayolning huquqlariga, ularning sha niga va oilada tinchlikni
ʼ ʼ
2 Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000.
ʼ
5](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_5.png)
![saqlashga katta e tibor qaratilgan: “ʼ А yollar (uchun belgilangan huquqlar) o z ʼ
me yorida erkaklar (huquqi) bilan tengdir”
ʼ 3
.
XII asrda yashab o’tgan mashhur fiqh olimi Burhonuddin Marg inoniyning
ʼ
«Hidoya» asarida yozilishicha, oila va nikoh masalasida ma rifiy-tarbiyaviy
ʼ
ahamiyatga ega hukmlardan biri ayolning nikohda qanday haq-huquqlari borligi
haqidagi bilimga ega bo lishidir: «Nikohning asl mohiyati haqida ilm bo lishi shart.
ʼ ʼ
Chunki, qiz bola faqat ilm bo lgandagina tasarruf eta oladi. Bu dunyo ilm olish
ʼ
dunyosi, bunda johillik uzr bo lolmaydi». «Hidoya»da oila va nikohga oid
ʼ
hukmlarning ijtimoiy ahamiyatga ega tomoni erkak va ayolning ijtimoiy, iqtisodiy,
ma naviy va aqliy jihatdan bir-biriga teng bo lishiga e tibor qaratilganidir: «Nikohda
ʼ ʼ ʼ
tenglik e tiborga olinadi. Payg ambarimiz (S.
ʼ ʼ А .V.) aytganlarki: «Ogoh bo lingki, ʼ
ayollarni faqat o zlariga teng bo lgan kishigagina bersinlar»
ʼ ʼ 4
. Bundan ko’rinib
turibdiki azaldan o’zbek xalqida oilaviy munoasabtlarda teng huquqlilik va
ixtiyoriylikka keng o’rin ajratiladi. Islomda er-xotin o rtasidagi munosabatning
ʼ
davomiyligini ta minlash uchun o ziga xos qonun-qoidalar joriy qilingan. Bunda
ʼ ʼ
oilaviy hayotning asosiy tashkilotchilari va a zolari bo lmish er va xotinning har
ʼ ʼ
biriga o ziga xos burch va vazifalar yuklangan, bir-biriga nisbatan haq-huquqlari
ʼ
ham belgilab berilgan. Bu haqda Qur onning bir qator suralarida oyatlar keltiriladi:
ʼ
“Erkaklar xotinlar ustidan (oila boshlig i sifatida doimiy) qoim turuvchilardir. Sababi
ʼ
– А lloh ularning ayrimlari (erkaklar)ni ayrimlari (ayollar)dan (ba zi xususiyatlarda)
ʼ
ortiq qilgani va (erkaklar o z oilasiga) o z mol-mulklaridan sarf qilib turishlaridir”
ʼ ʼ
(Niso surasi, 34-oyat); “Va yaxshilik ila ularning burchlari muqobilida haqlari ham
bordir” (Baqara surasi, 228-oyat). А gar er va xotin bu qoidalarga amal qilsa, bir-
biriga nisbatan zimmasidagi burch va mas uliyatini his qilib sidqidildan ado etsa,
ʼ
bunday oila baxt va saodat qasriga aylanadi. Bunday oilada tug ilgan farzandlar ham
ʼ
go zal tarbiya topadi va ulardan jamiyatga foydasi tegadigan insonlar yetishib
ʼ
chiqadi. Islom dini har bir er va xotin uchun o ziga xos huquqlarni ishlab chiqish
ʼ
3 Qur oni Karim ma nolarining tarjima va tafsiri. –T.: Toshkent islom universiteti, 2004.
ʼ ʼ
4 Burxonuddin Marg inoniy. Hidoya, I-jild, Nikoh kitobi: –T.: Аdolat, 2002.
ʼ
6](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_6.png)
![bilan birga, ularga muayyan majburiyatlarni ham yuklagan. Bularning ba zilari er vaʼ
xotin o rtasida mushtarak bo lsa, ba zilari erga, ba zilari xotinga tegishlidir.
ʼ ʼ ʼ ʼ
Oilaviy munosabatlar ikki kishi er va xotin orasidagi hissiyotlarga asoslanib
shakllanadi. Agar hissiyotlar ortda qolib, hayot muammolari ustun kelib, er ozini
tergovchi sifatida tutsa, xotini doimiy tergov ostida ushlansa, yoki xotini doimo
moddiy muammolar, boylik, ro’zg’or hisob-kitobini qilib erni doimo tergasa
birbirlariga bo’lgan his-tuyg’u yoqolib ketadi. Inson bazida oziga yaqin bolgan
odamlarni tushunmaydi. A. Grin o’zining asarlaridan birida -Bizning ichki dunyomiz
kamdan-kam odamni qiziqtiradi, deydi.
Er va xotin bir-birlarini juda yaxshi biladigan, tushunadigan – deb o’ylashadi. Aslida
esa yaqin odamni ichki dunyosini ko’ra bilish uni tushunishni xohlashmaydi. Er va
xotin turmush qurib, jismonan bir-biriga yaqinlashgani bilan qalban yaxshilik bu
boshqa narsa. Bu yaqinlikka erishish uchun unga intilish, qiziqish va yaqin odami
bilan doimo suhbatda bolish, suhbat orqali uni ichki dunyosiga kira olish kerak. Bu
munosabatlar qiziquvchan, erkin va teng huquqli insonlar orasida paydo boladi. V.A.
Sisenko oilaviy munosabatlarni mustahkam yoki sustligini asosi er va xotin bir-
birlarini ko’nglini ola bilishidadir deb biladilar. Ularning bir-biriga bo’lgan mehrida,
bir-birini hohlashida, tushunishida va oilada doimo yaxshi kayfiyat, kulgi
bolishidadir.
Oila munosabatlari, oila va uning muammolari bir qator fanlar - psixologiya,
pedagogika, sotsiologiya, demografiya, iqtisodning tadqiqot ob’ekti hisoblanadi.
Mutaxassislar nikohdagi hissiy munosabatlar dinamikasini, oiladagi yolg’izlik va
uning buzilishining sabablarini, oilaviy tarbiyaning xususiyatlarini o’rganadilar. Oila
kabi murakkab insoniy va ijtimoiy hodisaning tabiati nafaqat oila ichidagi
munosabatlar, balki ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy va boshqa sharoitlar bilan
belgilanadi. Oila jamiyat bilan birga rivojlanadi va o’zgaradi, uning eng barqaror va
konservativ elementi bo’lib qoladi. Hozirgi vaqtda ijtimoiy-madaniy sharoitdagi
o’zgarishlar oila va oiladan tashqari munosabatlar o’rtasidagi qarama-qarshiliklarni
7](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_7.png)
![keskin kuchaytirmoqda, bu ko’pincha "oilaning qadriyat inqirozi" deb ta’riflanadi.
Jamiyat biologik va axloqiy jihatdan sog’lom farzand tarbiyalashga qodir bo’lgan
ma’naviy barqaror oiladan manfaatdor. Yosh avlodning jismoniy, ijtimoiy, axloqiy
salomatligi butun millat salomatligidir. Aynan oilada fuqaro shaxsining asoslari,
uning qadriyatli munosabati va yo’nalishlari shakllanadi, uning mazmuni ijtimoiy
adolatli, huquqiy va iqtisodiy jihatdan samarali jamiyat ehtiyojlariga javob beradi.
Oila yaqin vaqtgacha shaxs tomonidan oilaning asosiy funktsiyalarini to’g’ri
bajarishda tashkiliy tamoyil bo’lib xizmat qilgan, insonning jamiyatda
muvaffaqiyatli moslashishini kafolatlaydigan muayyan mehnat ko’nikmalari va
qobiliyatlarini o’zlashtirish manbai bo’lgan. Zamonaviy oilaning holatini batafsil
o’rganish natijalari 20-21-asrlar boshidagi oila o’tmishdagi oiladan farqli
xususiyatlar to’plamiga ega ekanligini aytish bilan cheklanmaydi. Oilani, uning
shaxs va jamiyat hayotidagi o’rni va rolini o’rganish quyidagi sabablarga ko’ra
muhim ahamiyatga ega: Insoniyat taraqqiyoti tarixi shuni ko’rsatadiki, hozirgacha
hech bir jamiyat jamiyatning ayrim o’ziga xos ijtimoiy buyurtmalarining ijrochisi
sifatida oilasiz (uning ibtidoiy shakllari bo’lsa ham) qila olmadi; Oila - bu odamlarni
ijtimoiy, madaniy, etnik ma’lumotlarning tashuvchisi sifatida ko’paytiradigan yagona
va yagona ijtimoiy ta’lim muassasasi; Birorta ham jamoat, davlat, ijtimoiy institut
qanchalik insoniy tarzda tashkil etilgan bo’lmasin, bugungi kunda zamonaviy
insonning psixologik yolg’izligi muammosini hal qila olmaydi. Muvaffaqiyatli
sotsializatsiya va shaxsni identifikatsiya qilish jarayonlari ijtimoiy munosabatlarning
barqaror ritmini talab qiladi, shaxslararo munosabatlarning uzoq muddatli
xarakterini ko’rsatadi, bu munosabatlarning diqqat markazida individualistik,
masalan, gedonistik intilishlar emas, balki yuqori darajadagi intilishlarni amalga
oshirishga qaratilgan. ijtimoiy va ma’naviy qadriyatlar. Ijtimoiy etimlik, deviant
xulq-atvor, o’smirlarning o’z joniga qasd qilishlari, ijtimoiy va maktabdagi
moslashuv, bolalar fohishaligi, giyohvandlik, alkogolizm, jinoyatchilik bu bugungi
kunda jamiyatda kuzatilayotgan, kelib chiqishi oila institutining holati bilan bog’liq
bo’lgan asotsial hodisalarning to’liq bo’lmagan ro’yxati, va uni yo’q qilish,
aksincha, faqat to’liq huquqli oila institutini yaratish bilan mumkin. Ushbu amaliy,
8](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_8.png)
![hayotiy vazifa, birinchi navbatda, oilani, jumladan, uning zamonaviy evolyutsiyasini
jiddiy ilmiy va falsafiy o’rganish talabini, demak, tanlangan mavzuning dolzarbligini
belgilaydi. Oilaviy munosabatlar asoslari Oila murakkab ijtimoiy ob’ektdir.
Tadqiqotchilar buni er-xotinlar, ota-onalar va bolalar o’rtasidagi munosabatlarning
tarixan o’ziga xos tizimi, a’zolari nikoh yoki qarindoshlik, umumiy hayot va o’zaro
ma’naviy javobgarlik bilan bog’liq bo’lgan kichik guruh sifatida, ijtimoiy zarurat
sifatida belgilaydilar. aholining jismoniy va ma’naviy takror ishlab chiqarish
jamiyati. Oilaviy munosabatlar axloq va huquq normalari bilan tartibga solinadi.
Ularning asosi nikoh - erkak va ayol o’rtasidagi munosabatlarning qonuniy tan
olinishi, bu bolalar tug’ilishi va oila a’zolarining jismoniy va ma’naviy salomatligi
uchun javobgarlik bilan birga keladi. Oilaning mavjudligi uchun muhim shartlar
qo’shma faoliyat va ma’lum bir fazoviy
lokalizatsiya - uy-joy, uy, mulk uning hayotining iqtisodiy asosi sifatida, shuningdek,
ma’lum bir xalqning umumiy madaniyati doirasidagi umumiy madaniy muhit, e’tirof.
, davlat. Shunday qilib, oila - bu nikoh - ota-onalik - qarindoshlik (qon va
ma’naviyat) rishtalari bilan bog’langan, aholining ko’payishi va oilaviy avlodlar
davomiyligini ta’minlaydigan yagona umumiy oilaviy faoliyatga asoslangan odamlar
jamoasi. bolalarni ijtimoiylashtirish va oila a’zolarini qo’llab-quvvatlash. Oila
shakllari xilma-xil bo’lib, ularning tipologiyasi o’rganish mavzusiga bog’liq. Oilaviy
munosabatlar psixologiyasi oiladagi shaxslararo munosabatlarning qonuniyatlarini,
oila ichidagi munosabatlarni (ularning barqarorligi, barqarorligi) shaxsning
rivojlanishiga ta’sir qilish nuqtai nazaridan o’rganishga qaratilgan. Qonuniyliklarni
bilish bizga oilalar bilan amaliy ish olib borish, tashxis qo’yish va oilaviy
munosabatlarni tiklashga yordam beradi. Shaxslararo munosabatlarning asosiy
parametrlari status-rol farqlari, psixologik masofa, munosabatlarning valentligi,
dinamikasi, barqarorligidir. Oila ijtimoiy institut sifatida o’ziga xos rivojlanish
tendentsiyalariga ega. Ko’pgina zamonaviy ayollar onalikni faqat nikoh atributi
sifatida qabul qilmaydi. Oilalarning uchdan bir qismi bolaning tug’ilishini nikohga
to’sqinlik qiladi va ayollar erkaklarnikiga qaraganda ko’proq (mos ravishda - 36 va
29%). Ijtimoiy-madaniy me’yoriy tizim paydo bo’ldi - naslchilik etikasi: turmush
9](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_9.png)
![qurish afzalroq, lekin shart emas; farzand ko’rish maqsadga muvofiqdir, lekin
ularning yo’qligi anomaliya emas; nikohdan tashqari jinsiy hayot o’lik gunoh emas.
Oilaviy munosabatlarning turlari va shakllari Oilada har bir inson individual va
o’ziga xosdir: oila a’zolari o’zlarining oilaviy hayotini turlicha ko’radilar va
baholaydilar. Bu oilaviy munosabatlarning sifati kabi ko’rsatkich bilan
belgilanadigan oilaning xususiyatlarini, uning turini belgilaydi. Amerikalik psixolog
Muriel Jeyms oilaviy birlashmalarning quyidagi turlarini ajratadi: qulaylik nikohi,
ruhiy birlashma, ishqiy nikoh, sheriklik nikohi, sevgiga asoslangan nikoh. Qulaylik
nikohi Foyda olish maqsadida turmush qurgan odamlar ko’pincha bu ittifoqni
muayyan muammoning amaliy yechimi sifatida ko’rishadi. Tarixan nikohning eng
qadimgi asosi foyda bo’lgan. Turli vaqtlarda nikoh turli muammolarni hal qildi:
siyosiy, sulolaviy, iqtisodiy, psixologik, jinsiy va boshqalar. Ba’zi odamlar turmush
qurishning psixologik foydasini yolg’izlikdan qutqarishda ko’radi. Ular yolg’iz
kelajagi uchun qo’rquv yoki tashvish tufayli turmush qurishga harakat qilishadi.
Odatda, agar biz tinchligimiz va psixologik qulayligimiz uchun turmush qurmoqchi
bo’lsak, unda biz kimgadir g’amxo’rlik qilish ehtiyojini qondirish yoki g’amxo’rlikni
his qilish uchun oila qurishga harakat qilamiz. Erkak va ayolni birgalikda hayot
uchun birlashtiradigan qulay nikohning asosiy sabablaridan birini oila qurish istagi
deb hisoblash mumkin. Kutilayotgan foyda bola tarbiyasi yoki moliyaviy yordam
bo’lishi mumkin. Ko’pincha oilani yaratishga kelajakdagi sherigiga og’ir uy
vazifalarini bajarish zarurati yordam beradi - yuvish, ovqat pishirish, uy-ro’zg’or
buyumlarini ta’mirlash va hokazo. Hatto ko’pincha nikoh iqtisodiy nuqtai nazarga
asoslanadi. Qulay nikohning yana bir turi bu sulolaviy nikohlardir. Bunga siyosiy
sabablarga ko’ra nikohlar ham kiradi. Sof mantiqiy sabablarga ko’ra tashkil etilgan
qulaylik uchun nikohlar ko’pincha turli muammolarni amaliy hal qiladi. Turmush
o’rtoqlarning munosabatlari ikkala sherik uchun ham foydali bo’lib qolsa, ular uzoq
vaqt davomida kuch va barqarorlikni saqlab qolishlari mumkin. Ba’zida nikohda
mavjud bo’lgan qulaylik tobora mustahkamlanib boradi va nikohlarning o’zi asta-
sekin romantizm elementlarini o’z ichiga boshlaydi. Natijada, sheriklarning
munosabatlari haqiqiy sevgiga aylanadi. Zamonaviy oilaning ichki uyg’unligi asosan
10](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_10.png)
![psixologik sabablarga bog’liq. Oilani birlashtirish uchun faqat iqtisodiy va iqtisodiy
o’zaro bog’liqlik etarli emas, avvalgidan farqli o’laroq. Bu erda etakchi rolni sevgiga,
turmush o’rtoqlarning uyg’un munosabatlarga intilishlariga, barcha oila a’zolari
hayotining asosiy masalalari bo’yicha qarashlarining birligiga, o’zaro tushunish,
hurmat, o’zaro mas’uliyat va xushmuomalalikka asoslangan oilaviy munosabatlar
o’ynaydi. barcha katta yoshli oila a’zolarining bolalarga va bir-biriga qo’yadigan
talablarining birligi. Ko’p turmush o’rtoqlar o’rtasida so’zsiz munosabatlar
o’rnatiladi - sheriklar birbirlarini xuddi bir xil to’lqinga sozlangandek, qalblarning
to’liq qarindoshligini his qilishadi. romantik nikoh Muriel Jeyms romantik sevgini
ma’lum darajada ideallashtirilgan, o’tkir sevgi, ehtiros holatiga yaqin, kuchli,
hayajonli erotik tuyg’ular bilan ta’minlangan sevgi deb hisoblaydi. Ba’zida ehtiros
hayotga bo’lgan haqiqiy sevgiga aylanadi, lekin u shunchaki ehtiros bo’lib qolishi
mumkin. Bunday his-tuyg’ular bilan turmush qurgan juftliklar keyinchalik “ularda
umuman romantika qolmadi”, “ehtiros qizg’inligi yo’qoldi” deb shikoyat qilishlari
ham kam uchraydi. Bunday turmush o’rtoqlar uchun asal oyining tugashi, go’yo
ishqiy ehtiros davrining tugashini va to’siqlar juda qiyin bo’lib tuyulganda, ilgari
azob-uqubat va zavq aralashmasini keltirib chiqaradigan “isitma” ning yo’qolishini
anglatadi. shunday kuchli. Sevgi romantikasi o’z sevgilisini o’ziga xos va go’zal deb
tan olish va unga bo’lgan munosabatni o’z ichiga oladi, lekin uni sevgan yoki
ideallashtirilgan shaxs sifatida emas. Romantika turmush o’rtoqlarning haqiqiy
kundalik hayoti uchun zarurdir, lekin u ham nikoh ittifoqining samimiy
yo’nalishlarida bo’lishi kerak. nikoh hamkorligi Agar romantik nikohlar ko’pincha
mavhum orzular va fojiali azoblar asosida yaratilgan bo’lsa, unda sheriklik nikohlari
haqiqiy hayotga ancha yaqinroqdir.
Baxtli oila - bu katta baxt va hamma uni saqlab qolishni xohlaydi. Oila
farovonligi buzilishi mumkin bo’lgan sabablarni ko’rib chiqing. Ko’pincha, oilada
muammolar turmush qurayotgan odamlarning oilaviy hayot haqida turli xil fikrlarga
ega bo’lishi, oilaviy hayotdan turli xil kutishlari tufayli yuzaga keladi. Masalan,
erkak nikohdan o’ziga g’amxo’rlik, g’amxo’rlik, jinsiy aloqa, e’tiborni kutishi
11](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_11.png)
![mumkin, ayol esa farzand ko’rishga e’tibor qaratishi, nikohni bolalar uchun o’zini
o’zi rad etish deb bilishi va turmush o’rtog’idan yordam kutishi mumkin. tarbiya.
Yoki aksincha. Bolalar hovlida o’ynashadi Misha, sen mening erim bo’lasanmi? –
deydi kelinchakning chiroyli to’y libosini ko’rgan qiz va o’z savolini qat’iy
takrorlaydi. Men ota bo’laman! – otasiga qattiq bog’langan bolakay ishonch bilan
turib oldi. Shunday qilib, kuchli bolalik taassurotlari nikohdan umidlarni
shakllantiradi. Hamkorlar hech bo’lmaganda bir-biriga "mos" bo’lishi kerak, ya’ni
qulf va kalit funktsiyalariga o’xshash munosabatlarni yaratishi kerak. Qulf - bu
sherikga qo’yilgan umidlar, asosiysi esa uning qobiliyatlari, munosabati va
xattiharakatlari.
Ikkinchi sabab nikohdagi bir yoki ikkala sherikning ehtiyojlarini (jismoniy,
psixologik, rivojlanish ehtiyojlari) to’liq qondirilmasligi va o’z da’volarini boshqa
sherikga muammoni hal qilish va munosabatlarni mustahkamlash uchun etkaza
olmaslik bo’lishi mumkin. Da’volar susaytiriladi yoki kech va juda salbiy tarzda
ifodalanadi, bu sherik tomonidan shaxsiy haqorat sifatida qabul qilinadi. Ba’zida
ayol yoki erkak hali ham to’liq qoniqmagan va o’zini o’zi etarli darajada
ta’minlamagan holda turmushga chiqadi va keyin ular o’z sherigidan ularni baxtli
qilishni talab qila boshlaydilar (ular doimo o’zlariga va muammolariga e’tibor,
yordam va g’amxo’rlik qilishni talab qiladilar). Bu, qoida tariqasida, boshqa odam
uchun chidab bo’lmas yukga aylanadi. Yoki pasportda muhr paydo bo’lishi bilan,
odam boshqa erkin odamni o’zining bir qismi deb hisoblay boshlaydi va butun
hayotini u bilan baham ko’rgan sherigi bilan qo’shilishga harakat qiladi, bu
ko’pincha uning hayotini boshqarishga urinishlarda ifodalanadi, sherik va boshqa
odamning fikrlari va his-tuyg’ularini doimo bilishni, ularning istaklarini taxmin
qilishni talab qiladi. Ideal holda, oila har bir a’zosining rivojlanishi uchun imkoniyat
yaratishi kerak. Ko’pincha sheriklar tomonidan unutilgan narsa, ayniqsa ishtiyoq
bilan ikki kishining birligini emas, balki ikki etuk bo’lmagan shaxsning simbiozini
qurishga harakat qilmoqda. Muloqot oilani mustahkamlaydi, lekin kundalik hayot va
bolalar mavzusida emas, balki er-xotindagi ko’p qirrali muloqot, birgalikda
12](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_12.png)
![o’yinkulgi (yurishlar, kinoteatrlarga borish va h.k.) bilan birgalikda. Oilaning kuchli
stabilizatori, umumiy faoliyat, sevimli mashg’ulotlar. Hissiy yaqinlik (o’z
histuyg’ularini yetarli darajada ifoda etish qobiliyati), shuningdek, birgalikda kuchli
hissiy tajribalar. Oilani va uning a’zolarining umumiy hayotiy maqsadlarini
mustahkamlash. Bolalar oilaning funktsional stabilizatori emas. Agar turmush
o’rtoqlarni bir-biriga bog’laydigan yagona narsa bu bolalar bo’lsa, u hammaning,
ayniqsa bolalarning hayotini buzadi.
Hamkorlikda mikrotraumlar, birinchi navbatda, sheriklarning har biri
tomonidan haddan tashqari ahamiyat beradigan quyidagi haqiqiy qobiliyatlarni
keltirib chiqaradi: tartib, tozalik, xushmuomalalik, mehnatsevarlik, muvaffaqiyat,
itoatkorlik va sadoqat. Masalan, ayollar ko’pincha bolalikdan ayol yaxshi uy bekasi
bo’lishi kerak degan stereotip tufayli erkaklar nuqtai nazaridan tozalikka haddan
tashqari ahamiyat berishadi. Hamkorlikdagi mikrotraumlar, shuningdek,
xushmuomalalik, ishonch yo’qligi, umidsizlik (asosiy kayfiyat sifatida pessimizm)
va kelajakka nisbatan rivojlanmagan fantaziya va hayotning ma’nosi (dunyoga
qarash) haqidagi savollarga sabab bo’ladi. Nikohdagi muammolarning navbatdagi
sababi shundaki, sevib qolish davrida odam ongsiz ravishda "atirgul rangli
ko’zoynaklar" kiyib, odamdagi barcha salbiy narsalarni avtomatik ravishda bostiradi.
“Biz bir-birimiz haqida noto’g’ri edik va bu ajoyib vaqt edi”. I.V.Gyote. Bular. sevgi
eng kuchli ijobiy filtrdir. Va birga yashash jarayonida, kundalik qiyinchiliklar fonida,
bu filtr tezda salbiy bilan almashtiriladi. Va sherik endi tanlanganining faqat salbiy
tomonlarini ko’radi. O’zingizni turmush o’rtog’ingizdagi yaxshilikni yana ko’rishga
ongli ravishda majburlang. Axir, odam o’zgarmadi! Biz sevgan kishini ba’zan
yomon ko’rishimiz mumkin va bu yaxshi. Ammo biz his-tuyg’ularning bo’linishiga
dosh bera olmaymiz - shuning uchun biz sherigimizni ideallashtiramiz yoki uni
yomonlashtiramiz. Lekin Sharq hikmatlari: “Hech birimiz oq otdek oq, qarg’adek
qora bo’la olmaymiz. Hammamiz eshakdek bo’z-bo’zmiz”. Sevish nimani
anglatadi? Agar siz gulni yaxshi ko’rsangiz, unda siz o’zingizni yaxshi his qilasiz.
Ammo bu etarli emas, u quriydi. Unga nima kerakligini bilish uchun uni (bu xilma-
13](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_13.png)
![xil gullarni) o’rganishingiz kerak. Agar siz gulni yaxshi ko’rsangiz, unda siz unga
g’amxo’rlik qilasiz. Ammo bu ham ba’zan yetarli emas. Ba’zan siz hali ham tajriba
orttirishingiz yoki boshqa tajribali odamdan maslahat olishingiz kerak. Insonga
bo’lgan muhabbat xuddi shu tamoyillar asosida qurilgan. “Sevgi - bu har bir
insonning atrof-muhit bilan hissiy aloqalarni o’rnatish qobiliyatidir. Hayot davomida
biz sevishni va o’zimizni shunday tutishni o’rganamiz. Shu ma’noda, sevgi sherikni
"kamchiliklari" ga ko’zlarini yummasdan, barcha o’ziga xosligi bilan qabul qilish
qobiliyatidir.” Nossart Peseschkian. Oilaviy munosabatlar uch darajada quriladi:
ijtimoiy, hissiy, jinsiy. Hissiy darajada va’dalar va shartnomalar ishlamaydi “Siz
meni butun umringiz davomida sevishga va’da bergan edingiz!” Va biror narsani
o’lchashning iloji yo’q, masalan, kim kimni ko’proq sevadi. Shartnomalar ijtimoiy
darajadagi imtiyozdir. Oilada kim nima uchun mas’ul ekanligini muhokama qilish
foydalidir. Lekin shu bilan birga, siz ota-ona rolida emasligingizga ishonch hosil
qiling, chunki bu holda, bu sizning sherigingiz sizga javob berishni va o’zini bola
kabi tutishni xohlaydi. Ijtimoiy miqyosda yuzaga keladigan muammolar o’zaro
da’volarni o’z vaqtida bildirish va vaqtinchalik o’zaro shartnomalar tuzish va ba’zi
majburiyatlarni o’z zimmalariga olish orqali hal qilinishi mumkin. Bu sevgini saqlab
qolishga, hayotni minimal darajaga tushirishga, uni bezashga, bayramni hayotga olib
kirishga yordam beradi. Biz nikohda yuqoriga ko’tariladigan hissiy zinapoya:
ehtiros, sevgi, do’stlik, qarindoshlik. Nikohda sevgi muhim ahamiyatga ega. Ammo
sevgini bog’lanish va simbioz bilan aralashtirib yubormaslik bundan ham
muhimroqdir! (sevgi egalik hissi va yolg’izlikdan qo’rqish bilan almashtirilganda).
“Sevgi stakanga o’xshaydi: uni zaif tutsang - sog’inib ketasan, qattiq tutsang - ezib
tashlaysan!”. Har bir oila a’zosi o’zining qiziqarli hayotiga ega bo’lishi kerak, oila
a’zolari ma’lum bir o’zaro erkinlik, boshqalardan alohida maqsad va manfaatlarga
ega bo’lish huquqiga ega. “Ikki qushni bir-biriga bog’lab qo’ying va ular 4 qanotli
bo’lsa ham ucha olmaydi”. Sharq donoligi.
Kuchli sevgi ba’zan sabr-toqatga olib keladi va o’z da’volaringizni o’z vaqtida
ifoda etishingizga to’sqinlik qiladi va shuning uchun haqiqatga asoslangan
munosabatlarni o’rnatadi. Sabr-toqat esa keyinchalik kuchli hissiy portlashga olib
14](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_14.png)
![kelishi mumkin. Hamkorga adolatli talablar qo’yish juda to’g’ri, u hatto
samarasizligini yoki biror narsa qila olmasligini ko’rsatgan bo’lsa, ularni kutadi.
Ammo bu xatolar sherikning o’zidan ajralib turishi kerak. Agar biror kishi o’zini
boshqa birovning hisobiga tasdiqlamoqchi bo’lsa, unda bu odamning butun
shaxsiyatini ko’rish unga foyda keltirmaydi, uning zaif tomonlarini va
kamchiliklarini payqashning o’zi kifoya. Qoidaga ko’ra, o’zini past baholaydigan
odamlar shunday yo’l tutishadi. Siz har doim ham sherigingizni xursand
qilmasligingiz kerak, lekin har doim ham hamma narsani o’zingiz qilishingiz kerak
emas va har bir inqiroz (manfaatlar to’qnashuvi) fojia sifatida emas, balki
munosabatlarni yaxshilash uchun yangi imkoniyat sifatida ko’rib chiqilishi kerak.
Mojaroni hal qilishning konstruktiv usullari:
1. Ichki kuzatuvchini yoqing.
2. To’g’ri vaqtni tanlang (hissiyotlar cho’qqisida emas).
3. Sherikingizni tinglang, his-tuyg’ularni qabul qiling, boshlamang. Uning
dalillarini ko’rib chiqing.
4. Da’volaringizni va his-tuyg’ularingizni ifoda eting, harakatni shaxsdan
ajrating. Argumentlar keltiring.
5. Muammoni hal qilish uchun juda ko’p variantlarni toping.
6. Eng yaxshi va o’zaro maqbulini tanlang.
7. Murosa qiling: “Haqiqiy murosaga kelish har bir inson o’zini pirogning
eng yaxshi qismini olgandek his qilishidir”.
Agar sherik bunga bormasa, u boshqa o’yin o’ynaydi: masalan, u o’zini sizning
hisobingizga tasdiqlaydi. Agar sizga o’zingiz borish qiyin bo’lsa, ehtimol sizning
haqligingiz siz uchun munosabatlardan ko’ra qimmatroqdir. Oila tizim sifatida
hokimiyat ierarxiyasisiz samarali faoliyat yurita olmaydi. Kuch - bu mas’uliyat.
Buning evaziga biror narsa olsagina beradilar. Siz oilada muqobil kuchga harakat
15](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_15.png)
![qilishingiz mumkin. Eng yaxshi rahbar - qo’l ostidagilarga yaxshi g’amxo’rlik
qiladigan kishi. Nima uchun oilada yaqin munosabatlar o’rnatish kerak? Inson
histuyg’ularsiz yashay olmaydi, bu o’limga o’xshaydi. Va agar oilada yaqinlik va
ijobiy his-tuyg’ular bo’lmasa, biz hech bo’lmaganda salbiy (sevgi = og’riq) olish
uchun bir-birimizni qiynoqqa solamiz. Agar ona va otaning umumiy manfaatlari
bo’lmasa, bolalar vositachilar rolini o’ynashni boshlaydilar: ota-onalarni o’zlariga
qarshi birlashtirish uchun o’zini yomon tutish. Ba’zida, hissiy etuklik bilan, unga
bo’lgan ehtiyoj sevgi bilan noto’g’ri qabul qilinadi (insonning patopsixologik
xususiyatlari qanchalik aniq bo’lsa, sevgi shunchalik kuchli bo’ladi). Keyin sevgi
himoya funktsiyasiga ega bo’lib, uni o’zining pastligidan himoya qilishga harakat
qiladi. Ammo shu bilan birga, sevgi hissiy o’sish uchun shartdir. Agar siz doimo
mukammallikka intilsangiz, har qanday tanqidni tinglasangiz, hafsalangiz pir
bo’ladi. Chunki Biri uchun mukammallik boshqasi uchun buzuqlikdir. Bundan
tashqari, mukammallikka intilish sizni manipulyatsiya qilishning yana bir dastagidir.
O’z ustingizda ishlashda, esda tuting: har qanday yo’lda xatolar muqarrar, muammo
ularni qilmaslikda emas, balki ularga to’g’ri munosabatda. Xatoni tahlil qilish va
maqsadga erishish yo’lida foydalanish mumkin. Yoki buni hamma narsadan voz
kechish va muvaffaqiyatsizliklaringizni g’ayrat bilan maydalash uchun bahona
sifatida ishlatishingiz mumkin. Chuqur ichki muammo bir oz malign o’simtaga
o’xshaydi, uning metastazlari ko’plab shaxsiy shakllanishlarga kiradi. Shuning
uchun uni darhol mag’lub etib bo’lmaydi. Muvaffaqiyatsizliklar uchun o’zingizni
haqorat qilmang va o’zingizdan mukammallikni talab qilmang. Agar bu sodir
bo’lgan bo’lsa, siz yana buzildingiz, keyin bunday savollarga javoblarni yozing: bu
qachon sodir bo’ldi? keyin? buning bevosita sababi nima edi? Shundan so’ng,
muvaffaqiyatlaringiz ro’yxatini tuzing. Muvaffaqiyatlaringizga e’tibor qarating.
Kichkina buzilish tufayli orqaga chekinishga arziydimi? Musiqa bilan dam oling,
yoqimli narsalarni eslang, keyin bu parchalanish sizga foydali narsalarni o’rgatganini
yozing. Endi hamma narsaga tashqaridan, hazil tuyg’usi bilan qarang, umuman hech
narsaga ahamiyat bermang. Hayot murakkab, lekin uni qiziqarli qiladigan narsa
shundaki, agar siz uning murakkabligidan qo’rqmasangiz, balki unga bolalarcha
16](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_16.png)
![qiziqish va optimizm bilan munosabatda bo’lsangiz, unda biz muvaffaqiyatga
erishamiz!
1.2 Nikoh va oilaviy munosabatlar.
Oila psixologiyasida nikoh davomida er-xotin munosabatlarining qanday
kechishi zamirida his-tuyg’ularning o’rni va ahamiyati yuqoriligi ta’kidlab o’tiladi.
Albatta, bu yerda munosabatlar poydevoriga ta’sir o’tkazuvchi sevgi, romantizmning
mohiyati sezilarlidir. Romantik sevgi ikki kishi o’rtasidagi munosabatlarning eng
ko’p tarqalgan turi hisoblanadi. Olimlarning fikricha, romantik sevgi eng kam
anglanadigan, odamning biologik ehtiyojlari bilan bog’liq munosabatlardir. Bunday
munosabatlarning eng muhim jihati shundaki, ikkala tomon ham bir-birlaridan
o’zlari ko’rishni xohlagan sifatlarni qidiradi va ko’radi.L. Kameron-Benjler (1993)
ning fikricha, romantik sevgi hissi rivojlanishining 7 bosqichi bolib, unga
quyidagilar kiradi:
1. Oziga jalb etish yangi tanishlarning bir-birlariga noverbal belgilar orqali
qiziqishi borligini bildirish. Bu davrda sheriklar dilidagi istak va xohishlarini yangi
tanishgan odamida mavjudligini tahlil etadi. Bunga odatda asosan odamdagi aql-
zakovat, samimiyat, qoli ochiqlik, yumor hissi, ishonchlilik, dadillik, qizlardagi ibo
kabi sifatlar sababchi boladi. Bu sifatlar hammaga yoqadigan sifatlar bolgani uchun
ham yangi tanishlar ozlarida aynan sherigiga yoqadigan shu sifatlarni namoyon
etishga intiladilar.
2. Mashgullik yoki rom bolib qolish. Bu bosqichda tanishib ulgurgan yoshlar
davomli uchrashuvlar natijasida bir-birlaridagi ijobiy sifatlarni anglab, bir-birlariga
konika boshlaydi. Faqat etibor ijobiy, yaxshi sifatlarga qaratilgani bois sheriklar
adashishlari ham mumkin, qolaversa, yangi tanishlar ozlarini biroz suniy tutib, asl
qiyofalarini ataylab niqoblashga ham uringanliklari uchun mabodo salbiy sifatlar
17](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_17.png)
![ham namoyon bolib qolgan taqdirda ayrimlar ajrashib ketadilar, ayrimlar esa
uchrashuvlarni davom ettiraveradilar.
3. Qoniqish munosabatlardagi oziga xos yangilikning kamayib borishidir. Endi
boshida ozgacha joziba kasb etgan tashqi korinish, xusn, qaddi-qomat kabilar
odatiydek idrok etilib, hissiyotlar tobora kamayib boradi.
4. Kutish munosabatlarning muayyan bosqichida xayol-fantaziyadagi ideal obraz
bilan real, kundalik hayotda tobora namoyon bolib borayotgan asl nusxa ortasida
ayrim ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar kozga tashlanishi bilan boshlanadi. Endi
tobora kutishlar tizimida kongil qolish, afsuslanish kabi holatlar ham paydo bolib,
ong sherikdagi ayrim salbiy, yoqimsiz sifatlarni ham idrok qila boshlaydi. Bunga
ayni shu davr ichida boshqalar bilan tanishish tajribasi ham sabab bolishi mumkin.
Masalan, talaba yigitning boshqa bir shaharga olimpiadaga yoki xizmat safariga
borishi, u yerda ozgacha nafosatli bir qiz bilan tanishib qolishi unda solishtirish
imkoniyatini yaratadi, va qaytib kelgach, uchrashib yurgan qizidan ayni osha
sifatlarni kutadi, lekin topolmasa, undan ranjiy boshlaydi.
5. Kongil qolish bu shunday bosqichki, unda xayajonli ishq-muhabbat hislari
ornini alam, gazab, aldanganlikni anglash egallay boshlaydi, sherik togrisidagi ijobiy
obraz salbiy obraz bilan almashib boradi. Kopchilik yoshlar ayni shu bosqichda
birbirlaridan ajralib qoladilar.
6. Haddan oshish yoki munosabatlar chegarasining darz ketishi bosqichida
sheriklardan biri (bazan ikkalasi bir vaqtda) munosabatlarga chek-chegara qoyish
vaqti kelganligini anglab qoladi. Shu fikr paydo bolgan ondan boshlab, ular yana bir
karra qabul qilingan qarorning nechogli togri ekanligini oylab korishadi. Odatda bu
noorin talablarni bir-biriga qoyish orqali hissiyotlarni tekshirish orqali roy beradi.
Masalan, bu va yana bu takliflarimga konsaang, senga uylanaman, bolmasa, oramiz
ochiq qabilida.
7. Munosabatlarning tugashi bir-birlari bilan boshqa sira yuz korishmaslik bilan
bogliq qaror chiqarishdan boshlanadi. Ayrimlar sherigining aybdor emasligini bilib
tursa-da, munosabatlarni tugatgisi kelaveradi, ayrimlar esa bir-biridan kongilsiz
bolib qolgan bolsalarda, birgada yashayveradi. Bundaylar ozaro muomalani keskin
18](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_18.png)
![kamaytirib, deyarli gaplashmay ham yashayveradi, bunday arazlashlar kopincha u
yoki bu tomonning depressiv holatini, asabbuzarlikni keltirib chiqaradi. Chunki
odatda bunday holatda qolgan shaxs boshqa sevgilisi yoqligidan yoki yangi tanishlar
ham shunday aldab ketishidan, bolasi taqdirini ijobiy xal qila olmasligidan juda
qayguradi va hatto kasalga ham chalinib qoladi.
Bu jarayonlar mizda ya’ni musulmon xalqlarida ancha yopiq tarzda
o’rganilgan. Bu tabbiyki shakllangan mafkuraviy qarashlar bila bo’gliqdir. O’zbek
oilalarida kuzatiladigan bunday o’ziga xosliklar nikohning mustahkamligini
ta’minlab beradi. Sababi oilaviy munosabatlarga tayyorlash xalqimizda ancha erta
boshlanadi. Bunga misol tariqasida oilalarda ulug’ yoshli vakillarning farzandlar
kichik yosh davrlaridan ularni mehnatga, qadriyatlarga, ro’zg’or yumushlarini
bajarishga, ma’suliyatni his eta olishga ko’nikmalarini shakllantirib borishi misolida
ko’rishimiz mumkin. Musulmon xalqlarida oila qanchalik qadrlansa, taloq yoki
ajralish holatlari shunchalik tahqirlangan. Shu nuqtai nazardan musulmon olamida
oziga xos shariyat qonunlari ishlab chiqilgan bolib, ular asrlar osha oila-nikoh
munosabatlarini tartibga solishda muhim omil bolgan. Quroni-Karimning qator
suralarida, jumladan, uning Baqara surasida er va xotinning ozaro insoniy va mulkiy
munosabatlari, farzandni dunyoga keltirish va uni voyaga yetkazishda ota-onalik
masuliyati va burchlari bayon etilgan. Unda taloqning Alloh tomonidan buyurilgan,
lekin uning oziga eng nomaqul bolgan amaldan ekanligi takidlangan. Demak,
musulmonchilikda oilaning buzilishi qush inining buzilishi kabi yomon, noxush
oqibatlarni keltirib chiqaruvchi omil sifatida qaraladi. Musulmon qoidalariga kora
ayolning nikoh ajrimining tashabbuskori bolishlik qoralanadi, lekin vaziyat talab
qilganda ayol oz haq-huquqlarini talab chilmagan holad erining uyidan ketishi
mumkin. Erkak esa agar bilmay Taloq sozini ishlatib qoygan bolsa, oz ayoliga qayta
uchinichi martagacha uylanishi mumkin, lekin uch martadan keyin uning yana
uylanishi qatiyat man etiladi. Tabiiy, hozirgi sharoitda huquqiy davlat qurish
sharoitida bunday shariy qoidalarga emas, amaldagi qonunlarga kora ajrim
holatlarini muvofiqlashtiriladi. Uning qoidalari Ozbekiston Respublikasining Oila
Kodeksining Nikohning tugatilishi deb nomlangan 7 bobning 37-48 moddalari
19](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_19.png)
![hamda Nikohdan ajralishni qayd etish deb nomlangan 26 bobning 218-222
moddalari bilan tartibga solingan. Bugungi kunda oila huquqiy tomondan ham havas
qilarli darajada muhofaza qilinadi.
Oilada psixologik jarayonga ijobiy ta’sir etish borasida tashqi ta’sirning o’rni
ham muhimdir. Bunda fuqarolar yig’inlari, turli psixologik yirdam turlarini tashkil
etuvchi muassasalar faol ish olib bormog’i zarur. Hayotning zamonaviy yuqori
tezlikda deyarli har bir kishi stressga duch keladi. Aynan shunday stressli holat
mojarolarga yoki psixosomatik alomatlarga olib kelishi mumkin, shuning uchun
oilaga psixologik yordamdan malakali mutaxasis hissiy salomatlik nuqtayi nazaridan
ham yordam berishi mumkin.
Psixologik amaliyotda ko’plab yordam turlari mavjud. Shunisi e’tiborga
loyiqki, oilaga yordam berish konsepsiyasi juda keng, shu jumladan ko’p jihatlarni
qamrab oladi. Oilga psixologik yordam muayyan ish bosqichlari va turlarini o’z
ichiga oladi. Avvalo, bu kutilayotgan yordamning mohiyatini aniqlash, ya’ni
mijozning so’rovi. Ishning ikkinchi bosqichida psixolog oilaning asosiy
muammolarini va ularning paydo bo’lish sabablarini aniqlaydi va uchinchi
bosqichda muammolarni hal qilish strategiyasini shakllantiradi. Har qanday muhim
masalalarni hal qilishda har bir oila azosiga e’tibor qaratish lozim. Oila bilan olib
boriladigan eng samarali ish bu kooperapiya, ya’ni butun oila bilan ham, oilalar
guruhlari bilan ham o’zaro aloqada bo’lishiga imkon beradigan ikkita psixologning
ishidir. Oilaga yoki oilaviy guruhlarga psixologik yordam har xil. Maslan, mutaxasis
psixolog psixologik yordam ko’rsatish uchun foydalanadigan bir necha funksiyalari
mavjud: Diagnostik funksiyada tinglash, sinash, genogramma (oila shajarasi) tuzish
va boshqa diagnostika texnikasi jarayonida mutaxasis psixolog oilaning ‘‘og’riq
nuqtalari’’ni belgilaydi, oiladagi funksional va disfunksional o’zaro ta’sir shakllari,
oila azolarini turli asoslar bilan aniqlash, mavjud koalitsiyalar, oila ichidagi
chegaralar, oilaviy qoidalar va manbalar. Ushbu tadqiqotlar vaziyatni ob’ektiv
20](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_20.png)
![baholashga yordam beradi va oilaga psixologik yordam beradi va oilaga psixologik
yordam ko’rsatish strategiyasining eng samarali tarzda yaratadi.
Oilaviy munosabatlarda, yaxlit tizimda bo’lgani kabi, barcha uch darajani
ajratish mumkin. Nikoh va oiladan tashqari boshqa hech qanday munosabatlarda,
mumkin bo’lgan va normal bo’lgan barcha uch darajadagi munosabatlarning
mavjudligi sodir bo’lmaydi. Agar bu sodir bo’lsa, bu faqat munosabatlarni
yomonlashtiradi. Masalan, ijtimoiy va hissiy munosabatlarga jinsiy aloqalar
qo’shiladigan “ofis romantikalari” paydo bo’ladi. Yoki do’stlar qo’shma biznes bilan
shug’ullanishni boshlaydilar, ya’ni hissiy va ijtimoiy munosabatlarni aralashtiradilar.
Bu odatda do’stlik va biznes uchun yomon tugaydi. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
nikoh va oilaviy munosabatlar eng qiyin. Keling, nikoh va oilaviy munosabatlardagi
darajalarning asosiy xususiyatlarini batafsil ko’rib chiqaylik. Nikohdagi ijtimoiy
daraja A. “Nikohning mavjudligi haqida gapirish uchun, birinchi navbatda, ijtimoiy
darajaga ega bo’lish kerak. Ko’pincha odamlar munosabatlarning ijtimoiy
rasmiylashuviga ega bo’lmagan holda o’zlarini er va xotin deb atashadi.Bu fuqarolik
nikohi deb ataladigan narsadir. Ya’ni, bunday “nikoh”da faqat hissiy va jinsiy daraja
bo’ladi, ular er va xotin kabi yashashlarini aytishadi va pasportdagi qandaydir muhr
hech narsani o’zgartirmaydi - bu juda arzimas narsa. ularga, agar bu ular uchun juda
arzimas narsa bo’lsa, ular borib, bu muhrni qo’yishlariga ruxsat bering "Va ular
qandaydir tarzda darhol jiddiy bo’lib qolishadi. Chunki bu shunchaki "muhr" emas,
bu ma’lum bir ijtimoiy sehrdir. Shundan so’ng, juda ko’p. Menimcha, fuqarolik
nikohi ostida ijtimoiy darajaga infantil munosabat, uni yetarlicha baholamaslik
yashiringan. Psixologik nuqtai nazardan, bu munosabatlarni rasmiylashtirishni
istamaslik ostida “qarindoshlik” munosabatlarini o’rnatishga ongsiz intilish yotishi
mumkin. faqat hissiy munosabatlarga ega bo’lgan qarindoshlar, ba’zan ular sodir
bo’ladi Ularning ikkalasi ham shahvoniy, lekin turmushga chiqishlari mumkin emas”.
(S.V. Petrushin) C. Ijtimoiy darajani rol darajasi deb hisoblasak, unda er-xotinlar “er”
va “xotin” rollarida bo’ladilar. Agar rol o’zini tutish modeli bo’lsa, unda juda muhim
savol tug’iladi: namunali er va xotin qanday bo’lishi kerak, oila namunasi qanday
21](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_21.png)
![bo’lishi kerak? Zamonaviy oila modelini shakllantirishning asosiy muammosi
shundaki, bugungi kunda, asosan, an’anaviy va yangi oila modellarining elementlari
birgalikda mavjud bo’lgan aralash turdagi oilaviy munosabatlar mavjud. Bu
chalkashlik ko’p sonli nizolarga olib keladi. Oilaviy munosabatlarning an’anaviy
yoki ular deyilganidek, patriarxal qoidalari qanday? Patriarxal nikohning ma’nosi
ko’p jihatdan iqtisodiyotning omon qolishi va qo’llab-quvvatlanishi, ya’ni nikoh
munosabatlarida hukmronlik qiladigan ijtimoiy daraja bilan belgilanadi. Shu nuqtai
nazardan qaraganda, ko’plab qoidalar asosli va tushunarli, garchi bugungi kunda biz
ularning kelib chiqishi haqida o’ylamasdan ularga rioya qilamiz. Masalan, “yon
tomonda” jinsiy aloqani taqiqlashning asosi, egasi bolalarning “uning uyidan”
ekanligiga ishonch hosil qilishi kerakligi bilan bog’liq (ayniqsa, o’sha paytda himoya
vositalari deyarli yo’q edi). Yana bir misol: bolalar kelajakdagi ishchilar deb
hisoblangan, shuning uchun ular erta va tez-tez tug’ilishlari kerak edi. Shunga ko’ra,
buning uchun ko’plab nasl tug’ish uchun vaqt topish uchun erta turmush qurish kerak
edi. Ko’p bolali bo’lish ham zarur edi, chunki tibbiyot rivojlanmaganligi sababli
chaqaloqlar o’limi yuqori edi. Va turmush qurish juda zarur edi: bir ayolning o’zi uy
xo’jaligini ko’tara olmadi va uni ochlik bilan tahdid qilishdi. Shuning uchun, er (har
qanday) o’z-o’zidan allaqachon qiymatga ega edi (“past bo’lsa ham, lekin meniki”).
Agar qiz uzoq vaqt turmushga chiqmagan bo’lsa, qishloq unga qaradi: u kasal bo’lsa
kerak, chunki uni hech kim olmaydi. Ko’pgina qoidalar bugungi kunda biz uchun
g’alati va tushunarsiz bo’lib tuyulishi mumkin. Mashhur "Beats - bu sevgini
anglatadi" iborasini eslang. Buning ham o’ziga xos mantig’i bor edi. Oilaviy
ko’rsatmalardan biri er xotinini qattiqqo’l tutishi kerak edi. Shuning uchun, erning
nikoh majburiyatlari orasida, odatda, shanba kunlari, vaqti-vaqti bilan xotinini
kaltaklash kiradi. Va agar er qamchi qilmagan bo’lsa, demak u o’z vazifalariga
beparvolik qilgan. Yoki undan ham yomoni, xotinning shubhasi bo’lishi mumkin:
"Balki u birovni yon tomondan uradi? Demak, u boshqasini sevadi!" Bugungi kunda
iqtisodiy sharoitlar sezilarli darajada o’zgardi va shuning uchun nikohni yaratish
uchun yangi ma’noni topish zarurati paydo bo’ldi. Jismoniy omon qolish endi bunday
ma’noga ega emasligi aniq, chunki biz nikohsiz yashaymiz. Agar umumiy uy
22](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_22.png)
![xo’jaligini saqlab qolish uchun bo’lmasa, unda nega bugun turmush qurish kerak?
“Nima uchun?” ning umumiy versiyalari sifatida. quyidagilarga duch keladi. —
Keksalikda kimdir bir stakan suv olib kelsin. Biroq, er xotinini 50 va 60 yoshida
tashlab ketganida, misollar ma’lum. O’rta yoshli ayol chuqur ruhiy tushkunlikda
yolg’iz qoldi, erini xiyonat qilgani uchun so’kindi, aybladi va hokazo. Nikoh erning
umr bo’yi xotini bilan qolishiga kafolat emas. “Bolalar uchun.” Bu juda xavfli
aldanish. Bunday yondashuv bilan ma’lum bo’lishicha, bolalar katta bo’lib, oilani
tark etganda, turmush o’rtoqlar ajrashishlari kerak. Agar nikoh shu munosabat bilan
tuzilgan bo’lsa, unda ota-onalar ongli ravishda yoki ongsiz ravishda bunday tanbehni
kutgan holda, bolalarni o’z oilalarida iloji boricha uzoqroq saqlashga harakat
qilishadi. Bu ikki usulda amalga oshiriladi. Masalan, mustaqil hayot qiyinchiliklari
bilan qo’rqitish (“Qanday qilib yolg’iz yashaysan? Yo’qolib ketas an”) va ota-ona
bilan yaqinlik muhimligini bo’rttirish (“Unutmangki, butun dunyoda faqat ota-ona
sizni yaxshi ko’radi va qabul qiladi. Sizga haqiqatan ham g’amxo’rlik qilaman. Siz
hech qachon kerak bo’lmaysiz”). Natijada, birinchi qiyinchiliklarda ota-ona oilasiga
qayta-qayta qaytib keladigan shaxsning qaram turi shakllanadi. Ba’zan, agar ayol
bo’lsa, u yolg’iz emas, balki bola bilan qaytadi. Va ota-ona nikohi saqlanib qoldi:
endi siz nabiralaringizga g’amxo’rlik qilishingiz mumkin! Ya’ni, “bolaga
yo’naltirilgan” ota-onalarning farzandi o’z erkinligi uchun o’z farzandi bilan to’laydi.
“Jinsiy aloqa uchun.” Nikoh deganda yoshlar o’rtasida normal jinsiy aloqa qilish
imkoniyati tushuniladi. Ammo bugungi kunda jinsiy taqiqlar zaiflashmoqda va bu
tuyg’u ham ishlamaydi. Bugungi kunda nikohning ma’nosini topish juda jiddiy
masala. Endi iqtisodiy va ijtimoiy emas, balki insoniy munosabatlar muhimroqdir.
Albatta, zamonaviy dunyoda valiahdlar va malikalar bor, lekin ular ko’pincha baxtsiz
odamlardir (Malika Diana haqida o’ylang), chunki ular insoniy munosabatlarga
asoslangan holda o’z tanlovlarini qila olmaydilar. Ko’pchilik uchun bu insoniy
munosabatlarning saqlanishi muhim bo’lib qoladi va nikoh ularni saqlab qolishning
bir shakli sifatida qaralishi mumkin. Nikohga shu nuqtai nazardan nazar tashlaydigan
bo’lsak, endi nikoh bir shaklga ("barcha oddiy odamlar kabi") emas, balki bu
shakllarning juda xilma-xil bo’lishini tasavvur qilish mumkin, chunki insoniy
23](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_23.png)
![munosabatlar har doim noyobdir. Bu erda turmush o’rtoqlarning yoshidagi katta
farqlar, ularning holati allaqachon mumkin, ular alohida yoki hatto boshqa
shaharlarda yashashlari mumkin va hokazo. Ya’ni, biz nikohning “hamma uchun bir”
shakli endi ishlamasligi haqida gapiramiz. Har bir alohida holatda, faqat shu odamlar
uchun qulay bo’lgan, insoniy munosabatlarni saqlashning o’ziga xos shakli kerak.
Bundan tashqari, asosiy narsa shakl emas, balki nikohning mohiyatini saqlab
qolishdir. Ajralishlarning katta va doimiy o’sib borishi, ba’zida nikoh instituti yo’q
bo’lib ketayotganini aytishga asos beradi. Ilgari ular avval turmush qurishdi, keyin
esa martaba qilishdi, endi, aksincha, ular shaxsiyat shakllangandan keyingina harakat
qilishadi. Agar ilgari turmush o’rtoqlarning xattiharakatlari, masalan, Domostroyda
qat’iy belgilangan bo’lsa, bugungi kunda ular bilan bu ancha qiyin. Ko’pincha
turmush o’rtoqlar bu namunalarni o’z oilalaridan olishadi. — Yomon er ekansan, —
deydi xotini. – “Nega?” — deb so’radi u. Va u (xotini uchun) juda ishonchli javob
oladi: “Mening DADAM uyda hamma narsani o’z qo’llari bilan qildi, lekin siz
odatdagidek mixni ham bolg’alay olmaysiz.” – “Oh, shunday! Demak, sen dahshatli
xotinsan. ONAM menga doim nonushta tayyorlar, sen esa kechki ovqatgacha
karavotda yotding”. Va turmush o’rtoqlar o’zlari shaxslararo munosabat sifatida qabul
qiladigan rol o’ynaydigan ijtimoiy mojaro boshlanadi. Darhaqiqat, bu turmush
o’rtoqlar orqali ikkita oila modeli ziddiyatli. Ushbu mojaroga yo’l qo’ymaslik uchun
ikkalasi ham boshqa sherikning oilasini tan olishlari, unga o’z haqlarini berishlari
kerak, lekin o’z oilangizni yuqori darajada qurishlari kerak. Bu xuddi ikki
madaniyatli odamlar turmush qurishga o’xshaydi. Er-xotin o’z madaniyati bilan
boshqasining madaniyatini bostirish o’rniga, o’z ittifoqini saqlab qolish uchun
uchinchisini - o’z madaniyatini qurishi mumkin. Nikoh va oilaviy munosabatlarning
bugungi bosqichining qiyinligi shundaki, er va xotinning yagona modeli yo’qoldi.
“To’g’ri” oila qanday bo’lishi kerakligini hali hech kim bilmaydi. Ikkinchi jihat
shundaki, jamiyat bu namunalarga unchalik g’ayrat bilan ergashmaydi. Shuning
uchun, bugungi kunda ideal turmush o’rtog’i kim bilan yaxshi bo’lganini aytishimiz
mumkin. Ya’ni, bugungi kunda er-xotinning o’zlari unga qulay va faqat unga mos
modelni yaratishi mumkin. Asosiysi, turmush o’rtoqlarning o’zlari bunga qanday rozi
24](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_24.png)
![bo’lishadi. Ijtimoiy darajadagi muvaffaqiyatli nikohning shartlaridan biri bu nikoh
rollari haqidagi g’oyalarni muvofiqlashtirish, ya’ni turmush o’rtoqlar bu haqda bir-
birlari bilan kelishib olishlari kerak. Eng oddiy harakat: har bir kishi er va xotinning
roli haqida o’z g’oyalarini bildiradi, keyin turmush o’rtoqlar ularga rozi bo’ladilar va
ikkalasi uchun maqbul variantni topadilar. Shu bilan birga, bu shartnoma umr bo’yi
emas, balki ma’lum bir muddatga tuzilganligini tushunish kerak, keyin uni qayta
ko’rib chiqish mumkin. Nikohda ijtimoiy rollar “er” va “xotin”dir. Turmush
o’rtoqlarning har biri er va xotin qanday bo’lishi kerakligi haqida o’z fikrlariga ega.
Shuning uchun, nikoh muvaffaqiyatli bo’lishi uchun, turmush o’rtoqlar ushbu rollarni
bajarish bo’yicha o’z g’oyalarini kelishib olishlari kerak. Demak, nikoh
munosabatlaridagi ijtimoiy darajani shartnomaviy deb aytishimiz mumkin.
Nikohning yana bir ijtimoiy momenti shundaki, er va xotinning rollari nikoh va oila
to’g’risidagi qonunda belgilab qo’yilgan. Va bu rollarni bajarishda noqonuniy
harakatlar sodir bo’lgan taqdirda, aniq yuridik javobgarlik paydo bo’lishi mumkin. Va
bu ijtimoiy daraja. Nikohdagi hissiy daraja Nikoh va oilaviy munosabatlardagi
keyingi daraja hissiy yoki hissiyotlar, his-tuyg’ular, tajribalar darajasidir. Bu, aslida,
ijtimoiyga qarama-qarshidir, ya’ni butunlay shartnomadan tashqari. Tuyg’ular va his-
tuyg’ularning o’zgarmasligi to’g’risida kelishuvlar bo’lishi mumkin emasligi aniq.
Qabul qiling, va’dalar juda kulgili ko’rinadi: “Siz men bilan doim baxtli bo’lasiz!”
yoki “Men seni abadiy sevaman!”. Va’dalar yoki his-tuyg’ularni o’zgarishsiz saqlash
majburiyati ularni hissiy darajadan ijtimoiy darajaga o’tkazishga urinish sifatida
qaralishi mumkin. Bu munosabatlarni yo’q qilishgacha nevrotik qiladi. Nikohning
jinsiy darajasi. Nikoh va oilaviy munosabatlardagi jinsiy daraja eng tez-tez
muhokama qilinadigan va, ehtimol, eng chalkash narsadir. Bu darajadagi dominant
so’z “Men xohlayman”, lekin ijtimoiy darajadagi “kerak” va “kerak” so’zlari juda
yomon ishlaydi. Odamlarda jinsiy aloqa ko’p funktsiyalarga ega: nasl berish, dam
olish, muloqot qilish, boshqasini bilish. Ehtimol, shuning uchun “jinsiy aloqa”
tushunchasi (barcha ko’p qirrali foydalanish uchun) hali ham juda ko’p noaniqliklar
va nomuvofiqliklarni o’z ichiga oladi. Jinsiy daraja, ijtimoiy daraja kabi,
shartnomaviydir. Ikki “Men xohlayman” o’rtasidagi kelishuvlarning yo’qligi uchun
25](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_25.png)
![javobgarlik, qonuniygacha. Jinsiy darajada “tana” va “xohlamoq” so’zlari bilan bir
qatorda “yaqinlik” va “sir” tushunchalari mavjud. (Nikoh, fuqarolik nikohi. Yoki
shunchaki munosabatlar. Agar nikoh va oilaviy munosabatlarning yetukligi haqida
gapiradigan bo’lsak, bu er-xotinlarning o’zaro munosabatlar darajalarini qanchalik
farqlashi va ularni bir-biri bilan birlashtirishi (aralashtirmaslik) darajasidadir. Ijtimoiy
va hissiy darajalar chalkashib ketganda chalkashlik paydo bo’ladi. Ko’pincha,
noziklik va iliqlikka bo’lgan hissiy ehtiyojlarni qondirish uchun odamlar jinsiy
aloqaga kirishadilar va hafsalasi pir bo’ladi. Hissiy munosabatlar sohasi juda mustaqil
va jinsiy aloqasiz siz kuchli histuyg’ularga ega bo’lishingiz mumkin. Ushbu ruhiy
darajada, uning sherigida selektivlik mavjud. Muvaffaqiyat o’zaro muloqotning
jarangdor muhitini yaratishga bog’liq. U yoki bu darajadagi holatga qarab, nikoh va
oilaviy munosabatlarning har xil turlarining tipologiyasini tuzish mumkin. Masalan,
asosan biznes munosabatlariga asoslangan “ijtimoiy” nikohlar mavjud. “Emotsional”
oilalarda ehtiroslar yuqori bo’ladi. Nikohning boyligi undagi barcha uch darajadagi
munosabatlar qanchalik rivojlangan va ifodalanganligiga bog’liq. Agar nikoh va
oilaviy munosabatlarning yetukligi haqida gapiradigan bo’lsak, u holda bu turmush
o’rtoqlar o’z munosabatlarining darajalarini ajrata olishlari (alohida aniqlashlari) va
ularni bir-biri bilan birlashtirishi (aralashtirish o’rniga) darajasidadir. (S.V. Petrushin)
Zamonaviy oilaning turlari, shakllari va toifalari doirasi juda xilma-xildir. Oilaviy
munosabatlarning turli sohalarida oilalarning har xil turlari (toifalari) turlicha
ishlaydi. Oilalar toifalarining har biri undagi ijtimoiy-psixologik hodisalar va
jarayonlar, unga xos bo’lgan nikoh va oilaviy munosabatlar, shu jumladan sub’ektiv-
amaliy faoliyatning psixologik jihatlari, muloqot doirasi va uning mazmuni,
xususiyatlari bilan tavsiflanadi. oila a’zolarining hissiy aloqalari, oilaning ijtimoiy-
psixologik maqsadlari va uning a’zolarining individual psixologik ehtiyojlari.
Bugungi kunga qadar nikoh va oilaviy munosabatlarning turli shakllari rivojlangan,
ulardan eng keng tarqalganlari quyidagilardir: Nikoh va oilaviy munosabatlar halol
shartnoma tizimiga asoslangan. Ikkala turmush o’rtoq ham nikohdan nimani
xohlashlarini aniq tushunishadi va ma’lum moddiy manfaatlarga ishonishadi.
Shartnomaning o’zi tsement shartlari va hayotiy muammolarni hal qilishga yordam
26](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_26.png)
![beradi. Insofsiz shartnoma asosidagi nikoh va oilaviy munosabatlar. Erkak va ayol
nikohdan bir tomonlama foyda olishga va shu bilan o’z sherigiga zarar etkazishga
harakat qilmoqdalar. Bu erda ham sevgi haqida gapirishning hojati yo’q, garchi
ko’pincha nikoh va oilaviy munosabatlarning ushbu versiyasida bu bir tomonlama
(uning nomi bilan turmush o’rtog’i aldanib, ekspluatatsiya qilinayotganini tushunib,
hamma narsaga chidaydi). Tazyiq ostidagi nikoh va oilaviy munosabatlar. Turmush
o’rtoqlardan biri ikkinchisini biroz "qamal qiladi" va u ma’lum bir hayotiy sharoit
tufayli yoki achinib, nihoyat murosaga rozi bo’ladi. Nikohda va umuman oilada zarur
bo’lgan erkinlik hissi bu erda mutlaqo istisno qilinadi. Bunday oilaning
mavjudligining psixologik asoslari shunchalik buzilganki, oilaviy hayot talab
qiladigan murosaga erishish mumkin emas. Nikoh va oilaviy munosabatlar ijtimoiy
va me’yoriy munosabatlarning marosimdagi bajarilishi sifatida. Muayyan yoshda
odamlar atrofdagi hamma turmush qurgan yoki turmush qurgan va oila qurish vaqti
kelgan degan xulosaga keladi. Ko’pincha bunday nikoh va oilaviy munosabatlar
tasodifan rivojlanadi va xuddi tasodifiy ravishda buzilib, chuqur iz qoldirmaydi.
Sevgi bilan muqaddaslangan nikoh va oilaviy munosabatlar. Ikki kishi ixtiyoriy
ravishda birlashadi, chunki ular bir-birisiz o’z hayotlarini tasavvur qila olmaydilar.
Sevgi nikohida turmush o’rtoqlar qabul qiladigan cheklovlar faqat ixtiyoriydir: ular
bo’sh vaqtlarini oila a’zolari bilan birga o’tkazishdan zavqlanishadi, ular bir-birlari va
boshqa oila a’zolari uchun yaxshilik qilishni yaxshi ko’radilar. Paradoks shundaki,
bunday cheklovlarni ixtiyoriy ravishda qabul qilish ("Baxtli bo’lsang, men
baxtliman") odamlar yanada erkin bo’ladi. Bunday munosabatlarning nikoh-oilaviy
shakli ishonchga, umume’tirof etilgan me’yorlarga qaraganda insonga ko’proq
hurmatga asoslanadi. (Sysenko V.V.) Oilaning asosiy funktsiyalari, I.V.
Grebennikovlar:
reproduktiv (hayotning ko’payishi, ya’ni bolalarning tug’ilishi, insoniyatning
davomi); iqtisodiy (yashash vositalarini ijtimoiy ishlab chiqarish, ularning voyaga
etgan a’zolarini ishlab chiqarishga sarflangan kuchlarni tiklash, o’z xo’jaligini
yuritish, o’z byudjetiga ega bo’lish, iste’mol faoliyatini tashkil etish) tarbiyaviy
(bolaning shaxsiyatini shakllantirish, oila jamoasining uning har bir a’zosiga butun
27](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_27.png)
![hayoti davomida tizimli tarbiyaviy ta’siri, bolalarning ota-onalarga va boshqa katta
yoshli oila a’zolariga doimiy ta’siri);
kommunikativ (oila a’zolarining ommaviy axborot vositalari, adabiyot va san’at
bilan aloqasi, oilaning uning a’zolarining tabiiy muhit bilan turli xil aloqalari va uni
idrok etish xususiyatiga ta’siri, oila ichidagi muloqotni tashkil etish; dam olish va
dam olish).
Psixologlar shartli ravishda oilaning eng portlovchi yoshlarining bir nechtasini
ajratib ko’rsatishadi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, barcha nikohlarning yarmi
nikohning birinchi yilidan keyin buziladi. Yangi turmush o’rtoqlar "kundalik hayot"
sinoviga dosh berolmaydilar. Kelishmovchiliklar mas’uliyatni taqsimlash,
sheriklarning odatlarini o’zgartirishni istamasligi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Oila
uchun keyingi muhim yosh - bu nikohning birinchi 3-5 yili. Aynan shu davrda
bolalar ko’pincha oilada paydo bo’ladi va turmush o’rtoqlar alohida uy-joy ajratish
va ularning kasbiy muammolari, martaba o’sishi haqida qayg’uradilar. Jismoniy va
asabiy taranglik er va xotin o’rtasida begonalashish va tushunmovchilikni keltirib
chiqaradi. Bu davrda romantik sevgi oilaviy do’stlikda qayta tug’iladi - er-xotinlar
endi qizg’in sevuvchilar emas, balki quroldoshlardir. 7-9 yil birga yashashdan so’ng,
giyohvandlik kabi hodisa bilan bog’liq bo’lgan yana bir inqiroz paydo bo’lishi
mumkin. Hayot ozmi-ko’pmi barqarorlashdi, bolalar ulg’ayishdi. Turmush o’rtoqlar
haqiqatni bir necha yil oldin tushida ko’rgan narsa bilan solishtirganda umidsizlikka
tushishlari odatiy hol emas. Turmush o’rtoqlarga endi butun hayot bir xil bo’ladi deb
tuyula boshlaydi, ular yangi, g’ayrioddiy, yangi his-tuyg’ularni xohlashadi. Vaqt
o’tadi va agar er va xotin hali ham birga bo’lsa, 16-20 yillik nikohdan keyin yana bir
dunyo rifi mumkin. Bu turmush o’rtoqlardan birining o’rta hayot inqirozi bilan
kuchayadi. Hamma narsaga allaqachon erishilgan, shaxsiy va professional sohada
hamma narsa sodir bo’lgan degan qo’rqinchli tuyg’u bor. Xorijiy sotsiologlar bu
davrda oila hayotidagi yana bir inqiroz davri deb atashadi: katta yoshli bolalar uni
tark etganda. Turmush o’rtoqlar asosiy “yetakchi” faoliyatidan bolalarni
tarbiyalashdan mahrum. Ular yana birga yashashni o’rganishlari kerak. Va faqat
28](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_28.png)
![bolalar va uy bilan shug’ullanadigan ayollar yangi hayotiy vazifalarni egallashlari
kerak. Bizning madaniyatimiz uchun inqirozning bu tomoni kamroq ahamiyatga ega:
ko’pincha kattalar bolalar ota-onalari bilan qolishadi. Bundan tashqari, aksariyat
hollarda ota-onalar farzandlarining oilaviy hayotida faol ishtirok etadilar,
nevaralarini tarbiyalaydilar. Bu nafaqat kechirim so’rashni o’rganish, balki kechirim
so’rashni ham qabul qilish muhimdir. Bir necha kun davomida sherigiga "so’kish"
xavfli, uni o’zini aybdor his qiladi - oxir-oqibat zerikarli bo’ladi. Agar siz sulhga
tayyor bo’lmasangiz, to’g’ridan-to’g’ri ayting: "Bilasizmi, menga sovishim,
tinchlanish uchun vaqt kerak." Oila inqirozi, birinchi navbatda, muloqot inqirozidir.
Psixologik yordam so’ragan er-xotinlarning 80% dan ortig’i bir-biri bilan muloqot
qilishdagi qiyinchiliklardan shikoyat qiladi. Bolalar va ularning tarbiyasi bilan
bog’liq muammolar, jinsiy yoki moliyaviy qiyinchiliklar oiladagi inqirozga faqat
40% hollarda sabab bo’ladi. Oilaviy munosabatlar - oilada uning a’zolari o’rtasidagi
munosabatlar. Tug’ilgan paytdan boshlab biz oilaviy munosabatlarga kirishamiz.
Qonun bilan tartibga solingan holda, ular oilaviy huquqiy munosabatlar ma’nosini
oladi. Biz ulg’aydik, turmush qurdik, farzandlarimiz bor. Bularning barchasi oilaviy
munosabatlar va huquqiy munosabatlar zanjiridir. Ular o’zlarining shakli va predmet
tarkibini o’zgartiradilar, lekin ular o’rtasida (munosabatlar va huquqiy munosabatlar)
umumiy xususiyatlar, qoidalar, tomonlarning huquq va majburiyatlari mavjud.
Ularni huquqiy tartibga solishda chiziq qayerda? Oilaviy huquqiy munosabatlar
kontseptsiyasiga (tushunchaning ta’rifi) murojaat qilishdan oldin, oilaviy huquqiy
munosabatlarning mohiyati va mohiyati atrofidagi muhokamalarni ko’rib chiqaylik.
Oila (fuqarolik) huquqi fanida oilaviy huquqiy munosabatlarning tabiati haqida
yagona qarash mavjud emas. Kontinental huquq oilasining bir qator mamlakatlarida
(Germaniya, Italiya, Fransiya, Shveytsariya) oila huquqi kabi tarmoq umuman
mavjud emas, fuqarolik huquqi usuli esa oila huquqini huquqiy tartibga solish usuli
hisoblanadi. Rossiya huquqida ayrim tadqiqotchilar chet el tajribasi va ma’lum bir
fikrlash mantig’iga asoslanib, oilaviy munosabatlarni huquqiy munosabatlarning
alohida turi (va alohida, mustaqil huquq sohasi) sifatida ajratib ko’rsatmaydilar;
boshqa tadqiqotchilar buning aksini isbotlaydilar - ya’ni oilaviy huquqiy
29](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_29.png)
![munosabatlarning mustaqilligi, bu haqda quyida muhokama qilinadi. Demak, oilaviy
huquqiy munosabatlarning mustaqilligi haqida gapirish mumkinmi yoki ular boshqa
turdagi huquqiy munosabatlarmi? Haqiqatni tushunish uchun, keling, qarama-qarshi
ilmiy nuqtai nazarlarga murojaat qilaylik. Masalan, oilaviy huquqiy
munosabatlarning asosiy belgisi sifatida bir qator olimlar ularning ishonchshaxsiy
tabiatini ajratib ko’rsatishadi. Bu nuqtai nazar, xususan, E.M. Vorozheykin. Bu
nuqtai nazar tarafdorlari (E.A. Korolev, I.M. Kuznetsova va boshqalar) oilaviy
munosabatlarni tartibga solishda axloqiy me’yorlarning katta rolini va shaxsiy
nomulkiy munosabatlarning mulkiy munosabatlardan ustunligini ta’kidlaydilar. oila
qonuni Qarama-qarshi nuqtai nazarga amal qiluvchi olimlar, shaxsiy munosabatlar,
asosan, huquqiy tartibga solish doirasidan tashqarida yotadi va huquqiy element
faqat oila a’zolarining mulkiy munosabatlari sohasida zarur deb hisoblaydi. Shunday
qilib, masalan, N.D. Yegorovning ta’kidlashicha, oila va fuqarolik huquqi sub’ekti
o’rtasidagi sezilarli farqlarni aniqlash mumkin emas. Xuddi shunday, A.P. Sergeev,
ijtimoiy munosabatlar, garchi ular oilaviy munosabatlar deb atalsa ham, mohiyatiga
ko’ra fuqarolik huquqining predmeti bo’lgan munosabatlarning bir turi ekanligini
ta’kidladi. Shunday qilib, ushbu kontseptsiya tarafdorlari oila huquqi, shuningdek,
fuqarolik huquqi asosan mulkiy munosabatlarni tartibga soladi, chunki ular huquqiy
tartibga solishga ko’proq mos keladi, ya’ni oilaviy huquqiy munosabatlar fuqarolik
huquqiy munosabatlarining mohiyatidir. Darhaqiqat, huquqiy munosabatlarning
ikkita toifasi bir-biri bilan chambarchas bog’liq: fuqarolik va oilaviy. Ularning
o’xshashligi ayrim sub’ektiv va ob’ektiv xususiyatlarda ayniqsa yaqin. Fuqarolar
o’rtasidagi munosabatlar sifatida ikkalasi ham mumkin. Ular ham, boshqalar ham
asosan mulkiy va nomulkiy imtiyozlarga ega bo’lishi mumkin. Ammo bu
munosabatlarning o’xshashligi faqat yuzaki.
Shaxsiy (shaxsiy ishonchli) munosabatlarsiz, oila kabi shakllanish bo’lmaydi, faqat
mulkiy munosabatlar qoladi - faqat shaxsiy ishonchli munosabatlar bilan bog’liq
bo’lgan oila va nikoh kabi tushunchalar chetda qolar edi. Mohiyatan ikki xil ijtimoiy
munosabatlar mavjud bo’lib, ularning har biri mustaqil kategoriya sifatida
mavjuddir.
30](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_30.png)
![II BOB. O’zbek oilalalarida oilaviy munosabatlarning dolzarb muammolari
va ularga yordam berishning amaliy jihatlari.
2.1. O’zbek oilaviy munosabatlarda er-xotin, farzand va ota-ona o’rtasidagi
munosabatlar va ziddiyatli vaziyatlarda ularni hal qilish usullari.
Oiladagi nizolar, sevgi munosabatlaridagi kabi, tabiiydir. Oilaviy hayotdagi
ko’plab nizolarning sababi har bir turmush o’rtog’ining oilaning qolgan qismini
uning qoidalariga muvofiq yashashga undash istagi. Darhaqiqat, boshqa odamlar
inson uchun qulay bo’lgan tarzda harakat qilishga rozi bo’lganda, bu juda qulay.
Biroq, boshqalar bo’ysunishga majbur emas, shuning uchun fan ko’pincha oilada
yuzaga keladigan nizolarni hal qilish yo’llarini izlashga majbur. Er-xotinlar o’rtasida
yuzaga keladigan janjallarga xotirjam bo’lishingiz kerak:
Birinchidan, ular normaldir. Ikki kishining har birining o’z qarashlari,
qarashlari, istaklari bor, ular har doim ham boshqa nuqtai nazarga to’g’ri kelmaydi.
Ikkinchidan, turmush o’rtoqlar biror narsada kelishib olish, qandaydir murosaga
kelish uchun bir-birlari bilan muloqot qilishlari kerak. Muammo turmush o’rtoqlar
nimaga rozi bo’lmaganida emas, balki ular kelishishga harakat qilmasliklarida.
Fikrlarning farqi va istaklarning nomuvofiqligi aslida tezda yo’q qilingan hodisadir.
Muammo har doim odamlar bir-birini eshitishni istamaydigan joyda paydo bo’ladi,
ular qichqiriq va haqoratga murojaat qilishadi, sudrab ketishadi va hal qilmaydilar.
Insonning his-tuyg’ularini nazorat qila olmaslik ko’pincha yetuk bo’lmagan ruh va
baxtsiz turmush tarzining ko’rsatkichidir. Odam g’azablangan, biror narsadan
qo’rqadi, norozi, injiq va hamma narsani oyoqqa turishini xohlaydi. Bu har qanday
vaziyatda o’zini xotirjam his qilishiga yo’l qo’ymasdan, shaxsning ichida bir oz
keskinlikni keltirib chiqaradi. Va agar siz har qanday vaziyatda, hatto kichik janjal
bilan ham asabiylashsangiz, unda siz nafaqat boshqa odamlar bilan muloqot qilish
muammosi haqida, balki dunyoga nisbatan nega g’azablangan va bezovtalanishingiz
haqida ham o’ylashingiz kerak. Janjal qilmang, lekin xotirjam gapiring. Voyaga
31](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_31.png)
![yetgan, o’ziga ishongan odamlar doimo xotirjam bo’lishadi. Bu ularga nafaqat
eshitishni xohlaydigan suhbatdoshlarni tinglash, balki ularni tinchlantirish imkonini
beradi, chunki agar siz baqirishni davom ettirmasangiz, suhbatdoshingiz tez orada
qichqirishni to’xtatadi. Xotirjamlik bilan gapiring, fikringizni bildiring, lekin uni
majburlamang. Tushuningki, hech kim sizni xohishingizsiz hech narsa qilishga
majburlamaydi. Xotirjam bo’ling: sizdan hech narsa tortib olinmaydi va ular sizni
xohlamagan narsani qilishga majburlamaydilar. Janjal qilmang, lekin xotirjam
gapiring! Bu siz uchun foydali. Siz asabiy emassiz, tashvishlanmaysiz. Siz hal
qilinishi kerak bo’lgan muammo paydo bo’lganini tushunasiz, lekin siz bundan hech
narsani yo’qotmaysiz va yomon odamga aylanmaysiz. Sokin holat va hushyor
ko’rinish muammoni ildizida ko’rishga va uni tezda hal qilishga yordam beradi.
Bahsli vaziyatda xotirjam bo’ling, shunda suhbatdoshingiz ham xotirjam bo’lishi
mumkin, chunki siz unga hujum qilmaysiz. Bu muammoni tezda hal qilishga yordam
beradi, chunki siz ham, raqibingiz ham bir-biringizni tinglaysiz, tahlil qilasiz va
vaziyatdan chiqish yo’lini topishga harakat qilasiz. Oilaviy nizolar nima? Psixologik
yordam veb-saytining veb-sayti oiladagi nizolarni ikki kishining fikrlari yoki
istaklari bilan to’qnash kelishi tabiiy jarayon deb hisoblaydi, buning natijasida ular
umumiy yo’nalish topishni xohlashadi. Hatto aytish mumkinki, janjal er-xotinning
birligidan dalolat beradi, garchi mojaro paytida ular janjallashayotgan bo’lsalar ham.
Birinchidan, agar turmush o’rtoqlar janjal qilsalar, unda ular baham ko’radigan
narsalari bor. Va odamlar har doim ham umumiy mulkni emas, balki erkinlik,
shaxsiy hudud, bolalar va boshqalarni ham baham ko’radilar. Boshqacha qilib
aytganda, turmush o’rtoqlar faqat nizo predmeti ular uchun muhim bo’lganda
janjallashadilar. Bundan tashqari, odam qarama-qarshi tomon bilan janjallashishni
istamasa, nizo yuzaga keladi. Bunday paradoks: odamlar o’zlariga tajovuz
qilmasdan, bir-birlarini xafa qilishni xohlamasliklari uchun janjal qilishadi.
Ikkinchidan, janjal, turmush o’rtoqlar hali ham xuddi shu yo’lda ketayotganligini
ko’rsatadi. Qarama-qarshilik - bu ikki kishi borishga tayyor bo’lgan yo’lning
yo’qligi. Aynan mojaro paytida ular uni topishga harakat qilishmoqda. Bu shuni
ko’rsatadiki, odamlar birgalikda oldinga borishni xohlashadi, shuning uchun ular
32](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_32.png)
![hozirgacha ular uchun eng yaxshi variant bo’lib tuyulgan narsani qilish uchun bir-
birlariga shunchalik qattiq harakat qilmoqdalar. Psixologlar oiladagi janjallarni
normal holat deb hisoblashadi. Mojarolar tufayli er-xotinlar bir-birlaridan nafratlana
boshlaydilar va bundan ham ko’proq ajrashishadi. Shuning uchun oilada har doim
paydo bo’ladigan nizolarni qanday hal qilish kerakligi masalasi juda dolzarb bo’lib
qoladi. Oiladagi nizolar turmush o’rtoqlar va hatto bolalar o’rtasidagi o’zaro
munosabatlarning bir usuli hisoblanadi. Bu jarayonning ijobiy tomoni ham bor:
janjal munosabatlarni rivojlantirishga, o’zgartirishga, qaysidir yo’nalishda borishga
undaydi. Ba’zida odamlar janjallashishadi, chunki bu ularning umumiy narsaga ega
bo’lishning yagona yo’li. Har bir oilaning o’ziga xos xususiyatlari bor, agar u
turmush o’rtoqlarni birlashtirsa, bo’lish huquqiga ega. Odamlar janjal qilishlari
tabiiy, ayniqsa, bu odamlar turmush o’rtoqlar va mehribon sheriklar bo’lsa. Sizning
munosabatingizda hech qachon janjal bo’lmaydi deb umid qilish ahmoqlikdir,
chunki dunyoda ikkita bir xil odam yo’q. Siz qanchalik yaqin va sevgan bo’lsangiz
ham, sizning fikringiz sherigingizning fikriga to’g’ri kelmaydigan muammolar
doimo bo’ladi. Va bu sizning ideal munosabatlaringizda nega janjal chiqqaniga
hayron bo’lmaslik uchun eslash kerak.
Odamlar odatda nizolarni qanday hal qilishadi? Ular qichqirishadi, tanqid
qilishadi, qoralashadi, janjal qilishadi, hatto idishlarni urishadi va yugurib kelishadi.
Hech kimga sir emaski, muammolarni hal qilishning bu usullari faqat sevishganlar
munosabatlarida iz qoldiradi. Biroq, odamlar ba’zi tushunchalar bo’yicha kelisha
olmasalar ham, baqirishda davom etadilar. Ammo bir haqiqatni yodda tutish kerak:
qichqirayotgan odam eshitilmaydi! Shuning uchun, janjal va qichqiriqlardan so’ng,
sheriklar bir-birlari bilan xotirjam ohangda muloqot qilishni boshlamaguncha,
muammo hal etilmaydi. Hamkorlar rishtalarni va sevgini mustahkamlashni
xohlaydigan har qanday munosabatlar sheriklarning tinch janjal qilish qobiliyatiga
muhtoj. Ushbu turdagi janjaldan siz bir-biringizga hurmat ko’rsatgan holda,
ziddiyatli vaziyatni har ikki tomon uchun eng foydali tarzda hal qilishingiz
tushuniladi. Siz o’zingiz uchun muhim bo’lgan narsadan voz kechmaysiz, lekin ayni
33](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_33.png)
![paytda sevganingiz uchun muhim narsani qabul qilasiz. Odatda turmush o’rtoqlar
janjallashishadi, chunki ular o’z fikrlarining to’g’riligini isbotlashni xohlashadi va
masalani boshqa yo’l bilan hal qilish mumkinligini eshitishni xohlamaydilar. Biroq,
raqib ham xuddi shunday qilishga harakat qilmoqda. Xo’sh, bu holatda, agar
tomonlarning hech biri bir-birini eshitmasa, faqat o’z nuqtai nazarini raqib ongiga
singdirishga harakat qilsa, masalani qanday hal qilish mumkin? Tinch janjalda
sizning fikringiz va sherigingiz o’rtasidagi farqni hurmat qilganingizda printsip
muhim ahamiyatga ega. Siz sevgan insoningiz sizdan boshqacha o’ylashini
tushunasiz, lekin o’zingizni ham, uning nuqtai nazarini ham hurmat qilasiz.
Oiladagi tinch janjal quyidagilarni o’z ichiga oladi:
sheriklar bir-birlaridagi farqlarni hurmat bilan muhokama qila olishlari;
sheriklar bir-biriga o’z fikrlari va boshqa tomonga xos bo’lmagan o’ziga xos
xususiyatlarga ega bo’lishlariga imkon berishlari;
ularning fikri to’g’ri va noto’g’ri ko’rinishiga qaramay, sheriklar hurmatga
loyiqdir. Ikkita bir xil odam yo’q. Shuning uchun sizning fikringiz boshqa odamning
fikri kabi to’g’ri yoki noto’g’ri bo’lishi mumkin. O’zingizning va boshqa birovning
nuqtai nazari o’rtasidagi farqni hurmat qilishni o’rganing. Boshqa odamni o’zingizga
o’xshatishga emas, balki janjalni boshlagan muammoning echimini topishga intiling,
shunda u sizga ham, sevimli sherigingizga ham mos keladi.
Nima uchun oilaviy nizolar paydo bo’ladi? Oilaviy nizolarning paydo bo’lishi
uchun juda ko’p sabablar mavjud, chunki nikoh nafaqat birgalikdagi uy xo’jaligini
yuritish va farzand ko’rish, balki o’z xohish-istaklarini bajarish, ehtiyojlarni
qondirish va baxtli yashash istagini ham o’z ichiga oladi. Erkak va ayol turmush
qurish orqali o’z hayotlarini yaxshilashni xohlaydigan odamlar bo’lib qolishadi.
Biroq, nizolar er-xotinning qarama-qarshi yoki bir-biriga mos kelmaydigan
qarashlari, istaklari, manfaatlari, ehtiyojlari va boshqalar to’qnashuvi bo’lganda
yuzaga keladi. Er-xotinlar o’rtasidagi janjallarning umumiy sabablari:
34](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_34.png)
![Oilaviy hayotni o’tkazishga qarashlardagi farq.
Oilaviy xiyonat.
Turmush o’rtoqlarning egoizmi.
Haddan tashqari rashk.
Hamkorlarga hurmatsizlik.
Qondirilmagan ehtiyojlar.
Turmush o’rtoqlardan birining bolalarni tarbiyalashda yoki uy ishlarida ishtirok
etmasligi.
Albatta, har bir oilada mojaroning o’ziga xos sabablari bor. Va ko’pincha bu
sabablarning bir nechtasi bor. Shunday qilib, barcha nizolar quyidagilarga bo’linadi:
Ijodiy - sheriklar chidashga, murosaga kelishga, muzokaralar olib borishga,
konstruktiv suhbatlar o’tkazishga tayyor bo’lganda. Bu jarayonga ongli
yondashishni, munosabatlarda taraqqiyotga erishish uchun kichik narsadan voz
kechishga tayyorlikni talab qiladi. Bunday ittifoqlar faqat ikkala sherikning
birgalikdagi sa’y-harakatlari bilan mustahkamlanadi.
Buzg’unchi - to’qnashuvda hamma boshqa tomonning xohish va manfaatlarini
tinglashni xohlamasa, u faqat muammoni hal qilishning o’ziga xos variantini talab
qiladi. Bunday tortishuvlar natijasida er-xotinning bir-biriga bo’lgan hurmati
yo’qoladi. Ular o’rtasidagi aloqa majburiy bo’ladi. Ko’pincha sheriklar bir-biriga
qaramay harakat qilishni boshlaydilar. Natijada ko’pincha ajralish sodir bo’ladi,
bunda hamma faqat qarama-qarshi tomonni ayblaydi va shaxsan sodir etilgan
harakatlarga e’tibor bermaydi. Shunday qilib, oilaviy nizolarning quyidagi
sabablarini ajratish mumkin:
Har bir insonning oilaviy hayotda faqat o’z istaklari va ehtiyojlarini amalga
oshirish istagi.
35](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_35.png)
![O’z-o’zini tasdiqlash va o’zini namoyon qilish istagi.
Qarindoshlar, qarindoshlar, bolalar, do’stlar bilan konstruktiv suhbatlar o’tkaza
olmaslik.
Biror kishining qo’shma uy xo’jaligini, hayotni olib borishda ishtirok etishni
istamasligi.
Turmush o’rtog’ining (turmush o’rtog’ining) ko’p pul topish imkoniyati
bo’lmaganda ortiqcha moddiy ehtiyojlari.
Birgalikda bolalarni tarbiyalash bo’yicha fikrlarning xilma-xilligi. Farzand
tarbiyasiga befarqlik.
Er/xotin, ona/ota, oila boshlig’i va boshqalarning rollari haqidagi qarashlardagi
farqlar.
Hamkorlarning asossiz umidlari.
Temperament farqi.
Boshqasini tushunishni istamaslik, bu konstruktiv muloqotning etishmasligiga
olib keladi.
Haddan tashqari rashk, xiyonatning mavjudligi, yaqin munosabatlarga e’tibor
bermaslik.
Uydagi tartibsizlik.
Yomon odatlarning mavjudligi yoki ular bilan bog’liq oqibatlar. Moddiy
kamchilik.
Moddiy, ma’naviy, oilaviy qadriyatlardagi farq.
Yosh oiladagi nizolar Yosh oilaning birinchi yilida ko’pincha nizolar paydo
bo’ladi. Ularni yo’q qilish uchun sheriklar quyidagilarga tayyor bo’lishlari kerak:
36](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_36.png)
![Axloqiy va ijtimoiy. Bu erda hamkorlarning ta’limi, yoshi, ijtimoiy turmush
darajasi muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, ayollar uchun turmush qurish uchun
qulay yosh - 22-23 yosh, erkaklar uchun - 23-24 yosh. Ayol erkakdan katta
bo’lmasligi kerak. Erkak xotinidan 12 yoshdan katta bo’lishi mumkin emas.
Odamlar nikoh nima ekanligini, nikohda ulardan nima kutilishini va o’z
majburiyatlarini bajarishga tayyorligini aniq tushunishlari kerak, balki faqat o’z
huquqlarining bajarilishini talab qilishlari kerak. Turmush o’rtoqlar oilani
mustahkamlaydigan va sog’lom bolalarni tarbiyalaydigan sog’lom turmush tarzini
olib borishga tayyor bo’lishi kerak. Uy-joy va moddiy farovonlik har doim ham
munosabatlarning uzoq umriga ta’sir qilmaydi, lekin ba’zida ular janjallarning
rivojlanishi uchun kuchaytiruvchi omilga aylanadi.
Motivatsion. Oila mehr-muhabbatga, o’z zimmasiga mas’uliyat olishga,
farzandlar tarbiyasiga va ularni o’ziga to’q inson qilishiga, mustaqil bo’lishga tayyor
bo’lishi kerak.
Psixologik. Oilani mustahkamlash, rivojlantirish va ziddiyatli vaziyatlarni hal
qilishga yordam beradigan bunday fazilatlar va xatti-harakatlarning mavjudligi.
Pedagogik. Oilaviy hayotning turli sohalarida ma’lum bilimlarning mavjudligi
va bu bilimlarni qo’llashga tayyorlik. Birorta oila yo’qki, unda janjal bo’lmaydi.
Biroq, turmush o’rtoqlarning nafaqat ular o’rtasida, balki ularning har biri ichida
paydo bo’ladigan har qanday nizolarni hal qilishga tayyorligi muhimdir. Bolalar
o’rtasidagi oilaviy nizolar Oilada ikkinchi bola paydo bo’lganda, bu ko’pincha
bolalar o’rtasida tez-tez nizolarga olib keladi. Bu juda normal holat, chunki bolalar
ota-onalarining e’tibori va sevgisi, ularni o’z tomoniga tortish, boshqalardan ustunlik
va hokimiyat uchun kurashadi. Bolalar o’rtasidagi nizolar odatiy holdir. Ota-onalar
ularga aralashishga harakat qilishadi, lekin bu ko’pincha bolalarning ularning oldida
to’qnashuvni to’xtatishiga olib keladi. Bolalar o’rtasidagi janjalning sababini hal
qilish kerak, va faqat birovni jazolash emas, ikkinchisini himoya qilish, bu faqat
bolalarning bir-biriga bo’lgan nafratini oshiradi. Ota-onalar bolalar o’rtasida nizolar
37](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_37.png)
![mavjudligi sababli xafa bo’lmasliklari kerak, chunki ular hatto baxtli oilalarda ham
paydo bo’lishi mumkin. Ba’zida mojaroga e’tibor bermaslik eng yaxshi taktikadir,
chunki ko’pincha bolalar ‘omma uchun’ ishlaydi. Oiladagi nizolarni hal qilish
Oiladagi nizolarni hal qilish uchun siz tushunishga intishingiz kerak. Agar ikkala
turmush o’rtoq ham bir-birini eshitishga harakat qilsa, unda murosaga kelish
mumkin. Bu erda g’alaba qozonishning hojati yo’q, chunki g’alaba mag’lubning
mavjudligini anglatadi. Ittifoq - bu qul va xo’jayinning emas, balki ikki teng
sherikning ittifoqidir. Ikki turmush o’rtoq o’zaro munosabatlarda qulay bo’lishi
kerak, natijada nikoh ittifoqi kimningdir istaklari amalga oshmaganligi sababli
buzilmasligi kerak. Oiladagi janjallarni hal qilishda muammolardan qochmaslik,
balki ularni hal qilish kerak. G’alaba qozonish yoki himoyalanishdan ko’ra qaror
qabul qilish maqsadida konstruktiv va xotirjam muloqotga kirishing. Bahsga
uchinchi shaxslarni jalb qilish tavsiya etilmaydi, chunki ular mojaroning yanada avj
olishiga katalizator bo’lishi mumkin. Ajralish ko’pincha nizolarni hal qilish
usullaridan biriga aylanadi. Psixologlar uch bosqichni ajratib ko’rsatishadi:
Birinchi bosqich hissiy ajralish darajasida sodir bo’ladi, qachonki sheriklar
birbirlarini qadrlashni, hurmat qilishni, sevishni, yordam berishni to’xtatadilar.
Ikkinchi bosqich jismoniy ajralish bilan belgilanadi, qachonki sheriklar turli
yotoqlarda uxlashni boshlaydilar va hatto alohida yashaydilar. Uchinchi bosqich
qonuniy ajralish.
Ko’pincha, ajralish haqiqatan ham sheriklarning nomuvofiqligi tufayli ma’lum
bir oilada oddiygina bartaraf etilmaydigan nizolarni hal qilish usuliga aylanadi.
Natijada oiladagi nizolarni hal qilish yo’llari Oiladagi muhit qanday bo’lishi
sheriklarning xatti-harakati va muloqotiga bog’liq. Faqat ikkalasining sa’yharakatlari
bilan baxtli birgalikdagi kelajakka erishish mumkin. Oxir-oqibat nizolarni hal qilish
uchun sheriklar ba’zi qoidalarga rioya qilishlari kerak: Birbiringizni kimligingiz
uchun qabul qiling. Mavjud farqlarga real nazar bilan qarang va ular o’z-o’zidan o’tib
ketishiga umid qilmang. Hamkoringiz bilan tanishing va uning xususiyatlarini, o’ziga
xosligini qabul qiling. Yana yaqinlashish uchun qiyinchiliklarni ko’paytirmang, ularni
38](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_38.png)
![engishga harakat qiling. Haqoratlarni kechirishni va unutishni biling. O’z fikringizni
majburlashni emas, balki muzokara qilishni o’rganing. Agar siz buni muhim deb
bilsangiz, o’z nuqtai nazaringizni isbotlang, lekin boshqa tomon boshqa narsani
xohlashini qabul qiling. Har bir oilada nizolar bor. Ko’pincha turmush o’rtoqlar
ajrashmoqchi bo’lgan vaqt keladi. Ammo oila mustahkam va baxtli bo’ladi, unda er-
xotinlar bir-birlarini qabul qilishga, erkinlik va huquqlarni buzmaslikka, shuningdek,
muammolarni yanada konstruktiv hal qilishga qaror qilishadi. Siz qanchalik tez-tez
ziddiyatli vaziyatlarga duch kelasiz? Nima uchun odamlar o’rtasida nizolar yuzaga
keladi va nizoni qanday hal qilish kerak? Keling, buni aniqlaylik. Zamonaviy
dunyoda nizolarsiz qilish qiyin. Mojaro har kim bilan, har qanday joyda va istalgan
vaqtda sodir bo’lishi mumkin: uyda, ishda, do’konda, jamoat transportida va hatto
Internetda (garchi notanish odamlarning baham ko’rish uchun biror narsasi bordek
tuyulishi mumkinmi?). Kichkina mojaro kun bo’yi kayfiyatni buzishi mumkin.
Yomon kayfiyatni boshqalardan yashirish juda qiyin, shuning uchun boshqalarning
kayfiyatini buzish oson. Bu bir qator yangi mojarolarga olib kelishi mumkin. Ammo
oldindan ogohlantirilgan - qurollangan. Mojarolarning o’ziga xos xususiyatlari va
sabablarini batafsil o’rganib chiqib, siz ulardan qochishga harakat qilishingiz
mumkin. Mojaro hal qilib bo’lmaydigan qarama-qarshilikdir. Bu tomonlarning har
biri boshqa tomonning manfaatlariga mos kelmaydigan va qarama-qarshi pozitsiyani
egallashga intiladigan vaziyatdir.
Oilaviy nizolarni quyidagilarga bo’lish mumkin 3 xil:
adolatsiz mehnat taqsimotiga asoslangan nizolar (- Nega axlatni olib
chiqmadingiz? - Nega axlatni olib tashlashim kerak?) har qanday ehtiyojlarning
qondirilmasligiga asoslangan nizolar (- Nega hech narsa pishirmaysiz? - Nega
menga mo’ynali kiyim sotib olmadingiz?) ta’lim yo’qligi sababli janjal (sheriklardan
birining stolidagi madaniyatsiz xatti-harakatlari, sheriklardan biri boshqasiga
yoqmaydigan so’zlar) Oiladagi nizolarning sabablari Keling, statistikaga murojaat
qilaylik. 266 amerikalik oila maslahatchilari o’rtasida so’rov o’tkazildi. Natijada,
boshqalar qatorida, nizolar va kelishmovchiliklar ko’pincha er-xotinlarda yuzaga
39](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_39.png)
![keladigan muammolar aniqlandi. Bu… Asosiysi, mojarolar yuzaga kelganda, bunday
vaziyatlarda o’zini qanday tutish kerakligini tushunish va nizolar
munosabatlaringizni buzishiga yo’l qo’ymaslikdir. Mana ba’zi xatti-harakatlar:
moslashish (sherik bilan kelishib oling, fikrga ega bo’ling, lekin uni bildirmang)
qochish (mojaroli vaziyatdan qochish) hamkorlik (murosaga erishishga urinish,
ikkala tomonni ham qoniqtiradigan birgalikdagi yechim) Oilada nizo borligini tan
olish kerak - bu muammoni hal qilish uchun birinchi qadamdir. Keyin, siz oila
a’zolari bilan nizoni hal qilishning mumkin bo’lgan usullarini muhokama qilishingiz
va eng yaxshisini tanlashingiz kerak. Agar siz nizoni o’zingiz hal qila olmasangiz,
unda eng yaxshi yechim oilaviy psixolog bilan bog’lanishdir. Psixologning malakali
yordami, albatta, sizga zarar keltirmaydi. Tashkilotdagi nizolar Mehnat jamoasidagi
nizolar bilan narsalar biroz boshqacha. Mojarolar bir necha sabablarga ko’ra yuzaga
kelishi mumkin: mehnat jarayoni bilan bog’liq insoniy munosabatlar bilan bog’liq
qo’l ostidagilarga ko’ra, ish beruvchining adolatsizligi tufayli Bunday nizolarni hal
qilish uchun bir necha qadamlar mavjud: mojaroning sababini tushunish nizoning
ikkinchi darajali sababi bor yoki yo’qligini aniqlang (ko’pincha mojaroning asosiy
sababi ochiq qarama-qarshilikka o’tish uchun bahonadir) ziddiyatni hal qilish
yo’llarini toping ziddiyatdan chiqish uchun o’zaro qaror qabul qilish ziddiyat
sabablarini bartaraf etish oxirgi bosqich esa tomonlarni yarashtirishdir Jamoadagi har
qanday nizolar ish beruvchining yelkasiga tushadi. Zero, jamoada munosabatlar
keskinlashganda unumdorlik pasayadi. Nizolar ishchilarni tartibsizlikka olib keladi.
Odamlar ish haqida emas, balki sodir bo’lgan mojaro haqida ko’proq o’ylashni
boshlaydilar. Shuning uchun ish beruvchining o’zi birinchi navbatda xodimlar
o’rtasidagi ziddiyatni hal qilishga harakat qilishi kerak. Ammo agar ish beruvchining
o’zi bilan ziddiyat yuzaga kelsa, muammo yanada jiddiyroq. Bunday nizolar o’zaro
kelishuv asosida kamroq hal qilinadi: ish beruvchilar va bo’ysunuvchilar o’rtasidagi
nizolarning atigi 62 foizi hal qilinadi. Bunday hollarda, boshqa odamlarning
manfaatlari haqida o’ylash muhim, lekin o’zingiznikini ham unutmaslik kerak.
Umuman olganda, hokimiyat bilan bahslashmagan yaxshi, deb bejiz aytishmagan.
Albatta, g’ururni ranjitish, obro’-e’tibor va kasbiy maqom xavf ostida bo’lganda,
40](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_40.png)
![o’zini tuta bilish, provokatsiyalarga munosabat bildirmaslik qiyin. Ammo mojarodan
qochganingizdan so’ng, muzokaralar olib borish va murosaga kelish ancha yoqimli
va samarali ekanligini tushunasiz. Siz shunchaki o’zingizga aniq belgi qo’yishingiz
kerak: ‘Ish - bu mojarolar va tortishuvlar uchun joy emas!’ Mojarolarni hal qilish
usullari Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, har qanday nizolar bizning
kayfiyatimiz va sog’lig’imizga yomon ta’sir qiladi. Esingizda bo’lsin, asab
hujayralari juda va juda sekin yangilanadi. Inson jahli chiqqanida esa tajovuzkorlik
gormoni - norepinefrin, tabassum qilganida esa baxtiyorlik gormoni serotonin va
endorfin ishlab chiqariladi. Shuni ham yodda tutish kerakki, hech qanday holatda bu
mojaro doirasidan tashqariga chiqmaslik va o’tmishdagi kelishmovchiliklar va
shikoyatlarni unga tortmaslik kerak. Aks holda, u qor to’pi kabi to’planib qoladi va
har safar mojarodan chiqish qiyinroq bo’ladi. Ijobiy va salbiy tomonlarini tortishni
unutmang. Darhaqiqat, ba’zida o’yin shunchaki shamga arzimaydi va bahslashishga
vaqt sarflashdan ko’ra taslim bo’lish yaxshiroqdir. O’zingizni bir joyga to’plashingiz
kerak. Suhbatni boshqa mavzuga o’tkazish yoki suhbatni boshqa vaqtga o’tkazish
yaxshiroqdir. Ehtimol, mojaroning sababi allaqachon ahamiyatsiz bo’lib qoladi va u
hal qilinadi. Ko’pgina kichik to’qnashuvlar bir muncha vaqt o’tgach, bizga ma’nosiz
va kulgili tuyuladi. O’zingizni chalg’itishga harakat qiling, vaziyatdan voz keching
va yaxshi va yoqimli narsa haqida o’ylang. Har doim mashhur Konfutsiy iqtibosini
eslang: “Eng yaxshi urush - oldini olgan urush.” Agar siz ziddiyatlarni
o’rganayotgan bo’lsangiz, o’qishingiz mumkin bo’lgan kitoblar va maxsus
adabiyotlar quyida keltirilgan. Mana, mojarolardan qochish va hal qilish
ko’nikmalaringizni yaxshilash uchun o’qishingiz mumkin bo’lgan kitoblarning
kichik ro’yxati. Koren, Gudman“Savdolashish san’ati yoki muzokaralar haqida
hamma narsa” Lixon- “Mojaro. Tinchlikka yetti qadam” Egides –“Muloqot
labirintlari yoki odamlar bilan qanday til topishish kerak” Shvarts Gerxard Mojaroli
vaziyatlarni boshqarish: nizolarni tashxislash, tahlil qilish va hal qilish’ Oilangiz va
do’stlaringizga g’amxo’rlik qiling, hamkasblar bilan yaxshi munosabatda bo’ling,
ijobiy fikrlashga va tez-tez tabassum qilishga harakat qiling! Oiladagi nizolar: oldini
olish va davolash. Suhbat Konstruktiv mojaro “yaxshi janjal”dan yaxshiroqdir
41](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_41.png)
![Shunday qilib, Har bir inson eshitishga shoshilsin, gapirishda sekin, jahl qilishda
sekin. Mojaroli vaziyatda o’zini tutishning nokonstruktiv usuli yo janjalga yoki hal
qilinmagan vaziyatga, ya’ni o’sha “yomon dunyo” ga olib keladi. Qarama-
qarshiliklar hal etilmagan, biroq tomonlar vaqtincha yarashib, go’yo “sovuq urush”
holatida. Konstruktiv bo’lmagan mojaro ko’pincha ‘taqiqlangan kuch usullari’ bilan
birga keladi: o’zaro haqorat, bosim, shantaj va boshqalar. Muloqotni o’tkazishning
bunday usuli bilan raqiblar ba’zida bahsning asl mavzusi nimadan iboratligini
umuman unutishadi. Har qanday odamlar guruhida ko’rinadigan qarama-qarshiliklar
va to’qnashuvlarning yo’qligi ba’zan bu erda sevgi va hamjihatlik hukm
surayotganidan dalolat bermaydi. Ma’lumki, masalan, Amerika kommunalarida,
hippi aholi punktlarida, cheklangan hududda yaqin yashaydigan odamlar jamoasida
muqarrar bo’lgan mojarolar juda kam bo’lgan. Hippi koloniyalarida janjal va
nizolarning deyarli yo’qligi hippilarning hayotga va bir-biriga juda oson munosabati
bilan izohlanadi. Ular sevgi va erkinlikni targ’ib qilishdi, lekin aslida birodarlarining
taqdiri ularga chuqur befarq edi. Xippilarning falsafasi shunday: siz biz bilan
bo’lganingizda, biz o’zimizni yaxshi his qilamiz, zavqlanamiz, biz siz bilan ovqat va
giyohvand moddalarni baham ko’ramiz, lekin siz ketishingiz mumkin, bizni tark
etasiz va hech kim sizni ko’p eslamaydi. Agar koloniyadan bir kishi to’satdan g’oyib
bo’lsa, uni hech kim qidirmadi va hamma unga nima bo’lganligi haqida juda
tashvishlanmadi: u qamoqqa tushganmi, o’ldirilganmi yoki giyohvand moddalarni
haddan tashqari oshirib yuborishdan vafot etganmi. Ko’pincha erkak va ayol
nikohdan tashqari birgalikda yashash uchun birlashgan juftliklarda tashqi
ko’rinishida juda tinch-totuv yashash ham kuzatiladi, ammo bunday er-xotin
qonuniy nikohga kirishi bilanoq, nizolar boshlanadi. Nega? Mas’uliyatsizlik va
o’zaro zavq bilan bog’langan odamlar haqiqiy munosabatlarni qurmaydilar, ular
haqiqiy his-tuyg’ular bilan bog’lanmaydi. Biz birga bo’lganimizda - biz birga
yashaymiz, charchadik - qochib ketdik. Odamlar, umuman olganda, bir-biriga
befarq. Qo’shni ular uchun unchalik aziz emas, ular unga ayniqsa ildiz otishmaydi va
shuning uchun uning kamchiliklari bilan osongina murosa qiladilar. Ular
aytishayotganga o’xshaydi: biz birgalikda umumiy ish qilish, o’z ustimizda ishlash
42](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_42.png)
![uchun emas, balki birga dam olish uchun yig’ilganmiz, shuning uchun biz bir-
birimizga aralashmaymiz. Bunday vaziyatda, odamlarni zino gunohi birlashtirganda
va jinlar ularni haqiqatdan ham vasvasaga solmasa: nega gunoh va qonunsizlik nomi
bilan yaratilgan ittifoqni buzish kerak? Shuning uchun, turmush o’rtoqlar o’rtasida
to’qnashuvlar va kelishmovchiliklar yuzaga kelganda, bu ularning bir-birlarini
sevmasliklarini anglatmaydi. Ular, ehtimol, aksincha, o’z munosabatlarini
yaxshilashni, sevgan kishiga ildiz otishni xohlashadi, lekin, afsuski, ular ko’pincha
kelishmovchilik sharoitida qanday qilib to’g’ri harakat qilishni bilishmaydi. Albatta,
barchamiz ziddiyatlarni minimal darajaga tushirishga harakat qilishimiz kerak.
Profilaktika va profilaktika bilan shug’ullaning. Ammo, agar ziddiyat yuzaga kelgan
bo’lsa, uni har ikki tomon uchun ham konstruktiv va samarali hal qila olish kerak.
Konfliktli vaziyatda xatti-harakatlarning eng umumiy, ammo eng muhim qoidalari
yuqoridagi epigrafda keltirilgan. Mojaroda, nizoda, eng yomon maslahatchi
g’azabdir. G’azab, tirnash xususiyati ongni buzadi va odamning irodasini falaj qiladi,
shuning uchun odam bu holatda to’g’ri qaror qabul qila olmaydi. Dono Sulaymon:
“Tezkor odam ahmoqlik qiladi”. Bu mavzuda ko’plab maqollar mavjud: “Bir
so’zdan asrga janjal”; “Tilingizni suhbatda saqlang, lekin qalbingiz g’azabda”;
“Janjaldan oldin bo’sh tortishuv yaqinda” va boshqalar. Va shuning uchun Havoriy
Yoqub shunday ko’rsatma beradi: “har bir inson” “g’azablanishga sekin” va
“gapirishga sekin” bo’lsin, to’qnashuvni chalkashtirib yuboradigan va qo’shnini xafa
qiladigan ortiqcha narsalarni aytmaslik uchun. Ehtiyotsiz, o’ylamasdan aytilgan so’z
jiddiy suhbatda juda zararli bo’lishi mumkin. Shuning uchun, u bizga nimani
aytmoqchi ekanligini va bizdan nimani xohlashini tushunish uchun siz tinglashni,
raqibingizni tinglashni (“tezkor eshitish”) o’rganishingiz kerak va shundan keyingina
so’zlaringiz haqida o’ylab, unga javob berishingiz kerak. faqat ma’no haqida, balki
bizning javobimiz shakli haqida ham. Axir, bu unchalik muhim emasligi ma’lum
nima muhimligini ayting Qanday aytib bermoq. Xuddi shu fikrni shunday aytish
mumkinki, odam jiddiy va uzoq vaqt xafa bo’ladi yoki u bizning so’zlarimizga quloq
soladi. Shunday qilib, keling, nizolarni hal qilish usullariga o’tamiz. Mojarolarni hal
qilish: strategiya va taktika Erkak yoki ayolning bilimi sinovdan o’tkaziladi Jang
43](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_43.png)
![paytida ular o’zlarini qanday tutishadi? O’tgan asrning 70-yillarida konfliktologiya
bo’yicha mutaxassislar konfliktli vaziyatda xatti-harakatlarning beshta uslubini
aniqladilar: qochish, moslashish, qarama-qarshilik, murosaga kelish, hamkorlik.
Keling, ushbu uslublarning har birini birma-bir ko’rib chiqaylik.
Qochish. Ushbu uslubning nomining o’zi to’qnashuv ishtirokchisining
konfliktdan qochishga, undan qochishga intilishidan dalolat beradi. Shu bilan birga,
qochishda o’z pozitsiyasini himoya qilish uchun faol harakatlar qilish yoki
qaramaqarshi tomon bilan hamkorlik qilish, nizolashayotgan barcha tomonlarni
qoniqtiradigan yechim topish uchun harakat qilish istagi yo’q. Qochish odatda bir
necha hollarda tanlanadi: - konflikt predmeti qochgan tomon uchun muhim va
muhim bo’lmaganda. Biror kishi bunday mayda-chuydalar uchun janjal qilishning
hojati yo’qligiga ishonadi; - mojarosiz maqsadlaringizga erishish imkoniyati mavjud
bo’lganda; - teng kuch va mavqega ega bo’lgan, munosabatlarida asoratlarni oldini
olishni xohlaydigan odamlar o’rtasida ziddiyat yuzaga kelganda; - konfliktdan
qochadigan kishi o’zining noto’g’ri ekanligini bilsa yoki o’z hamkasbida b haqida
katta kuch, yuqori lavozim, martaba yoki hissiy jihatdan muvozanatsiz holatda.
O’tkir to’qnashuvni kechiktirish va to’g’ri, asosli qaror qabul qilish uchun vaqt olish
uchun ba’zan qochish kerak. Qochish har doim ham ziddiyatli vaziyatda
xattiharakatlar usuli sifatida qabul qilinishi mumkin emas. Ba’zida mojaroga sabab
bo’lgan muammo haqiqatan ham jiddiy muhokama qilishni va birgalikda echim
izlashni talab qiladi. Ammo ko’pincha qochish yaqinlashib kelayotgan janjaldan
qochishga yordam beradi, ayniqsa uning mavzusi ahamiyatsiz bo’lsa va raqiblardan
biri g’azab va g’azablangan holatda bo’lsa.
Moslashuv. Konfliktdagi xatti-harakatlarning yana bir uslubi. U qochish bilan
juda ko’p umumiyliklarga ega, ammo undan tomonlarning nizoni hal qilish uchun
birgalikdagi harakatlardan qochmasligi bilan farq qiladi. Bunday xatti-harakatlar
uslubi bilan qarama-qarshi tomonlarning manfaatlari ko’proq hisobga olinadi.
Moslashishda ishtirokchilar o’zaro ishonch, muvofiqlik, yarashuv orqali mojaroni
yumshatishga, yumshatishga intiladilar. Ular murosasiz va boshqa tomonning
44](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_44.png)
![manfaatlarini hisobga olgan holda bir-biriga bo’ysunishga tayyor. Mojaroli vaziyatda
xulq-atvor usuli sifatida moslashish bir necha hollarda qabul qilinadi. Avvalo,
mojaro qaynash nuqtasiga yetganida, ehtiroslar avjiga chiqadi va tinchlikni saqlash
uchun o’zaro yon berish va bir-biriga qadam qo’yish talab etiladi. Moslashuv
konflikt ishtirokchisi yuzaga kelgan muammoni unchalik muhim bo’lmagan, o’zi
uchun muhim deb hisoblagan va shuning uchun boshqa tomonning manfaatlarini
hisobga olishga, unga taslim bo’lishga tayyor bo’lgan hollarda qo’llanilishi mumkin.
Konfliktologiyada moslashish konfliktlarni hal qilishning eng maqbul usuli
hisoblanadi. Uning qo’l ostida qarama-qarshi tomonlar yechimdan qochmaydi, balki
murosaga intiladi, muammoni birgalikda hal qiladi, yaxshi munosabatlar va do’stona
munosabatni qadrlaydi. Ular yon berishadi, lekin ayni paytda ularning manfaatlarini
eslashadi.
Qarama-qarshilik konfliktda o’zini tutish usuli sifatida, bu uslubni qo’llagan
shaxs o’z nuqtai nazarini boshqa tomonlarga majburlashga intilishi, nizolashayotgan
boshqa tomonlarning manfaatlarini hisobga olmasdan, qattiq va mustaqil harakat
qilishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, raqibni ustun qo’yish, konfliktda g’alaba
qozonish uchun kuchli bosim, rasmiy pozitsiya, shantaj, qo’rqitish, majburlash va
hokazolar qo’llaniladi. Qarama-qarshilik, agar qarama-qarshi tomon muammoni hal
qilish bo’yicha o’z pozitsiyasi yagona to’g’ri ekanligiga to’liq ishonch hosil qilganda
qo’llaniladi. O’zining yuqori lavozimida u kuchli pozitsiyadan harakat qiladi va
boshqa tomonni kerakli qarorni qabul qilishga majburlamoqchi. Qaramaqarshilikda
har doim ham kuch va kuch ishlatilmaydi. Lekin bu har doim o’z pozitsiyasini, o’z
manfaatlarini juda qat’iy va murosasiz himoya qilishdir. Qaramaqarshilik, shubhasiz,
ziddiyatli vaziyatlarda eng nomaqbul xatti-harakatlar uslubidir. Qarama-qarshilikda
qo’pol kuch har doim ham qo’llanilmasligi allaqachon aytilgan; ba’zan qarama-
qarshilik o’z pozitsiyasini qat’iy va o’jarlik bilan qo’llabquvvatlashda ifodalanishi
mumkin. Bunday pozitsiyani e’lon qilgan tomon o’z qarorida ishonchli dalillar va
qat’iylikdan foydalanadi, chunki u muhokama qilinayotgan masala o’zi uchun juda
muhim ekanligini biladi.
45](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_45.png)
![Murosaga kelish. Bunday xulq-atvor uslubi bilan nizolashayotgan tomonlar
o’zaro kelishmovchiliklarni o’zaro yon berish orqali hal qilishga tayyor; ular barcha
tomonlarni qanoatlantiradigan o’rta echimni qidirmoqdalar. Murosaga kelish
mojarolarni hal qilishning eng afzal usullaridan biri hisoblanadi, chunki u
dushmanlikni engishga olib keladi va nizoning barcha ishtirokchilarini ma’lum
darajada qondirishga imkon beradi. Mojaro tomonlari muammoni hal qilish uchun
murosaga murojaat qilganda, bu ularning yuqori xulq-atvor madaniyati va
aqlidrokidan dalolat beradi. Biroq, ushbu uslubni qo’llashdan oldin, hamma narsani
yaxshilab o’ylab ko’rish kerak, murosa qarorlarini qabul qilishga shoshilmaslik va
ma’lum bir vaziyatda murosa mos keladimi yoki qochish, yashash yoki hamkorlik
qilish kerakmi yoki yo’qligini yaxshilab tekshirish kerak. Murosaga kelish har doim
ham muammoning yechimi bo’lavermaydi va har doim ham barcha
qaramaqarshiliklarni hal qilishga va tomonlarning barcha manfaatlarini qondirishga
qodir emas, lekin ba’zida murosaga kelish, hatto qarama-qarshi tomonlar bir-birini
istisno qiladigan manfaatlarga ega bo’lgan taqdirda ham qo’llanilishi mumkin,
ammo ular o’zlarining manfaatlarini bilishadi. vaqtinchalik yechim topib, shu
vaqtgacha, to’g’riroq yechim topilmaguncha, bu holat bilan kelishib olish kerak.
Bundan tashqari, agar mojaro janjalga aylanib ketish xavfi tug’dirsa va
munosabatlarning buzilishi va katta yo’qotishlarga olib keladigan bo’lsa, oraliq
variant sifatida murosaga kelish juda ma’qul.
Hamkorlik xarakterli jihati shundaki, nizolashayotgan tomonlar o’z
manfaatlarini maksimal darajada oshirishni xohlashadi, lekin qarama-qarshilikdan
farqli o’laroq, ular birgalikda barcha tomonlarni qoniqtiradigan echim izlaydilar.
Ular birgalikda harakat qilishadi, umumiy maqsadga erishish uchun hamkorlik
qilishadi. Agar masala barcha tomonlar uchun muhim bo’lsa, bu uslub maqbuldir va
hech kim uni hal qilishdan qochmoqchi emas. Shu bilan birga, tomonlar bir-birining
manfaatlari va ehtiyojlarini hisobga oladi. Bu uslub oddiy emas, chunki muammoni
muhokama qilish katta donolik, sabr-toqat, do’stona munosabat va birgalikda qaror
qabul qilish qobiliyatini talab qiladi. Axir, mojaro ishtirokchilarining barcha
46](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_46.png)
![istaklarini imkon qadar ko’proq inobatga olish va bir qarorga kelish kerak. Oilada
ziddiyatli vaziyatlarning kuchayishi bilan oilaviy munosabatlar bugungi kunda eng
mashhur mavzulardan biri hisoblanadi, chunki oila va nikoh instituti jamiyat ijtimoiy
hayotining ajralmas qismidir. Kundalik hayotda ko’pincha bir-birini sevadigan er va
xotin asosiy narsani - tushunishni topa olmaydi, bu esa oilada ko’p sonli nizolarga
olib keladi. Turmush o’rtoqlar o’rtasidagi to’liq tushunish ko’pincha katta avlod
oilalarida, asosan urush davridan o’tgan oilalarda uchraydi. Doimiy harakatda
bo’lgan zamonaviy avlod yo mavjud vaziyatni qabul qilishi yoki oilaviy nizolarni
hal qilish yo’llarini izlashi kerak. Ilmiy ishning maqsadlaridan biri oilaviy nizolarni
hal qilishning sabablari va usullarini ko’rib chiqishdir. Oila insonlar o’rtasidagi
o’zaro munosabatlarning eng qadimgi instituti, o’ziga xos hodisadir. Uning o’ziga
xosligi shundaki, bir nechta odamlar uzoq vaqt davomida, o’nlab yillar, ya’ni inson
hayotining ko’p qismi uchun eng yaqin tarzda o’zaro aloqada bo’lishadi. Bunday
intensiv o’zaro ta’sir tizimida nizolar, nizolar va inqirozlar paydo bo’lishi mumkin
emas. Psixologiyada konflikt deganda kamida ikki kishi, guruhlar o’rtasidagi ongli
to’qnashuv, qarama-qarshilik, ularning bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan, bir-biriga
mos kelmaydigan, bir-birini inkor etuvchi ehtiyojlari, qiziqishlari, maqsadlari, shaxs
va guruhlar uchun muhim bo’lgan xatti-harakatlari, munosabatlari tushuniladi.
To’qnashuvlardan qochish mumkin emas, ular har qanday hayotiy sharoitda paydo
bo’ladi va tug’ilishdan to o’limgacha odamga hamroh bo’ladi.
Oilaviy nizolar er-xotinlar, ota-onalar va bolalar, turmush o’rtoqlar va har bir
er-xotinning ota-onalari, bobo-buvilar va nevaralar o’rtasidagi nizolarga bo’linadi.
Oilaviy munosabatlarda asosiy rolni nikohdagi nizolar egallaydi. Ular ko’pincha
turmush o’rtoqlarning ehtiyojlaridan norozilik tufayli paydo bo’ladi. Nikohdagi
nizolarning sabablarini ajratib ko’rsatish mumkin: -er-xotinning psixoseksual mos
kelmasligi; — o’zining ‘men’ ning ahamiyatiga bo’lgan ehtiyojdan norozilik, sherik
tomonidan qadr-qimmat tuyg’usiga hurmatsizlik; — ijobiy his-tuyg’ularga bo’lgan
ehtiyojdan norozilik: mehr, g’amxo’rlik, e’tibor va tushunishning etishmasligi; —
turmush o’rtoqlardan birining haddan tashqari qoniqishiga qaramligi ehtiyojlar
47](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_47.png)
![(alkogol, giyohvand moddalar, faqat o’zlari uchun moliyaviy xarajatlar); — uy
ishlarida, bolalarni tarbiyalashda, ota-onalarga nisbatan va hokazolarda o’zaro
yordam va o’zaro tushunish zaruratidan norozilik; — dam olish ehtiyojlari, sevimli
mashg’ulotlaridagi farqlar. Bundan tashqari, nikoh nizosiga ta’sir qiluvchi omillar
mavjud munosabatlar. Bularga oila rivojlanishidagi inqiroz davrlari kiradi.
Turmushning birinchi yili bir-biriga moslashish to’qnashuvlari bilan tavsiflanadi,
bunda ikkita ‘men’ bitta ‘Biz’ bo’ladi. Hissiyotlar rivojlanmoqda. Ikkinchi inqiroz
davri bolalarning paydo bo’lishi bilan bog’liq: Turmush o’rtoqlarning kasbiy o’sishi
uchun imkoniyatlar yomonlashmoqda. - ular shaxsiy jozibador faoliyatda (sevimli
mashg’ulotlar, sevimli mashg’ulotlar) erkin amalga oshirish uchun kamroq
imkoniyatlarga ega. - xotinning bolaga g’amxo’rlik qilish bilan bog’liq charchoqlari
jinsiy faollikning vaqtincha pasayishiga olib kelishi mumkin. - turmush o’rtoqlar va
ularning ota-onalari muammolar bo’yicha qarashlari to’qnashuvi bo’lishi mumkin
Uchinchi inqiroz davri monotonlik to’qnashuvlari bilan ajralib turadigan o’rtacha
nikoh yoshiga to’g’ri keladi. Natijada bir xil taassurotlarning takroriy takrorlanishi,
turmush o’rtoqlar bir-biri bilan to’yingan bo’ladi. Turmush o’rtoqlar o’rtasidagi
nizolarning to’rtinchi davri 18-24 yil nikohdan keyin boshlanadi. Uning paydo
bo’lishi ko’pincha involyutsiya davrining yaqinlashishi, bolalarning ketishi bilan
bog’liq yolg’izlik hissi paydo bo’lishiga to’g’ri keladi. Nikohdagi nizolarning paydo
bo’lishiga tashqi omillar sezilarli ta’sir ko’rsatadi: ko’plab oilalarning moliyaviy
ahvolining yomonlashishi; ish joyida turmush o’rtoqlardan birining (yoki
ikkalasining) ortiqcha ish bilan bandligi; turmush o’rtoqlardan birining normal
ishlashi mumkin emasligi; uyingizda uzoq vaqt yo’qligi; bolalarni bolalar
bog’chasiga joylashtirish imkoniyati yo’qligi va boshqalar. Zamonaviy jamiyatda,
oilaviy nizolar va jamiyatning o’zida bu ijtimoiy begonalashuvning o’sishi; axloqiy
qadriyatlarning, shu jumladan jinsiy xulq-atvorning an’anaviy normalarining
pasayishi; oiladagi ayollarning an’anaviy pozitsiyasining o’zgarishi (bu
o’zgarishning qarama-qarshi qutblari - ayollarning to’liq iqtisodiy mustaqilligi va uy
bekasi sindromi); iqtisodiyot, moliya, davlat ijtimoiy sohasining inqiroz holati.
Nikohdagi nizolarni hal qilish, birinchi navbatda, turmush o’rtoqlarning tushunish,
48](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_48.png)
![kechirish va yon berish qobiliyatiga bog’liq. Sevimli turmush o’rtoqlarning
mojarosiga barham berish shartlaridan biri g’alabaga intilmaslikdir. Sevimli
odamning mag’lubiyati evaziga g’alaba qozonishni yutuq deb atash qiyin. Qanday
ayb uning o’zida bo’lishidan qat’i nazar, boshqasini hurmat qilish muhimdir. Sizni
haqiqatan ham nima tashvishga solayotganini o’zingizdan halol so’rashingiz kerak
(va eng muhimi, o’zingizga halol javob bering). O’zingiz tushunishga kelganingiz va
nizolaringizga boshqalarni - ota-onalarni, bolalarni, do’stlarni, qo’shnilarni va
boshqalarni jalb qilmaslik yaxshiroqdir. tanishlar. Oilaning farovonligi faqat turmush
o’rtoqlarning o’ziga bog’liq. Alohida-alohida, hal qilishning bunday radikal usuli
haqida to’xtalib o’tishga arziydi ajralish kabi oilaviy nizolar. Psixologlarning fikriga
ko’ra, undan oldin uch bosqichdan iborat jarayon mavjud: a) begonalashuv, er-
xotinlarning bir-biriga nisbatan befarqligi, ishonch va muhabbatni yo’qotishda
ifodalangan hissiy ajralish; b) ajralishga olib keladigan jismoniy ajralish; v) nikohni
bekor qilishni qonuniy ro’yxatdan o’tkazishni talab qiladigan qonuniy ajralish.
Ko’pchilik uchun ajralish dushmanlik, dushmanlik, yolg’on va hayotni qoraygan
narsalardan xalos bo’ladi. Albatta, buning ham salbiy oqibatlari bor. Ular
ajrashganlar, bolalar va jamiyat uchun farq qiladi. Ajralishda eng zaif, odatda
farzandli bo’lgan ayoldir. U dan ortiq nevropsikiyatrik kasalliklarga duchor bo’lgan
erkak. Ajralishning bolalarga salbiy ta’siri bundan ancha katta turmush o’rtoqlar
uchun oqibatlari. Bola bir sevimli ota-onasini yo’qotadi va ko’p hollarda onalar
otalarga farzandlarini ko’rishga to’sqinlik qiladi. Bola ko’pincha ota-onasidan
birining yo’qligi sababli tengdoshlarining bosimini boshdan kechiradi, bu uning
neyropsik holatiga ta’sir qiladi. Ajralish jamiyatning to’liq bo’lmagan oilani olishiga,
deviant xulq-atvorli o’smirlar sonining ko’payishiga va jinoyatchilikning
kuchayishiga olib keladi. Bu jamiyat uchun qo’shimcha qiyinchiliklar tug’diradi.
Oilada ota-onalar va bolalar o’rtasida nizolar ham bo’lishi mumkin. Kundalik
hayotda eng ko’p uchraydigan muammolardan biri. Xo’sh, nima uchun ota-onalar va
bolalar o’rtasida nizolar paydo bo’ladi? 1. Oila ichidagi munosabatlar turi. Oilaviy
munosabatlarning uyg’un va disharmonik turlari mavjud. Barkamol oilada
harakatlanuvchi muvozanat o’rnatiladi, bu har bir oila a’zosining psixologik rollarini
49](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_49.png)
![shakllantirishda, “Biz” oilasining shakllanishida, oila a’zolarining
qaramaqarshiliklarni hal qilish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Oilaviy nomutanosiblik
- bu nikoh munosabatlarining salbiy tabiati, turmush o’rtoqlarning ziddiyatli o’zaro
munosabatlarida ifodalangan. Bunday oilada psixologik stress darajasi oshib boradi,
bu uning a’zolarining nevrotik reaktsiyalariga, bolalarda doimiy tashvish hissi paydo
bo’lishiga olib keladi. 2. Oilaviy tarbiyaning buzg’unchiligi. Quyidagi xususiyatlar
ajralib turadi Ta’limning buzg’unchi turlari: - oila a’zolarining ta’lim masalalari
bo’yicha kelishmovchiliklari; - nomuvofiqlik, nomuvofiqlik, nomuvofiqlik; bolalar
hayotining ko’plab sohalarida vasiylik va taqiqlar; - bolalarga nisbatan talablarning
kuchayishi, tez-tez tahdidlar, qoralashlar; 3. Bolalarning yosh inqirozlari ularning
konfliktlarining kuchayishi omillari sifatida qaraladi. Yosh inqirozi - bu bola
rivojlanishining bir bosqichidan ikkinchisiga o’tish davri. Tanqidiy davrlarda bolalar
yaramas, injiq, asabiylashadi. Ular ko’pincha boshqalar bilan, ayniqsa ota-onalari
bilan ziddiyatga tushadilar. Ular ilgari bajarilgan talablarga salbiy munosabatda
bo’lib, o’jarlikka erishadilar. Bolalarning quyidagi yosh inqirozlari ajralib turadi: -
birinchi yil inqirozi (chaqaloqlikdan erta bolalikka o’tish); - ‘uch yil’ inqirozi (erta
bolalikdan maktabgacha yoshga o’tish); - 6-7 yoshdagi inqiroz (maktabgacha
ta’limdan boshlang’ich maktab yoshiga o’tish); balog’atga etish inqirozi
(boshlang’ich maktabdan o’smirlik davriga o’tish 12-14 yosh); - 15-17 yosh o’smirlik
inqirozi. 4. Shaxsiy omil. Ota-onalarning shaxsiy xususiyatlarining muhiti, bolalar
bilan ularning mojarolariga hissa qo’shish, konservativ yo’l ajratish fikrlash, eskirgan
xulq-atvor qoidalariga rioya qilish va zararli odatlar (spirtli ichimliklarni iste’mol
qilish va boshqalar). Bolalarning shaxsiy xususiyatlari orasida o’qishning pastligi,
xulq-atvor qoidalarini buzish, otaonalarning tavsiyalariga e’tibor bermaslik,
shuningdek, itoatsizlik, o’jarlik, xudbinlik va egosentrizm, o’ziga ishonch, dangasalik
va boshqalar kiradi. Shunday qilib, ko’rib chiqilayotgan nizolar ota-onalar va
bolalarning xatolari natijasi sifatida taqdim etilishi mumkin. Ota-onalar va bolalar
o’rtasidagi munosabatlarning quyidagi turlari mavjud: - ota-onalar va bolalar
o’rtasidagi munosabatlarning optimal turi; Oiladagi nizolar va ularning yechimlari
Insonni jalb qilishning uchta manbai mavjud Ruh, ong va tana. Ruhlarni jalb qilish
50](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_50.png)
![do’stlikni keltirib chiqaradi. Uchalasining kombinatsiyasi sevgini yaratadi. Ushbu
insho deyarli butunlay oilaviy muammolarga bag’ishlangan, ammo men asosiy
xatolarni tahlil qilishga harakat qilaman, shuningdek, ularning inqirozli vaziyatlardan
chiqish yo’llari haqida yozaman. Boshlash uchun men sevgi mavzusiga
to’xtalmoqchiman. Inson intiladigan qadriyatlar ko’p jihatdan u muloqot qilishni
o’rgangan, uning shaxsiyati qayerda shakllangan, o’z qarashlarini rivojlantirgan va
kelajakdagi faoliyatini qaysi me’yorlarga ko’ra baholaganligi bilan belgilanadi. Inson
uchun birinchi va eng muhim guruh bu oiladir. Oilada bola birinchi marta turli xil
muloqot usullarini egallaydi va bu uning kelajakdagi muvaffaqiyatiga hissa qo’shadi.
Oilada hukmron bo’lgan muloqot uslubi, qarashlar va ideallar bola uchun uning
kelajakdagi intilishlarini shakllantiradigan va ko’pincha kattalar uchun namuna
bo’lib qoladi. “Oilaning paydo bo’lishi odatda o’zaro sevgini o’z ichiga oladi. Shu
bilan birga, ko’pchilik baxtli sevgi osmondan tushadi va insondan hech qanday aqliy
kuch talab qilmaydi degan illyuziyaga duchor bo’ladi. Ilgari shakllangan idealning
yangi tanishning fazilatlari bilan mos kelishisiz yoki hech bo’lmaganda bunday
tasodif xayolining paydo bo’lishisiz hatto ‘bir qarashda sevgi’ ham mumkin
emasligini ular tushunmaydilar. Ajablanarlisi shundaki, ko’pchilik sevgining baxti
o’zini seva olishda emas, balki sevilishda ekanligiga ishonishadi. Ularning fikricha,
sevgi oson, lekin sevgi ob’ektini topish qiyin ish. Ular barcha ochiq-oydin va
yashirin kamchiliklar va fazilatlar bilan birga seviladigan asosiy narsani deb
hisoblaydilar. (Bizni qora rangda sev, va hamma bizni oq rangda sevadi). Shunday
noto’g’ri tushunchalardan biri namoyon bo’ladi, ya’ni sevgi kuch talab qilmaydigan
narsa osmondan manna. Bu erda juda muhim bir fikr qorong’i bo’lib qolmoqda -
sevgi bu ot emas, balki fe’l, va sevgining mohiyati faol mas’uliyatli harakatdir. ”
Ammo haqiqiy sevgi borki, bu sizni o’zingizni unutishga majbur qiladi. Shuning
uchun ham shunday deyilgan: ‘Yoqub Rohila uchun etti yil xizmat qildi va ular uni
sevgani uchun unga bir necha kundek tuyuldi.’ U o’zini emas, uni sevdi va sevgisi
unga yopishib oldi va uni bezovta qilmadi. Ular etuk sevgida munosabatlar va
histuyg’ularning og’irlik markazi o’ziga emas, balki sherigiga qaratilgan deb
aytishlari ajablanarli emas. Inson, birinchi navbatda, o’zi haqida emas, balki uning
51](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_51.png)
![qulayliklari va qiziqishlari haqida kimni yaxshi ko’rishi haqida o’ylay boshlaydi. U
olganidan ko’proq beradi. U sevgilisi uchun baxt va o’zini namoyon qilishni
xohlaydi va bor kuchi bilan birinchi navbatda sevgilisi haqida o’ylashga harakat
qiladi. o’zi haqida emas, balki uning qulayliklari va manfaatlari haqida. olganidan
ko’proq beradi. U sevgilisi uchun baxt va o’zini namoyon qilishni xohlaydi va o’z
shaxsiyatining rivojlanishiga hissa qo’shish uchun bor kuchi bilan harakat qiladi.
Birinchi navbatda boshqa odam haqida o’ylash, quvonchni qabul qilish, uni berish
qobiliyati etuk sevgining ajralmas hamrohlaridir. Sevgi bu, egoizm qobig’i
teshilganligini va boshqasi O’zlik doirasiga kiritilganligini anglatadi. Aytish
mumkinki, shu tarzda ‘men’ egosentrizmni o’z-o’zini inkor qilishni keltirib chiqardi
va boshqalarni va dunyoni tushunishga birinchi qadamlarni qo’ydi. Sevgi o’z-o’zini
sevishdan kelib chiqadigan egoistik tuyg’uni yo’q qilishi aniq. Qadriyatlar
almashtirilmoqda. Cheklovlarni yengib o’tib, inson cheksizni anglay oladi. Bu ongli
qiziqishlarning oshishiga va ko’rish maydonining oshishiga olib keladi. Sevgi
shaxsiyatni tiklaydi. Idealni idrok etishda qarama-qarshiliklarni bartaraf etish
idealizatsiyasi mavjud. Ushbu qayta qurish aniqlanadi va psixofiziologik darajada
ko’rish, eshitish, ta’m, hid va teginish keskinlashadi, bu esa barcha sezgilarga
jiringlash va kuch beradi. Oilaning ta’rifi va funktsiyalari Solovyov N. Ya.ning
ta’rifiga ko’ra, oila - bu jamiyatning kichik ijtimoiy guruhi, shaxsiy hayotni tashkil
etishning eng muhim shakli, nikoh ittifoqi va oilaviy munosabatlarga asoslangan,
ya’ni. er va xotin, otaonalar va bolalar, aka-uka va opa-singillar va boshqa
qarindoshlar bilan birga yashaydigan va bir uy xo’jaligini boshqaradigan o’zaro
munosabatlar’ deganda oilaning shaxs va butun jamiyat hayotida qanday rol
o’ynashini, uning ahamiyatini aytish shart emas. ajoyib. Keling, oilaning eng muhim
ajralmas xususiyatlariga to’xtalib o’tamiz. Ular uning funktsiyalari tuzilishi va
dinamikasi. Oila funktsiyalari. Bu oila a’zolarining muayyan ehtiyojlarini qondirish
bilan bevosita bog’liq bo’lgan oilaviy hayot sohalari. Jamiyatdagi ettita muhim
funktsiyaning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatini tavsiflaymiz. 1 ta’lim funktsiyasi -
otalik, onalik bolalarni tarbiyalash va bolalarning o’zini o’zi anglashdagi shaxsiy
ehtiyojlarini qondirish. Jamiyatga nisbatan oila tomonidan amalga oshiriladigan bu
52](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_52.png)
![funktsiya yosh avlodning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi. 2 iqtisodiy funktsiya oilaning
moddiy ehtiyojlarini qondirishdir. Shu ma’noda, oila jismoniy mehnat paytida
sarflangan kuchlarning tiklanishini ta’minlaydi. 3. hissiy funktsiya. Bu oilaning
hamdardlik, hurmat, hissiy yordamni tan olish, psixologik himoyaga bo’lgan
ehtiyojlarini qondirish uchun amalga oshiriladi. Bu funktsiya jamiyat a’zolarining
hissiy barqarorligini ta’minlaydi, ularning ruhiy salomatligini saqlashga yordam
beradi. 4. ma’naviy muloqot - bu funktsiya birgalikdagi bo’sh vaqtni o’tkazish,
o’zaro ma’naviy boyitish ehtiyojlarini qondirishda namoyon bo’ladi va jamiyat
a’zolarining ma’naviy rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. 5, birlamchi ijtimoiy
nazorat funktsiyasi oila a’zolari, ayniqsa, o’z xulq-atvorini ijtimoiy me’yorlarga
to’liq mos ravishda qurish qobiliyatiga ega bo’lmaganlar tomonidan ijtimoiy
normalarning bajarilishini ta’minlaydi. Bu keksalar, bolalar va biron bir jismoniy
kasallikdan aziyat chekadigan oila a’zolariga tegishli. 6. Jinsiy-erotik funktsiya oila
a’zolarining jinsiy erotik ehtiyojlarida amalga oshiriladi.Shu ma’noda oila oila
a’zolari xulq-atvorining jinsiy erotik yo’nalishini tartibga soladi, shuningdek,
jamiyatning biologik ko’payishini ta’minlaydi. Vaqt o’tishi bilan ijtimoiy sharoitga
qarab oilaning turli funktsiyalarining mazmuni va ahamiyati paydo bo’ladi.
Zamonaviy oilada hissiy ma’naviy aloqa, jinsiy, erotik va tarbiyaviy funktsiyalar kabi
funktsiyalarning ahamiyati sezilarli darajada oshdi. Nikoh bizning davrimizda
iqtisodiy moddiy munosabatlardan ko’ra ko’proq hissiy aloqalarga asoslangan ittifoq
sifatida ko’riladi. . Yuqorida tavsiflangan funktsiyalar, albatta, oilaning hayoti uchun
kafolatlangan tushuntirishni bermaydi, lekin ular hech bo’lmaganda qandaydir tarzda
aniqlaydi. Oilaning o’z vazifalarini bajarishiga to’sqinlik qiladigan yoki to’sqinlik
qiladigan va uning hayotining xususiyatlaridan birini ifodalovchi oila
funktsiyalarining buzilishiga e’tibor qaratish lozim. Biz oilaviy funktsiyalarni amalga
oshirishning buzilishiga olib keladigan asosiy omillarni sanab o’tamiz: oila
a’zolarining shaxsiy xususiyatlari (xarakter, temperament, qadriyatlarga
yo’naltirilganlik va boshqalar). oila a’zolari o’rtasidagi munosabatlar, shuningdek,
oiladagi ahillik va o’zaro tushunish darajasi muayyan oilaviy sharoitlar. Masalan,
oilaning tarbiyaviy funktsiyasini amalga oshirishning buzilishiga olib keladigan
53](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_53.png)
![omillarni ko’rib chiqing. K. Bunday omillarni kiritish mumkin to’liq bo’lmagan oila
tarkibi ota-onalarning bolalarni tarbiyalashdagi bilim va ko’nikmalarining etarli
darajada emasligi ota-onalar o’rtasidagi salbiy munosabatlar oiladagi nizo (nafaqat
ta’lim, balki oilaviy tarbiya bilan bog’liq boshqa masalalarda ham) qarindoshlarning
bolalar tarbiyasiga aralashuvi oila tuzilishi uning a’zolari o’rtasida burch va huquqlar
qanday taqsimlanganligini, kim mas’ul va kim javobgar ekanligini aniqlash imkonini
beradi. Tuzilish nuqtai nazaridan, biz uning barcha funktsiyalarini boshqarish va
tashkil etish oila a’zolaridan birining (markazlashtirilgan avtoritar uslub) ettita
qo’lida to’plangan oilalarni ajratib ko’rsatishimiz mumkin, bu erda barcha oila
a’zolari muayyan muammolarni hal qilishda ishtirok etadilar. muammolar
(demokratik munosabatlar tizimi) Jamiyatimizdagi oilalarning eng keng tarqalgan
yosh tarkibi - bu er, xotin, bolalar va keksa avloddan bo’lgan (bobo va buvilar) o’z
ichiga olgan oila. Oila ko’pincha huquq va burchlarni teng taqsimlashga, shuningdek,
barcha oilaviy muammolarni hal qilishda teng ishtirok etishga qaratilgan. Oila
tuzilishining buzilishi - bu uning tuzilishining o’z funktsiyalarini bajarishiga
to’sqinlik qiladigan xususiyatlari. Bu turmush o’rtoqlar o’rtasida uy ishlarining
notekis taqsimlanishi bo’lishi mumkin, chunki u ma’naviy ehtiyojlarni qondirishda
jismoniy kuchlarni shakllantirishda turmush o’rtoqlardan birining ehtiyojlarini
qondirishga xalaqit beradi. Yana bir sabab - oilaviy nizo. Oila dinamikasi. Oilaning
tuzilishi va funktsiyalari oilaviy hayotning turli bosqichlarida o’zgaradi. Oilada
bolalarning borligi yoki yo’qligi, shuningdek, ularning yoshiga qarab, oilaviy hayot
tsiklining bir necha davriyligi mavjud. Hayotiy tsiklning besh bosqichini o’z ichiga
olgan E.K. Vasilevaning davriyligi mamlakatimizda keng tarqalgan: Oilaning
tug’ilishi (nikohdan to birinchi farzandning paydo bo’lishigacha). Ushbu bosqichda
hal qilinishi kerak bo’lgan eng muhim vazifalar: turmush o’rtoqlarning oilaviy hayot
sharoitlariga va bir-birining psixologik xususiyatlariga psixologik moslashuvi; Uy-
joy va umumiy mulkni sotib olish; qarindoshlar bilan munosabatlarni o’rnatish. Oila
ichidagi va oiladan tashqari munosabatlarni shakllantirishning murakkab jarayoni, bu
bosqichda odatlar, g’oyalar, qadriyatlarning yaqinlashishi juda jadal va jadal davom
etadi. Bu barcha qiyinchiliklarning bilvosita aksi ajralishlar soni va sabablari.
54](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_54.png)
![Bolalarning tug’ilishi va tarbiyasi hayot tsiklining bilvosita bosqichidir - voyaga
etmagan bolalarni o’z ichiga olgan tashkil etilgan etuk oila. Oila hayotida bu eng
katta uy xo’jaligi faoliyati va ma’naviy aloqa va hissiy funktsiyaning faol o’zgarishi
davri. Turmush o’rtoqlar oldida hissiy va ma’naviy jamiyatni oila yaratilgan
sharoitlardan farq qiladigan yangi sharoitlarda saqlab qolish vazifasi turibdi. O’zaro
munosabatlarning shakllanishi dam olish va o’yin-kulgi sohasida sodir bo’ldi. Ikkala
turmush o’rtog’ining uy-ro’zg’or va kasbiy burchlari bilan bog’liq ish yuki sharoitida
ma’naviy va hissiy jamiyat bir-biriga yordam berish istagi, o’zaro hamdardlik va
hissiy qo’llab-quvvatlashda ko’proq namoyon bo’ladi. Ushbu bosqichda ta’lim
funktsiyasi ayniqsa muhimdir. Bolalarning jismoniy va ma’naviy rivojlanishini
ta’minlash bu davrda oila a’zolari tomonidan eng muhim vazifa sifatida seziladi.
Ushbu bosqichda turli muammolar va qonunbuzarliklar paydo bo’ladi. Oila
buzilishining asosiy manbalari Turmush o’rtoqlardan birining yoki ikkalasining
ortiqcha yuklanishi, ularning jismoniy va ma’naviy kuchlarining haddan tashqari
kuchlanishi hissiy va ma’naviy munosabatlarni qayta qurish zarurati Aynan shu
bosqichda hissiy sovutishning turli xil ko’rinishlari ayniqsa tez-tez kuzatiladi - zino,
jinsiy uyg’unlik va ajralish ‘xarakterdagi umidsizlik’ va boshqa odamga bo’lgan
muhabbat. Bu erda asosiy qoidabuzarliklar ta’limdagi qiyinchiliklar bilan bog’liq.
Oilaviy hayotning tugashi. Bu davr quyidagi davrlarni o’z ichiga oladi: oilaning
tarbiyaviy funksiyasining tugashi, bolalarning mehnat faoliyatining boshlanishi,
bolalarning mustaqil oilaviy hayotining boshlanishi, katta avlodning kichiklarga
g’amxo’rlik qilishi. Bu jarayonlarning barchasi oilaviy hayotning sifat mazmunini
belgilaydi. Qaytishning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq kundalik hayotdagi
siljishlar ayniqsa aniq. Jismoniy kuchning asta-sekin zaiflashishi hayotning tiklovchi
funktsiyalarining rolini oshiradi, dam olish muhim bo’ladi. U bilan bog’liq sog’liq
muammolari yomonlashishi bilan birinchi o’ringa chiqadi. Yettilik a’zolari uy
ishlarida va bolalarni parvarish qilishda faol ishtirok etadilar. ayniqsa, nabiralar
hayotining birinchi yillarida ‘bobo va buvilar’ ning yangi rollari paydo bo’ladi.
Bolalarning 2-oilaviy hayotining dastlabki bosqichlarida duch keladigan
muammolarning bir qismi katta avlodga o’tadi. asosiy hayot tsiklining tugashi,
55](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_55.png)
![mehnat faoliyati, nafaqaga chiqish, muloqot doirasi va imkoniyatlarning torayishi
katta avlodning bolalar tomonidan tan olinishiga bo’lgan ehtiyojni kuchaytiradi. Bu
bosqichda ayniqsa sezilarli rol bolalar va yaqinlar uchun zarur bo’lganlik hissi
o’ynaydi. Oilaviy tartibsizlikni keltirib chiqaruvchi omillar Keling, oilaviy
nizolarning paydo bo’lishi va namoyon bo’lishiga xos bo’lgan asosiy fikrlarni ko’rib
chiqaylik. Oila duch keladigan barcha qiyinchiliklarni ularning harakatlarining
davomiyligi va kuchiga qarab ajratish mumkin. haddan tashqari kuchli stimullar.
Masalan, ijtimoiy maqom a’zolaridan birining o’limi. Sevimli odamning kasalligi va
boshqalar. uzoq muddatli (surunkali tirnash xususiyati beruvchi). Bunday
qiyinchiliklarga, masalan, kundalik hayotda, ishda jismoniy va ruhiy stress, uy-joy
muammolarini hal qilishdagi qiyinchiliklar, oila a’zolari o’rtasidagi uzoq muddatli va
doimiy nizolar kiradi. yana ikkita turi bor Oilaviy turmush tarzining keskin o’zgarishi
bilan bog’liq qiyinchiliklar. Bu yuqorida aytib o’tilgan hayot tsikli bosqichlarining
o’zgarishi chegarasida yuzaga keladigan ruhiy qiyinchiliklar. Bunday o’tishlar
turmush tarzining keskin o’zgarishi bilan birga keladi. Ularni yig’ish va bir-birining
ustiga qo’yish bilan bog’liq qiyinchiliklar. masalan, ikkinchi bosqichning boshida,
ya’ni oilada birinchi farzand paydo bo’lgandan so’ng, ta’limni tamomlagandan so’ng,
kasb-hunar egallash, bola parvarishi, boshlang’ich mulkni sotib olish, oilaviy
muammoni hal qilish. Oilaviy muammolar kelib chiqish manbasiga ko’ra uch turga
bo’linadi. Oilaviy hayotning bosqichlari bilan bog’liq, ya’ni barcha oilalar ko’proq
yoki kamroq o’tkir shaklda boshdan kechiradigan birlamchi qiyinchiliklar, bir-biriga
moslashish, birinchi bosqichda qarindoshlar bilan munosabatlarni shakllantirish;
ikkinchidan ko’p mehnat talab qiladigan uy xo’jaligini yuritadigan bolani tarbiyalash
va unga g’amxo’rlik qilish muammolari. Bu qiyinchiliklar oila hayotining muayyan
daqiqalarida inqirozlarga olib keladi. birinchi inqiroz nikohning birinchi yilining
oxirida mumkin. Ikkinchisi uchinchi va ettinchi yillar oralig’ida. Uchinchisi o’n
yettidan yigirma beshgacha. Hayotiy tsiklning noqulay variantlari tufayli yuzaga
keladigan qiyinchiliklar uning a’zolaridan biri (turmush o’rtog’i, bolalari) oilada
bo’lmaganida yuzaga keladigan qiyinchiliklardir. Buning sabablari ajralish, turmush
o’rtoqlarning uzoq muddatli ajralishi, noqonuniy bolaning mavjudligi bo’lishi
56](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_56.png)
![mumkin. Vaziyat buzilishlari - bu oilaning faoliyatiga tahdid soladigan nisbatan qisqa
muddatli qiyinchiliklar (oila a’zolarining jiddiy kasalligi, katta mulkni yo’qotish).
Ajablanarli omil (oila a’zolarining ma’lum bir hodisaga tayyor emasligi),
eksklyuzivlik, yordamsizlik hissi (etti nafar xavfsiz kelajakni ta’minlashi mumkin
bo’lgan noaniqlik) alohida rol o’ynaydi. Bu barcha buzilishlarning eng muhim
oqibati odamlarning ruhiy salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi bo’lib, keyinchalik
bu oilaning noroziligini, asabiy-psixologik stressni kuchaytiradi va shaxsning
rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Har qanday oila noxush oqibatlarga qarshi kurashish
va oldini olishga intiladi. ba’zan qiyinchiliklar safarbar, yaxlitlashuvchi ta’sirga ega
bo’lsa, ba’zida ziddiyatni zaiflashtiradi, kuchaytiradi. Oilalarning qiyinchiliklarga
nisbatan bunday tengsiz chidamliligi turli yo’llar bilan izohlanadi. Ko’pincha
muammolarni hal qilish mexanizmi buni qila oladigan oilalarga nisbatan ko’rib
chiqiladi (ularni aniqlash, tushunish, eng to’g’ri echimni taklif qilish) Noqulay
sharoitlarga osongina moslashadigan oilalar guruhlari ham mavjud. Bunga
munosabatlarning moslashuvchanligi, rol kutishlarini shakllantirishda juda qat’iy va
juda ‘noaniq’ bo’lmagan ravshanlik darajasi, oilaning hamjihatligi, atrofimizdagi
dunyoni idrok etishda ochiqlik va haqiqatan ham muammolarni hal qilish qobiliyati
yordam beradi. Baxt hukmronlik qiladigan barcha oilalar bir-biriga o’xshashdir, lekin
har bir oilaning o’ziga xos qiyinchiliklari bor - bu g’oya bir vaqtlar Lev Tolstoy
tomonidan ishlab chiqilgan va hatto uning yillarida ham bu yangilik emas edi. Va
vaqt o’tishi bilan vaziyat o’zgarmaydi - nizolar, janjallar, janjallar, ‘debriefing’
deyarli har bir oilada sodir bo’ladi. Va bu ziddiyatli vaziyatlar deyarli har doim
qayg’u, tushkunlik, tushkunlik, yangi asabiy buzilishlar bilan birga keladi ... Ko’rinib
turibdiki, har bir holatda sabab har xil va bu sabablarni tushunish mumkin emas.
Lekin haqiqatan ham shundaymi? Ehtimol, agar ijobiy tomonlar o’xshash bo’lsa,
unda salbiy ko’rinishlarda siz umumiy narsalarni topishingiz mumkinmi? Ammo
ma’lumki, agar siz har qanday miqyosdagi muammolarning asl mohiyatini bilsangiz,
unda siz ushbu muammolarga qarshi kurashish yo’lini topishingiz mumkin. Oilaviy
nizolar Oiladagi nizolar haqida gap ketganda, ota-ona va farzand o’rtasidagi
tushunmovchilik, er va xotin o’rtasidagi janjal, maktab o’quvchilari o’rtasidagi
57](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_57.png)
![janjal, keksalarning yosh avlodga nisbatan noroziligi bir-biridan mutlaqo farq
qiladigandek tuyuladi. Bundan tashqari, tashqi sharoitlar yashash joyidan, yashash
sharoitlaridan va moddiy farovonlikdan tortib, ta’lim darajasi va har bir inson
xarakterining individual xususiyatlariga qadar juda farq qilishi mumkin. Biroq, har
qanday holatda, biz odamlar o’rtasidagi munosabatlar haqida gapiramiz va bu erda
halollik, olijanoblik, manfaatsizlik, yordam berish istagi va tayyorligi boylik yoki
yashash joyiga, yoshga yoki diplomga bog’liq emasligini tushunish kerak. ham.
Ma’lum bo’lishicha, odamlarni aslida qandaydir boshqa sabablar ham
rag’batlantiradi va qoqilgan to’siq singan kosa ham, kichik maosh ham, eski etik ham
emas. Ammo chinqiriq, ko’z yoshlar, so’kinishlar, tantrums, tahdidlar va ba’zan
janjallarga nima sabab bo’ladi? Diqqat! Psixologlar vaqt o’tishi bilan to’plangan yoki
o’z-o’zidan paydo bo’lgan salbiy his-tuyg’ularni va his-tuyg’ularni nizolar uchun
asos deb bilishadi. Ko’pchilik uchun, deyarli har doim har qanday tushunmovchilik
va har qanday mojaro butunlay tinch yo’l bilan, og’riqli so’zlar va baland yig’larsiz
hal qilinishi ajablanarli bo’lishi mumkin. Buning uchun zarur bo’lgan asosiy narsa,
sodir bo’layotgan voqealarning psixologik fonini tushunish va haqiqatan ham
ziddiyatga tushmaslikdir. Psixologlarning ta’kidlashicha, odamlar yoshidan qat’i
nazar, hozirgi vaziyatdan qanday qilib ohangini ko’tarmasdan chiqib ketish haqida
hech qanday tasavvurga ega bo’lmaganda yoki biron bir sababga ko’ra konfliktli
vaziyatga muhtoj bo’lganlarida janjal qilishadi. Nima uchun? Masalan, boshqa
odamni manipulyatsiya qilish. Va yana bir muhim holatni ajratib ko’rsatish mumkin:
agar mojaro yuzaga kelsa, unda bu yoqimsiz vaziyatning har bir ishtirokchisi bir-
birini ayblaydi, ammo ozchilik o’zini anglay boshlaydi. Ammo ko’pincha bu
odamning ichki qarama-qarshiliklari uning boshqalar bilan munosabatlarining
asosini, shu jumladan janjallarning asosini tashkil qiladi. Va endi hisobga olsak,
mutlaqo hammaning ichki qarama-qarshiliklari bor ...
58](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_58.png)
![2.2 Metodikalar. Tadqiqot parametrlari.
So’rovda sakkizta turmush qurgan juftliklar ishtirok etishdi:
1. Sadoqat va Akrom.
Oilaviy tajriba 25 yil. Ikki farzand (21 va 19 yosh)
2. Lola va Sherali.
Oilaviy tajriba 13 yil. Ikki farzand (12 yosh va 8 yosh)
3. Zaynab va Said.
Oilaviy tajriba 18 yil. Ikki farzand (16 va 12 yosh)
4. Kifoyat va Zafar.
Oilaviy tajriba 6 yil. Bir o’g’il (4 yosh)
5. Malika va Feruz.
Oilaviy tajriba 5 yil. Bir o’g’il (3 yosh)
6. Saodat va Asliddin.
Oilaviy tajriba 8 yil. Bir o’g’il (6 yosh)
7. Mavjuda va Sodiq.
Oilaviy tajriba 7 yil. Bir qiz (5 yosh)
8. Nafisa va Nodir.
Oilaviy tajriba 7 yil. Bir qiz (5 yosh)
Aksariyat turmush o’rtoqlar oilaviy hayotidan norozi.
Mrtodning maqsadi nizolar sabablarining xarakterli xususiyatlarini
o’rganishdir. Vazifa - oiladagi nizolarning asosiy sabablarini o’rganish:
59](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_59.png)
![a) "Siz ziddiyatli shaxsmisiz?" testi yordamida o’rganish. turmush o’rtoqlar
tomonidan bir-birlari haqida yetarli ma’lumot bormi;
b) sub’ektlarning har birining tolerantlik darajasini aniqlash;
v) o’rganilayotgan juftlikdagi ziddiyatli vaziyatlarni hal qilish yo’llarini
o’rganish.
Gipoteza: bir-birini bilmaslik oilaviy nizolarga olib keladi.
Metodlar:
1. Test "Siz ziddiyatli shaxsmisiz"
2. Tolerantlik testi
3. Tomas testi
Oiladagi nizolarning asosiy sabablarini o’rganish natijalarini tahlili.
2.2.1. Shaxsning konflikt haqidagi g’oyalarini o’rganish natijalarini tahlil qilish
Tadqiqot "Siz ziddiyatli shaxsmisiz?" testi yordamida o’tkazildi. Natijada
quyidagi ma’lumotlar olindi:
1-jadval.
№ Juftlik l Xotin Ball Er Ballar
1 Sadoqat 32 Akrom 32
2 Lola 30 Sherali 30
3 Zaynab 36 Said 30
4 Kifoyat 36 Zafar 24
5 Malika 30 Feruz 26
6 Saodat 32 Asliddi n 32
60](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_60.png)
![7 Mavjuda 30 Sodiq 28
8 Nafisa 28 Nodir 32
Ballar soni 30 dan 44 gacha. Siz xushmuomalasiz. Mojarolarni yoqtirmang.
Ularni qanday qilib yumshatishni biling, tanqidiy vaziyatlardan osongina qoching.
Munozaraga kirishish kerak bo’lganda, bu sizning rasmiy pozitsiyangizga yoki
do’stona munosabatlaringizga qanday ta’sir qilishi mumkinligini hisobga olasiz. Siz
boshqalarga yoqimli bo’lishga intilasiz, lekin ular yordamga muhtoj bo’lganda, siz
doimo yordam berishga jur’at etmaysiz. Siz shunday deb o’ylaysizmi, siz
boshqalarning nazarida o’zingizni hurmatingizni yo’qotasizmi?
15 dan 29 ballgacha. Ular siz haqingizda siz ziddiyatli odamsiz, deyishadi.
Rasmiy va shaxsiy munosabatlaringizga qanday ta’sir qilishidan qat’i nazar, siz o’z
fikringizni qat’iyat bilan himoya qilasiz. Va buning uchun sizni hurmat qilishadi.
So’rovda qatnashganlarning 50 foizida ma’lum bo’lishicha, er-xotinning
a’zolaridan biri konfliktli shaxs bo’lib, konfliktli vaziyat va konfliktning paydo
bo’lishida rol o’ynashi mumkin.
2.2.2. Turmush o’rtoqlarning bag’rikenglik darajasini o’rganish
natijalarini tahlil qilish.
Bunday holda, men bag’rikenglik darajasini baholash uchun testdan
foydalandim.
Natijalar:
2-jadval.
№ Xotin Ballar
soni Mojaro
darajasi Er Ballar
soni Mojaro darajasi
61](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_61.png)
![1
Sadoqat 5 O’rtachadan past
Akrom 4 O’rtachadan past
2
Lola 7 O’rtacha
Sherali 10 O’rtacha
3 Zaynab 3 past daraja Said 2 past daraja
4
Kifoyat 10 O’rtacha
Zafar 9 O’rtacha
5
Malika 4 O’rtachadan past
Feruz 5 O’rtachadan past
6
Saodat 5 O’rtachadan past
Asliddin 7 O’rtacha
7
Mavjuda 11 O’rtacha
Sodiq 5 O’rtachadan past
8
Nafisa 8 O’rtacha
Nodir 12 O’rtacha
Natijalar jadvalidan ko’rinib turibdiki, sub’ektlarning aksariyati o’rtacha va
o’rtacha darajadan past tolerantlik darajasiga ega.
2.2.3. Konfliktli vaziyatlarni hal qilish usullarini o’rganish
natijalarini tahlil qilish.
Tomas testidan foydalanilgan.
Natijalar:
3-jadval
62](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_62.png)
![№ Ismlar Ballar
bo’yicha
raqobat Ballar
bo’yicha
hamkorlik Ballarda
murosaga
kelish Ballardan
qochish
(moslashmaslik) Ballarga
moslashis
h
1 Sadoqat
Akrom 8
7 4
5 7
7 6
5 5
6
2 Lola
Sherali 6
4 5
7 7
5 10
7 2
7
3 Zaynab
Said 7
9 6
3 7
7 6
6 4
5
4 Kifoyat
Zafar 8
12 5
5 4
4 6
7 7
2
5 Malika
Feruz 2
4 8
6 4
7 8
5 8
8
6 Saodat
Asliddin 1
9 8
8 7
3 7
8 7
2
7 Mavjuda
Sodiq 3
7 7
4 8
7 7
8 5
4
8 Nafisa
Nodir 3
1 8
4 6
8 8
10 5
7
Ballar soni ziddiyatli vaziyatda tegishli xulq-atvor shakllarini namoyon qilish
tendentsiyasining jiddiyligi haqida fikr beradi.
63](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_63.png)
![1 dan 4 gacha - bu taktika mavzuga xos emas.
5-6 - afzal qilingan taktika.
7-8 dan ortiq - taktika ustunlik qiladi.
Tomas testi
1. a) Ba’zan men munozarali masalani hal qilish mas’uliyatini boshqalarga o’z
zimmasiga olishga ruxsat beraman;
b) biz kelishmovchiliklarni muhokama qilishdan ko’ra, men kelishgan
narsamizga e’tibor qaratishga harakat qilaman.
2. a) murosali yechim topishga harakat qilaman;
b) Men masalani boshqa va o’zimning barcha manfaatlarini hisobga olgan
holda hal qilishga harakat qilaman.
3. a) men odatda o’z yo’limni olishga intilaman;
b) Men boshqasini tinchlantirishga va, asosan, munosabatlarimizni saqlab
qolishga harakat qilaman.
4. a) murosali yechim topishga harakat qilaman;
b) ba’zan o’z manfaatimni boshqa odamning manfaatlari uchun qurbon
qilaman.
5. a) Munozarali vaziyatni hal qilib, men har doim birovning yordamini
topishga intilaman;
b) Befoyda keskinlikdan qochish uchun hamma narsani qilishga harakat
qilaman.
6. a) o’zim uchun muammoga duch kelmaslikka harakat qilaman;
b) Men o’z yo’limni olishga harakat qilaman.
64](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_64.png)
![7. a) munozarali masalani vaqt o’tishi bilan yakuniy hal qilish uchun uni hal
qilishni kechiktirishga harakat qilaman;
b) Men o’zimnikiga erishish uchun biror narsaga yon berish mumkin deb
hisoblayman.
8. a) Men odatda o’z yo’limni olishga intilaman;
b) Men birinchi navbatda barcha manfaatlar va muhokama qilinayotgan
masalalar nima ekanligini aniq belgilashga harakat qilaman.
9. a) Menimcha, har doim ham yuzaga keladigan ba’zi kelishmovchiliklar
haqida tashvishlanishga arzimaydi;
b) Men o’z yo’limga erishish uchun harakat qilaman.
10. a) maqsadimga erishish uchun qat’iy intilaman;
b) Men murosali yechim topishga harakat qilaman.
11. a) Avvalo, men barcha manfaatlar va muhokama qilinayotgan masalalar
nima ekanligini aniq belgilashga harakat qilaman;
b) Men boshqa odamni tinchlantirishga va, asosan, munosabatlarimizni saqlab
qolishga harakat qilaman.
12. a) Ko’pincha men bahs-munozaraga sabab bo’ladigan
pozitsiyani egallashdan qochaman;
b) boshqasiga biror narsada, agar u ham menga qarab ketsa, uning fikrida
qolish imkoniyatini beraman.
13. a) men o’rta lavozimni taklif qilaman;
b) Men buni o’z yo’limda qilishini talab qilaman.
14. a) boshqasiga o’z nuqtai nazarimni bildiraman va uning qarashlarini
so’rayman;
65](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_65.png)
![b) Men boshqa odamga o’z qarashlarimning mantiqiyligini va afzalligini
ko’rsatishga harakat qilaman.
15. a) Men boshqasini tinchlantirishga va, asosan, munosabatlarimizni saqlab
qolishga harakat qilaman;
b) Men keskinlikni oldini olish uchun hamma narsani qilishga intilaman.
16. a) birovning his-tuyg’ularini ranjitmaslikka harakat qilaman;
b) Men o’z pozitsiyamning afzalliklariga boshqasini ishontirishga harakat
qilaman.
17. a) Men odatda o’z yo’limga ko’p harakat qilaman;
b) Befoyda keskinlikdan qochish uchun hamma narsani qilishga harakat
qilaman.
18. a) Agar boshqasini xursand qilsa, men unga o’zi turib olish imkoniyatini
beraman;
b) Agar u ham meni yarim yo’lda uchratib qolsa, boshqasiga qandaydir tarzda
uning fikrida qolish imkoniyatini beraman.
19. a) Avvalo, men barcha manfaatlar va muhokama qilinayotgan masalalar
nima ekanligini aniq belgilashga harakat qilaman;
b) Men munozarali masalani vaqt o’tishi bilan oxirigacha hal qilish uchun uni
hal qilishni kechiktirishga intilaman.
20. a) Men farqlarimizni darhol engishga harakat qilaman;
b) Men ikkalamiz uchun foyda va zararning eng yaxshi kombinatsiyasini
topishga harakat qilaman.
21. a) Muzokaralar olib borayotganda, men boshqalarning xohish-istaklariga
e’tiborli bo’lishga intilaman;
66](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_66.png)
![b) Men har doim muammoni bevosita muhokama qilishga moyilman.
22. a) Men o’z pozitsiyam va boshqa odamning nuqtai nazari o’rtasida
joylashgan pozitsiyani topishga harakat qilaman;
b) Men o’z istaklarimni himoya qilaman.
23. a) Qoidaga ko’ra, men har birimizning xohishimizni qondirish bilan
shug’ullanaman;
b) ba’zan men boshqalarga munozarali masalani hal qilish uchun mas’uliyatni
o’z zimmasiga olish imkoniyatini beraman.
24. a) Agar boshqa birovning mavqei unga juda muhim bo’lib ko’rinsa, men
uning xohish-istaklarini qondirishga harakat qilaman;
b) Men boshqasini murosaga kelishga ishontirishga harakat qilaman.
25. a) Men boshqasiga qarashlarimning mantiqiy va afzalligini ko’rsatishga
harakat qilaman;
b) muzokaralar olib borayotganda, men boshqalarning xohish-istaklariga
e’tiborli bo’lishga intilaman.
26. a) Men o’rta lavozimni taklif qilaman;
b) qoida tariqasida, men har birimizning xohish-istaklarimizni qondirish bilan
shug’ullanaman.
27. a) ko’pincha bahs-munozaraga sabab bo’ladigan pozitsiyalardan qochaman;
b) agar bu boshqa odamni xursand qilsa, men unga o’zi turib olish imkoniyatini
beraman.
28. a) Men odatda o’z yo’limni topishga harakat qilaman;
b) munozarali vaziyatni hal qilishda men har doim boshqasining yordamini
topishga intilaman.
67](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_67.png)
![29. a) Men o’rta lavozimni taklif qilaman;
b) yuzaga keladigan ba’zi kelishmovchiliklar haqida tashvishlanish har doim
ham kerak emas.
30. a) birovning his-tuyg’ularini ranjitmaslikka harakat qilaman;
b) Men har doim nizoda shunday pozitsiyani egallaymanki, biz manfaatdor
shaxs bilan birgalikda muvaffaqiyatga erisha olamiz.
Tomas testining kaliti.
Taktika Raqobat Hamkorlik Murosaga
kelish Qochish Moslashish
1 a b
2 b a
3 a b
4 a b
5 a b
6 b a
7 b a
8 a b
9 b a
10 a b
11 a b
12 b a
68](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_68.png)
![13 b a
14 b a
15 b a
16 b a
17 a b
18 b a
19 a b
20 a b
21 b a
22 b a
23 a b
24 b a
25 a b
26 b a
27 a b
28 a b
29 a b
30 b a
Kalitning har bir ustunidagi javoblaringizning o’xshashliklari yig’indisini
hisoblash kerak. Agar ular chiqsa
1 - 4, keyin bu tasodif va bunday taktikalar sizga xos emas;
69](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_69.png)
![5 - 6, siz ushbu taktikaga egasiz, u sizning xatti-harakatlaringiz repertuariga
kiritilgan, uni afzal deb atash mumkin;
7 - 8 yoki undan ko’p, keyin taktika sevimlilar qatoriga kiradi, ya’ni dominant,
siz ko’pincha sizning xohishingizga qarshi murojaat qilasiz.
Afzal va dominant taktikalarning kombinatsiyasi nizolarda sizning individual
xulq-atvor uslubingizni tavsiflaydi. Agar siz hammaga teng egalik qilsangiz, sizning
uslubingiz universaldir.
Test "Siz ziddiyatli shaxsmisiz?"
1. Jamoat transporti bahsida. Siz:
a) janjalga aralashmang
b) To’g’ri bo’lgan tomonni olib aralashishingiz mumkin
c) Har doim aralashib, o’z nuqtai nazaringizni himoya qiling
2. Yig’ilishda rahbariyatni xatolar uchun tanqid qilasizmi?
a) Yo’q
b) Ha, lekin unga bo’lgan munosabatingizga qarab
c) Har doim tanqid qiling
3. Sizning xo’jayiningiz o’z rejasini bayon qiladi, bu sizga mantiqsiz tuyuladi.
Rejangizni taklif qilasizmi?
a) Ha, agar boshqalar sizni qo’llab-quvvatlasa
b) Albatta, ha
c) Tanqid sizni bonuslardan mahrum qilishidan qo’rqing
4. Siz hamkasblaringiz, do’stlaringiz bilan bahslashishni yoqtirasizmi?
a) Faqat xafa bo’lmaganlar bilan
70](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_70.png)
![b) Ha, lekin faqat printsipial masalalarda
c) Siz hamma bilan va har qanday sabab bilan bahslashasiz
5. Kimdir sizdan oldinga o’tishga harakat qilmoqda. Siz:
a) Siz undan yomon emas deb o’ylaysiz va navbatni chetlab o’tishga harakat
qilasiz
b) Xafa bo’ling, lekin o’zingizga
c) O’z g’azabingizni ochiq ayting
6. Tasavvur qiling, do’stingiz, hamkasbingizning rejasi ko’rib chiqilmoqda,
unda dadil fikrlar bor, lekin xatolar ham bor. Siz:
a) Ushbu loyihaning ijobiy va salbiy tomonlari haqida gapiring
b) Ijobiy tomonlarini ajratib ko’rsatish va loyiha ustida ishlash imkoniyatini
taklif qilish
c) Uni qattiq tanqid qiling
7. Tasavvur qiling-a, sizning onangiz (qaynona, qaynona, qarindosh) sizga pulni
tejash, tejamkorlik zarurligi haqida doimo aytib turadi va u vaqti-vaqti bilan
qimmatbaho narsalarni sotib oladi. U oxirgi xaridi haqidagi fikringizni bilmoqchi.
Siz unga aytasiz:
a) Agar xarid uni xursand qilsa, uni ma’qullaganligingiz
b) Bu narsa ta’msiz deb ayting
c) U bilan so’kinish va bahslashish
8. Siz chekuvchi o’smirlarni uchratdingiz. Sizning munosabatingiz:
a) Siz boshqalarning yomonligi tufayli kayfiyatingizni buzishga arzimaydi deb
71](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_71.png)
![o’ylaysiz
b) ularga tanbeh berish
c) Agar jamoat joyida sodir bo’lsa, ularga tanbeh bering 9. Restoranda ofitsiant
sizni aldaganini payqadingiz. Siz:
a) Unga oldindan tayyorlagan maslahatingizni bermang
b) Miqdorni qayta hisoblashni so’rang
c) Bu janjal deb qaror qiling
10. Siz dam olish uyidasiz. Administrator xonalarni toza saqlash, menyuning
xilma-xilligini saqlash o’rniga o’z ishi bilan shug’ullanadi. Bu
sizni g’azablantiradimi?
a) Ha, lekin uni o’zgartirishi dargumon
b) Undan shikoyat qilish yo’lini topasiz
c) Siz o’zingizning noroziligingizni kichik xodimlarga olib borasiz:
farroshlar, ofitsiantlar.
11. Siz bola bilan bahslashasiz va uning to’g’riligiga ishonch hosil qilasiz. Siz
xatongizni tan olasizmi?
a) Yo’q
b) Albatta, ha
c) O’z hokimiyatingiz haqida qayg’uring
Kalit: javob "a" - 4 ball, "b" - 2 ball, "c" - 0 ball.
30-44 ball
Siz xushmuomalasiz, ziddiyatni yoqtirmaysiz, tanqidiy vaziyatlardan osongina
qochasiz. Munozaraga kirishish kerak bo’lganda, bu sizning mavqeingiz va
72](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_72.png)
![do’stlaringiz bilan munosabatlaringizga qanday ta’sir qilishini o’ylab ko’rasiz. Siz
boshqalarga yoqimli bo’lishga intilasiz, lekin ular yordamga muhtoj bo’lganda, siz
doimo yordam berishga jur’at etmaysiz.
15 - 29 ball
Ular siz haqingizda siz ziddiyatli odamsiz, deyishadi. Vaziyatdan qat’i nazar, siz
o’z fikringizni qat’iyat bilan himoya qilasiz.
10-14 ball
Siz bahslashish uchun sabablar qidiryapsiz, ularning aksariyati keraksiz, mayda.
Tanqid qilishni yaxshi ko’ring, lekin bu sizga foyda keltirsagina. To’g’ri bo’lmasa
ham, o’z fikringizni majburlaysiz.
Test "Siz qanchalik bardoshlisiz?"
Savollarga tez va ikkilanmasdan javob berish kerak.
1. Sizda qiziqarli fikr bor edi, lekin u qo’llab-quvvatlanmadi. Xafa bo’lasizmi?
a) ha
b) Yo’q
2. Do’stlaringiz bilan uchrashasiz va kimdir o’yinni boshlashni taklif qiladi. Siz
nimani afzal ko’rasiz?
a) Faqat yaxshi bo’lganlarni o’ynash
b) O’yin qoidalarini hali bilmaganlar uchun
3. Siz uchun xushxabarni xotirjam qabul qilasizmi?
a) ha
b) Yo’q
4. Odamlar jamoat joylarida mast holda paydo bo’lganda sizni bezovta qiladimi?
73](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_73.png)
![a) Agar ular maqbul chegaralarni kesib o’tmasa, unda sizga umuman ahamiyat
bermaysiz
b) O’zini tuta olmaydigan odamlarni yoqtirmaysiz.
5. Kasbingiz, lavozimingiz, urf-odatlaringizdan boshqa odamlar bilan aloqa
topa olasizmi?
a) Sizga buni qilish qiyin
b) Siz bunday narsalarga e’tibor bermaysiz
6. Sizga qaratilgan hazillarga qanday munosabatda bo’lasiz?
a) Siz hazil yoki hazilni yoqtirmaysiz
b) Agar hazil siz uchun yoqimsiz bo’lsa ham, xuddi shunday javob berishga
harakat qiling
7. Ba’zi odamlar "joyida o’tirishibdi" degan fikrga qo’shilasizmi?
a) ha
b) Yo’q
8. Siz hammaning diqqatini tortadigan do’st/qiz do’stingizni olib kelasiz. Siz
qanday munosabatdasiz?
a) Rostini aytsam, o’zingizni noqulay his qilasiz
b) Siz u uchun baxtlisiz
9. Tashrifda siz hozirgi yoshlarni tanqid qiladigan, eski kunlarni tarannum
etuvchi keksa odamni uchratasiz. Siz qanday munosabatdasiz?
a) mantiqiy bahona bilan erta tark eting
b) Munozaraga kirishing
Kalit: 1b, 2b, 3b, 4a, 5b, 6b, 7b, 8b, 9a javoblar uchun - har biri 2 ball.
74](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_74.png)
![0 - 3 ball.
Siz qat’iyatli va o’jarsiz, fe’l-atvoringiz bilan sizdan boshqacha fikrlaydigan,
qilayotgan va aytganlaringiz bilan rozi bo’lmagan odamlar bilan normal
munosabatlarni saqlab qolish qiyin. Sizda tolerantlik darajasi past.
6 - 12 ball.
O’rtacha bardoshlik darajasi. Siz o’z e’tiqodingizni qat’iy himoya qila olasiz,
lekin siz suhbatni qanday o’tkazishni, nuqtai nazaringizni o’zgartirishni bilasiz,
garchi siz haddan tashqari qattiqqo’llikka qodir bo’lsangiz ham.
14-18 ball.
Sizning e’tiqodlaringizning qat’iyligi noziklik bilan mukammal birlashtirilgan,
siz har qanday g’oyani qabul qilishingiz, norozilikka tushunish bilan munosabatda
bo’lishingiz, o’z pozitsiyangizga nisbatan tanqidiy munosabatda bo’lishingiz va
boshqasining pozitsiyasini hurmat qilishingiz mumkin. Bu yuqori darajadagi
bag’rikenglikdan dalolat beradi.
Xulosа
O zbek oilasining milliy-madaniy va ijtimoiy-psixologik xususiyatlariniʼ
hisobga olmay turib, oila-nikoh munosabatlarini, oilaviy turmush faoliyatini, uning
barqarorligi va farovonligini maqsadga muvofiq yo’sinda tashkil etish va amalga
oshirish mumkin emas. Bu holat, uning asosiy vazifasi - farzand ko rish orqali
ʼ
aholini qayta tiklash, avlodlar davomiyligini va yer yuzida insoniyat tarixiy
taraqqiyotini ta minlash, muqaddas urf-odatlarimizni saqlash va uni
ʼ
avloddanavlodga o tkazishdek vazifani bajarish samarasini ham pasaytiradi.
ʼ
Tadqiqot natijasida o zbek oilasining milliy qiyofasini belgilaydigan
ʼ
(oydinlashtiradigan) ijtimoiy-psixologik asoslar muayyan darajada yoritildi. Biz
o zbek xalqining urf-odatlari, an analari, madaniyati, turmush tarzini, shuningdek,
ʼ ʼ
xududning oila hayoti va faoliyatiga ta sir etadigan xususiyatlarini hamda ijtimoiy
ʼ
75](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_75.png)
![madaniy muxitni mazkur oilaning milliy qiyofasi mohiyatini tashkil etuvchilar
sifatida e tirof etdik.ʼ
Biz amalga oshirgan tadqiqot natijalari quyidagi umumlashgan xulosalarni
chiqarish imkonini beradi.
1. Oilaviy turmush masalalarini o rgangan uzoq va yaqin chet el
ʼ
psixologiyasi aynan oila barqarorligiga oilaviy munosabatlar ta sirining ijtimoiy-
ʼ
psixologik xususiyatlarini o rganmagan bo’lsa-da, uning barqarorligini saqlovchi
ʼ
yohud buzilishlariga olib keluvchi iqtisodiy, ijtimoiy-biologik, ijtimoiy-psixologik,
ma naviy-madaniy, hissiy-emotsional, tarbiyaviy-pedagogik omillar ta sirini
ʼ ʼ
o rganganlar va oilaviy turmush muammolarini yechish bilan bog lik qimmatli
ʼ ʼ
ma lumotlar, ilmiy xulosa va tavsiyalarni ilgari surganlar. Mazkur ilmiy natijalar biz
ʼ
tanlagan muammo uchun ham ahamiyatli ekanligini e tirof etgan holda
ʼ
tadqiqotlarimizda milliy xududiy xususiyatlar chuqur mujassamlashgan o zbek
ʼ
oilalari turmushiga, er-xotinning o zaro munosabatlariga, uning barqarorligiga
ʼ
oilaviy munosabatlar ta sirining milliy-psixologik xususiyatlariga alohida e tibor
ʼ ʼ
bilan yondoshdik.
2. Mamlakatimiz psixologlari tomonidan oila va nikoh munosabatlari,
oilaviy turmushning turli jabhalariga xos muammolar muayyan darajada
o rganilayotgan bo’lsada, lekin oilaviy turmushga xos ba zi muammolar hali ham
ʼ ʼ
dolzarbligicha qolmoqda. Chunonchi, oila-nikoh munosabatlarining beqarorligi,
ajralishlar sonining oshib borishi, unda er-xotin o rtasidagi munosabatlarda turli
ʼ
omillar bilan bog liq. Ziddiyatlarning yuzaga kelishi va ularning keskinlashuvi,
ʼ
oilaviy muammo va ziddiyatlarning milliy-hududiy o ziga xosligi saqlanib
ʼ
qolmoqda. Mazkur muammolar o zbek milliy madaniy muxiti shart-sharoitlari
ʼ
ta sirida oila barqarorligiga oilaviy munosabatlar ta sirining ijtimoiy-psixologik
ʼ ʼ
xususiyatlarini o’rganishni taqozo etdi.
3. Oiladagi oilaviy munosabatlar milliy-xududiy xususiyatlarga uzviy
bog’liq murakkab tizimga ega bo’lib, uning asosiy bo’g’ini er bilan xotin o’rtasidagi
76](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_76.png)
![munosabat hisoblanadi. Undagi oilaviy munosabatlar barqarorligini oilaviy
qadriyatlarning shakllanganlik darajasi belgilaydi. Er-xotinlar munosabatlariga oid
(jinsiy munosabat, ota-ona-tarbiyachilik, ijtimoiy faollik, emotsional
psixoterapevtik, tashqi jozibadorlik) qadriyatlar etnopsixologik va milliy-madaniy
muhit ta siri ostida bulib, sinaluvchilar bu qadriyatlar zarurligini ta kidlasalarda,ʼ ʼ
lekin hali ham etnik stereotiplashgan xarakterga ega.
4. O zbek oilalarida oilaviy munosabatlar barqarorligini belgilashda er-
ʼ
xotin munosabatlaridagi o zaro xurmat va ishonch, bir-birini yaxshi tushunish,
ʼ
farzandlar, muomala odobi, onglilik va ma naviy axloqiy mavqe, uning moddiy
ʼ
ta minlanganligi, uy-joy bilan ta minlanganlik, rollar taqsimotining mosligi, jinsiy
ʼ ʼ
moslik muhim omillar hisoblanadi.
Oilaviy nizolarning shakllanishi va ularning buzilib ketishida er-xotin
fe latvorining mos kelmasligi, farzandsizlik, sevgi va mexr-muhabbatning yetarli
ʼ
emasligi, uning byudjetini oqilona boshqara olmaslik asosiy omillar bo lib, ro zg or
ʼ ʼ ʼ
ishlarining saranjom-sarishta va orasta emasligi, iqtisodiy ta minotdagi kamchiliklar,
ʼ
rashk va ishonchsizlik, ota-onalarning er-xotin munosabatlariga aralashuvi,
dunyoqarash va maslaklarning nomuvofiqligi, jinsiy nomoslik kabi omillar ham
oilaviy munosabatlarda ziddiyatlarni kelib chiqarishda muhim o rin tutadi.
ʼ
5. Tadqiqot davomida o zbek milliy madaniyatining betakrorligi, urf-
ʼ
odatlar, an analar va qadriyatlarning xayotiyligi oilaviy turmush tarziga ham chuqur
ʼ
singib ketganligini ko rdik. Chunonchi, aksariyat oilalarda nizolar uchramaydi,
ʼ
buning asosiy sabablari ularda sevgi, mexr-muhabbat va o zaro ishonchning
ʼ
mavjudligi, unda ota-onalar va qarindosh-urug lar bilan hamjihat va hamfikrlilikning
ʼ
ustunligi, kengashib ish tutish, rollarning to g ri taqsimlanganligi va o zaro
ʼ ʼ ʼ
yordamning mavjudligi, uy ishlarining saranjom-sarishta va orastaligi, fe l-atvorning
ʼ
mosligidadir.
77](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_77.png)
![ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. O’zbekiston Respublikasining Oila Kodeksi.
2. Mirziyoyev Sh.M. Bilimli avlod – buyuk kelajagimizning,
tadbirkor xalq – farovon hayotning, do’stona hamkorlik esa taraqqiyotning
kafolatidir. – Toshkent: O’zbekiston, 2018.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 5-iyuldagi
“Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va o’zbekiston
yoshlar ittifoqi faoliyatini qo’llab-quvvatlash to’g’risida”gi PF-5106-son
Farmoni// Xalq so’zi gazetasi 2017-yil 5-iyul.
4. Абдурауф Фитрат. Оила. - Т.: Маънавият. 2000. 5. G’oziev
E.G’ Umumiy psixologiya 1-2 kitob T-2002 y.
6. Давлетшин М.Г., Шоумаров F.E. Замонавo узбек оиласи ва унинг
псkологик хусусиятлари. / Узбек оиласининг этноп-псkологик
муаммолари. Респ. Илм. амал. анж. маъруза кискача баёни. -Т., 1993. -3-5
б.
7. Давлетшин М.Г. Оиладаги низолар псkологияси ва унинг
бартараф этиш йуллари. Ўзбек оиласининг этнопсkологик муаммолари.
Респ.илм. амал. анж. маъруз. кискача баёни. -Т., 1993.
8. Akramova Sh., Salomov N. Yoshlarda mafkuraviy immunitetni
shakllantirish omillari. –T.:Ma’naviyat,2015.–30b.
9. Buyuk allomalarimiz //Tahrir hay’ati: H. S. Karomatov, Z. Husnitdinov,
A. Mansurov va boshq.; mas’ul muharrir: Z. Islomov. –T.: Toshkent islom
universiteti, 2002.–B.57
10. Jo’rayevN. Ma’naviyat–inson qalbining sarchashmasi. –T.:
Ma’naviyat, 2015.–30 b.
11. MaxmudovaM. Xalq pedagogikasi mazmuni asosida
talabayoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash tizimi. Dis. …ped. fan. d-ri. –T.,
2007.– 282b.
12. MunavvarovA. Oila pedagogikasi. –T. O’qituvchi, 1994.–112b.
13. MusurmonovaO.Oila ma’naviyati – milliy g’urur. –
T.:
O’qituvchi,1999.–200 b.
14. MusurmonovaO. Oila-jamiyat tayanchi. – T. Yoshlar nashriyot
uyi, 2019. 251bet.
15. MusurmonovaO. Oilada bola tarbiyasining aktual masalalalari. T:
88.
16. Fitrat A. Oila yoki oila boshqarish tartiblari.
2nashr.T.:Ma’naviyat, 2000-112b.
78](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_78.png)
![17. Маджидова Д. А. Меҳнат мaрантларининг оилаларда
отаона-бола муносабатларининг педагогик-псkологик ташҳиси ва
коррекцияси. Т.,“Фан” нашриёти.2021.–60 б.
18. Абдусаматов Х.У. Болада ота образи шаклланишида турли
ижтимоo-псkологик омилларни ўрни. Услубo қўлланма–Т.“Фан”
нашриёти.2021 й 52 б.
19. Абдусаматов Х.У. Оила институтга никоҳдан ташқари
муносабатлар таъсирининг ижтимоo-псkологик хусусиятлари.
Монография.–Т.,“Фан”нашриёти. 2021 й. 123 б.
20. Норқулов Ҳ. Д. Ёшларни оилавo ҳаётга тайёрлаш
масалалари. Монография. – Т., “Фан” нашриёти. 2021 й. 163 б.
Internet resurslar
1. www.ziyonet.uz
2. www.istedod.uz
3. www.lex.uz
4. www.moiti.uz
5. www.pedagog.uz
6. www.tdpu.uz
7. www.edu.uz
79](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_79.png)
![83](/data/documents/e1312115-b58f-4e98-b084-6308f82cfebc/page_80.png)
O’ZBEK OILALARIDA NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TA’MINLASH MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………...3-5 I. BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos psixologik xususiyatlari......................................................................................6-31 1.1. O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarning psixologik jihatlari…………..6-17 1.2. Nikoh va oilaviy munosabatlar……………………………………….18-31 II BOB. O’zbek oilalalarida oilaviy munosabatlarning dolzarb muammolari va ularga yordam berishning amaliy jihatlari………………32-76 2.1. O’zbek oilaviy munosabatlarda er-xotin, farzand va ota-ona o’rtasidagi munosabatlar va ziddiyatli vaziyatlarda ularni hal qilish usullari……………...32- 59 2.2. Metodikalar. Tadqiqot parametrlari…………………………………...60-76 XULOSA.....................................................................................................77-79 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………...80-81 KIRISH 1
Mavzuning dolzarbligi. Yurtimizda azaldan oilaviy munosabatlarda milliy o’ziga xoslik kayfiyati ustuvorlik qiladi. Sharqona milliylik shunday shakllanib kelganki unda o’zbek oilalarida tarixan qadr topgan o’ziga xosliklar bor. Bular jumlasiga, oilaviy munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari va burchlari bilan bir-biridan farq qilishi kabilarni kiritish mumkin. Ma’lumki, oila sohasi borasida G’arb modellari, nisbatan bizdagi oilaviy munosabatlardan farq qiladi. O’zbek oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak kishining roli yuqoriligi, farzand tarbiyasiga jiddiy e’tibor, mehr-oqibat va g’amxo’rlik tug’ularining ustuvorli, oilaning shakllanishi va faoliyatida mahalla va boshqa subektlarning roli kabi ko’plab elementlarni o’z ichiga oladi. Oilaning mustahkamligiga allomalarimiz ham jiddiy e’tibor qaratgan. Bu borada А bdurauf Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ millat ham shuncha kuchli bo ladi. ʼ А garda bir mamlakatning aholisi axloqsiz va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo l ʼ qo ysa shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi” ʼ 1 deb ta kidlagan. ʼ Nikoh va oila munosabatlarining mustahkamligi dolzarb bo’lib qolmoqda. Bu o’z navbatida farzandlar tarbiyasi, ularning kelajakdagi faoliyati va istiqbollariga turlicha ta’sir o’tkazishi mumkin. Shaxsni ko’plab stresslarga, salbiy his-tuyg’ularga duchor bo’lishi, shaxs psixologiyasida chuqur o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi eng dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Mamlakatimizda so’ngi yillarda ijtimoiy, ma’naviy, siyosiy va iqtisodiy sohalarda keng ko’lamli islohotlar, dunyodagi global o’zgarishlar davlat hamda jamiyat oldiga hal qilinishi lozim bo’lgan bir qator vazifalarni qo’ymoqda. Shuningdek, psixologiya sohasida oila, nikoh, hissi, uning mexanizmlari, shakllari va inson hayotiga qanday ta’sir ko’rsatadi, shu kabi masalalari dolzarb ahamiyatga ega. 1 Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000. ʼ 2
O’zbekiston Respublikasining davlat siyosatida bolalar va yoshlar uchun shartsharoit yaratishda hamda ularning har tomonlama kamol topishiga alohida e’tibor qaratilgan. Tadqiqotning maqsadi : - O’zbek oilalarida nikoh munosabatlarini ta’minlashning psixologik mexanizmlarini ochib berish. Tadqiqot vazifalari: oila-nikoh munosabatlari muammosi bo’yicha ilmiy psixologik adabiyotlarni o’rganish, amaliy tavsiyalarni asoslash. - o’zbek oilalarining milliy qadriyatlarga mosligi ko’rinishlarini nazariy tasniflash; - zamonaviy oilalarda ijtimoiy-psixologik muammolarni o’rganish; - mavzu yuzasidan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning predmeti: O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarni o’rganish. Tadqiqotning obyekti: O’zbek oilalarida nikoh va oilaviy munosabatlarining hozirgi darajasi o’rganish va tavsiflash. Tadqiqotning ilmiy metodologik asosini, O’zbekiston Respublikasining oila kodeksi, o’zbek va chet el mualliflaridan V.M.Karimova, Ye.B.Shoumarov E.G .G oziev K. ʼ ʼ А rons, K. Vitek, E.F.Vougel, V.Vund, А .Maslau, T.Person, K.R.Rod-jers, J.Roland, N.Dj Smelzer, J.Techman, Z.Freyd, E.Fromm, G.Entone, K.G.Yung, M.Xanson va boshqalarning metodologik nuqtai nazarlari ham alohida e tiborga olindi. ʼ Mavzuning o’rganilish darajasi. O’zbek va xorijiy ilmiy adabiyotlarda oilaviy munosabatlar psixologiyasida psixologik jarayonlarni Ye.B.Shoumarov, E.G .G oziev, Yu.E. ʼ ʼ А leshina, B.G. А nanev, G.M. А ndreeva, А . А .Badalev, Yu.V.Bromley, L.S.Vigotskiy, M.G.Davletshin, V.M.Karimova, А .N.Leontev, B.G.Lomov, N.N.Obozov, S.L.Rubinshteyn va boshqalar tadbiq etib, jarayonning o’ziga xosligini ta’kidlaydilar. Tadqiqot metodlari: 1. Test "Siz ziddiyatli shaxsmisiz". 2. Tolerantlik testi. 3. Tomas testi. 3
4. O’rganilayotgan muammo bo’yicha ilmiy psixologik pedagogik adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari materiallari o’rganish. 5. Suxbat. 6. Kuzatish. 7. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Ushbu malakaviy bitiruv ishi kirish, 2 bob, 4 paragraf, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishi o’zbek tilida yozilgan bo’lib 81 betni tashkil qiladi. 4
I.BOB. O’zbek oilalalarida nikoh va oila munosabatlarining o’ziga xos psixologik xususiyatlari. 1.1. O’zbek oilalarida oilaviy munosabatlarning psixologik jihatlari. Yurtimizda azaldan oilaviy munosabatlarda milliy o’ziga xoslik kayfiyati ustuvorlik qiladi. Sharqona milliylik shunday shakllanib kelganki unda o’zbek oilalarida tarixan qadr topgan o’ziga xosliklar bor. Bular jumlasiga, oilaviy munosabatlarda har bir ishtirokchining o’ziga xos o’rni, vazifalari va burchlari bilan bir-biridan farq qilishi kabilarni kiritish mumkin. Ma’lumki, oila sohasi borasida G’arb modellari, nisbatan bizdagi oilaviy munosabatlardan farq qiladi. O’zbek oilalarida shakllangan va odat tarziga kirgan, kattalarga hurmat, erkak kishining roli yuqoriligi, farzand tarbiyasiga jiddiy e’tibor, mehr-oqibat va g’amxo’rlik tug’ularining ustuvorli, oilaning shakllanishi va faoliyatida mahalla va boshqa subektlarning roli kabi ko’plab elementlarni o’z ichiga oladi. Oilaning mustahkamligiga allomalarimiz ham jiddiy e’tibor qaratgan. Bu borada А bdurauf Fitrat: “Har bir millatning saodati va izzati shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog liq. Tinchlik va totuvlik esa millat oilalarining intizomiga tayanadi, mamlakat vaʼ millat ham shuncha kuchli bo ladi. ʼ А garda bir mamlakatning aholisi axloqsiz va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo l ʼ qo ysa shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi” ʼ 2 deb ta kidlagan. ʼ Yurtimizda oila sohasida olib borilayotgan islohotlar ham ‘‘oila jamiyatning tayanch tuzilmasi’’ tamoyili asosida o’tkazilmoqda. Vaholangki, islom dinida ham nikoh-oila munosabatlariga chuqur yondashuvlar uchraydi. Oila borasidagi diniy, ilmiy va falsafiy yondashuvlarni kuzatsak, oila barqarorligida er-xotin munosabatlari asosiy o rin tutishini ko ramiz. Masalan, islomda nikoh orqali inson va oilani ʼ ʼ ulug lashga, erkak va ayolning huquqlariga, ularning sha niga va oilada tinchlikni ʼ ʼ 2 Аbdurauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. –T.: Ma naviyat, 2000. ʼ 5