logo

Ona tili darslarida o’quvchilarning imloviy bilimlarini takomillashtirish metodlari

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

94.8173828125 KB
“Ona tili darslarida
o’quvchilarning imloviy
bilimlarini takomillashtirish
metodlari”
 
1
  Mundarija  
   
Kirish..................................................................................................
..3 
I.Bob. Analitik qism. Pedagogik mahoratni tashkil etish. 
1.1-§. Pedagogik mahorat tushunchasi 
…….....................................6 
1.2-§. Pedagogik mahoratni o’quv jarayonidagi o’rni................16 
 II. Bob Asosiy qism. Pedagogik mahoratni usullari 
2.1-§  Pedagogik mahorat va muomala madaniyati …….............27 
2.2-§ Talabalar madaniyatini shakllantirish jarayonini tashkil 
etish………….................................................................35 
     III.Bob. Pedagogik qism.  Pedagogik mahoratni takomillashtirish 
texnologiyalari 
3.1-§ Pedagogik texnologiyalari xaqida tushuncha....................43 
3.2-§ Pedagogik texnologiyalarni amalda qo’llash....................50  
  IV. Mehnat muhofazasi………..….....................……………........55 
Xulosa…………………………………...............
………………...63 
Foydalanilgan adabiyotlar……………………...........…….........66 
         Ilova………………………….............…….........…………....…
67 
 
 
 
 
 
 
2
   
 
 
KIRISH  
Mavzuning   dolzarbligi:   Ma’lumki,   Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturining
sifat   bosqichi   bo’lajak   tarbiyachi   va   o’qituvchilardan   yuksak   darajadagi   kasbiy
mahoratni egallashlarini talab etadi. Ularni pedagogik faoliyatga ham nazariy, ham
amaliy   jihatdan   tayyorlash   ishida   pedagogika   ta’lim   yo’nalishidagi   oliy   o’quv
yurtlarida o’qitiladigan “Pedagogik mahorat” fani muhim ahamiyat kasb etadi.  
Pedagogika,   psixologiya   va   o’qitish   metodikasi   fanlarida   har   bir
o’qituvchining   ijodiy   qobiliyatlarini   rivojlantirish   bo’yicha   anchagina   yo’l-yo’riq
va tavsiyanomalar berilgan bo’lsa, "Pedagogik mahorat asoslari" fanida pedagogik
mahorat   o’rganish     nimalarga   bog’liq   va   unga   qanday   qilib   erishiladi,   mahoratli
pedagog   bo’lish   uchun   nimalarga   e’tibor   berish   zarur,   kabi   savollarga   javob
topasiz.  
Ma’lumki,   bugungi   kunda   farzanlarimizning   ma’naviy   olamini   yuksaltirish,
ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar muhitida tarbiyalash masalasi  biz uchun
eng   dolzarb   vazifa   bo’lib   qolmoqda…   Buni   chuqur   anglab   olgan   davlat…   bugun
unib-o’sib   kelayotgan   farzandlarining   har   tomonlama   barkamol   avlod   bo’lib
hayotga kirib borishini o’zi uchun eng ulug’… eng muqaddas maqsad, deb biladi…
“, –  deyishlari bejiz emasdir [16]. 
Pedagogik   maxorat   atamasi   asrimizda   barcha   rivojlangan   mamlakatlarning
ilmfanida paydo bo’lib, tezda rasm bo’ldi. 
Tadqiqot   maqsadi:   bo’lajak   pedagoglarga   madaniy   tafakkur,   bolalar   va
o’quvchilar   bilan   muomala   qila   olish   ko’nikmasi,   o’z   xulqi,   xatti-xarakatini   o’zi
boshqara   olish   layoqatini   tarbiyalash   bo’yicha   faoliyat   tizimini   ishlab   chiqishdan
iborat 
Pedagogik   maxorat   muhandis-pedagogda   shaxs   va   jamoaga   ta’sir   eta   olishni
ta’minlaydigan   va   turli   fanlarga   bog’liq   bo’lgan   bilimlarni   tinglab,   ularni   o’zida
mujassamlashtiradi.   SHuning   uchun   ham   pedagogik   mahorat   mohiyati   talabaga
ta’sir etish vositalari va usullari kabi masalalaridan tashqari, teatr pedagogikasi va
3
  notiqlik   san’ati   haqidagi   ma’lumotlar   ham   kiritilgan.   BMIni   o’rganish   asosan
pedagogika,   psixologiya,   metodika   va   boshqa   pedagogik   fanlardan   egallangan
bilimlarga asoslanadi.  
Tadqiqotning ob’ekti: Pedagogik  mahoratni tashkil etishning uslublari va 
uni takomillashtirishda ma’naviy-axloqiy tarbiya asosini ham ilg’or milliy, 
ma’naviy-axloqiy qadriyatlar, xalq pedagogikasini tashkil etish.  
Tadqiqotning predmeti: 
Pedagogik     mahoratni   tashkil   etishning   uslublari   va   uni   takomillashtirishda
tarbiyaviy   ta’sir   ko’rsatuvchi   o’ziga   xos   pedagogik   texnologiyalar.     Ta’limning
rolini urganish tamoyillari usul va vositalarini tashkiliy-pedagogik shart-sharoitlari 
Tadqiqotning vazifalari:   
• insonparvarlik xislatlarini  rivojlantirish; 
• kommunikativ (muloqotga moyillik) malakalarini shakllantirish; 
• kasbiy mustaqillik, ishchanlik, hissiy barqarorlik, o’z ishiga ijodiy yondoshish
xislatlarini tarkib toptirish;  
• pedagogik takt va pedagogik texnikadan oqilona foydalanishni shakllantirish; 
• nutq   texnikasini,   o’z   tovush   va   gavdasini   boshqarish,   jamoaga   va   shaxsga
ta’sir ko’rsatish qobiliyatlarini takomillashtirish.  
Tadqiqot metodlari: 
1. Tarixiy xronologik taxlil. 
2. O’quv yurtlarini davlat va me’yoriy xujjatlarini o’rganish. 
3. Pedagogik kuzatuv 
4. So’rovnoma 
5. Monitoring 
6. Intervьyu 
7. Pedagogik tajriba 
 
Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati. 
4
    Pedagogik   mahorat-bu   pedagogik   (o’quv   tarbiyaviy)   jarayonining   barcha
shakllarini   eng   qulay   va   samarali   holatda   tashqil   etish,   ularni   shaxs   kamoloti
maqsadlari   tomon   yo’naltirish,   tarbiyalanuvchilarda   dunyoqarash,   qobiliyatni
shakllantirish   va   ularda   jamiyat   uchun   zarur   bo’lgan   faoliyatga   moyillik
uyg’otishdir. 
SHunday   ekan,   pedagogik   va   uslubshunoslik   fanlarining   hozirgi   zamon
yutuqlariga asoslangan holda davr talabiga mos keladigan pedagogik mahoratning
nazariy   –   amaliy   asoslarini   hamda   uning   shakllanish   jarayonini   yaratish   eng
dolzarb vazifalardandir. 
Bu   o’rinda   shuni   ham   ta’kidlab   o’tish   joizki,   pedagogik   mahorat   ta’lim   –
tarbiyani   optimallashtirishning   kasbiy   ko’nikma   va   malakalari   tizimi   bo’lib,   u
asosan yosh avlodni maqsadga muvofiq yo’naltirish, ularning ma’naviy e’tiqodini,
dunyoqarashini,   qobiliyatlarini   ijtimoiy   ehtiyoj   nuqtai   –   nazardan   har   tomonlama
rivojlantirish va takomillashtirishdan iborat.  
Ushbu   bitiruv   malakaviy   ishdada   bo’lajak   yosh   pedagoglarga,   shuningdek
ta’lim   –tarbiya   ishi   bilan   shug’ullanuvchilarga   kasbiy   pedagogik   bilim   va
mahoratni   takomillashtirish   bo’yicha   nazariy   va   amaliy   tavsiyalar   beriladi.
Bitiruv   malakaviy   ish     kirish,   uch   bob,   oltita   paragraf,   xulosa,   tavsiyalar,   mexnat
muxofazasi va foydalangan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.  
I- Bob. Pedagogik mahoratni tashkil etish 
1.1-§  Pedagogik mahorat tushunchasi 
Bugungi     kunda   O’zbekiston   taraqqiyotining   poydevori   bo’lgan   barkamol
avlodni   maxnaviy-axloqiy   jihatdan   voyaga   yetkazish   davlat   siyosatining   ustuvor
yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. 
  Bu   ishlarni   amalga   oshirishda   uzluksiz   ta’lim   turlari,   ayniqsa   oliy   ta’lim   o’quv
muassasalarining ahamiyati beqiyosdir. CHunki  ushbu maskanda ta’lim olayotgan
har   bir   yosh   yigit-qiz   faqatgina   u   yoki   bu   soha   mutaxassisligiga   ega   bo’libgina
qolmay,   jismoniy   va   maxnaviy   jihatdan   kamol   topadi,   jamiyatimiz   hayotida   faol
ishtirok   etadi.   O’zining   bilimi,   ma’naviyati,   madaniyati   bilan   O’zbekiston
5
  taraqqiyotining   bosh   yo’li   bo’lgan   ozod   va   obod   Vatan   uchun   mehnat   qiladi.
Albatta,   bunday   ulkan   vazifalarni   amalga   oshirishda   oliy   ta’lim   o’quv   yurtlarida
o’qitiladigan   «Pedagogik   mahorat»   fanining   ahamiyati   kattadir.   CHunki
«Pedagogik   mahorat»   talaba   shaxsini   maxnaviy   shakllantirishda,     milliy   istiqlol
g’oyasiga   sadoqat   ruhida   tarbiyalashda,   ularning   madaniyatini   rivojlantirishda
muhim o’rin tutadi. 
  Yoshlarni   o’qitish   va   tarbiyalash   kabi   murakkab   masalalarni   muvaffaqiyatli   hal
qilish   ko’p   jihatdan   o’qituvchining   g’oyaviy   extiqodi,   kasbiy   mahorati,
bilimdonligi, madaniyatiga bog’liqdir. Zamonaviy pedagog o’quvchiga ta’sir etish,
uning istallari, extiqodini, qiziqishi va imkoniyatlarini shakllantira bilishi kerak. 
  Zamonaviy   maktablarga   pedagog-ustalar,   yuksak   malakali   o’qituvchilar   va
tarbiyachilar kerak. 
 O’qituvchi o’z ishining  ustasi  bo’lishi kerak.   Usta   esa juda ilg’or, bilimdon, yoki
o’z   ishini   mohirlik   bilan   bajaruvchi   deb   ifodalanadi.   Demak,   sanab   o’tilgan
fazilatlarga ega bo’lgan doimo izlanishda bo’lgan insongina mahoratga ega bo’ladi.
Bu fazilatlar o’qituvchiga «mahoratli» «unvonini» beradi. 
Mavjud   bilimlarini   faollashtirish:   Pedagogika   so’zining   maxnosini   eslang.
(Pedagogika shaxs ta’lim-tarbiyasi, haqidagi fan Pedagogika (yunoncha) «paydos»
va   «ago»   -   bola   yetaklamoq   maxnosini   anglatadi).   Demak,   bola     yetaklab,
ta’limtarbiya berish uchun o’qituvchida     mahorat bo’lishi kerak ekan. 
Pedagogik   bilim   va   mahorat   ega   bo’lgan   o’qituvchi   avval,   pedagogika
fanining metodologik asoslarini, shaxs rivojlanishini qonuniyatlarini va omillarini,
kadrlar tayyorlash milliy dasturining mohiyati, maqsad va vazifalarini bilishi zarur.
Pedagogik   mahorat   va   pedagogik   faoliyat   ajralmas   bir-biriga   gambarchas
bog’liq tushunchalardir. 
Pedagogik   mahorat   sohibi   bo’lishga   intilgan   kishi,   shubhasiz,   o’z   bilimini
doimo kengaytirishi, o’quvchiga maxnaviy-ahloqiy ta’sir etuvchi g’oya va fikrlarni
yangilab borishi zarur. Buning uchun ko’p o’qishi, o’rganishi va izlanishi lozim. 
O’qituvchi deyarli xar kuni o’quvchilar bilan uchrashadi, savol javob qiladi,
ularning   yaxshi   ishlarini   ma’qullaydi,   bilimini   baxolaydi,   nojoyi   xatti-xarakatlari
6
  uchun   tanbex   beradi.   Albatta   o’qituvchining   fikri,   muloxazalarida   nisbiylik,
suboektivlik   aolomatlari   mavjud.   U   xammaga   aynan   birdek   juda   to’g’ri
munosabatda   bo’la   olmasligi   mumkin.   Lekin   u   xamma   o’quvchilarga   nisbatan
xolis   niyatli   yaxshilik   qilishga   intiluvchi,   adolatli   kishi   ekanligiga   barchani
ishonchi   komil   bo’lmog’i   darkor.   Sinfda   o’qituvchi   yaxshi   ko’radigan,   yomon
ko’radigan, o’quvchilar bor degan taosurot tug’ilmasligi kerak. 
Xullas,   obro’   o’qituvchilik   faoliyati   uchun   zarur   xususiyatdir.   Obro’
kishining chuqur bilimi, yuksak axloqiy sifatlari, xayot tajribasi, ilmiy tadqiqot va
jamoat ishlarida faol ishtirok etishi tufayli orttirilgan. Ko’pchilik tomonidan eotirof
etilgan ta’siri nufuzidir. 
Pedagogik   faoliyat   o’z   moxiyatiga   ko’ra   ijodiy   xarakterga   ega.   Maolumki,
inson oldida biror muammo turgandagina ijodkorlikka extiyoj tug’iladi. 
O’qituvchilik faoliyat ana shunday xususiyatga ega pedagogik ijodkorlikning
asosiy moxiyati pedagogik faoliyatining maqsadi va xarakteri bilan bog’liq. 
Pedagogik   faoliyat   kishi   shaxsini   uning   dunyo   qarashini,   extiqodini,   ongi,
xulq-atvorini   shakllantirishdek   umumiy   maqsadga   bo’ysungan   son-sanoqsiz
pedagogik masalalar yechish jarayonidir. 
O’qituvchi   faoliyatidagi   ijodkorlik   ana   shu   masalalarni   yechish   usullarida,
ularni xal qila olish yo’llarini qidirib topa bilishlarida ifodalanadi. 
Pedagogik   ijodkorlik   manbai   –   bo’lgan   pedagogik   tajribadir.   Pedagogik
tajriba   muammoli   vaziyatlarga   juda   boydir.Ilg’or   pedagogik   tajriba   deganda   biz
o’qituvchining   o’z   pedagogik   vazifasiga   ijodiy   yondashishini,   o’quvchilarning
ta’lim-tarbiyasining   yangi,   samarali   yo’l   va   vositalarini   qidirib   topishni
tushunamiz. 
Ilg’or   pedagogik   tajriba   o’qituvchi     tomonidan   qo’llanadigan   ish   shakli   va
usullari, uslub va vositalaridir. Ular vositasida o’quv-tarbiyaviy ishlarni eng yuqori
natijalarga erishiladi. 
Ilg’or pedagogik tajribani o’rganish, unga asoslanib yangi pedagogik xodisa
va   qonuniyatlarni   ochish   o’quv-tarbiya   jarayoniga   yaxshi   sifatli   o’zgarishlar
7
  kiritadi,   o’quvchilarning   bilim   faoliyatini   boshqarish,   yangi   uo’rinishdagi   o’quv
jarayonini modellashtirish muammolarini yechishga sabab bo’ladi. 
Ijodiy   ishlaydigan   o’qituvchi   faqatgina   bolalarni   muvaffaqiyatli   o’qitish   va
tarbiyalash,   ilg’or   o’qituvchilar   tajribalarini   o’rganish   bilangina   cheklanib
qolmasdan tadqiqotchilik ko’nikma malakalariga xam ega bo’lishi zarur. 
Xozirgi  zamon fan   va texnika taraqqiyot  o’qituvchining ijodkor  bo’lishini,
fanning   muxim   muammolari   yuzasidan   erkin   fikr   yurita   olishi,   fan   yutuqlarini
o’quvchilarga yetkaza olishi va x.k. 
Bu axloqiy extiqod o’qituvchining dars berish jaraynida, tarbiyaviy ishlarda,
o’quvchilar   va   boshqa   kishilar   bilan   munosabatlarida,   muomalasida,   kundalik
turmushda   o’zining   shaxsiy   namunasi   bilan   axloqiy   ta’sir   o’tkazilishida   ko’zga
tashlanadi. 
Pedagogik   etikaning   asosiy   tushunchalari   umuminsoniy   axloq
kategoriyalariga   mos   keladi   va   ularni   o’qituvchi   faoliyati   bilan   bog’liq   tarzda   bir
qadar   aniqlaydi.   Pedagogik   etikada   gumanizm,   adolatlik,   vijdonlilik,   xalollik,
yaxshilik qilish kabilar o’qituvchilik faoliyati bilan bog’liq ravishda taxlil qilinadi. 
Axloq   nazariyasida   yaxshilik   eng   muxim   kategoriya   xisoblanadi.
Yaxshilikaxloqiy   ijobiy   fazilat   bo’lib,   normativ   etikaning   idealini,   individual
axloqda   ijobiyxulqiy   fazilatlarni   mazmunini   inson   faoliyati   yoki   biror   xatti-
xarakatiga ijobiy  munosabatining yig’indisini aks ettiradi. 
Yaxshilik   kishining   ongi   va   axloqiy   amaliyotida   jamiyat   va   shaxs
manfaatlarining   birligini   aks   ettirib   jamiyat   va   shaxsga   manfaat   keltiradigan,
ijtimoiy taraqqiyotga mos keladigan tushunchalar. 
Pedagogik   etikada   yaxshilik   tushunchasi   o’qituvchi   faoliyati   bilan   bog’liq
xolda   aniqlashtiriladi.   Unda   o’qituvchi   va   o’quvchinilar   jamoasi   manfaatlarining
birligi,   muallim   va   o’quvchi   maqsadining   birligi,   muallim   va   o’quvchi
maqsadining   birligi,   ta’lim   va    tarbiyaning   samarasi   uchun   kurashning   birligi   aks
etadi. Yaxshilik fazilati ikkala tomonning xam yaxshi  niyatli, xayrixox, mexribon
bo’lishini   taqozo   qiladi.   Yaxshilik   qaror   topishi   uchun   yomonlikka   murosasis
bo’lishi lozim. 
8
  Yaxshi   istak   bilan   xush   muomalalik,   yaxshi   qiliq,   yaxshi   xatti-xarakatning
birligi zarur. 
SHaxs     axloqini   xarakterlaydigan   belgilardan   biri   maxsuliyatdir.
O’qituvchining   ma’suliyati   –   ma’suliyat   tushunchasining   butun   mazmunini
saqlagan   xolda   muallimning   faoliyati   va   ta’lim-tarbiya   jarayonining   aniq
vazifalarini   xam   o’z   ichiga   oladi.   O’qituvchi   zammasiga   bola   shaxsi   xar
tomonlama   kamol   toptirish   maxsuliyati   yukladi.   Muallim   o’quvchiga   chuqur
nazariy bilimlar berishi, uni  xayotga, mexnat tayyorlashi lozim. 
SHu   bilan   birga,   u   boladagi   mavjud   layoqat   va   qobiliyatlarni   payqab,
individual   munosabatda   bo’lishi,   unda   mavjud   bo’lgan   ijobiy   axloqiy   sifatlarni
avaylab o’stirishi darkor. 
Muallim   sinfda   jamiyatning   vakili   sifatida   o’qituvchilar   jamoasi   bilan
yolg’iz   o’zi   ish   olib   boradi.   Bunday   sharoitda     o’qituvchining   maxsuliyati   uning
xuquqini   tartibga   solib   turadigan   boshqaradigan   kuch,   o’qituvchilarga   ta’sir
o’tkazish darajasining asosiy mezoni xisoblanadi. 
Pedagogik   odobga   ega   bo’lgan     o’qituvchilar   orasida   obro’   qozonadi.
O’qituvchilik qanchalik ko’proq obro’ qozonsa, ta’lim-tarbiya moxiyati shunchalik
muvaffaqiyatliroq   bo’ladi   va   aksincha,   o’qituvchiningobro’yi   qanchalik   past
bo’lsa,   uning   bolalarga   ta’sir   shuncha   bo’sh   va   o’quvchilarni   voyaga   yetkazish
jarayoni xam shuncha zaif bo’ladi. 
Pedagogik faoliyat ko’rsatayotgan o’qituvchi maxoratli ravishda o’tlayotgan
darsning   ta’limiy-tarbiyaviy   tomonlarni   tushunarli   qilib   bolalarni   faoliyatini
dunyoqarashda   tabiat   va   jamiyat   faoliyatidagi   o’zgarishlardagi   ko’nikmalarni
malakalarga aylantiradi. 
Extiqod, odob, fuqarolik burchini anglash o’qituvchining asosiy sifatlaridan
biridir. Maktab o’qituvchisini o’zi targ’ib qilayotgan idealning fazilatlarini shaxsiy
namunasida ko’rsatish kerak. 
Bolalarga   mexr-muxabbat   o’qituvchining   eng   muxim   fazilatidir.   Bu
bolalarning   xamma   qiliq-qilmishlarini   kechirish   ularga   xushomadguylik   qilish
emas, balki talabchanlik va qattiqqo’llik, adolatlik bilan qo’yilgan mexr-muxabbat
9
  bo’lib ana shu sifatga ega bo’lgan shaxs o’zining ko’p vaqtini  va kuchini bolalarga
bag’ishlaydi.   U   zarur   vaqtda   istaklarini   qurbon   qilib,   bolalar   manfaatini   yo’lida
extiyojlarini cheklashga tayyor turadi. 
Ijtimoiy faollik va  fuqarolik burchini  anglash  o’qituvchi  shaxsiga  xos sifat,
zero   xaqiqiy     pedagog   to’la   maxnodagi   jamoatchi   bo’lib,   bolalarga   xayotda
ijtimoiy faol xolda turishining amaliy namunasini ko’rsatadi. 
O’qituvchining muxim fazilati kishilar bilan tez el bo’la olish, ko’pchilikka
aralasha   bilish,   ulfatijonlik,   dilkashlik   bo’lib,   bu     unda   muomala   madaniyatining
yuksakligini   ifodalaydi.   CHunki   o’qituvchiga   xamisha   odamlar   bilan   aloqa
qilishga,   ular   bilan   ishlashga   to’g’ri   keladi.   O’qituvchi   ishidagi   muvaffaqiyatni
kundalik   faoliyatida   kattalar   va   bolalar,   ayrim   gurux   va   yakka   shaxslar   bilan
aloqaga kirisha olish qobiliyati taominlaydi. 
Aloqalarda,   faoliyatda   duch   kelinadigan   turli   xil   voqealarga   pedagogik
qoidalar   nuqtai   nazaridan   degmatik   munosabatda   bo’lish   emas,   balki   ularni   o’z
xolicha   idrok   etish,   adolatli   baxolash,   munosabatda   odil   bo’lish     o’qituvchining
obro’sini oshiradi. O’qituvchining odobi, madaniyati yuksak bo’lsagina, odamlarga
nisbatan mexribon, saxovatli bo’la oladi, uni xamma xurmat qiladi. Buning uchun
ochiq kungil, qatoiy bo’lish, o’zini  tuta bilish, bardoshli  bo’lishi  kerak. Bolalarga
nisbatan   talabchan   bo’lishi   bilan   o’z   shaxsiga   tanqidiy   nuqtay   nazaridan   qaray
olishi kerak. 
O’qituvchi   odobi   umuminsoniy   axloqning   kategoriyalari,   qoidalari   va
normalarini   ta’lim-tarbiya   jarayoniga   mos     xususiyatlari   bilan   uyg’unlashtirish,
pedagogning   o’quvchilar,   o’qituvchilar   jamoasi,   ota-onalar   va   jamoatchilik
vakillari bilan munosabatida ifodalanadigan kasbiy-axloqiy xususiyatdir. 
O’qituvchi   pedagogik   etikaning   normalarini   o’zlashtirib   olishi,   tajribada
qo’llashi, o’zining dunyo qarashi va axloqiy tajribasi bilan taqqoslashi lozim. 
Fikrlash va xis etish, turmushda sinab ko’rish natijasida pedagogik etikaning
qoidalari o’qituvchining o’z extiqodiga, intilishiga, o’z axloqiy sifatiga aylanadi. 
Pedagogik   faoliyat   yosh   avlodni   xayotga,   mexnatga   tayyorlash   uchun   xalq
oldida,   davlat   oldida   javob   beradigan,   bolalarga   ta’lim-tarbiya   berishga   maxsus
10
  tayyorlangan odamlarning mexnat faoliyatidir. Maktab o’qituvchilarining faoliyati
inson   shaxsini   shakllantirishga   qaratilgan.   Xar   bir   bola   o’z   xulq-atvoriga,
xarakteriga ega. Bolalarni tarbiyalashda ularning ana shu o’ziga xos xususiyatlarini
xisobga   olish,   o’rganish   nixoyatda   murakkab.   Bunda   odamlar   o’rtasidagi   ijtimoiy
munosabatlarining   murakkabligini   o’zida   aks   ettiruvchi   maxsus   usullardan
foydalaniladi.   Pedagogik   faoliyatga   tayyorgarlik   ko’rayotgan   yoshlar   uning   ana
shunday xususiyatlarini bilishlari lozim. O’qituvchilik ixtisosining bu xususiyatlari
uning professiogrammasida ifodalanadi. 
Professiogramma quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
1. O’qituvchi shaxsining xususiyatlari. 
2. O’qituvchining ruxiy-pedagogik tayyorgarligiga qo’yiladigan talablar. 
3. Maxsus tayyorgarlikning xajmi va mazmuni. 
  O’qituvchining shaxsining xususiyatlari:  
G’oyaviy   soxada:   Ilmiy   dunyoqarash   va   extiqod:   Ijtimoiy   etik-axloqiy
zaruriyatlarini   chuqur   tushunish:   Ijtimoiy   va   grajdanlik   burchini   anglash:
Ijtimoiysiyosiy   faollik:   Pedagoglik   kasb   soxasida:   Bolalarni   sevish   va   ular   blan
ishlashga qiziqish, pedagogik tanqid, pedagogik tasavvur, tashkilotchilik qobiliyati,
xaqqoniylik,   dilkashlik,   talabchanlik,   qatoiylik   va   maqsadga   intilish,   vazminlik,
o’zini tuta bilish, kasbiy layoqatlilik. 
Keng   ilmiy   saviya,   maonaviy   extiyoj   va   qiziqish,   intellektual   qiziqish,
yangilikni   xis   qila   bilish,   pedagogik   maolumotni   oshirishga   intilish   esa   bilish
soxasiga   kiradi.     Pedagog,   o’qituvchilik   faoliyatini,   yoshlarni   o’qitish   va
tarbiyalash   ishini   samarali   bajarish,   ota-onalar   va   bolalarning   izzat-xurmatiga
sazovor bo’lish uchun xam kishida bu ishga layoqat, qobiliyat, qiziqish bo’lmog’i
lozim. Boshqa kasblar kabi   o’qituvchilik kasbiga xam yoshlar  orasida pedagogik
faoliyatga layoqatli, bolalar bilan til topib muomala qila oladigan, kishilarni tanlab
olish kerak. 
Pedagogik faoliyat xar bir o’qituuvchidan maxoratni talab etadi. Xar qanday
o’qituvchi  buni  xoxlaydi  lekin  bunga  erishish   uchun  o’qituvchidan  o’zi  o’tadigan
11
  fani   metodikasini   yaxshi   bilishi   ish   stajiga   ega   bo’lishi   va   texnikasiga   chuqur
e’tibor berishi bilan amalga oshiriladi. 
Muvaffaqiyatli   ishlash   uchun   xar   bir   o’qituvchi   pedagogik   maxoratga     ega
bo’lishi   zarur.   Pedagogik   maxorat   egasi   oz   mexnat   sarf   qilib,   katta   natijaga
erishadi.   Ijodkorlik   uning   xamisha   xamkori   bo’ladi.   Pedagogik   ishga   qobiliyatli,
isteododli kishidagina pedagogik maxorat bo’lishi mumkin. 
O’quvchilarni xam ijodiy fikrlashga, tadqiqot ishlariga o’rgata olishini talab
qiladi. 
SHuning   uchun   o’qituvchi   avvalo   tadqiqotchilik   malakalarini   egallashi
zarur. O’qituvchi ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish davomida omillarni to’playdi,
taxlil qiladi. Ular asosida xulosalar chiqaradi. U fan xulosalaridan o’zining amaliy
faoliyatida foydalanishi jarayonida xozirgi zamon o’qituvchisi uchun zarur bo’lgan
shu muxim fazilatlarni egallaydi. 
O’zbekiston   Respublikasida   kadrlarni   tayyorlash   milliy   dasturiga
«shaxskadrlar   tayyorlash   tizimining   bosh   subxekti   va   obxekti,   ta’lim   sohasidagi
xizmatlarning istamolchigi va ularni amalga oshiruvchi», - deb yozilgan (1,42 b). 
O’qituvchi   tanlangan   pastga   o’z   munosabatini   bir   necha   vosita   orqali
bildiradi. 
Birinchidan   pedagog   o’z   kasb   faoliyatiga   nisbatan   ijobiy   munosabatga   ega
bo’lishi zarur, chunki teskari xollarda u ko’pgina qiyinchiliklarga zuch keladi. 
Ikkinchidan  - yuksak malakali pedagog bo’lishi uchun o’qituvchi kasbga oid
bilimlarga ega bo’lishi shart. 
SHu   bilan   birga   uzi   egallagan   bilimlarni   o’quvchilarga   to’lish   yetkazish
uchun   o’quvchi   pedagogik   va   psixologik   hamda   xususiy   metodikadan   bilimlarni
egallash kerak. 
Bundan   tashqari,   xozirgi   zamon   o’qituvchisining   dunyoqarashi   keng,
fikrlashi erkin, jamiyatimiz xaqida ilmiy tasavvurlarga ega bo’lishi zarur. 
Uchinchidan   o’quvchi   yoki   tarbiyagi   kasbining   ustasi   bo’lishi   uchun   bir
necha kasbga oid qobiliyatlarga va pedagogik texnikaga ega bo’lishi kerak. 
Pedagogik mahoratning mezonlari: 
12
  1. Pedagogik   ishlarda qo’llanilayotgan usul, vosita,  shakl  va ish  turlarining
yangiliklari. 
2. Pedagogik amaliyotning (tajribaning) zich yangi yutuqlarga mosligi. 
3. Uzoq   vaqt   davomida   o’zgarib   turuvchi   sharoitlar   ijobiy   natijalarini
barqarorligi, dolzarbligi, optimalligi, istiqboli porloqligi va yuqori natijaga
erishishning samaradorliligi. 
4. O’qituvchining   o’z   tajribasini   umumlashtirish   va   xamkasblari   bilan   fikr
almashish ko’nikmalarini borligi. 
O’qituvchining ongliligiga, milliy g’oya va mafkuraga sodiqliligiga, bilim va
fikr   doirasining   kengliligiga   o’z   vazifasiga   munosabatining   qay   darajada
ekanligigiga e’tibor bermoq kerak.  
Pedagogik faoliyat samarasi o’qituvchining pedagogik qobiliyati qay 
darajada ekanligiga bog’liq. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va 
rivojlanadi, deb taokidlaydi professor M.Ochilov, hamda o’qituvchi qobiliyatining 
quyidagi turlarini tavsiya etadi jumladan: 
- tashkilotchilik  
- muomala qila bilish (kommunikativ) 
- didaktik (tushintira olish) 
- kuzatuvchanlik 
- nutq 
- obro’ ortira olish 
- kelajakni ko’ra bilish 
- pertseptiv 
- tadbirkorlik 
- diqqatni taqsimlay bilish 
- akademik 
Pedagog pedagogik mahoratini doimo rivojlantirib borishi kerak. 
Bu jarayonni ham bir necha bosiqichga (3) bo’lish mumkin. 
 
13
  Kasbiy malakasini oshirish imkoni bo’ladi,  
davlat nodavlat tashqilot bilan xamkorlik  
bo’ladi, ilg’or va novatar safiga ko’shilish  imkoni  bo’ladi. 
  Ishlagan  joyida  bor  imkoniyatlardan  foydalanadi. 
Metodik kunlarida 5-6 yil              seminar, ochiq   darslarga
katnashadi. Ularda shaxsiy uslubiy shakllanib boradi 
Yosh mutaxassis bo’lib, tajribali Pedagoglarga biriktirilib 
ish faoliyat olib boradi. Doimo o’z ustida ishlaydi.  
Ko’rsatilgan bosqichlar va yo’llar pedagogik mahoratni 
shakllantirish va rivojlantirish yo’llaridir. 
Prezidentimiz   Islom   Karimovning   o’qituvchilarga   qarata   aytgan   ushbu
so’zlarini   eslab   o’tamiz:   «Dunyoda   har   qaysi   kasb-xunarning   o’ziga   xos   o’rni   va
qadar qimmati bor. Ammo ularning orasida eng ulug’ va sharaflisi buo’qituvchilik
kasbidir». 
 
 
1.2. -§  Pedagogik mahoratni o’quv jarayonidagi o’rni 
Yangi   insonni   shakllantirish   masalasining   ko’p   qirrali   va   murakkabligi
pedagogik mahorat muammosining hozirgi zamon tarbiya nazariyasi va praktikasi
uchun  muhimligini   ko’rsatib   beradi.   CHunki   hamma  vaqt   insonni   har   tomonlama
mukammal   tarbiyalash,   uning   kelajagini   belgilash   borasida   tarbiyachi   pedagog
mahorati,   uning   yetukligi,   chuqur   kasbiy   bilimi,   ko’nikma   va   malakasi,   maxsus
bilim   va   tajribasisiz   erishib   bo’lmaydi.   Zero,   pedagogik   mahorat   barcha
o’quvtarbiyaviy   faoliyatning   eng   qulay   yo’llarini   belgilaydi,   hamda   har   bir
pedagogdan   o’quvchi   shaxsning   barcha   tomonlarini   rivojlantirish   va
takomillashtirishga doir kasbiy bilim, tajribaga ega bo’lishni talab etadi.  
Hozirgi pedagogik ta’lim yo’nalishi bo’lajak pedagog mutaxassislarning ijodiy 
qobiliyatlarini rivojlantirish uchun yetarli sharoitlarni belgilab berishi kerakki, 
14
    6-10    йил   
5-6 йил 
3-5 йил  natijada o’sha mutaxassisni chuqur ilmiy bilim kasbiy-pedagogik tayyorgarlikka
ega bo’lishiga olib kelsin. 
Huddi   shu   maqsadda   Respublikamizning   barcha   oliy   o’quv   yurtlarining
o’quv   rejasiga   ko’ra   “Pedagogik   mahorat”   kursi   kiritildi   va   o’qitila   boshladi.
Albatta   bunga   qadar   ushbu   muammo   bo’yicha   shug’ullangan   Rossiyalik   taniqli
pedagoglardan   V.A.   Slastenin,   A.I.   Piskunov,   A.P.   Petrovskiy,   V.K.   Rozov,   L.F.
Spirin   va   boshqalarning   ishlarini   aytib   o’tish   o’rinli.   Ularning   tadqiqot   ishlarida
pedagogik mahoratni shakllantirish yo’llari haqida fikr yuritiladi. 
Umuman olganda, psixologik - pedagogik fanlar tizimida va amaliyotda juda
katta   tajriba,   bilimlar   manbai,   tavsiyalar   to’plangan   bo’lib,   bular   o’qituvchilarga,
bo’lg’usi pedagoglarga ma’lum tizim holida yetib borishi, ular ijodiy imkoniyatlari
rivojiga   ta’sir   etishi   zarur.   Lekin   mavjud   pedagogik-psixologik   va   metodika
bo’yicha darsliklarda pedagogik mahorat  masalasiga kam  e’tibor  berilgan. Bu esa
ana shunday bilimlarni - tizimlashtirilgan va ayniqsa, oliy ma’lumotli pedagoglarni
tayyorlash uchun zarur bo’lgan qo’llanmalar yaratish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Ana   shunday   yaxlit   tarzda   yaratilgan   I.A.Zyazyun   rahbarligida   Moskvada,   1989
yilda   nashr   etilgan   «Osnov ы   pedagogicheskogo   masterstva»   nomli   o’quv
qo’llanmasi mavjud xolos. 
Hozirgi   zamon   uzluksiz   talim   tizimida   bo’lajak   mutaxassislarning   ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratish, chuqur ilmiy, kasbiy pedagogik
tayyorgarlikka erishishga imkon yaratilishini nazarda tutadi. 
Psixologik - pedagogik fanlar tizimida bu masalaga ma’lum darajada e’tibor
berilgan   bo’lsada,   lekin   respublikamizda   hozirga   qadar   yaxlit   bir   tizim   tarzida
o’rganilib, talabalarning o’rganishlari uchun qo’llanma, darslik ishlab chiqilmagan
edi. 
«Pedagogik   mahorat»   kursi   esa   ta’lim   va   tarbiyaviy   ishlarning   asosiy
malakalarini   hosil   qilishga:   pedagogik   muomala,   nutq   pedagogikasi,   pedagogik
o’zaro   ta’sir   ko’rsatish,   pedagog   -   psixik   holatini   mustaqil   tartibga   solib   turish,
pedagogik   ta’sir   ko’rsatish   dramaturgiyasi   va   rejissurasi,   fikrlash   madaniyati,
15
  o’quvchilar  bilan muomala madaniyati, xulqini, o’z-o’zini  boshqarish madaniyati,
turli   pedagogik   treninglar   va   ularning   elementlarini   shakllantirish   masalalariga
qaratilgan. 
Pedagogik  mahorat  kursining  asosiy  maqsadi  –  O’zbekiston 
Respublikasining   “Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi”   talablari   asosida   bo’lajak
tarbiyachi   va   o’qituvchilarni   ta’lim   tarbiya   tizimiga   ham   nazariy,   ham   amaliy
jihatdan tayyorlash ishiga yaqin yordam berishdan ibrat. 
Asosiy vazifalari esa: 
- talabalarga   pedagogik   mahoratning   nazariy   asoslaridan   tegishli   bilim,
tushunchalar berish; 
- ularda   pedagogik   jarayonning   umum   pedagogik-didaktik   shart   –   sharoitlari,
uni bosh ы ara olishga doir ko’nikma, malakalarni tarkib toptirish; 
- ularni  ilg’or  pedagogik   texnologiyalar  va   ularni  amlaiyotga  tadbiq  etishning
yo’l, usullari bilan qurollantirish; 
- ularda   tarbiyalanuvchi,   o’quvchilar   bilan   muloqotga   kirisha   olish
layoqatlarini rivojlantirish asosida ularga pedagogik ta’sir ko’rsatishning faol
yo’l, usul, shakllari bo’yicha amaliy ko’nikma, malakalarini shakllantirish; 
- bo’lajak mutaxassislarda ilg’or pedagogik tajribalarni o’rganish, tahlil qilish,
umumlashtirish va ularni o’z faoliyatida qo’llay olishga o’rgatish. 
Mazkur kursni o’rganish asosida talabalar DTS talabiga binoan quyidagi bilim
va ko’nikmalarga ega bo’lishadilar: 
- pedagogik faoliyat va uning xususiyatlari; 
- pedagogik qobiliyat, uning yo’nalishlari, ularning shakllanish jarayoni; 
- ta’lim-tarbiya jarayonidagi pedagogik mahorat va uning maqsadi; 
- xamkorlik pedagogikasining shakllari va ijtimoiy munosabatlar doirasiga 
kirisha olishlik; 
- pedagogik nazokat, takt, texnika va texnologiyalarni amaliyotga tadbiq etish. 
Umuman   olganda,   bo’lg’usi   mutaxassis   pedagogik   mahorat   qirralarini
mukammal   bilishi,   bu   borada   yetakchi   mohir   o’qituvchilar   pedagogik   ish
16
  tajribalarini o’rganishlari  zarur.   Quyida o’qituvchi  pedagogik tajribasini  o’rganish
sxemasi keltiriladi. 
1. Maqsadni   o’rganish   vazifalarini   shakllantirish:   dolzarb   mavzularini
aniqlash.  
2..Pedagogik fanlar va ta’lim amaliyoti bilan bog’liq masalalarni hal etishda
mohir o’qituvchilar erishgan natijalarni aniqlash. 
3. Ilg’or pedagogik tajriba to’g’risida faktik materiallarni to’plash: 
1. Bevosita: 
a) o’quv - tarbiya jarayonini kuzatish asosida; 
b) mohir o’qituvchi va ta’lim muassasasi rahbari bilan suhbat asosida; 
d) maktab hujjatlarini o’rganish yo’li bilan amalga oshiriladi. 
2. Bevosita: 
a) pedagogik adabiyotlarni o’rganish; 
b) mohir o’qituvchilar ish tajribalari to’g’risidagi qo’lyozma (doklad, 
uslubiy hujjatlar) materiallarni o’rganish orqali; 
d) o’qituvchiga sirtqi uslubiy topshiriqlar (anketa, xat bilan murojaatlar) 
berish va javoblarini o’rganish asosida; 
e) tahlil, umumlashtirish, xulosa; o’rganilgan tajribaning o’ziga xos 
tomonlari; uning pedagogik tavsifi asoslanishi zarur. 
Pedagogik   maxorat   o’ziga   bolalar   xaqidagi,   ularning   psixologiyasi
to’g’risidagi,   maktab   xaqidagi,   ta’lim-tarbiya   jarayonini   tashkil   etish   va   uning
mazmuni,   metodlari   xaqidagi   keng   bilimlarni   qamrab   oladi.   Bu   bilimlar   umumiy
pedagogik   madaniyatni   tashkil   etadi,   o’qituvchi,   tarbiyachi   bu   madaniyatni
egallamasa   xech   vaqt   o’z   ishining   chinakam     ustasi   bo’la   olmaydi.   Yomon
ma’nodagi eski usuldan, bir qolibdagi tayyor andozalarni ishlatishdan nariga 
o’tmaydi.    
  Biroq   zamonaviy   o’qituvchiga   birgina   umumiy   madaniyatning   o’zi   kifoya
qilmaydi   -   maxsus   bilimlar     va   malakalar:   bolalarni   kuzatish,   ularning   o’zidagi
muxim   narsalarni   aniqlay     olish,   bu   muxim   narsalarni   jamiyatda   vujudga   kelgan
asosiy ijtimoiy g’oyalar bilan taqqoslash, ularni rivojlantirish yo’llari va usullarini
17
  aniqlash,   turli   vositalar,   tarbiyaviy   ta’sir   ko’rsatish   usullarining   o’zaro   bir-biriga
o’tishi dialektikasini chuqur taxlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy
jixatdan bir sistemaga solish malakalari zarur bo’ladi. 
  Pedagogik   mehnatni,   ya’ni   ta’lim   tarbiya   ishlarini   to’g’ri   tashkil   qilish   faqat
iqtisodiy  jixatdan muxim axamiyatga ega bo’lmay, balki ta’lim-tarbiyaning sifatini
oshirishda,uni   takomillashtirishda   hamkatta   axamiyatga   molikdir.   Faoliyatni
to’g’ri, tejamli  tashkil  qilish kishining o’zi uchun   xam, u bilan birga ishlaydigan
kishilar uchun hamqulaylik tug’diradi. 
  Ilg’or   maktablarning   ish   tajribasidan   ko’rinadiki,   xaqiqiy   ilmiy   va   qimmatli
pedagogik   asar   ana   shu   bog’lanish   tufayli   yuzaga   kelishi   mumkin   va   shunday
asardagi   pedagogik   xulosalar,   tavsiyalar   ko’pchilikka   ma’qul   bo’ladi   va
maktablarda ta’lim tarbiyaning takomillashuviga munosib xissa qo’shadi. 
  O’qituvchining  ijodi   xamma  vaqt     maolum   tajribaga   asoslanadi.   CHunki   ijodkor
kishi   nimagadir   intilishi   kerak.   Buning   uchun   yo’lga   yulduz   ilg’or   pedagogik
tajribadir. O’qituvchi ilg’or metod va usullarni egallash xamda o’z ishida qo’llash
yo’llarini   izlab   pedagogik,   ruxshunoslik   va   ta’lim   metodikasining   yutuqlariga
murojat   qiladi.   CHunki   ijodiy   ishlaydigan   o’qituvchi   o’zgalar   tajribasini   taxlilsiz
to’g’ridan-to’g’ri   qabul   qilmay,   o’z   tajribasiga   taqaslab   ko’radi.     SHundan
keyingina   uning   yangi   tomonlrini   qabul   qiladi.   Demak,   ijodkorlik   xissiyot   emas,
balki o’qituvchining uzoq ishlashi, yuksak pedagogik madaniyatining maxsulidir. 
  O’qituvchilik   sharafli,   lekin   murakkab   kasbdir.   Yaxshi   o’qituvchi   bo’lish   uchun
pedagogik   nazariyani   egallashning   o’zigina   yetarli   emas.   CHunki   pedagogik
nazariya   bolalarni   o’qitish   va   tarbiyalash   xaqida   umumiy   qonun   qoidalar,
umumlashtirilgan usuliy g’oyalar bayon etiladi. O’qituvchilarning yosh  individual
xususiyatlarini   e’tiborga   olish   taokidlanadi.   Mktab   xayoti,   amaliy   pedagogik
jarayon   esa   juda   xilma-xildir.   Pedagogik   nazariyaga   mos   kelmaydigan   vaziyatlar
uchrab   turadi.   Bu   o’qituvchini   keng   bilimdonlikni,   puxta   amaliy   tayyorgarlik,
yuksak pedagogik maxorat va ijodkorlikni talab etadi. 
  SHuning   uchun   hammustaqil   O’zbekiston   davlatining   umumiy   ta’lim   maktabida
ishlaydigan o’qituvchi: 
18
  - Pedagogik faoliyatga qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon; 
- Milliy   madaniyat   va   umuminsoniy   qadriyatlarni,   dunyoviy   bilimlarni
mukammal egallagan, diniy ilmlardan hamxabardor, maonaviy barkamol; 
- O’zbekiston   mustaqil   davlat   sifatida   taraqqiy   etishiga   ishonadigan,
vatanparvarlik burchini to’g’ri anglagan, e’tiqodli fuqaro; 
- Ixtisosga doir bilimlari, psixologik, pedagogik bilim va maxoratni, shuningdek,
nazariy ilmlarni mukammal egallagan; 
- O’qituvchilik kasbini va bolalarni yaxshi  ko’radigan xar bir o’qituvchi ulg’ayib
yaxshi   odam   bo’lishiga   chin   ko’ngildan   ishonadigan,   ularning   shaxs   sifatida
rivojlanib, inson sifatida kamol topishiga ko’maklashadigan; 
- Erkin va ijodiy fikrlay oladigan, talabchan, adolatli, odobli bo’lmog’i darkor. 
Qobiliyat  faoliyat  jarayonida  paydo bo’ladi   va rivojlanadi. Qobiliyat   malka
va udda buronlikdan farq qiladi. 
Malaka va udda buronlik   mashq o’qish natijasida  xisoblansa qobiliyatning
rivojlanish   uchun   esa   yana   isteodod,   layoqat   va   zexn   ya’ni   inson   nerv   tuzimida
anatomi-fiziologogik   xususiyat   bo’lishi   hamzarur.   Ana   shu   tabiiy   zaminda
qobiliyat deb ataluvchi ruxiy xususiyat taraqqiy etadi. 
Pedagogik   faoliyatning   samarali   bo’lishi   uchun   o’qituvchida     qobiliyatning
quyidagi turlari mavjud bo’lmog’i va tarbiyalab yetishtirilmog’i lozim. 
- Bilish qobiliyati-     fanning tegishli soxalariga oid matematika, fizika , biologiya,
adabiyot   va   xokazolarga   doir   qobiliyatdir.   Bunday   qobiliyatga   ega   bo’lgan
o’qituvchi fanni o’quv kursi xajmidagina emas, balki ancha keng va  chuqurroq
biladi,   o’z   fani   soxasidagi   kashfiyotlarni   xamisha   kuzatib   boradi,   materialni
ipidn   ignasigacha   biladi,   unga   nixoyatda   qiziqadi,   oddiy   tadqiqot   ishlarini
hambajaradi. 
- Tushuntira   olish   qobiliyati   -      o’quv   materialini   o’quvchilarga   tushunarli   qilib
bayon   eta   olish,   o’quvchilarda   mustaqil   ravishda   faol   fikrlashga   qiziqish
uyg’otish   qobiliyatidir.   O’qituvchi   zarur   xollarda   o’quv   materialini   o’zgartira
olish,   qiyin   narsani   oson,   murakkab   narsani   oddiy,   noaniq   narsani   tushinarlli
qilib o’quvchilarga yetkaza olishi darkor. 
19
  O’quvchilar   ruxiyatini   xisobga   olish   zarur.   Qobiliyatli     pedagog
o’quvchilarning bilmi va kamolat  darajasini xisobga oladi, ularning nima bilishlari
va xali nimani bilmasliklarini, nima unitib qo’yganliklarini tasavvur etadi. 
Qobiliyat o’qituvchi dars materialini bayon etish jarayonida o’quvchilarning
qanday   o’zlashtirayotganliklarini   qator   belgilar   asosida     payqab   oladi   va   zarur
xollarda bayon qilish usulini o’zgartiradi. 
Kuzatuvchanlik   qobiliyati-   o’quvchining,   tarbiyalanuvchining   ichki
dunyosiga   kira   olish   qobiliyati,   o’quvchi   shaxsini   va   uning   vaqtinchalik   ruxiy
xolatlarini   juda   yaxshi   tushuna   bilish   bilan   bog’liq   bo’lgan   psixologik
kuzatuvchanlikdir.   Bunday   o’qituvchi   o’quvchining   ruxiyatidagi   ko’z   ilgamas
o’zgarishlarni hamfaxmlab oladi. 
- O’quvchilar   bunday   uqituvchi   xaqida:   Qaramayotganga   o’xshaydi-yu,   xamma
narsani   ko’rib   turadi!   O’quvchining   xafa   bo’lganligini   yoki   dars
tayyorlamayotganligini ko’zidan biladi, deydilar. 
- Tashkilotchilik   qobiliyati      –   birinchidan,   o’quvchilar   jamoasini   uyushtirish,
jipslashtirish,muxim   vazifani   xal   etishga   ruxlantirishni,   ikkinchidan,   o’z   ishini
to’g’ri uyushtirishni nazarda tutadi. 
O’z ishini tashkil etish deganda ishni to’g’ri rejalashtira olish va uni nazorat
qila bilish nazarda tutiladi. 
Tajribali   o’qituvchilarda   vaqtni   o’ziga   xos     xis   etishini   vaqtga   qarab   to’g’ri
taqsimlay olish, belgilangan muddatda ulgurish xususiyati xosil bo’ladi. 
- Obro’ ortira olish qobiliyati     -  o’quvchilarga bevosita emotsional-irodaviy ta’sir
ko’rsatish     va   shu   asosida     obro’   qozona   olishdir.   Obro’   faqat   shu   asosdagina
emas,   balki   o’qituvchining   fanni   yaxshi   bilishi,   mexribonligi,   nazokatliligi   va
xokazolar asosida hamqozoniladi. 
Bu     qobiliyat   o’qituvchi   shaxsiy     sifatlarining   butun   bir   yig’indisiga,
chunonchi uning ifodaviy sifatlariga dalilligi, qatoiyligi, talabchanligi, shuningdek
o’quvchilarga  ta’lim   xamda tarbiya  berish  masouliyatini  xis  etishga,  o’zining xaq
ekanligini   ishonishga,   bu   ishonchni   o’quvchilarga   yetkaza   olish   kabilarga
hambog’liq. 
20
  Mohir   o’qituvchi   talabalarda   o’qishga   bo’lgan   qiziqishlarni   shakllantirish
va doimo rivojlantirib borish uchun quyidagilarga amal qilishi muhimdir: 
1. Talabalarni bilishga intilishini, fanga umuman olganda aqliy 
mehnatga qiziqishlarini  rivojlantirish  o’quv  jarayonini 
shunday  tashqil  etilishini ta’minlaydiki, unda talaba faol 
harakat qiladi, mustaqil izlanish va yangi omillarni "kashf etish"ga, 
muammoli vaziyatlarni o’zi hal etishga intiladi.  
2. O’quv faoliyati boshqa faoliyatlar kabi faqat turlicha 
bo’lgandagina, qiziqarli bo’ladi. Bir xil usulda axborot berish va bir xil 
usuldagi harakatlar tez orada zerikishni vujudga keltiradi.  
3. Fanga bo’lgan qiziqishni shakllantirishda bu fanni va uning 
ayrim qismlarini o’rganishning zarurligi, muhimligi va maqsadga 
muvofiqligini talabalarga anglatish juda zarurdir.  
4. O’tilayotgan material oldingi material bilan qanchalik ko’proq 
bog’lab tushuntirilsa, u talabalarga shunchalik qiziqarliroq tuyuladi. O’quv  
materialini talabalarni qiziqtiradigan narsalar bilan bog’lab tushuntirish ham,
ularni darsga qiziqtirishda muhim rol o’ynaydi.  
5. O’rtacha qiyinlikdagi o’quv materiali ham talabalarda qiziqish 
uyg’otmaydi. O’quv materiali bir oz qiyinroq, lekin talabalar kuchi 
yetadigan bo’lishi kerak.  
6. Talabalar bajargan ishlarni tez-tez tekshirish ham ularni fanga 
bo’lgan 
qiziqishini uyg’otadi.  
7. O’quv materialining aniqligi, hissiyotga boyligi, o’qituvchining 
zavqlanib gapirishi ham talabaga, uni fanga bo’lgan qiziqishini ortishiga juda katta
ta’sir ko’rsatadi.  
Yuqoridagi ta’riflarda o’qituvchining qaysi jihati yaqqol ko’zga tashlanadi? 
Ilg’or o’qituvchilar o’qitish metodlarini tanlashga alohida e’tibor beradilar.
Talabalarning   frontal,   differentsiyalashgan   va   yakka   tartibdagi   faoliyatlilarining
umumiy   jihatlari   ko’proq     bo’lsada,   ularni   tashqil   etish   o’qituvchidan   o’ziga   xos
21
  ijodiy yondoshishni talab qiladi. Talabalik faoliyatining ob’ektini tarkibi va o’ziga
xosligi uning har bir aniq vaziyatga ijodiy yondoshishini taqozo qiladi. Agar butun
sinf, guruh va alohida shaxsga nisbatan bir xil metod bilan ta’sir ko’rsatilar ekan,
unda tarbiyasi ham, ijodiy yondoshish ham barbod bo’ladi.  
Ayrim   hollarda   o’qishga   qiziqtiruvchi   metodlardan,   boshqa   hollarda   esa
burch   va   javobgarlikni   his   etishni   rag’batlantiruvchi   metodlarga   ko’proq   e’tibor
berish   tavsiya   etiladi.   Tajribali   o’qituvchilar   o’tilayotgan   mavzuni   xalq   xo’jaligi
masalalarini   hal   etishdagi   ahamiyatiga   oid   qiziqarli   misollar   keltiradilar,   didaktik
o’yinlardan,   talabalar   faolligini   rag’batlantiruvchi   turli   usullardan   foydalanadilar.
Lekin   talaba   faoliyatida   hamma   narsani   ravshan   va   qiziqarli   holda   tasavvur   etish
qiyin. SHuning uchun ham o’qituvchi talabalarda paydo bo’ladigan qiyinchiliklarni
yengish uchun o’ziga iroda va qat’iylikni ham tarkib topshirishi zarur.  
Darsdagi faoliyatning turli-tumanligi haqida. 
Mohir   pedagoglar   ma’ruza,   seminar,   munozara,   konferentsiya,   o’quv
sayohati, talaba-maslahatchilar yordamida mustaqil dars, ko’rik-konkurs kabi dars
turlaridan foydalanishga alohida e’tibor beradilar.  
O’qituvchining mohirligi yuqorida kayd qilingan noan’anaviy dars turlarini
o’tish texnikasining egallashida namoyon bo’ladi.  
Talabalar   tafakkurini   rivojlantirishda   ma’ruza   darslarning   ahamiyati
kattadir.   Tajribaning   ko’rsatishicha,   ma’ruzani   boshlashdan   oldin   bu   materialni
o’rganishda   ko’zlangan   aniq   maqsadni   ta’kidlash   lozim.   So’ngra   bilimlarni
egallash   g’oyani   isbotlash,   oqilona   harakat   usullarini   tanlash   printsiplarni
ko’rsatish zarur. SHundan so’ngina mavzuni mohiyatini ochib beriladi.  
O’z   ishiga   ijodiy   yondoshadigan   o’qituvchilar   ma’ruza   davomida   dialog,
savol-javob,   qaytarish,   ziddiyatli   vaziyatlar,   o’xshatishlar   va   boshqa   faoliyat
turlaridan unumli foydalanadilar.  
Talabalarga   yangi   bilimlarni   va   qonuniyatlarni   kashf   etish     bilan   bog’liq
bo’lgan   aqliy   faoliyatni   rivojlantirishda   seminar   darslar   muhim   ahamiyat   kasb
ztadi. Ilg’or o’qituvchilar tajribalarida ta’kidlanganidek, seminar darsda eng qoloq
22
  talaba ham boshqa turdagi darsda uddalay olmaydigan miqdordagi aqliy ish bajarar
ekan. Mashg’ulotlar odatdagidan tashqari noan’anaviy usullarda olib boriladi. 
Ba’zan   u  munozara   yoki   suhbat   shaklida   bo’lishi   mumkin.  Lekin  o’quv  materiali
aniq va ishonarli qilib bayon etiladi.  
Ilg’or   o’qituvchilar   ish   tajribasida   munozara   darslar   ham   muhim   o’rin
egallab kelmoqda. O’qituvchilarni ta’kidlashlaricha, munozara darslarni o’tish juda
katta   mohirlikni   talab   etadi.   Bunda   eng   avvalo   talabalar   fikrlarini   taqqoslash   va
ularning   fikrlaridagi   qarama-qarshiliklarni   aniqlash   muhimdir.   Lekin   darsning   bu
turini   har   doim   qo’llash   maqsadga   muvofiq   emas,   chunki   birinchidan,   hamma
mavzular   ham   munozarabop   emas,   ikkinchidan   munozaraga   tayyorgarlik   ko’rish
o’qituvchidan juda ko’p vaqt talab qiladi.  
Tabiat qo’ynida yoki ishlab chiqarish sharoitida o’tiladigan darslar ham 
talabalarni fanga bo’lgan qiziqishlarini ortishida muhim rol o’ynaydi 
Darsning noan’anaviy shakllaridan biri ko’rik-konkurs darsidir. Bunda sinf
(guruh)   talabalari   3-4   tadan   guruhlarga   bo’linib,   mavzuni   mustaqil   o’zlashtirib
darsni   o’zlari   bayon   qiladilar.   Darsning   bu   turi   musobaqa   shaklida   o’tkazilgani
uchun   har   bir   talaba   unga   sidqidildan   astoydil   tayyorgarlik   ko’rishga   intiladi.
Baholashda   ham   guruhdagi   barcha   talabalar   ishtirok   etadilar.   Bunda   darsning
mazmuni,   metodik   ta’minoti,   materialni   tushuntirishni   o’ziga   xosligiga   alohida
e’tibor   beriladi.   Talabalarni   guruhchalarga   bo’linib   ishlashlari   esa   ularni   jamoada
hamkorlik bilan ishlashga, o’zaro yordam berishga o’rgatadi.  
Muammoli   o’qitish   bunyodkor   va   ilg’or   o’qituvchilarning   tajribasiz
o’qituvchidan   tubdan   farq   qiluvchi   tomonlari   quyidagilardan   iborat:   Tajribasi
bo’lmagan   o’qituvchilar   darsda   talabalarga   asosan   bilimlarni   tayyor   holda
beradilar.   Bunday   o’qituvchilar   darsda   ko’proq   o’quv   materialini   o’qituvchi
tushuntirishidan yoki darslikdan talabalarning yod olishiga harakat qiladilar. Ba’zi
o’qituvchilar esa "hammabop" kombinatsiyalashgan darsga o’ta berilib ketadilar va
bir xil andoza bo’yicha ishlaydilar. Albatta, bu o’qitishdagi muammoni izlab topish
va muammoli vaziyatlar yaratishdan oson. Ba’zi o’qituvchilar esa rivojlantiruvchi
ta’lim mohiyatini to’la-to’kis tushunib yeta olmaydilar. Ular yetarli daraja didaktik
23
  va   umumpedagogik   ma’lumotlarga   ega   emaslar.   Natijada   muammoli   o’qitishni
joriy etishda muvaffakiyatsizlikka uchraydilar.  
M.   I.   Maxmutov   ta’kidlaganidek,   hozirgi   zamon   o’qituvchilari   uchun
muammoli   metodni   joriy   etish   qiyinchilik   tug’diradi,   chunki   «o’quv   dasturlari   va
darsliklar»   an’anaviy   pedagogik   tafakkur   asosida,   eskirib   qolgan   didaktika   va
metodikaga   asoslangan.   O’quv   materialini   bayon   etish   mantig’i   esa   uni   batafsil
(ipidan-ignasigacha)   tushuntirishni   talab   qiladi   va   talabalarning   mustaqil   ijodiy
faoliyatlariga deyarli e’tibor berilmaydi.  
Mohir talabalar, o’z ishining ustalari uchun esa talabalar bilan demokratik
uslubda   muloqot   qilish   va   talabalarning   ijodiy   tafakkurlarini   rivojlantiruvchi
muammoli   metodlar   sistemasini   qo’llash   xarakterlidir.   Ular   bilimlarni
o’zlashtirishni barcha bosqichlarida muammoli vaziyat yaratishga erishadilar. Ular
talabalarning   formula   va   qonunlarni,   son-sanoqsiz   raqamlar   va   ismlarni,   yuzlab
qoida   va   ta’riflarni   soxta   yod   olishlarini,   ularning   xotiralarini   hayotda   kerak
bo’lmaydigan narsalar bilan to’ldirib band qilishni qoralaydilar.  
II-Bob  PEDAGOGIK MAHORATNI USULLARI 
2. 1.-§   Pedagogik mahorat va muomala madaniyati 
Pedagogik   muomala   pedagogik   mahoratning   shakllanishida   eng   muhim
vositalardan biri bo’lib, u pedagogik faoliyatning asosiy quroli hisoblanadi. Qator
pedagog   va   psixolog   olimlar   bu   sohada   olib   borgan   ilmiy   tadqiqotlari   natijasi
o’laroq muomala o’qituvchi faoliyatida katta. ahamiyat kasb etishini isbotlaganlar. 
Pedagogik   muloqot   o’qituvchi   va   o’quvchilarda   dars   payti   va   darsdan
tashqari vaqtlarda: 
- qulay psixologik muhitni yaratish vositasi sifatida; 
- o’qituvchi   bilan   o’quvchilarning   bevosita   muomalasini   pedagogik
ta’sir ko’rsatishning o’ziga xos usuli sifatida ham qo’llashni taqozo etadi. 
Muomala   -   axborot   jarayonidir.   Axborot   ikki   yo’nalishda:   boshqarish
subektidan (pedagogdan) boshqarish obektiga (o’quvchilarga) boradi va, aksincha,
obektdan   subektga   boradigan   vositadir.   Pedagog   tarbiyalanuvchilar,   umuman
24
  jamoa   haqida,   undagi   ichki   jarayonlar   haqida   hilma-xil   axborotlarga   ega   bo’ladi.
O’z   navbatida,   pedagog   muomala   jarayonida   tarbiyalanuvchilarga   maqsadga
qaratilgan   hamda   har   bir   shaxs   hayotiga   kirib   boradigan   axborotlarni   ma’lum
qiladi. 
Pedagog   muomala   orqali   qanday   axborot   olishini   qarab   chiqar   ekanmiz,
o’quvchining   shaxsi   haqidagi   axborotning   muhimligini   alohida   ta’kidlab   o’tish
kerak.   Bevosita   muomala   shaxsni   g’oyat   hilma-hil   sharoitlarda   va   ko’rinishlarda
o’rganishga imkon beradi. U shaxsning  xulq-atvorida namoyon bo’ladigan yorqin
va eng ta’sirchan tashqi belgilarni qayd etish bilangina kifoyalanmaydi. 
Pedagog   o’quvchilar   bilan   muomala   qilar   ekan,   juda   mayda   detallarni   ham
anglab   olishga   qodir   bo’ladi,   bu   detallar   sirtdan   qaraganda   unchalik   ahamiyatli
bo’lmay   shaxsdan   sodir   bo’layotgan,   uni   tushunish   uchun   juda   muhim   bo’lgan
zarur ichki jarayonlar ko’rinishlarining alomatlari bo’lishi ham mumkin. 
Bu hol shaxsni chuqur tushunish imkonini berib, tashqi qatlam ostida boshqa
usullar bilan aniqlab bo’lmaydigan narsalarni topish imkonini beradi. Bolalar bilan
bevosita   muomala   pedagog   jamoadagi   yoki   ayrim   o’quvchilardagi   biron   bir
voqeaning   rivojlanish   jarayonida   o’rganish   zarur   bo’lganda   ro’y   berayotgan
hodisalar   va   jarayonlarning   sabab-oqibat   aloqalarini   payqab   olishdan,   ularning
tuzilishi, paydo bo’lishi va rivojlanishini kuzatish, bundan tashqari, bu hodisalar va
jarayonlarning   yanada   takomillashuvi   to’g’ri   ketayotganligini   ma’lum   darajada
oldindan aytib berish kerak bo’lganda ham zarurdir. 
Ayni bir xil hodisaning turli kishilar tomonidan zuhur qilinishidagi  farq - u
shaxsning  o’tmishdagi  tajribasiga  bog’liqligi  bilan izohlanadi.   Bunday tajribaning
uch jihati bor: 
- umuman, hayotiy tajriba; 
- pedagogik faoliyat tajribasi; 
- muayyan jamoa, o’quvchilar bilan muomalada bo’lish tajribasi. 
1. Pedagogning   boshqa   kishilar   bilan   muomalada   bo’lish   tajribasi,   bu
tajribaning   boyligi   va   muntazamliligi   darajasi,   pedagog   o’zi   shaxs   sifatida   qay
25
  darajada   shakllanganligi,   uning   voqelikni   qay   darajada   idrok   etishiga   va   olingan
axborotga baho berishga qodirligini aniqlab beradi. 
2. Ikkinchi   tomondan,   pedagog   faoliyati   kishini   o’zi   duch   keladigan
hodisalarni tahlil etish va umumlashtirish tajribasi bilan boyitadi. Bu esa sheriklari
ahvolini fahmlab olish va ular haqida hukm yuritish qobiliyatini oshiradi. 
3. Nihoyat,   pedagogning   o’quvchilar   bilan   muomalasi   shunga   olib
keladiki, u o’quvchilarning xatti-harakatlaridagi chuqur ma’no va haqiqiy sababni
turli   vaziyatlarda   payqab   oladi,   buning   uchun   namuna   sifatida   u   o’zi   tez-tez
keltirgan   dalillardan   va   o’quvchilarning   xulq-atvoridan   foydalanadi.   Pedagogik
muomala   ijtimoiy-ruhiy   jarayon   sifatida   shaxsning   bilishi   axborotlar   almashish,
faoliyatni tashkil etish, o’z-o’zini anglash, rol almashish kabi vazifalarni bajaradi.
Bu   vazifalarni   bilish   va   o’rganish   yosh   mutaxassislar   uchun   dars   paytida   va
darsdan   tashqari   paytlarda   muomala   yagona   jarayon   ekanligini   anglab   yetishga
imkon yaratadi. 
O’qituvchi   darslarni   rivojlaitirish   asosida   mashg’ulot   materialini
o’zlashtirish   yo’llarinigina   emas,   balki   o’quvchining   o’zini   anglashi   uchun,
histuyg’ularini   ifodalashi   uchun   sharoitlar   yaratishni   ham   o’ylaydi.   eng   avvalo,
o’qituvchi   yordamga   muhtoj   o’quvchilar   taqdiri   haqida   qayg’uradi,   ular   bilan
hamkorlik yo’llarini topadi. 
Muomalada   munosabat   va   o’zaro   harakat   deb   ataluvchi   tomonlarni
ko’rsatish mumkin. Bu aysbergning suv osti va suv usti qismlariga o’xshash bo’lib,
ko’zga   ko’rinuvchi   qismida   nutqiy   va   nutqsiz   harakatlar   seriyasini,   ko’zga
chalinmaydigan   qismida   harakatlarga   ehtiyojlar   motivlari,   qiziqishlar,
histuyg’ularni   ko’rsatish   mumkinki,   bular   hammasi   bir   bo’lib   kishini   muomalaga
undaydi.   Tadqiqotlarning   ko’rsatishicha,   pedagoglardagi   bilimlarga   nisbatan
emosional   ijobiy   munosabat,   ularning   o’qishi   va   xulqidagi   ayrim   kamchiliklarga
nisbatan   ishchan   vaziyatdagi   to’g’ri   muomala,   xotirjamlik   va   tenglik   asosida
munosabat   ishonch   tuyg’ularini   shakllantiradi.   Bolalarga   nisbatan   salbiy
munosabat   («Senlarning   sinfingdan   to’ydim»,   «Donolik   qilasanu,   lekin   to’g’ri
yozolmaysan»),   o’qituvchi   pozisiyasidagi   beqarorlik   o’quvchilar   o’rtasida
26
  ishonchsizlikni   tug’diradi,   shuningdek,   ikkiyuzlamalik,   xushomadgo’ylik   kabi
zararli   hislatlarni   yuzaga   keltiradi.   Bularning   hammasi   butun   o’quv-tarbiya
jarayonida o’z izini qoldiradi. 
Murabbiy   hech   qachon   o’quvchining   g’oyasi   o’qituvchi   shaxsidan   ayri
emasligini   unutmasligi   darkor.   SHunday   qilib,   tadqiqotlar   o’qituvchining   sinf
jamoasiga nisbatan munosabatini uchta asosiy uslubga: 
- barqaror ijobiy; 
- passiv ijobiy; 
- beqaror ijobiy uslubga ajratadilar. 
A. A. Leontev o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari haqida xulosa chiqarib,
«salbiy»   va   «beqaror»   o’qituvchilar   o’zlariga   nisbatan   salbiy   munosabatni
tug’diradilar, deb ta’kidlaydi. 
Mutaxassislarning   uqtirishicha,   o’qituvchi   va   o’quvchi   o’zaro
munosabatlarida uch xil uslub ko’zga tashlanadi. 
1. Avtoritar uslubi. 
O’qituvchi barcha o’quv-tarbiyaviy ishlarini yakka hokimlik asosida tashkil
etadi   va   amalga   oshiradi.   Harakatning   asosiy   shakllari   -   buyruq,   ta’kidlash,
tavsiyalar, hayfsan berishdan iborat. 
2. Demokratik uslub. 
Bu   rahbarning   jamoa   fikriga   tayanishi   asosida   quriladi.   U   o’z   faoliyati
maqsadini har bir o’quvchi ongiga yetkazishga, hammani birdek maqsadni amalga
oshirishga   yo’naltiradi.   SHu   asosda   munosabatlarda   o’zaro   ishonch,   hamkorlik
tug’iladi,   o’quvchilarda   rag’bat,   o’z   kuchiga   ishonch,   o’z-o’zini   boshqarish
shakllanadi. Bunday o’qituvchilar vazifalarni teng taqsimlaydi, ularning o’ziga xos
hususiyatlari va qobiliyatlarini hisobga oladi. Faollikni rag’batlantirib, tashabbusni
rivojlantiradi. Munosabatlarning asosiy usullari - iltimos, maslahat, o’zaro axborot
almashishdan iborat bo’ladi. 
3. Liberal uslub. 
27
  Anarxiya   va   o’zibo’larchilikka   asoslangan   munosabatdir.   Bunday   rahbar
jamoa   hayotiga   aralashmaslikka,   betaraflikka   asoslanadi,   turli   masalalarni   yuzaki
hal etadi, boshqalarning ta’siriga tez beriladi. 
Javobgarlikni   his   qilmaslikka   harakat   qiladi   Bunday   o’qituvchilar   hech
qanday   obro’ga   ega   bo’lmaydi.   O’qituvchining   bolalar   bilan   muomalasi
muvaffaqiyatli   bo’lishi   ko’p   jihatdan   unda   pedagogik   qobiliyatning   mavjudligiga
va pedagogik nazokat (odobi)ni egallaganiga bog’liq bo’ladi. 
Psixologiyada   pedagogik   qobiliyatlar   deganda   insonning   muayyan
psixologik   hususiyatlarini   tushunish   qabul   qilingan.   Bu   hususiyatlar   uning
o’qituvchi vazifasida bolalarni o’qitish va ta’lim berishda yuksak natijalarni qo’lga
kiritish sharti hisoblanadi. 
Ma’lumki,   shaxsning   u   yoki   bu   qobiliyatlarini   hosil   qiluvchi   hislatlar   va
hususiyatlar   orasida   bir   xillari   yetakchi   rol   o’ynasa,   boshqalari   yordamchi   rol
o’ynaydi.   Pedagogik   faoliyatda   shaxsning   o’zaro   fikr   almashuvi   bilan   bog’liq
xususiyatlari yetakchi rol o’ynaydi. Birinchi navbatda, perseptiv, ya’ni idrok qilish
sohasiga taalluqli xususiyatlar (ulardan eng muhimlari kuzatuvchanlikdir) yetakchi
rol o’ynaydi. O’qituvchiga o’quvchi psixologiyasini uning psixik holatini o’xshash
tarzda   idrok   etish,   muayyan   holda,   umuman,   sinf   jamoasining   avvaliga   xususan
mazkur pedagog ahvoliga to’g’ri baho berish imkonini beradi. Nihoyat o’qituvchi
shaxsining   fikr   apmashuvi   bilan   bog’liq   xususiyatlarning   uchinchi   tarkibiy   qismi
deb   ijtimoiy   o’zaro   harakatda   bo’lgan   yuksak   rivojlangan   ehtiyojini   hisoblash
mumkin.   U   bilimlarni   boshqalarga   berishga,   bolalar   bilan   muomala   qilishga
intilishida, bolalar jamoasini tashkil etish istagida namoyon bo’ladi. 
O’qituvchi   o’z   navbatida,   o’quvchilarni   ular   muhitidagi   o’zaro
munosabatlarni,   hozirgi   daqiqada   qanday   bo’lsa,   huddi   shunday   idrok   etish   va
ko’rish   mahoratini,   ya’ni   ta’lim-tarbiya   jarayonida   ro’y   berayotgan   narsalarni
ichidan idrok etish mahoratini doimo takomillashtirib borishi lozim. 
Pedagogik   vaziyatlar   tez-tez   o’zgarib   turadigan   sharoitda   o’qituvchining
vazifasi ro’y bergan vaziyatga tez-tez mo’ljal bo’lib, unga to’g’ri baho bera bilish
zarur tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan to’g’ri qarorga kelishdan iboratdir. 
28
  Agar o’qituvchi bolalarning xatti-harakatlarini  faqat to’g’ri idrok etib, baho
bera   bilsa,   ularni   vujudga   keltirgan   sabablarni   chuqur   ko’ra   olsa,   o’zida   sabot,
o’zini   tuta   bilish,   sabr-toqat,   sezgirlik   kabi   fe’l-atvorni   rivojlantyra   olsagina
yuqoridagi   vazifani   hal   etish   mumkin.   Bu   pedagogik   nazokatga   rioya   qilishning
zarur shartidir. 
Nazokat   me’yor   yoki   odob   qoidapariga   rioya   qilishni   bildiradi.   Pedagogik
nazokat   me’yor   tuyg’usi   va   o’z   o’quvchilari   bilan   to’g’ri   munosabatga   amal
qilishdir.   Pedagogik   nazokatning   psixologik   asoslari   deb,   bir   qolipdagi   fikrlar
(barqaror tasavvurlar), ijtimoiy yo’l-yo’riqlar va shaxsiy hislatlarning jamini aytish
mumkin. Ular  o’qituvchining o’quvchilar  bilan muomala sohasidagi  hulq-atvorini
belgilab   beradi.   Biroq   bu   tarkibiy   qismlar   o’zgarmaydigan   narsalar   emas.   Ular
o’qituvchining butun faoliyati mobaynida qaror topib boradi, ya’ni o’qituvchining
o’zi   ularning   tarkibiy   qismini   ma’lum   darajada   o’zgartirishga   moyil   bo’ladi,
pedagogik   nazokatni   ko’proq   egallashga   intiladi,   o’quvchilar   bilan   o’zaro
munosabatlarini eng qulay shaklga keltirishga harakat qiladi. 
Tabiyki,   pedagog   batamom   aniq   va   muayyan   nuqtai   nazarda   turgan
taqdirdagina   uning   o’quvchilar   bilan   o’zaro   munosabatlarida   ishonch   vaziyati
vujudga   kelishi   lozim.   Bunda   gap   pedagogning   tashqi   holati   haqida   emas,   balki
jamoadagi   ichki   holati   haqida   boradi.   U   shundan   iboratki,   pedagog   bolalarning
kattalar   bilan   muomalada   bo’lishiga   yuqorida   eslatib   o’tilgan   ehtiyoj   asosida
ularning   munosabatlari   sistemasiga   ma’lum   darajada   kirib   borishga   muvaffaq
bo’ladi.   Bunday   holda   u   bolalar   muhitida   ro’y   beradigan   va   tashqi   kuzatishdan
yashirin bo’lgan jarayonlarni o’rganish imkoniga ega bo’ladi. U o’z oldida turgan
vazifalarni hal qilish uchun bolalarning o’zini ma’lum darajada jalb qila oladi. Bu
narsa   suhbatlarda,   bolalar   bi-lan   birga   ularning   hayotidagi   turli   voqealarni   tahlil
qilish,   ro’y   berayotgan   narsalarga   ularning   qarashlarini,   tevarak-atrofdagi
narsalarga beradigan bahosini aniqlab olishi mumkinligida ko’rinadi. 
Agar   bolalar   bilan   o’qituvchi   o’rtasida   ishonch   munosabatlari   o’rnatilgan
bo’lsa,   ular   hayotining   og’ir   damlarida   uning   huzuriga   yordam   so’rab   keladilar.
O’z   quvonchlarini   u   bilan   baham   ko’radilar.   Nihoyat   ishonch   munosabatlari
29
  pedagogning bolalarni turli vaziyatlarda, ya’ni ba’zi hollarda anglab bo’lmaydigan
vaziyatlarda ko’rish imkonini beradi. 
Masalan,   bolalar   bilan   shunday   vaziyatlarda   muomalada   bo’lish   juda
muhimki,   bunda   ularning   xulq-atvorini   maktab   sharoitidagidan   boshqacha
andozada   boshqaradi.   Bunda   pedagog   o’quvchilar   bilan   norasmiy   sharoitda
muomala qilish uchun har doim o’zining qanday yo’l tutishini aniqlab olishi zarur. 
O’quvchining   o’z   o’quvchilarini,   ularning   fe’l-atvori,   tengdoshlari   va
kattalar   bilan   munosabatlarini,   turli   voqealarga,   muomalalarga   va   hokazolarga
munosabatlarni   doimo   o’rganib   va   bilib   borishga   intilishi   muhimdir.   O’qituvchi
bolalarni   qanchalik   yaxshi   bilib   olsa,   unda   bolalar   bilan   munosabatlarda
xushmuomala   bo’lish   imkoniyatlari   shu   qadar   ko’proq   bo’ladi.   Lekin   o’qituvchi
o’z   o’quvchilari   bilan   yaqinroq   bo’lishga   harakat   qilar   ekan,   ba’zan   tegishli
hollarda   o’zi   yeshitmasligi   lozim   bo’lgan   narsalarni   eshitmasdan   o’tib   ketishi
lozim.   Bunga   sabab   eshitish   odobsizlik   bo’lishi   mumkinligi   yoki   vaziyat   noaniq
bo’lib turganda, eshitish darhol aniqlik kiritishni taqozo qilishidadir. 
O’quvchilar   bilan   o’z   munosabatlarini,   muomalasini   baqiriq   va
maydachuyda   narsalarga   aralashishga   aylantirib   yubormaslik   uchun   kundalik
ishlarda   nimanidir   sezmay   qolishga   o’rganishi   muhimdir.   Nihoyat,   ba’zan   biror
narsani tushunmay qolish ham foydali bo’ladi. 
O’qituvchining   muhim   ijtimoiy   yo’l-yo’riqlaridan   biri   dilkashlikdir.
An’anaviy   dilkashlik   yoki   odamlarga   aralashmaslik   shaxsning   o’ziga   xos
xususiyatlari deb qaraladi. Bu butunlay qonuniy holdir. Lekin, bunday yondashuv
bir   tomonlamadir.   U   dilkashlik,   odamlarga   aralashmaslik   shaxsning   o’ziga   xos
xusu-siyatlarigina   bo’lib   qolmay,   shu   bilan   birga,   odamning   u   yoki   bu
vaziyatlardagi muayyan xulq-atvori hamdir, ya’ni ijtimoiy yo’l-yo’rigidir. 
O’quvchilar   bilan   munosabatlar   sohasidagi   eng   muhim   sosial
yo’lyo’riqlarning   ayrimlari   ana   shulardan   iboratdir.   O’qituvchida   ularning
mavjudligi   uning   pedagogik   nazokatga   rioya   qilishning   zamini   va   sharti   ham
hisoblanadi. 
30
  Muomala ijtimoiy jarayon bo’lib, u jamiyatda yosh avlodning shakllanishi va
tarbiyasiga   ta’sir   ko’rsatuvchi   barcha   sohalarga   kirib   boradi.   Bu   fikr   o’quvchilar
muomalasiga   nisbatan   ham   to’g’ridir,   chunki   uyushgan   jamoalarga   yoki   stixiyali
guruxlarga dastavval ular doirasida u yoki bu amaliy faoliyatni (hordiq chiqarish va
ma’naviy   faoliyatni   ham   kiritganda)   yo’lga   qo’yish   maqsadi   bilangina   birlashib,
ular   bu   guruhlarda   muomalaga   kirishadilar,   uning   pirovard   maqsadi   ular   uchun
sirtdan   qaraganda   muomalaning   o’zi   maydonga   chiqadi,   aslida   esa   o’z   hayotiy
yo’lining aniq bir bo’lagida hayot ma’nosini topishdir. 
O’quvchilar   muomalasining   mazmuni,   tomonlari   ular   faoliyatining   butun
xilma-xilligi   bilan   belgilanadi.   Har   bir   yoshdagi   o’quvchilar   uchun   muomalaning
o’ziga   xos   hissiy-ma’naviy   g’oyasi   xosdir.   Muomalaning   asosiy   g’oyasidagi   farq
shunda   namoyon   bo’ladiki,   u   har   bir   yosh   bosqichidagi   o’quvchi   shaxsining
shakllanishi   va   rivojlanishi   xususiyatini   belgilab   beradigan   yetakchi   ijtimoiy
munosabatlarni   asosiy   munosabatlar   sifatida   o’z   ichiga   oladi.   Umuman   olganda,
o’quvchilar muomalasining mazmuni turmushning turli sohasini, hayotning voqeiy
qatlamini, g’oyaviy ahloqiy muomalalari va hissiy tomonini qamrab oladi. Yoshga
qarab har bir qatlamning aniq mazmuni va ularning o’zaro nisbati turlichadir. Har
bir   yosh   bosqichidagi   muomalaning   asosiy   g’oyasi   o’quvchilar   muomalasining
asosiy   mazmunini   aks   ettirib,   muomala   mazmunining   u   yoki   bu   tomoni   uchun
bo’lishini belgilab beradi va asosan, uning xilma-xil bo’lishini cheklamay, bo’lgan
rejani tashkil etadi. 
Natijada   jamoa   faoliyatidagi   muomala   o’quvchilar   o’rtasida,   ular   bilan
pedagoglar   o’rtasida   ham   samarali   bo’lib   boradi.   Muomala   jarayonida   muayyan
normalar vujudga keladi va qaror topadi. 
Ular   jamoadagi   rollararo   muomalani   ham,   shaxslararo   muomalani   ham
tartibga   solib   turadi.   O’quvchilarning   ijodkorligi   va   faoliyatchanligi   ular
muomalasining   mazmuniga  muhim   ta’sir   ko’rsatadi,   yetarli   darajada   axborotlarga
boy bo’ladi.  
2.2. -§    Talabalar madaniyati shakllantirish jarayonini tashkil etish.
 
31
    Talaba bu o’tilgan mavzularni puxta o’zlashtirganidan so’ng: 
-Kasb-xunar texnika ta’lim tizimining maqsadlarini o’tganadi; 
- Muhandis-pedagog   shaxs   madaniyatini   rivojlantirish   jarayonida   dasturlarni   asos
qilib olishi; 
- O’qitishda va tarbiya berishda  talabalarga yo’l qo’yilgan kamchiliklarni bartaraf
qilishni o’rgatadi. 
- Talabalarni axloq madaniyati va shaxslararo munosabatlarini egallaydi. 
Hozirgi   ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   o’zgarishlar   davrida   va   jamiyatnni
insonparvarlashtirish   sharoitida   hunar-texnika   ta’limini   rivojlantirishning   o’rni
beqiyos darajada ortib bormoqda. 
Jumladan,  faoliyat  ko’rsatayotgan  hunar-texnika  ta’lim  
tizimining maqsadlari quyidagilardan iborat: 
1. Insonning   qiziqish   va   qobiliyatiga   ko’ra,   malaka   darajasini
olishi,   kasbga   ega   bo’lishi   uchun   sharoit   yaratib   berish   va   keyin   ishlab
chiqarishga jalb qilish. 
2. Ishlab   chikarish   muassasalarini   yuqori   malakali,   ilmiy-texnik
taraqqiyot 
talablariga javob beruvchi, keng politexnik bilim doirasiga ega bo’lgan, o’z kasbini
sevgan   mutaxassislar   bilan   ta’minlash.   Xalq   xo’jaligining   joriy   va   istiqbol
ehtiyojlarini qondirish. 
3. Jamiyatni   ijtimoiy   faol,   umuminsoniy   qadriyat   va   g’oyalariga
ega   bo’lgan   ishlab   chiqarish   va   ishlab   chiqarish   munosabatlarini   o’zgartira
oladigan,  boshqara   oladigan,   o’z  Vatani   va   xalqi   taqdiri,  korxona  faoliyati,
o’z   mexniti   natijalariga   javobgarlikni   his   kila   oladigan   ijodkor   a’zolarni
tarbiyalash. 
Hunar-texnika ta’limining maqsadlari shaxs, hunar bilim yurti bitiruvchisi
ishlaydigan   korxona   va   umuman   jamiyat   manfaatlarini   ko’zlangan   holda
talabalarni   kasbga   tayyorlash   va  tarbiyalash  ishlarining  mazmuni,  shakli,   usuli  va
vositalarini qayta ko’rib chiqish. Eng avvalo, jamiyat va ishlab chiqish talablariga
javob   beruvchi   tarbiya   jarayonini   aniq   vazifasi   xamda   ishchi,   xodimni-shaxsni
32
  voyaga   yetkazuvchi   va   rivojlantiruvchi   dastur   lozim   buladi.   Ma’lumki,   yangi
turdagi   o’quv   muassasalari   (listey,   kollej)da   hunar   (kasb)ga   tayyorlash,
bitiruvchilar   o’rta   bo’g’in   mutaxassislari   bo’lib,   faqat   kasbiy   bilim,   ko’nikma   va
malakaga ega bo’lmasdan hayotiy madaniyat asoslarini egallashlari lozim.  
SHaxs madaniyati-bo’lajak milliy ishchi xodimlarining (intellektuallik) 
aqlliligi,   tashkiliy   va   ijodkorlik   qobiliyati,   intizomlilik   va   ishbilarmonligi,   o’zini
tutib   olganligi,   mas’uliyatlilik   va   milliy   ruhning   mavjudligi,   ishlayotgan   firma
(korxona)     jamoasiga   va   jamiyatga   munosibligi   kabi   muhim   ijtimoiy   sifatlarning
tarkib topishi va rivojlanishning asosidir. SHaxsga tang olingan tajribani o’rgatish
faoliyatning   har   xil   shakl   va   usullariga   o’qitish,   shuningdek,   ma’lum   maqsadga
yo’naltirilgan   tarbiya   tashqi   muhitning   keng   ko’lamdagi   ta’siri   ostida   amalga
oshiriladi.   «Tarbiya»   va   «jamiyatga   moslashish»   tushunchalarining   mohiyati   va
o’zaro   bog’liqligi   (madaniyat)   tushunchasini   ochib   berish   uchun   imkoniyat
yaratadi. 
Ishchi-xodimlarning shaxsiy madaniyatini  tarkib toptirish va rivojlantirish
muammosi   O’rta   Osiyo   xalqlari   uchun   yangi   paydo   bo’layotgan   tadqiqot   emas.
CHunki   shu   yurtning   Beruniy,   Ibn   Sino,   Forobiy   kabi   qomusiy   allomalari
ta’limning   ruhiy-ma’naviy   mazmunining   o’ziga   xos   xususiyatlarini   ajratib
berishgan.   Tusiyning   «Ta’lim   oluvchilarga   yo’riqnoma»   asarida   esa
takomillashgan   shaxs   va   o’z   ishining   ustasini   shakllantirishni   ta’minlovchi   14   ta
xususiyat aytib o’tilgan. Bular, chidamkorlik, mo’’tadil o’zaro yordam va do’stona
munosabat,   odamiylik,   saxiylik,   muloyimlik,   oliyjanoblik   va   boshqalar,
Forobiyning fikricha ilmga ega bo’lish bir qatorda yuqoridagi xususiyatlarga ham
ega bo’lish kishini haqiqiy insonga aylantiradi. 
Beruniy insonni baholash mezoni ish va mehnatidaligini ko’rsatib, «Har bir
odamning bahossi-o’z ishini ajoyib bajarishidadur»-deb yozadi. 
X   asrning   ikkinchi   yarmida   bir   guruh   olimlar,   faylasuf   va   din   arboblari
«Poklanish   birodarlari»   deb   nomlangan   diniy-falsafiy   maktab   negizida   o’sha
davrda mavjud bo’lgan har bir hunar uchun «Risola», ya’ni milliy hunarmandchilik
33
  madaniyatini   shakllantirish,   rivojlantirish,   tashhis   (diagnostika)   etish   va   baholash
bo’yicha o’ziga xos dasturini ishlab chiqilgan. 
Ushbu «Risola» da hunarmandchilikning vujudga kelish tarixi, byuo’lajak 
ustalarga qo’yiladigan ahloqiy talablar to’g’risida yozilib, avloddan-avlodga 
hunarmandchilikning ahloqiy talablar to’g’risida o’rgatish yaxshi niyatda 
oqsoqollar tomonidan fotiha orqali amalga oshirilganligi aytilgan. Bu esa hunarni 
qabul qilib olayotgan bo’lajak ustadan nafaqat ko’nikma va malakalarni talab 
etgan, balki hunarmandchilik madaniyatini, xalq an’anasini saqlashga mas’uliyat 
yuklangan. 
«Risola»   ning   taxminiy   tuzilish   tizimi     bo’yicha   o’tkazilgan   so’rov   va
suhbatlar   natijasi   shuni   ko’rsatadiki,   hozir   ham   X   asr   avval   yozilgan   «Risola»
dagidek ish yuritilmoqda. 
«Risola» da aytilishicha, hunarmandni mustaqil faoliyat ko’rsatishi uchun 
ruxsat berishdan oldin quyidagilarni aniqlab olish lozim: 
kasb-hunarga   bo’lgan   qiziqishini;   o’zidan   so’ng   kelajak
avlodga nimalar qoldirishini istashini? 
Uning bilimi xalqqa nimalarni beradi? 
Kasbning mohiyati va mazmuni nimalardan iborat? 
U o’ziga ishonadimi? 
Bulardan   tashqari,   shaxsning   bilim   va   malkasiga   baho   berish,   mustaqil
ishlash uchun tayyorgarlik darajasini aniqlashni taklif etish lozim va nihoyat kasbiy
bilim va malakasiga baho berish mumkin bo’ladi. 
SHaxs  madaniyati-bu  insoniyatning  madaniy  merosi-
umuminsoniy qadriyati va ahloq qoidalarining, har xil turdagi ijtimoiy ahamiyatga 
ega bo’lgan faoliyat va shaxslararo aloqa shakllarini o’zlashtirish darajasidir. 
Bo’lajak   ishchi   shaxsini   tarkib   toptirishda   qatnashuvchi   madaniyat   belgilarining
barchasiga   to’xtalib   o’tish   imkoniyatiga   ega   bo’lganligimiz   sababli,   asosiylari
hisoblangan   kasb   madaniyati,   siyosiy   madaniyat,   ruhiy-ma’naviy   madaniyat,
shaxslararo aloqa madaniyati kabilarni ajratib ko’rsata olamiz. 
Muhandis-pedagoglar jamoasi faoliyatini tashkil etish. 
34
  O’quv   muassasalari   muhandis-pedagog   jamoasi   faoliyat,   dasturi   shaxs
madaniyatini rivojlantirish jarayonini boshqarish mexanizmi bo’lib xizmat qiladi. 
Dasturga quyidagi qoidalar asos qilib olinadi: 
talabalarda  shaxs  madaniyatiga  xos  xususiyatlarini  rivojlantirish 
maqsadida ular bilan ishlashning barcha shakl va usullarini qo’llash; 
talabalar bilan ishlashda jamiyatga moslashtirish haqidagi tushunchalarga 
yakka tartibda yondoshish; talabalarda  shaxsiy  madaniyatni  
rivojlantirish  majmuasini  amalga 
oshirishning   jiddiy   yo’nalish   ketma-ketligiga   erishish;   o’qituvchi   va
talabalarning o’zaro aloqasining mustahkamlanishi. 
Tashkiliy   ishlar   madaniyati   asosan   malakali   ishchi-xodimlarni,   shu   bilan
birga tashkiliy ishlar o’quv muassasasida axborot, moddiy texnik va o’quv ta’minot
uchun ham yaxshi sharoit yaratib berilishi zarurdir. 
Dasturni amalga oshirish ikki yo’nalishda olib boriladi: 
1. Ushbu yo’nalish quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
a) Muhandis-pedagog xaodimlarni shaxs madaniyatining tarkib toptirish 
usullari bilan tanishtirish; 
b) birinchi kurs talabalarida shaxs madaniyatini tarkib toptirish sifatini 
tashhis etish, xususiyatlarini ijtimoiy munosabatlarini o’rganish; 
v) talabalarda shaxsiy madaniyatni rivojlantirish uchun o’quv jarayonining 
imkoniyatlarini aniqlash va foydalanish; 
g) pedagogik maslahatlar, majlislar o’tkazishni boshqarish maqsadlari; har
bir talabaga pedagogik ta’sir etishining samarali yo’llarini ishlab 
chiqish; 
talaba bilan muhandis-muallim xodimlarning o’zaro munosabatini 
yaxshilash   usullarini   izlash;   talabalarda   pedagogik   ta’sir   natijasida   shaxs
madaniyati xususiyatlarini 
rivojlanishi va sodir bo’lgan o’zgarishlar darajasini tahlil etish; o’qitish va tarbiya
berish ishlarida talabalarning ijrobiy tomonlaridan 
35
  foydalanib, shaxs madaniyatini rivojlantirish istiqbolini belgilash dasturining ta’sir
kuo’rsatishida yo’l qo’yilgan kamchiliklarni bartaraf etgan holda amalga oshirish; 
d) «Ruhiy-pedagogik kundalik» ni muntazam ravishda yuritib borish. 
3. Talabalarda madaniyatli shaxs xususiyatlarini rivojlantirish. 
Ushbu yo’nalish o’z ichiga quyidagilarni oladi: 
a) talabalarga (tashhis natijalari asosida) dars va darsdpan tashqari 
faoliyatlari, bilmi va tarbiya olish uchun o’z ustida ishlash, shaxsiy rejalar tuzish va
amalga oshirishda amaliy yordam ko’rsatish; 
b) guruh faollariga jamoaning har bir talabasining qobiliyati, ehtiyoji, 
qiziqishi va moyilligini aniqlash bo’yicha dastur ishlab chiqishda ko’maklashish; 
v) talabalarda mehnat, ahloq va shaxslararo munosabat, siyosiy, ruhiy va 
ma’naviy madaniyatlarni rivojlantirish maqsadida nazariy dars va hunar 
ta’limining barcha imkoniyatlaridan foydalanish; 
g) xo’jalik hisobi sharoitida talabalarda ilmiy texnik ijodkorlikni 
rivojlantirish; 
d) o’quv muassasasi an’analari otaliq tashkilot mutaxassislari va darsdan 
tashqari vaqtlardan oqilona foydalanish; 
e) kichik muhitning shaxsga ta’sirini boshqarib turish. 
«Ruhiy-pedagogik   kundalik»   talabalarda   shaxs   madaniyatini   rivojlanishi
uchun   shaxsan,   ya’ni   yakka   tartibda   yondoshishni   ta’minlab   beradi.   SHu   bilan
birga,   ruhiy-pedagogik   kundalik   yosh,   yetarli   darajada   pedagogik   tajribaga   ega
bo’lmagan  muhandis-muallim  xodimlar  uchun qo’llanma  vazifasini  ham  bajaradi.
CHunki   ular   kundalikdagi   ma’lumotnomalar   bilan   tanishgandan   so’ng   mustaqil
ravishda   talabalar   orasida   ruhiy-pedagogik   kuzatishlar   olib   borishadi.   Ularning
shaxsiy   xususiyatlarining     rivojlanish   istiqbolini   belgilash   va   rejalashtirish,
pedagogik   ta’sir   ko’rsatish   vosita   va   shakllariga   o’zgartirishlar   kiritish   ishlarini
ham amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. 
Talabalarda shaxs madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish. 
Talabalarda shaxs madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish usullarini litsey
va kollejlarda muvaffaqiyatli ravishda sinovdan o’tkazilgan. Bu usullar juda sodda
36
  bo’lib,   amalga   oshirish   ham   ko’p   qiyinchiliklar   tug’dirmaydi.   Eng   avvalo,
o’qituvchi   (kelajakda   ta’lim   guruh   rahbari)   va   hunar   ta’limi   ustalari   o’qishga
kiruvchilarning ota-onalari bilan suhbat o’tkazadi. 
SHundan so’ng, talabalarda mavjud bo’lgan shaxsiy xususiyatlar qay darajada
rivojlanganligi, ijtimoiy aloqalari haqida dastlabki ma’lumotlarga ega bo’lganidan
keyin, guruh rahbari va hunar ta’lim ustalari talabalarni kasb (hunar) ga tayyorlash
jarayonida   qaysi   (ijobiy)   xususiyatlaridan   foydalanish   va   qaysi   (salbiy)
xususiyatlari   to’sqinlik   qilishi   mumkinligini   aniqlab   olish   imkoniyatlariga   ega
bo’ladilar. 
Talabalar rejalarida adabiyotlar jamg’armasini to’ldirish, lozim bo’lgan o’quv
va   kasbiy   bilim   hamda   ko’nikmalarni   o’zlashtirish,   ruhiy-ma’naviy,   mehnat   va
siyosiy   madaniyatlarni   takomillashtirish,   salbiy   xislatlarni   bartaraf   etish   kabi
ishlarni rejalashtiradilar. 
Talabalarda shaxsiy madaniyat xususiyatlarini rivojlantirish jarayonini: ta’lim
berish   davrini   yanada   faollashtirish   imkoniyatlaridan   foydalanish   xo’jalik
hisobidagi   ijodiy   laboratoriyalar   asosida   ilmiy-texnik   ijodkorlikni   rivojlantirish,
pedagogik   ta’sir   ko’rsatish   shakl   va   usullarining   boshqa   turlaridan   ham   keng
ko’lamda foydalanish yo’li bilan tashkil etiladi. 
Talabalarni kasb (hunarga) ga o’rgatishda tayyorlov davrida (birinchi kursning
birinchi yarim yilligi) shaxsning ichki tuyg’u va hissiyotlarini rivojlantirish uchun
ta’sir ko’rsatishning maqsadli bo’lishiga bog’liq bo’ladi. Buning uchun muhandis-
pedagog   xodimlar   talabalarni   tuyg’u   va   hissiyotlarga     ta’sir   etish   uchun
ko’rgazmali   qurollar,   hunarmandchilik   va   jamoaga   moslashish   istiqbollari,   hunar,
fan   va   kasblarga   bo’lgan   munosabatlar   haqida   dilkash   suhbatlar   o’tkazishi,   ish
usullarini va kasbiy mahoratini ko’rsatish kabi har xil vositalardan foydalanishlari
lozim. 
Bularning   hammasi   birinchi   kurs   talabalarida   maxsus,   umumtexnik,
umuta’lim   darslarida   bilim   egallashda   imkoniyat   yaratadi   va   ichki   hissiyotlarini
ruhiy va jismoniy takomillashtirishga yordam berib, ongli ravishda kasb (hunar) ga
va ijtimoiy-siyosiy voqealarga bo’lgan qiziqishini uyg’otadi. 
37
  Guruh   rahbari   va   ta’lim   ustasi   ona   tili   o’qituvchisi   va   kutubxonachi   bilan
hamkorlikda   talabalarga   umuminsoniy   aloqa   qoidalarini   egallashda   asl   ma’naviy
g’olarni   axatarishda,   ijodiy   faoliyatda   «o’z   o’rnini   topish»,   nuqt   madaniyatini
rivojlantirishda,   jamoada   o’zaro   munosabatda   bo’la   olishga,   xalqning   ruhiy,
ma’naviy   merosi   bilan   qurollantirishda   yordam   berishlari   va   hamkorlik   qilishlari
kerak.   Amalda   (siyosat,   maxsus   darslarda   o’quv   filmlarni   ko’rsatish,   murabbiy
darsi) bo’lajak ishchi-xodimlarga mehnatni rejalashtirish, vaqtni qadrlash, ishni va
ish joyini tashkil etishlari ko’rsatib berish ham juda muhimdir. 
Ongli   ravishda   hunarmandchilik   sohasilda   o’z   o’rni   belgilash   talabani
intilishini talab etadi. Bu badiiy, ijodiy suhbatlar, ma’naviy tarbiyalovchi sharoitlar,
«kasbni   himoya   qilish»   tanlovlari,   yakka   tartibda   o’tkaziladigan   suhbatlar   orqali
amalga oshiriladi. 
Talabalarning   shaxsiy   madaniyatini   tarkib   toptirish   maqsadida   dastlabki
tayyorlov   davrida   olimpiada,   texnik   viktorina,   kasb   ustasi   tanlovi,   («Bilim
bayrami»,   «Bilim   yurtining   tashkil   etilgan   kuni»),   mehnat   faxriylari   va   ilg’orlari
bilim   yurtini   bitirib   ketgan   talabalar   bilan   uchrashuv,   otaliq   tashkilot   bilan
tanishtirsh sayohatlari uyushtirish kabi tadbirlarni o’tkazish tavsiya etiladi. 
SHuni ta’kidlab o’tish kerakki, bu yerda birinchi kurs talabalari qatnashuvchi
holda,   ikkinchi   kurs   tashkilotchi,   uchinchi   kurs   va   to’rtinchi   kurslar   esa   bo’lajak
ishchi   va   mutaxassislardan   shaxsiy   madaniyat,   kasbga   yo’naltirish   va   o’z   o’rnini
belgilashda   qaratilgan   yangi   tadbirlar   tashabbuskorlari   timsolida   namoyon
bo’ladilar. 
Talabalarda   madaniyatli   shaxs   xususiyatlarini   rivojlantirish   uchun,   hamda
bo’lajak   mutaxassislarni   tashkilotchilik   madaniyatini   shakllantirish   uchun   hunar
ta’lim   darslariga   muhim   ahamiyat   berilishi   kerak.   Bu   davrda   ijtimoiy   darslarda
talabalarning ta’lim olishga, ruhiy takomillashishiga, hayotda ma’naviy g’oyalarga
intilishi bo’yicha yo’nalishlar shakllantiriladi. 
Talabalarni   ahloq   madaniyati   va   shaxslararo   munosabatlarini   rivojlantirish
jarayonida   barcha   muomala   turlarini   qo’llagan   holda   o’yin,   muammoli   darslar,
mehnatni brigada usullari kabi shakllari qo’llaniladi. 
38
  Ko’rsatilgan   va   boshqa   mavjud   shakl   va   usullar   talabalarda   keng   miqyosda
muomala   (o’zaro   munosabat)   ga,   ijtimoiy   o’zaro   faoliyat,   o’zi   va   o’rtoqlariga
oqilona baho berishga intilishini rivojlantirish imkoniyatini yaratish. 
Talabalarda   madaniyatli   shaxs   xususiyatlarini   rivojlantirish   uchun   hamda
bo’lajak   mutaxassislarni   tashkilotchilik   madaniyatini   shakllantirish   uchun   hunar
ta’limi dasrlariga muhim ahamiyat berilishi kerak. 
 
 
III.Bob Pedagogik mahoratni takomillashtirish 
texnologiyalari. 
3.1.-§   Pedagogik texnologiyalar xaqida tushuncha 
O’zbekiston   Respublikasi   demokratik   huquqiy   davlat   va   fuqarolik   jamiyati
qurish   yo’lini   tanlagan   va   amalga   oshirib   kelmoqda.   Respublikamizdagi   amalga
oshirilayotgan   qayta   qurishdan   asosiy   maqsad   va   uning   harakatlantiruvchi   kuchi
inson, shaxsning har tomonlama rivojlanishi va farovonligi hisoblanadi. 
Mamlakatimiz   taraqqiyotining   muhim   sharti   kadrlarni   tayyorlash   tizimining
mukammal bo’lishi, zamonaviy iqtisod, fan, madaniyat, texnika va texnologiyalar
asosida rivojlanishi hisoblanadi. 
«Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi»   uzluksiz   ta’lim   va   kadrlarni   tayyorlash
tizimlarini tubdan isloh qilishga qaratilgan. 
«Milliy   dasturni»   amalga   oshirishda   mavjud   ta’lim   va   kadrlarni   tayyorlash
tizimlarini   tubdan   o’zgartirish   zamonaviy   ilmiy   fikrlar   yutuqlari   va   ijtimoiy
tajribalarga,   ta’lim   jarayonini   hamma   bosqichlarida,   uzluksiz   ta’lim   tizimi   ta’lim
muassasalarining   hamma   shakli   va   turlarida   ilg’or-metodik   ta’limlarga   tayangan
holda amalga oshiriladi. 
Hozirgi zamonaviy bosqichda pedagogik dolzarb vazifalarga fan, texnika, ilg’or
texnologiyalar   yutuqlaridan   foydalanish   asosida   shaxsni   tarbiyalash,   o’qitish   va
rivojlantirish   maqsadlari,   mazmuni,   metodlari,   vositalari   va   tashkiliy   shakllarini
ilmiy   ta’minlash   kiradi.   Kadrlar   tayyorlash   sohasidagi   davlat   siyosati   uzluksiz
ta’lim   tizimini   orqali   har   tomonlama   rivojlangan   shaxs   —   fuqaroning   tashkil
39
  topishni   ko’zda   tutadi.   U   ushbu   ta’lim   tizimida   va   kadrlar   tayyorlashda   ta’lim
xizmatlarining   istemolchisi,   buyurtmachisi   sifatida   va   huddi   shunday   ishlab
chiqaruvchi sifatida ishtirok yetadi. 
SHaxs   ta’lim   jarayonining   ishlab   chiqaruvchisi   sifatida   ta’lim,   moddiy   ishlab
chiqarish,   fan,   madaniyat   va   xizmatlar   sohasi   faoliyatida   bilish   va   tajribalarni
berishda  ishtirok yetadi. Respublikamizda  shaxsga  o’zining ijodiy imkoniyatlarini
amalga oshirish uchun professional ta’lim dasturini tanlash huquqini bergan. 
Uzluksiz   ta’lim   tizimida   oliy   ta’lim   alohida   o’rin   yegallaydi.   Oliy
rivojlanishi   doira   shaklida,   ya’ni   yig’inlar,   ishtiyoqlar   shaklidagi   jamiyatning
bosqichli rivojlanishidir. 
  PEDAGOGIK   TEXNOLOGIYa   -   barcha   boshkariluvchi   tashkiliy   kismlar   va
ularning   boglikligini   taxlil   kilish,   tanlash,   loyixalash   va   nazorat   kilish   yuli   bilan
pedagogik   samaradorlikni   yukori   darajaga   kutarish   xamda   bu   borada   tizimli
yondashuvni joriy etishni ifodalaydi. 
 Pedagogik texnologiya (PT) -shunday bilimlar soxasiki, ular yordamida XXI asrda
davlatimizda   ta’lim   soxasida   tub   burilishlar   yuz   beradi,   o’qituvchi   faoliyati
yangilanadi,   talaba-yoshlarda   xurfikrlilik,   bilimga   chankoklik,   Vatanga
mexrmuxabbat,   insonparvarlik   tuygulari   tizimli   ravishda   shakllanadi.
Ma’lumotlilik asosida  yotuvchi  bosh goya xam  tabiat  va inson uzviyligini  anglab
yetadigan,   avtoretar   va  soxta   tafakkurlash   usulidan   voz   kechgan   sabr   bardosh-   li,
kanoatli,   uzgalar   fikrini   xurmatlaydigan,   milliy   madaniy   va   umuminsoniy
kadriyatlar   kabi   shaxs   sifatlarini   shakllantirishni   kuzda   tutgan   insonparvarlik
xisoblanadi.   Bu   masalaning   yechimi   kaysi   darajada   ta’limni   texnologiyalashtirish
bilan   bog-   lik?   Texnologiya   tushunchasi   texnikaviy   tarakkiyot   bilan   boglik   xolda
fanga 1972 yilda kirib keldi va yunoncha ikki suzdan-texnos (technt)- san’at, xunar
va   logos   (logos)   -   fan,   ta’limot   suzlaridan   tashkil   topib   xunar   fani   ma’nosini
anglatadi.   Birok   bu   ifoda   zamonaviy   texnologik   jarayonini   tulik   tavsiflab   bera
olmaydi.   Texnologik   jarayon   xar   doim   zaruriy   vositalar   va   sharoitlardan
foydalangan   xolda   amallarni   muayyan   ketma-ketlikda   bajarishni   kuzda   tutadi.
Yanada   anikrok   aytadigan   bulsak,   texnologik   jarayon   bu   mexnat   kurollari   bilan
40
  mexnat   ob’ektlariga   boskichma   boskich   ta’sir   etish   natijasida   maxsulot   yaratish
borasidagi   ishchining   faoliyatidir.   Ya’ni:   PT-   bu   o’qituvchi   (tarbiyachi)   ning
ukitish   (tarbiya)   vositalari   yordamida   o’quvchi   (talaba)   larga   muayyan   sharoitda
ta’sir   kursatish   va   bu   faoliyat   maxsuli   sifatida   ulardan   oldin   belgilangan   shaxs
sifatlarini intensiv shakllantirish jarayonidir. 
  Xozirgi   kundagi   pedagogik   nashirlarda   (texnologiya)   atamasini   xilma   xil   talkin
etilishi   xolatini   kuzatishimiz   mumkin:   ukitish   texnologiyasi,   o’quv   jarayoni
texnologiyasi,   ma’lumot   texnologiyasi,   tarbiy   texnologiyasi   va   x.k.   O’kitish
texnologiyasi   PTga   yakin   tushuncha   bulsada   aynan   uxshash   ma’noni   anglatadi,
chunki u ma’lum predmet, mavzu va savollar doirasidagi anik o’quv materiallarini
uzlashtirish   yulini   muayyan   texnologiya   atrofida   ifoda   etadi.   U   kuprok   xususiy
metodika bilan bir jinslidir. 
  PT esa ma’lumot texnologiyasini joriy etish taktikasini ifodalaydi va “o’qituvchi-
pedagogika jarayon o’qituvchi (talaba)”. Funktsional tizim konuniyatlarga tegishli
bilimlar asosida kuriladi. 
  Ba’zan   metodikani   texnologiyadan   ajrata   olmaydigan,   ular   bir   narsa   deb   e’tirof
etadigan amaliyotchi o’qituvchilar uchrab turadi. 
  Metodika-o’quv   jarayonini   tashkil   etish   va   utkazish   buyicha   tavsiyalar
majmuasidan   iborat   desak,   PT-   o’qituvchining   kasbiy   faoliyatini   yakunlovchi   va
ta’limda   yakuniy   natijani   kafolatlaydigan   muolaja   yigindisidir.   Ma’lum   vakt
davomida   PT-   o’quv   jarayonini   texnik   vositalari   yordamida   amalga   oshirish   deb
karab   kelingan   edi.   70-yillardan   boshlab   esa   pedagogik   adabiyotlarda   bu
tushunchaning   moxiyati   ancha   keng   talkin   etila   boshlanadi.   Yaponiya   olimi
T.Sakovmoto   tomonidan   “ukitish   texnologiyasi-bu   ukitishning   makbulligini
ta’minlovchi yul yurik- lar tizimi bilan boglik bilimlar soxasi” deb izoxlanadi. Rus
olimi   N.F.Talizina   texnologiyasi   “Belgilangan   o’quv   maksadga   erishishning
okilona   usullarini   aniklashdan   iborat”   deb   tushuntiriladi.   I.Ya.Lernerning   fikricha
PT-o’quvchilar xarakat-larida aks etgan ukitish natijalari orkali ishonch- li anglab
olinadigan va aniklanadigan maksadni  ifodalashni  takozo etadi. Kurinib turibdiki,
PT   belgilangan   boshlangich   maksad   va   mazmun   asosida   o’quv   jarayonini
41
  loyixalash   sifatida   tashkil   etil-   gan.   Bu   bir   jixatdan   tugri   bulsa,   chukurrok   taxlil
etilsa,   bir   yoklamalik   aniklanadi   yoki   bunday   yondashuvda   o’quvchi   shaxs
e’tibordan chetda kolmokda. Bu xolatni yoki kamchilikni akademik V.P.Bespalko
anikladi   va   PT   bu   o’qituvchi   maxoratiga   boglik   bulmagan   xolda   pedagogik
muvofakiyatini   kafolatlay   oladigan   o’quvchi   shaxsni   shakllantirish   jarayoni-   ning
loyixasidir   deb   ta’riflaydi.  Bu   ta’rif   asosida   kuyidagi   ilmiy   tamoyillarni   kursatish
mumkin:  
  PT   o’quvchi   (talaba)   larda   ma’lum   ijtimoiy   tajriba   elementlarini   shakllantirish
uchun loyixalanadi; 
  Loyixalangan   tayyor   texnologiyani   amalga   oshirish   fan   o’qituvchisidan   katta
maxorat talab etmaydi; Yakuniy natija, albatta, kafolatlanadi. 
 PT moxiyatini aniklashga karatilgan ta’r-iflarning xilma xilligi rivojlangan mamla-
katlarda   bu   masalani   u   yoki   bu   darajada   xal   etilganligini   kursatsa,   ikkinchi
tomondan PTni amaliyotga joriy etishga bulgan urinishlar natijasini ifodalaydi.  PT
tugrisidagi   tushunchalarni   rivojlanish   tarixi   nuktai   nazardan   karalgan,   PT
nazariyasi   va   amaliyotini   bir   biriga   boglik   bulmagan   xolda   talkin   etilganligini
kuramiz.Natijada ukitish jarayonini takomillashtirishga yoki o’quvchilarning bilim
faoliyatini   rivojlantirishga   karatilgan   u   yoki   bu   ilgor   metodikalar   texnologiya
darajasiga   kutarila   olmay   asta   sekinlik   bilan   uz   mavkeini   yukotib   pedagogik
nazariyasidan   uzoklashib   borgan.   Masalan   60-yillarda   katta   shov-shuvga   sabab
bulgan “Dasturli ta’lim” yoki 70-80-yillardagi “shatalovchilik xarakati” kabilar. 
  Bugungi   kunda   mamlakatimizdagi   pedagogik   soxa   mutaxasislarining   ilmiy
saloxiyati   PT   moxiyatini   ochib   berishga   yetadi.   PT   ni   pedagogik   fanning   aloxida
tarmogi   sifatida   yoki   fakat   ta’lim   amaliyotini   makbullashtirishga   yunaltirilgan
ta’lim   yunalishi   deb   karash   xam   makul   emas.   PT   bu   soxadagi   nazariy   va   amaliy
izlanishlarni birlashtirish doirasidagi faoliyatini aks ettiradi. 
 PT ga “yangi” suzini kushib kullanilishi-bu ta’lim- tarbiya jarayonini loyixalashga
eskicha   yondashish   mumkin   emasligini   kursatadi.   Demak,   savol   tugiladi   “yangi
PT”   nimani   anglatadi?   SHaxsni   shakllantirish   maksadini   anik   belgilab   oladi   va
shunga   mos   xolda   ma’lum   pedagogik   tizim   (maktab,   kollej,   oliy   o’quv   yurti)
42
  mavjud   buladi.   Bu   tizimga   uzluksiz   ravishda   ijtimoiy   buyurtma   uz   ta’sirini   va
ta’lim   -   tarbiya   maksadini   umumiy   xolda   belgilab   beradi.   “Maksad”   esa   uz
navbatida   pedagogik   tizimning   kolgan   elementlarini   yangilash   zaruratini   keltirib
chikaradi. 
  Kadrlar   tayyorlashning   milliy   dasturi   ta’lim-tarbiyaning   maksadini   yangi
yunalishga   buradi:   “utmishdan   kolgan   mafkuraviy   karashlar   va   sakitlar   dan   tula
xolos   bulgan,   rivojlangan   demokratik   davlat   darajasida   yuksak   ma’naviy   va
axlokiy   talabalarga   javob   beradigan   yukori   malakali   kadrlar   tayyorlash”-   deb
belgilanadi. Demak, ta’lim - tarbiyaning maksadi  butunlay yangilanadi, unga mos
xolda   mazmun   xam,   pedagogik   jarayon   xam   yangilanish   ruy   bermokda,   bunday
yangi  texnologiyalar  kirib kelmokda. Yangi  metodikalarni  talab etadigan  va unga
uzining   ma’lum   xususiyatlarini   joriy   etadigan   yangi   texnikaviy,   axborotli
poligrafik,   audiovizual   vositalar   mavjudki,   ular   yangi   PT   ni   real   vokelikka
aylantiradi. 
 PT moxiyat jixatidan boshka texnologiyalar bilan bir safda turadi, chunki ular xam
boshkalar   katori   uz   xususiy   soxasiga,   metodlariga   va   vositalariga   ega,   ma’lum
“material”   bilan   ish   kuradi.   Birok,   PT   inson   ongi   bilan   bilimlar   soxasi   sifatida
murakkab   va   xammaga   tushunarli   bulmagan   pedagogik   jarayon   ifoda   etish   bilan
ishlab   chikarish,   biologik,   xatto   axborotli   tarbiya   komponentlarini
mujassamlantirgandir. PT boshka soxalardagi texnologik jarayonlar bilan uzuliksiz
boyib   boradi   va   an’anaviy   o’quv   jarayoniga,   uning   samarasini   oshirishga   ta’sir
kursatishning   yangi   imkoniyatlarini   egallab   oladi.   Afsuski,   bu   jarayon   xozirgi
ta’lim   tizimida   juda   kiyin   kechyapti,   xakikiy   komp ь yuterli   PT   uzining   ilmiy
ishlamasini   kutyapdi:“Komp ь yuterlarning   shu   kundagi   kullanishi   -   ekstensivlik
xolos: an’anaviy o’quv kurslari shunchaki ekran monitoriga joylashtirilyapti”. SHu
yerda   PT   va   axborot   texnologiyasi   urtasida   uzaro   munosabatni   oydinlashtirish
lozim buladi. Keyingi vaktlarda ba’zi bir olimlar (informatika soxasi vakillari) PT
ni   axborotlash-   tirishga   kushish   yoki   tenglashtirish   (ba’zan   ustun     kuyish)   ni
yoklamokdalar.   Bu   urinishlar   tugri   yul   emas.   O’quv-tarbiya   jarayonini
texnologiyalashtirish   tarixiy   (   ayniksa   XX   asr   ikkinchi   yarimidan   boshlab)
43
  vokeylik va jarayondir. Axborotlashtirish bu jarayondagi inkilobiy “burilish” uning
muxim   boskichdir.   Sodda   kilib   aytilsa,   ta’limda   axborot   texnologiyasi   -   bu
“o’quvchi- komp ь yuter” urtasidagi mulokotdir. 
  Axborotli   texnologiya   PT   ning   tarkibiy   kismi,   texnik   vositalarning
mukammallashgan   zamo-naviy   tugri   sifatida   ta’lim   jarayonida   kullanila   boshladi.
Kelajakda iktisodiy muammolar xal etilib o’quv yurtlarida dasturli “mashina” bilan
yetarli darajada ta’minlanadi. SHunidagina axborotli texnologiya asosida o’quvchi
(talaba) larning bilish faoliyati tashkil etish va boshkarish imkoniyatlari tugiladi va
u   o’qituvchining   yakin   kumakdoshiga   aylanadi   yoki   uning   funtsiyalarini   tulik
bajaradi. 
  Ta’limni   texnologiyalashtirish   ob’ektiv   jarayon   ekanligini   zamonaviyligi   esa
ilmiy-texnik tarakkiyot yunalishi bilan belgilanishi tan olingan xolda PT ning uziga
xos tomonlari va yakin kelajakda u bilan boglik vazifalarni kursatib utamiz? 
1) kup boskichli ta’lim tizimida PT ning urnini asoslash  zaruriy. 
2) zamonaviy   sanoat,   tibbiy,   iktisodiyot,   ekolo-giya   kabi   texnologiyalar   bilan   PT
larni   muntazam   ravishda   yangilab   borish   va   tabakalashtirilgan   yondashuv
asosida ularni samaradorlik mezonlarini aniklash; 
3) istikbolli   ukitish   vositalarini   yaratish   va   ularga   tayangan   xoda   ilgor   PT   larni
loyixalash, amaliyotga joriy etish, ommalashtirish va aniklash; 
4) Tegishli boshkaruv organlari (ta’lim markazlari) tomonidan o’quv muassasalari
faoliyatida yangi PT larni tadbik etish darajasini nazorat kilish va baxolash; 
5) Pedagog-   o’qituvchilarni   ilgor   pedagogik   va   axborot   texnologiyalari   buyicha
bilimlar tizimi bilan kurollantirishni uzuliksiz tashkil etish; 
6) Bulajak pedagogik - ukutuvchilarga PT nazariyasi va amaliyoti buyicha maxsus
kurs tashkil etilishi va ukitish; 
7) Ilgor   o’qituvchilar   ish   tajribalari   va   usullarini   urganib   borish,   ularni   yaratgan
yangi   metodikalari   yangi   pedagogik   texnologiya  darajasiga   kutarish   borasidagi
ishlarni amalga oshirish; 
8) O’qituvchi   faoliyati   pedagogik   texnologiya,   konunlariga   moslashtirish
muammolari va boshkalar. 
44
  Pedagogik   texnologiya   yordamida   ta’lim   jarayonidagi   xato,   kamchiliklarni,
mavjudligini   oldini   olish,   maksadni   kuya   olish,   ta’lim   jarayoni   pedagogik
texnologiya sifatida karash, yangilikka, ijodga intilish. 
  SHunday   kilib,   pedagogik   texnologiya-ta’lim-tarbiya   jarayonini   majmuyini
amalga oshirish texnikasidir. 
3.2 -§  Pedagogik texnologiyalarni amalda qo’llash 
O’zbekistonda  ta’lim  samaradorligini  oshirish va rivojlantirishda  pedagogik
texnologiyalarni axamiyati katta. 
  Pedagogik   mahorat   fani   ta’lim   jarayoning   ikki   tomonlama   xususiyatiga   ega
ekanligi   o’quvchi   tomonidan   bajariladigan   o’quv   faoliyati   va   o’qituvchining
o’rgatuvchanlik faoliyati yigindisi didaktik jarayoni ekanligiga asoslanib berilgan.  
  Prezident   Islom   Karimov   “Ta’lim   Uzbekiston   xalk   ma’naviyatiga   yaratuvchilik
faoliyatini   baxsh   etadi.   O’sib   kelayotgan   avlodning   barcha   eng   yaxshi
imkoniyatlari unda namoyon bo’ladi, kasb - kori, maxorati uzliksiz takomillashadi,
katta avlodning dono tajribasini anglab olinadi va yosh avlodga utadi”- deb, ta’lim
tushunchasi   milliy   nuktai   nazaridan   ta’rif   berilgan.   Yurtboshimiz   tomonidan
ta’limning   yangi   modeliga   asosan   solindi   va   uning   kelajak   istikbollari   ilmiy
asoslab   berildi.   Ta’limning   yangi   modelini   amaliyotga   tadbik   etish   o’quv
jarayonini   texnogiya   bilan   boglikdir.   Jumladan,   xozirgi   kunda   barcha   soxalarda
yangi   texnologiyalarni   joriy   etilishini   xayotning   uzi,   ilmiytexnikaviy   tarakkiyot
talab   etmokda.   SHuning   uchun,   Kadirlar   tayyorlash   Milliy   dasturida   “O’quv   -
tarbiyaviy jarayonini ilgor pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash” uning 2 va 3
- boskichlarida bajariladigan jiddiy vazifalardan biri sifatida belgilangan. 
  Tabiiy   savol   tugiladi:   Nima   uchun   bugungi   kunda   pedagogik   texnologiyaning
nazariy asosini yaratish va amaliyotga tadbik etish zarurati tugildi? 
 Bu omil mamlakatimizning ijtimoiy siyosatini belilab berganligi tufayli ta’limning
yangi modeli yaratildi. 
Prezidentimiz   Islom   Karimov   tomonidan   modelning   amalga   oshirish   bilan
jamiyatimizning xayotida ruy berish kutilayotgan “Portlash effekti” ijobiy natijalar
ruyrost kursatib  berildi: 
45
  - ijtimoiy   -   siyosiy   iklimga   ijobiy   ta’sir   kiladi   va   natijada   mamlakatimizdagi
mavjud muxit butunlay uzgaradi: 
- insonning xayotidan uz urnini topish jarayoni tezlashadi: 
- jamiyatda   mustakil   fikrlovchi   erkin   SHaxsning   shakllanishiga   olib   keladi:     -
jamiyatimizning   potentsial   kuchlarini   ruyobga   chikarishda   juda   katta   axamiyat
kasb etadi: 
  -fukarolik   jamiyatini   kurishni   ta’minlaydi,   model   vositasida   dunyoda   munosib
o’rin   olishga,   o’zbek   nomini   yanada   yoyib   tarannum   etishga   erishiladi.
Prezidentimiz   tomonidan   ko’rsatib   berilgan   “portlash   effekti”     sari   shijoat   bilan
kadam   tashlash,   bu   yulda   uchraydigan   kiyinchiliklarni   bos-   kichma-   boskich   va
izchil   xal   etish   masalalari   nafakat   pedagogik   nazariyoti   va   amaliyotlarini
junbushga   keltiradi,   balki,   jamiyatimizni   tulik   pedagoglashtirish   muammosini
ijtimoiy   buyurtma   sifatida   keltirib   chikaradi.   Demak,   jamiyatimizning   xar   bir
fukarosini tarbiyashunoslik asoslari bilan tanishtirish, yosh avlodni barkamol inson
kilib   voyaga   yetkazish   jarayoni   yangi   pedagogik   “kurol”   va   vositalar   bilan
ta’minlash davr takazosidir. 
  Sungi   payitlarda   pedagogik   olimlar,   amaliyot-chilar   ilmiy   asoslangan   ta’lim
texnologiyalarini   o’z   faoliyatlarida   keng   kullashga   intilmokdalar.   Ta’lim
texnologiyalarini ishlab chikish va amalga oshirish ilmiy muammo sifatida maxsus
tadkik   etishni   ko’zda   tutadi,   bunda   eng   avvalo   kuyidagilarni   aniklash   lozim:       -
ta’lim   texnologiyasi   sifatida nimani   anglatishi   va uning  tuzilmasi   kanday  tarkibiy
kismlardan tashkil topgan; 
  -jarayon   sifatida   ta’lim   texnologiyasining   funktsional   tuzimasi   nimalardan
iborat; 
  -ta’lim   texnologiyalari   Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi   maksadlariga   kanday
darajada tugri kelishi va uni kanday baxolash mumkinligi. 
O’quv   jarayonini   texnologiyalashtirishda   didaktik   masalalarni   belgilash
konuniyatlari. 
  Erkin   shaxsni   shakllantirish   muammosi   ta’lim   muassasalarida   o’quv-   tarbiyaviy
ishlarni pedagogik texnologiya “rel ь s” iga utkazish takazo etadi. Bu jarayon oson
46
  kechmaydi.   CHunki:   butun   ixtiyoriy   kurilayotgan   va   joriy   etilayotgan   ukitish
tizimini kat’iyan ilmiy asoslangan pedagogik tizimga aylantirish kerak. Aslida xam
ijtimoiy tajriba elementlari-bilim, ijodiy faoliyat, ob’ektiv borliqqa munosabatlar -
pedagogik   jaryon   maxsulidir   va   ma’lum   pedagogik   tizim   doirasida
shakillantiriladi. Pedagogik texnologiya esa amaliyotga joriy etilayotgan pedagogik
tizim   loyixasidir.   Unda   pedagogik   tizim   nima?   Uning   tarkibi   kanday?   Bu
savollarga mavjud pedagogik nashrlardan topish mumkin.  
  N.V.Kuzmina   pedagogik   tizim   uzida   ta’lim   va   tarbiya   maksadida   buysindirilgan
uzaro   boglik   tarkibli   elementlardan   tashkil   topishini   ukdira-dilar:   pedagogik
maksad;   o’quv   va   ilmiy   axborot;   pedagogik   aloka   vositalari:   o’quvchilar   va
pedagogik.   V.P.Bespal ь koning   ta’rifiga   kura   “Pedagogik”   tizim   ma’lum   shaxs
sifatlarini   shakillantirshga   tartibli,   anik   maksadni   kuzlab   va   oldindan   uylab
pedagogik   ta’sir   etishini   vujudga   keltirish   uchun   zarur   bulgan   o’zaro   bog’lik
vositalar, usullar va jarayonlar yigindisidir. Xar jamiyatda shu jamiyat mafkurasiga
xos   shaxsni   shakllantirsh   maksadi   va   unga   mos   pedagogik   tizim   mavjud   buladi.
Agar maksad uzgarsa tizim xam uzgaradi. 
  Uzbekistonda   kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi   jamiyat,   davlat   va   oila   oldida   uz
javobgarligini   xis   etadigan   fukarolarni   tarbiyalashni   bosh   maksad   kilib   kuygan.
Demak,   Milliy   dastur   ta’lim   va   tarbiya   soxasidagi   davlat   buyurtmasi   xisoblanib
miliy   mafkuraning   tarkibiy   kismini   tashkil   etadi.   Fakat   ijtimoiy   (davlat)
buyurtmasigina   belgilab   beradi   yoki   oliy   (urta,   urta   maxsus,   kasb-xunar)   ta’lim
uchun pedagogik tizimining mavjudlik shartlarini kafolatlaydi. 
  Kuyidagi barcha ta’lim  tizimlari uchun umumiy bulgan pedagogik tizim loyixasi
keltirilgan.   Professor   N.Saydaxmedovning   tadkikot   etishicha   xar   kanday
pedagogik   tizim   o’zaro   bog’lik   bo’lgan   quyidagi   invaritiv   elementlardan   tashkil
topadi: 1- o’quvchilar ; 2-ta’lim maksadlari, 3-ta’lim (t-ya) mazmuni, 4- didaktika
jarayonlar,   5-   tashkiliy   shakllar   6-pedagogik   yoki   o’qitishning   texnik   vositalari
(UTV) . 
 Yukoridagi shakldan 2 ta tushunchani izoxlash mukin: didaktik masalalar va ularni
amalga   oshirishning   pedagogik   tizim   doirasida   inson   faoliyatining   muxim   soxasi
47
  sifatida   anik   maksad   va   unga   erishish   uchun   shart   -   sharoitlar   xamda   bu   faoliyat
uchun axborotlar bulishi kerak. 
  3.Didaktik   masalalarni   xal   etish   maksadi   shaxsning   ma’lum   sifatlarini
shakllantirish   zarur   bulsa,   shart   sharoitlar-o’quvchi   (talaba)   larning   boshlangich
sifat   kursatkichlari,   axborot   esa   o’quv   predmetining   mazmuni   yoki   tarbiyaviy
ta’siridir. 
  Xar   bir   didaktik masala  pedagogik     tizimda  uziga  mos  keladigan  PT  elementlari
bilan   xal   kilinadi,   ular   didaktiv   jarayon,   ukitishning   tashkiliy   shakllari   xamda
pedagog   yoki   ukitishning   texnik   vositalari   (UTV).   Yukorida   shakl   ijtimoiy
buyurtma yunalishi didaktiv masalalarga karatilgan va bu bejiz emas, chunki ta’lim
xar   doim   jamiyat   talablarini   kondirishga   xizmat   kiladi   va   u   ongli   ravishda   yoki
induktiv tarzda tez, balki sekinlik bilan bu talablarga mos xolda tuzilib boradi. XXI
asr busagasida ta’lim tarakkiyotining xarakatlantiruvchi kuchi, xakkoniy dvigateli-
bu uzida didaktiv masalalar va PT ni mujassamlashtirilgan pedagogik tizim xisob-
lanadi.   PT   ning   muvaffakiyatli   loyixalanishi   va   yakuniy   natijaning   kafolatlanishi
o’qituvchining   didaktik   masalalar   moxiyatini   anglab   yetish   darajasiga   va   darsda
ularni   tugri   belgilab   olishga   bog’likdir.   Bu   vazifa   xozirga   kadar   o’qituvchilar
tomonidan   anglashilmay   kelinyapti,   kator   xollarda   esa   ular   metodikani
texnologiyadan farklay olmayaptilar. 
  SHu boisdan quyida PT ning loyixalanishi uchun zaruriy shartlardan biri didaktik
masalalar tugrisida fikr yuritiladi. CHunki xar bir o’qituvchi pedagogik faoliyatga
kirishishidan oldin xal etilishi lozim bulgan pedagogik masalalarni yetarlicha anik
tasavvur etishi va ifodalanishi, ayni paytda uz o’quvchilariga xam tushuntira olishi
kerak. 
  Bugungi   xar   kadamda   va   xar   kanday   ta’lim   muassasasining   o’qituvchisi
faoliyatida tasodifiy o’quvchi (talaba) lar guruxining anik urnatilmagan maksadga
erishish uchun ixtiyoriy tanlangan ta’lim mazmunini uzlashtirishga oid xarakatlarni
boshkarayotganligini kuzatish mumkin. Bu xolatni izoxlashga xarakat kilamiz. 
IV. Mehnat muhofazasi. 
Komp’yuter bilan ishlaganda charchash sabablari 
48
      Kompyuter bilan ishlash vaqtida  inson quyidagi faktorlardan charchaydi:  
- ekraning me’yoridan ortiq  yorug’ligi  
- kontrast va fon o’rtasidagi aniqligi 
- komp’yuterda ishlash paytidagi issiqlikdan nurlanishi    
- komp’yuterda nurlanishning insonga ta’siri 
- komp’yuter buzuqligi 
          Komp’yuterdan   nurlanishning   oldini   olishi   uchun   ximoya   fil’trlaridan
foydalaniladi.  
          SHunday   qilib,   manitor   butunlay   xalqaro   standart   MPR-2   (LOW   radiation
displeylari)   talablarini   qoniqtirganda   ham,   uni   nurlanishda   qo’shimcha   himoya
kerak   bo’ladi.   Bu   to’g’risida   takliflar   juda   ko’pdir.   Amerikalik   mutaxasislar,
masalan,   ekranda   qo’l   cho’zilgandagina   bo’lgan   masofada   joylashishni   maslaxat
beriladi,   ko’shni   manitoralar   222,8   masofada   joylashishi   lozim.   Eng   effektli
(foydali)   vosita   rivojlangan   dunyoda   tan   olingan   ekran   qismi   fil’trlaridir.
Manitorlar uchun himoya fil’trlari quyidagi turlarda bo’ladi. 
1. Turli   fil’trlar-   amalda   elektromagnit   nurlardan   va   statik   elektrdan   himoya
qilmaydi, bundan tashqari  sur’atning kontrastligini  kamaytiradi. Lekin ular  tashqi
yorqinlikda   va   ekranni   bikirlashidan   himoya   qilaadi,   bu   ko’z   uchun   katta
ahamiyatga egadir. 
2. Plenkali   fil’trlar   statik   elektrni   to’smaydi   past   chastotali   elektromagnit
maydonidan   deyarli   ximoya   qilmaydi,   lekin   sur’atni           talbaning   konrastligini
ortiradi, ul’trafiolet  nurlanishlarni butunlay yutadi va rengen nurlarini kamytiradi.
Yashindan   faqat   polerizatsiya   plenkali   fil’trlar   himoya   qiladi.   Eng   taniqliysi
Poloroid   firmasining   plenkali   fil’trlardir       (SR   50):   ularni   ko’plari   sur’atni
kontrastligi   va   aniqliyligini   oshiradi.   Lekin   haqiqatda   shuni   takidlash   kerakki,
polerizatsiya   fil’trlari   poleefir   simolalar   ostida   tayrlanadi.   Bu   material   yuqori
darajada   mustaxkam   emas   va   uzoqga   chidamaydi   va   tez   fizik   qorishish   va
tuzilishiga   olib   keladi.(Plenka   Poloroid   SR   50   fil’trlarni   universal   ishlashini
polerizatsiya fil’trlari bilan chalkashtirib bo’lmaydi. Keyingi fil’trlar ham statik va
elektromagnit maydonlardan yomon himoya kilmaydi). 
49
  3. SHisha   fil’trlar     eng   keng   tarkalgandir.   Ular   birnecha   modifikatsiyasida
bo’ladi.  
1. Oddiy   shisha   fil’trlar,   odatda   osiyoda   ishlab   chiqilgan   (Defender   GL14   V,
Optikal   Class)   o’zini     effektivligi   bilan   tahmingan   turli   fil’trlarga   tengdir.   Ularni
ko’plari sifat sertifikati va boshqa xujjatlar bilan ta’minlanmaydi. 
2. Yerga ulanish shisha fil’trlar  sezilarli darajada effektivdir: ular qisman statik
zaryadni   kamaytiradi,   elektromagnit   maydon,   ul’trabinafsha   nurlari   kuchini
kamaytiradi, sur’at kontrasitligini oshiradi. Bu filtlar juda avtomatlashgandir.  
3. To’liq   himoyani   shishali   fil’trlar   (Ergoster   Xenium   Vnus)   –   odatda,   yuqori
sifatli   mahsulotdir,   optik   oyna   asosida   ko’p   qatlamli   maxsus   o’qlamalar   bilan
tayyorlangan,   o’zida   polirizatsiya   fil’trni   ham   mujassam   etgan.   Bu   fil’trlar
ul’trafiolet nurlarini, statik maydonlarni  bartaraf etadi ko’p darajada elektromagnit
maydon   va   rentgen   nurlanishlarini   kamaytiradi.   Suratda   sakrashlar   bo’lmaydi,
suratni kontrastliligi oshadi, lekin bu fil’trlar juda qimmatdir. 
4. Rossiya   federatsiyasida   ishlab   chiqilgan   fil’trlar   shishali   fil’trlar   (Glibol
SHield va Dejended Ergon fil’trlari) ular ham to’la himoya sinfiga mansub. O’zini
xarakteristikasi bilan xorijiy fil’tr namunalardan qolishmaydi, 2-3 marotaba arzon,
nisbatan yangi  fil’trlar ularni sifati ko’pgina texnik xulosalar va sertifikatlar bilan
tasdiqlangan,   ular   mehnat   printsipi   past   ITI   testdan   o’tkazilgan,   shvetsil
nurlanishdan himoya va ko’rsatkich vositalari ergonomikasi ITU dan ham sinovda
o’tkazilgan rejim Davlat Standarti sertifikati va gigiena sertifikatiga ega.  
Komp’yuter   xonasida   xamma   jihozlar   elektr   tokida   ishlaydi.   SHuning   uchun
elektrdan   shikastlanishiga   uchrash   mumkin.   Buning   oldini   olish   uchun
komp’yuterlarni yerga ulash talablariga amal qilish shart. Xamma komp’yuterlarda
elektr   tarmog’iga   ulash   uchun   maxsus   sistema   ishlatiladi   va   unda   “0”   ulash
ximoyasi qo’llanilgan. “0” ga ulash ximoyasi bu “0” simini korpislarga bog’lash va
xar xil issiqlikda ishlaydigan avtomatlarni ishga tushiruvchi sistemadir. 
Ximoyalovchi yerga ulash qurilmalari 2 xil: 
1. Konturli yerga ulash 
50
  2. Tashqariga   chiqarilgan   yerga   ulash   –   bu   usul   ko’pincha   ulovchi
asbobuskunalar   turgan   joydan   tashqariga   chiqarib   ma’lum   bir   maydonchaga
to’planib o’rnatiladi.   Yerga ulashning bu turi asosan kuchlanishi 1000 V gacha
bo’lgan   qurilmalarda   ishlatiladi.   Buning   afzalligi   shundaki,   elektrod   vazifasini
bajaruvchi   qoziqlarni   yerga   qoqish   uchun   qarshiligi   kam   bo’lgan   yerlarni
tanlash imkoni bor.   
Elektr tokidan zararlangan insonga birinchi yordam ko’rsatish 
- SHikastlangan   odamni   elektr   toki   ta’sirida   bir   necha   usullar   bilan   xalos
qilish mumkin.  
- Agar tok urgan xushidan ketgan bo’lsa unga meditsina yordamini ko’rsatish 
Yong’in chiqish sabablari 
              Elektr   toklarini   qisqa   tutashuvi   natijasida   kuchlanish   ortib   qizish   yuzaga
keladi.   Natijada   yong’in   chiqish   xavfi   tug’iladi.   Bu   yong’in   chiqish   sabablaridan
biri   xisoblanadi.   Xonalarning   yong’inga   qarshi   toifasiga   qarab   bo’linadi.   Agar
yong’in  chiqqan   paytda  operator  darxol   yong’inni  sababini   bilishi  va  uni  bartaraf
etish usullarini ko’rishi lozim. Buning uchun elektr tokidan yong’in chiqqan bo’lsa
liniyani elektr tokidan uzib, so’ng o’chirishga kirishish kerak. SHu bilan birgalikda
o’t   o’chiruvchi   guruxlarga   xabar   qilishi   lozim.   Yong’in   kuchaygan   xolatda
evakuatsiya   yo’llari   orqali   (qo’shimcha   chiqish   eshiklari)   ishchilarni   evakuatsiya
qilish   kerak.   Evakuatsiya   yo’llarining   yoritilishi   kamida   5   lk   bo’lishi,
yo’laklarining   eni   esa   ishchilar   soniga   nisbatan   keng   bo’lishi   kerak.     Xar   bir
tashkilotda yong’in uchun suv ta’minoti bo’lishi  kerak.  
Bosh saxifa 
Ergonomika-   inson   tomonidan   boshqariladigan   samarali   tizimlarni
o’rganadigan   va   barpo   etadigan   fandir.   Ergonomika   insonning   mehnat   faoliyati
jarayonidagi haddi-harakati, uning energiya sarflashi, aniq ish bajarishi paytidagi
samaradorlik   va   jadallikni   o’rganadi.   Ergonomika   atamasi   1949   yili   Buyuk
Britaniyada, bir guruh ingliz olimlari Ergonomik tekshiruv jamiyatini tashkil eta
boshlaganlarida   qabul   qilingan.   Sobiq   SSSRda   20-yillarda   bu   fanni   ergologiya
deb   atash   taklifi   kiritilgan.   AQSHda   ilgari   bu   fan   inson   faktorlarini   o’rganish
51
  deb, Germaniya Federativ Respublikasida esa – antropotexnika deb atalgan, lekin
bugungi   kunda   inglizcha   atama   butun   dunyoga   keng   yoyilgan.   Ergonomika
mini-, midi- va makroergonomikaga bo’linadi. (grekchadan ergon-ish+ nomos –
qonun).   Makroergonomika   “inson-jamiyat”,   “tashkilot-tashkilotlar   tizimi”
tizimlarini o’rganish va loyihalashtirish bilan shug’ullanadi. 
Midiergonomika   “inson-jamoa”,   “jamoa-mashina”,   “inson-tarmoq”,
jamoatashkilot”   tizimlarini   o’rganadi.   Mikroergonomika   “inson-mashina”
tizimiga   bag’ishlangan.   Ergonomika   fani   2ta   tamoyilga:insonning   ishga
moslashuvi   va   ishning   insonga   moslashtiriluviga   asoslangandir.   Bular   butunlay
boshqa-boshqa   narsalardir.   Birinchi   holda   samaradorlik   asosiy   deb   hisoblansa,
ikkinchi   holda   qulaylik   oldinga   chiqadi   (bu   tamoyil   Usabulity   Engineering,
qisqacha yuzabiliti deb ataladigan boshqa bir yo’nalishga juda yaqindir.) Bu esa
yuqori   samaradorlikka   ega   tizim   albatta   noqulay,   qulay   tizim   esa   samarasiz
bo’ladi, degani emas, also. Hamma gap urg’uni qaerda qo’yishdadir. 
Gipodinamiya.   Gipodinamiya   –(gipo   va   grekchadan   dynamis   –kuch)   inson
organizmi   (qon   aylanish,   nafas   olish,   taomni   hazm   qilish,   tayanch   –harakat
apparati)   funksiyalari   harakat   qilish   faolligining   cheklanganligi,   mushaklar
qisqarishi kuchining pasayishi natijasida buzilishidir. Mehnatni avtomatlashtirish
va   mexanizasiyalashtirish,   kommunikasiya   vositalari   rolining   o’sishi   tufayli
gipodinamiya   kundan-kunga   ommalashib   bormoqda   (accoopa.ru.dagi
ensiklopediya).   Bu   muammo   bevosita   komp’yuter   bilan   bog’liq   emas.   O’tirgan
holda   mehnat   qiladigan   odamlarning   barchasi   uchun   gipodinamiyaga   chalinish
xavfi   bor.   Uzoq   vaqt   o’tirganda   gavdaning   har   qanday   holati   tayanch-harakat
apparati   uchun   zararli   bo’lib,   bundan   tashqari   ichki   aozolarda   va   kapillarlarda
qonning to’xtab qolishiga olib keladi. 
Ko’proq revmatik og’riqlar va varikoz paydo bo’ladi. Bunday hollarning oldini
olish uchun: 
• komp’yuter bilan ishlash vaqtida tez-tez gavda holatini o’zgartirib turing;  
• miriqib kerishing;  
• stol tagida oyoqlar holatini o’zgartirib turishni unutmang;  
52
  • telefonni o’zingizdan uzoqroq joyga qo’ying;  
• mabodo   kofe,   choy   yoki   boshqa   ichimlik   ichmoqchi   bo’lsangiz,   also
komp’yuter oldida ichmang, buning uchun qulay bo’lgan boshqa joyga o’ting;  
• vaqti-vaqti bilan turib, shunchaki sayr qilishga erinmang;  
• ish   vaqtida   deraza   oynasi   yoniga   kelib,   ko’chani   tomosha   qilib   turishni   odat
qiling, bu har tomonlama foydalidir; 
• kompyuter   bilan   ishlashdan   avval   va   undan   keyin   vaqtingizni   faollikda
o’tkazing   –   sayr   qiling,   sport   o’yinlarini   o’ynang,   raqsga   tushing,   xullas,
istaganingizni qiling, lekin harakat qiling. 
Komp’yuter   bilan   ishlash   davridagi   harakatsizlikni   serharakatlik   bilan
almashtiring. 
Gavda xolati. Ish vaqtida gavdani  to’g’ri holatda tutish komp’yuterning sog’likka
zararli   ta’sirini   kamaytirishga   yordam   beradi.   Gavdani   to’gri   tutishni   uni   ma’lum
bir   vaqt   davomida   nazorat   qila   turib   o’rganish   juda   muhimdir.   SHunda   gavdani
to’g’ri  holatda   tutish   odat   tusiga  kiradi.  Juda   oson  mashqni   tavsiya  qilamiz:  tekis
devorga   suyaning,   bunda   tovon,   boldir,   tos,   kurak,   tirsaklariningiz   va   boshingiz
devorga tegib tursin.  
Maslahatlar:  
 klaviatura albatta tirsaklaringizdan pastroqda bo’lishi kerak;  
 elka va bilaklar orasidagi burchak 121 darajadan kam bo’lmasligi kerak;  
 uzoq vaqt ishlayotganingizda kaftlaringizning ichki tomonlari tayanchga ega
bo’lishi kerak;  
 qo’llaringiz   pastga   osilgan   holda   bo’lishi   mumkin   emas,   kursining   qo’l
uchun suyanchiqlariga qo’yib o’tiring;  
 boshingizni oldinga egib o’tiring, displey ekranini shunday joylashtiring-ki,
sizning nigohingiz ozgina pastroqda bo’lsin;  
 stul yoki kursi suyanchig’iga suyanib o’tiring. 
O’tirganingizda   gavdangizni   bir   oz   orqaga   tashlang.   Bunday   holat   umurtqa
pog’onasiga og’irlik tushmasligiga, tana bo’ylab qon aylanishining yaxshilanishiga
53
  olib keladi, bu esa ayni kuchga to’lgan erkaklar uchun juda muhimdir. Qo’llaringiz
kursining qo’l uchun suyanchiqlarida erkin turishi lozim. Tirsak va bilaklaringizni
bo’sh qo’ying. Kaftalaringiz bilaklaringiz bilan bir chiziqda bo’lsin, ya’ni bilakdan
pastda yoki tepada bo’lmasin, faqat barmoqlargina ishlasin.Bo’ksangiz tanangizga
nisbatan   to’g’ri   burchakda,   tizzalaringiz   esa   bo’ksaga   nisbatan   to’g’ri   burchak
ostida   bo’lsin.   Oyoqlar   polda   yoki   oyoqlar   uchun   tayyorlangan   maxsus   moslama
ustida tursin. 
Xarakatlar.   Bir   xil   harakatlarni   bajaruvchi   mushaklar   guruhi   uchun
charchash zararlidir. CHarchash bo’g’in va paylarning shikastlanishiga olib kelishi
mumkin.   Komp’yuter   sichqonchasi   va   klaviatura   bilan   uzoq   vaqt   bir   xil   holatda
ishlash natijasida qo’l paylari tendovaginiti ayniqsa ko’p uchraydi. Tendovaginit –
(yangi   lotinchadan   tendo   –   pay)   paylarning   yallig’lanishidir   (   ko’proq   qo’l
panjalari,   bilak,   tizza).   Zo’riqish,   shikastlanish,   panarisiya   va   komp’yuter   bilan
uzoq   vaqt   muntazam   ishlash   natijasida   bu   kasallik   rivojlanib   boradi.   Belgilari:
paylar shishadi, og’riq paydo bo’ladi.  
                 Mehnat  faoliyatining turli ko’rinishlarini komp’yuterlashtirish Rossiyaga
nisbatan   avvalroq   rivojlana   boshlagan   va   komp’yuter   bilan   ishlaydigan
xodimlarning salomatligini kuzatish bo’yicha yetarlicha tajriba to’plagan AQSH
olimlarining   ma’lumotlariga   ko’ra,   komp’yuter   operatorlari   uchun   tayanch   –
harakat   apparati   va   qo’llarning   perifirik   asab   sistemasi   kasallanishi   asosiy
muammo   bo’lib   qolmoqda.   AQSH   mehnat   statistikasi   Byurosining
ma’lumotlariga   ko’ra,   1981-yilda   tayanch-harakat   apparatining   yuqori   qismi,
yani   qo’l-panja   kasalliklari   kasbiy   kasalliklar   umumiy   sonining   atigi   18%   ni
tashkil   etgan.   Lekin   80-yillar   davomida,   ya’ni   komp’yuterlashtirish   g’oyat   tez
suroatlarda   o’sib   borgan   10   yil   ichida,   bu   kasallik   shu   qadar   ko’payib   ketdi-ki,
1989-yilda   butun   kasbiy   patologiya   strukturasining   52   %   ini   tashkil   etdi.   Bir
necha   ming   AQSH   aloqa   xodimlari   uyushmasi   aozolarining   salomatligini
o’rganib   borish   natijasida   ularning   20%   ga   yaqini   surunkali   ravishda   kasbiy
qo’lpanja   kasalliklaridan   aziyat   chekishlari   maolum   bo’ldi.   Amerika   Qo’shma
54
  SHatlarining   bir   qator   kompaniyalari   tendovaginit,   ligamentit   (karpal   kanal
sindromi),   shuningdek,   qo’llarning   muntazam   ravishda   og’rishigina   emas.balki
mehnat   qobiliyatini   yo’qotishgacha   olib   keladigan   boshqa   paylar   yallig’lanishi
kasalliklariga duchor bo’lgan bemorlarga tibbiy yordam ko’rsatish maqsadida bir
necha million dollar zarar ko’rmoqda”,(Gun G.E.–komp’yuter:Sog’likni saqlash
yo’llari, Moskva. 2002-y). 
Nur tarqatishlar. Nur tarqatish – bu komp’yuter bilan ishlashda uchraydigan
zararli faktordir. “Komp’yuter texnikasining asosiy kamchiligi – nur   tarqatishdir.
Nur   tarqatishning   kattagina   qismi   monitorga   to’g’ri   keladi,   chunki   monitor   har
tomonga   elektromagnit   va   elektrostatik   maydon,   ekrandan   esa   radiatsiya   va
ultrabinafsha   nurlarini   tarqatadi.   Komp’yuterdan   tashqari,   lazerli   printer,   nusxa
ko’chirish   apparatlari,   ya’ni   ichki   qismi   yuqori   kuchlanishga   ega   bo’lgan
texnikalardan ham nur  tarqaladi. Bundan tashqari  , toner-kartrij  ichidagi  tarkibida
og’ir   metall   bo’lgan   kukun   ham   g’oyat   xavflidir.   SHuningdek,   uzoq   vaqt
komp’yuter   oldida   ishlash   ko’z   uchun   nihoyatda   zararlidir.   Nima   qilmoq   kerak?
Balki texnika mo’jizasidan butunlay voz kechib, qo’lga komp’yuter “sichqonchasi”
o’rniga   toshdan   yasalgan   bolta   olish   afzalroqmikan?   O’zingizni   sivilizasiya
yutuqlaridan   mahrum   etishga   also   shoshilmang,   bu   yutuqlardan   aql   bilan
foydalanmoq darkor xolos!”.Aleksandr Kirsanov, “Vobis”servis markazi rahbari. 
XULOSA 
Bugungi     kunda   O’zbekiston   taraqqiyotining   poydevori   bo’lgan   barkamol
avlodni   ma’naviy-axloqiy   jihatdan   voyaga   yetkazish   davlat   siyosatining   ustuvor
yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. 
  Bu   ishlarni   amalga   oshirishda   uzluksiz   ta’lim   turlari,   ayniqsa   oliy   ta’lim   o’quv
muassasalarining ahamiyati beqiyosdir. CHunki  ushbu maskanda ta’lim olayotgan
har   bir   yosh   yigit-qiz   faqatgina   u   yoki   bu   soha   mutaxassisligiga   ega   bo’libgina
qolmay,   jismoniy   va   ma’naviy   jihatdan   kamol   topadi,   jamiyatimiz   hayotida   faol
ishtiroq   etadi.   O’zining   bilimi,   ma’naviyati,   madaniyati   bilan   O’zbekiston
taraqqiyotining   bosh   yo’li   bo’lgan   ozod   va   obod   Vatan   uchun   mehnat   qiladi.
Albatta,   bunday   ulkan   vazifalarni   amalga   oshirishda   oliy   ta’lim   o’quv   yurtlarida
55
  o’qitiladigan   «Pedagogik   mahorat»   fanining   ahamiyati   kattadir.   CHunki
«Pedagogik   mahorat»   talaba   shaxsini   ma’naviy   shakllantirishda,     milliy   istiqlol
g’oyasiga   sadoqat   ruhida   tarbiyalashda,   ularning   madaniyatini   rivojlantirishda
muhim o’rin tutadi. 
  Yoshlarni   o’qitish   va   tarbiyalash   kabi   murakkab   masalalarni   muvaffaqiyatli   hal
qilish   ko’p   jihatdan   o’qituvchining   g’oyaviy   e’tiqodi,   kasbiy   mahorati,
bilimdonligi, madaniyatiga bog’liqdir. Zamonaviy pedagog o’quvchiga ta’sir etish,
uning istaklari, e’tiqodini, qiziqishi va imkoniyatlarini shakllantira bilishi kerak. 
  Zamonaviy   maktablarga   pedagog-ustalar,   yuksak   malakali   o’qituvchilar   va
tarbiyachilar kerak. 
Talabalar   bilan   muomala   kilish   pedagogning   uz   tarbiyalanuvchilari   bilan
muloqot   olib   borish   maxoratini   taqozo   etadi.   Biz   uchun   esa   so’zlashishni   bilishi
lozim. So’zlashishni, muloqot olib borishni doimo o’rganib borishi lozim. U darsni
samarali   olib   borishni,   so’zlashishni   bilishi,   suxbat,   lektsiya,   xikoya   qilish   kabi
usullaridan   foydalanishi,   umuman   butun   ta’lim-tarbiya   jarayonida   talabalar   bilan
muloqotni yo’lga qo’ya olishi lozim.  
Inson o’zini qurshab olgan olam bilan o’zaro birgalikdagi xarakati, odamlar
o’rtasidagi   ijtimoiy   xayoti   va   ishlab   chiqarish   faoliyati   jarayonida   topadigan
munosabatlar   tizimida   yuz   beradi.   Kishilar   ish   jarayonida   tabiat   bilangina   emas,
balki bir birlariga ham o’zaro t’hsir kursatadilar. 
  Pedagogik   maxoratga   pedagogik   bilimlar   bilan   bir   katorda   pedagogik   texnika
soxasidagi   malaka   ham   kiradi.   Ular   tarbiyaga   ozroq   kuch   sarflab,   natijalarga
erishish   imkonini   beradi.   Xar   bir   moxir   pedagog   shaxsni   shakllantirish   bilan
bog’liq   bo’lgan,   mazkur   masalalarni   xal   qilishi   lozim.   Pedagogdan   kuch   –
g’ayratni,   qat’iyatni,   tirishqoqlikni,   tadqiqotlar   olib   borishga   intilishini,   yangi
vaziyatga, yangi jamoaga kirish qobiliyatini, samimiyatni, to’g’rilik va xalollikni,
o’tkir   aql   –   idrokni,   bir   vositani   boshqasi   bilan   tekshirib   turish   malakasini   talab
qilinadi.  
Pedagogik mahorat uziga talabalar xaqidagi, ta’lim tarbiya jarayonini tashkil
etish   va   uning   mazmuni,     metodlari   haqidagi   keng   bilimlarni   qamrab   oladi.   Bu
56
  bilimlar   umumiy   pedagogik   madaniyatni   tashkil   etadi.   Pedagog   bu   madaniyatni
egallamasa, xech vaqt chinakam usta bo’la olmaydi. Zamonaviy pedagogga birgina
umumiy   madaniyatining   o’zi   qifoya   qilmaydi.   U   talabalarni   kuzatish,   ularning
o’sishidagi   muxim   narsalarni   jamiyatda   vujudga   kelgan,   asosiy   ijtimoiy   g’oyalar
bilan taqqoslash,  ularni  rivojlantirish  yo’llari  va usullarini  aniqlash,  turli  vositalar
tarbiyaviy   tahsir   ko’rsatish   usullarining   o’zaro   bir   biriga   utishi   dialektikasini
chuqur   taxlil   qilish,   pedagogik   izlanishlar   va   yutuklarni   ilmiy   jixatdan   bir
sistemaga solish malakalariga ega buladi. 
  Qarama-qarshi   munosabatni   qachon   amalga   oshirsa   yaxshi   bo’ladi?   Ilg’or
pedagoglar   ko’pincha   darsni   oldingi   bilimlarni   faollashtirishdan   emas,   balki
muammoli   vaziyatni   tug’dirish   yoki   oldin   qo’yilgan   muammoni   yechimi
to’g’risidagi taxminlarni, o’rtaga tashlangan tahminni isbotlash vaqtida, ular avval
egallagan   bilimlarni   dolzarb   ekanligini   qo’llashadi.   Muammoni   dolzarb   g’oyasi
pedagogga   darsni   nimadan   boshlash   kerakligini   ham   ko’rsatib   beradi.   Ba’zida
darsni   og’zaki   so’roq   bilan   boshlash,   ba’zida   esa   masala   beruvchi   yoki   misolni
echish bilan boshlash maqsadga muvofiq . 
Xulosa   o’rnida   shuni   aytib   o’tish   joizki   pedagog   o’z   shogirdlarida   ruhiy
olamini   yaratish,   uning   pedagogik   mahoratiga   bog’liq.   Darhaqiqat,   o’rtoqlik,
do’stlik, hamkorlik, hamjixatlik, sadoqat, mehr-muruvvat, kasb tanlash imkoniyati,
vatanparvarlik,   milliy   iftixor,   insonparvarlik,   xushmuomalalik,   ozodalik,
samimiylik,   ziyraklik,   tashabbuskorlik,   insoflilik,   rostgo’ylik,   or-nomuslilik,
andishalilik,   kattalarni   xurmat   qilish,   sof   muxabbatni   qadrlash,   vazminlik,
to’g’rilik,   millatlarni   xurmat   qilish,   har   bir   o’quvchining   madaniyatidan   chuqur
o’rin egallashi lozimdir.  
 
 
 
 
    Foydalanilga adabiyotlar ro’yhati 
1. O’zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi». - T.: 
57
  Uzbekiston, 1997. 
2. Karimov   I.A.   Barkamol   avlod   –   O’zbekiston   tarakkiyotining   poydevori.   -
T.: Uzbekiston, 1997. 
3. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida. - T.: O’zbekiston, 1999. 
«Barkamol avlod– Щ zbekiston tara ыы iyotining poydevori».  Toshkent 1997 yil. 
4. Azizxodjaeva   N.N.   Pedagogicheskie   texnologii   i   pedagogicheskoe
masterstvo. 
T.: TGPU im. Nizami, 2003. 
6..   Muslimov   N.A.,   Qo’ysinov   O.A.   Kasb   ta’limi   o’qituvchilarini   tayyorlashda
mustaqil ta’limni tashkil etish.  Metodik qo’llanma. – T.: TDPU, 2006– 46.  
7. Garmonichno  razvitoe  pokolenie  –  osnova  progressa  
Uzbekistana. 
Tashkent.1998 g. 
8. Podlasnыy I.P. Pedagogika novыy kurs. M.Vlados.1999. 
9. Beluxin D.A. Osnov ы  lichnostno-orientirovannoy pedagogiki.  M.1996g. 
10. Farberman B.L. Peredov ы e pedagogicheskie texnologii.  Tashkent. 2000 g. 
11. Kurbanov SH. Seytxalilov E.O. Razrabotka Gosdastvennыx obrazovatelьnыx
standartov v sisteme neprerыvnogo obrazovaniya (Ta’lim va tarbiya. 1997.3-
4. 5360 str) 
12. «Pedagogika». Munavvarov A. T. 1996 yil 
13. .«Osnov ы   pedagogicheskogo   masterstva».   «V ы sshaya   shkola»   Kiev   1987
god. 
14. «Tarbiyaviy ish metodikasi» L.I.Ruvinskiy «O’qituvchi» nashr.  1991 yil. 
15. www.ziyo.net     va boshqa Internetn saytlar. 
 
 
 
 
      
 
58

“Ona tili darslarida o’quvchilarning imloviy bilimlarini takomillashtirish metodlari” 1

Mundarija Kirish.................................................................................................. ..3 I.Bob. Analitik qism. Pedagogik mahoratni tashkil etish. 1.1-§. Pedagogik mahorat tushunchasi …….....................................6 1.2-§. Pedagogik mahoratni o’quv jarayonidagi o’rni................16 II. Bob Asosiy qism. Pedagogik mahoratni usullari 2.1-§ Pedagogik mahorat va muomala madaniyati …….............27 2.2-§ Talabalar madaniyatini shakllantirish jarayonini tashkil etish………….................................................................35 III.Bob. Pedagogik qism. Pedagogik mahoratni takomillashtirish texnologiyalari 3.1-§ Pedagogik texnologiyalari xaqida tushuncha....................43 3.2-§ Pedagogik texnologiyalarni amalda qo’llash....................50 IV. Mehnat muhofazasi………..….....................……………........55 Xulosa…………………………………............... ………………...63 Foydalanilgan adabiyotlar……………………...........…….........66 Ilova………………………….............…….........…………....… 67 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ma’lumki, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining sifat bosqichi bo’lajak tarbiyachi va o’qituvchilardan yuksak darajadagi kasbiy mahoratni egallashlarini talab etadi. Ularni pedagogik faoliyatga ham nazariy, ham amaliy jihatdan tayyorlash ishida pedagogika ta’lim yo’nalishidagi oliy o’quv yurtlarida o’qitiladigan “Pedagogik mahorat” fani muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogika, psixologiya va o’qitish metodikasi fanlarida har bir o’qituvchining ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish bo’yicha anchagina yo’l-yo’riq va tavsiyanomalar berilgan bo’lsa, "Pedagogik mahorat asoslari" fanida pedagogik mahorat o’rganish nimalarga bog’liq va unga qanday qilib erishiladi, mahoratli pedagog bo’lish uchun nimalarga e’tibor berish zarur, kabi savollarga javob topasiz. Ma’lumki, bugungi kunda farzanlarimizning ma’naviy olamini yuksaltirish, ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar muhitida tarbiyalash masalasi biz uchun eng dolzarb vazifa bo’lib qolmoqda… Buni chuqur anglab olgan davlat… bugun unib-o’sib kelayotgan farzandlarining har tomonlama barkamol avlod bo’lib hayotga kirib borishini o’zi uchun eng ulug’… eng muqaddas maqsad, deb biladi… “, – deyishlari bejiz emasdir [16]. Pedagogik maxorat atamasi asrimizda barcha rivojlangan mamlakatlarning ilmfanida paydo bo’lib, tezda rasm bo’ldi. Tadqiqot maqsadi: bo’lajak pedagoglarga madaniy tafakkur, bolalar va o’quvchilar bilan muomala qila olish ko’nikmasi, o’z xulqi, xatti-xarakatini o’zi boshqara olish layoqatini tarbiyalash bo’yicha faoliyat tizimini ishlab chiqishdan iborat Pedagogik maxorat muhandis-pedagogda shaxs va jamoaga ta’sir eta olishni ta’minlaydigan va turli fanlarga bog’liq bo’lgan bilimlarni tinglab, ularni o’zida mujassamlashtiradi. SHuning uchun ham pedagogik mahorat mohiyati talabaga ta’sir etish vositalari va usullari kabi masalalaridan tashqari, teatr pedagogikasi va 3

notiqlik san’ati haqidagi ma’lumotlar ham kiritilgan. BMIni o’rganish asosan pedagogika, psixologiya, metodika va boshqa pedagogik fanlardan egallangan bilimlarga asoslanadi. Tadqiqotning ob’ekti: Pedagogik mahoratni tashkil etishning uslublari va uni takomillashtirishda ma’naviy-axloqiy tarbiya asosini ham ilg’or milliy, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar, xalq pedagogikasini tashkil etish. Tadqiqotning predmeti: Pedagogik mahoratni tashkil etishning uslublari va uni takomillashtirishda tarbiyaviy ta’sir ko’rsatuvchi o’ziga xos pedagogik texnologiyalar. Ta’limning rolini urganish tamoyillari usul va vositalarini tashkiliy-pedagogik shart-sharoitlari Tadqiqotning vazifalari: • insonparvarlik xislatlarini rivojlantirish; • kommunikativ (muloqotga moyillik) malakalarini shakllantirish; • kasbiy mustaqillik, ishchanlik, hissiy barqarorlik, o’z ishiga ijodiy yondoshish xislatlarini tarkib toptirish; • pedagogik takt va pedagogik texnikadan oqilona foydalanishni shakllantirish; • nutq texnikasini, o’z tovush va gavdasini boshqarish, jamoaga va shaxsga ta’sir ko’rsatish qobiliyatlarini takomillashtirish. Tadqiqot metodlari: 1. Tarixiy xronologik taxlil. 2. O’quv yurtlarini davlat va me’yoriy xujjatlarini o’rganish. 3. Pedagogik kuzatuv 4. So’rovnoma 5. Monitoring 6. Intervьyu 7. Pedagogik tajriba Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati. 4

Pedagogik mahorat-bu pedagogik (o’quv tarbiyaviy) jarayonining barcha shakllarini eng qulay va samarali holatda tashqil etish, ularni shaxs kamoloti maqsadlari tomon yo’naltirish, tarbiyalanuvchilarda dunyoqarash, qobiliyatni shakllantirish va ularda jamiyat uchun zarur bo’lgan faoliyatga moyillik uyg’otishdir. SHunday ekan, pedagogik va uslubshunoslik fanlarining hozirgi zamon yutuqlariga asoslangan holda davr talabiga mos keladigan pedagogik mahoratning nazariy – amaliy asoslarini hamda uning shakllanish jarayonini yaratish eng dolzarb vazifalardandir. Bu o’rinda shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, pedagogik mahorat ta’lim – tarbiyani optimallashtirishning kasbiy ko’nikma va malakalari tizimi bo’lib, u asosan yosh avlodni maqsadga muvofiq yo’naltirish, ularning ma’naviy e’tiqodini, dunyoqarashini, qobiliyatlarini ijtimoiy ehtiyoj nuqtai – nazardan har tomonlama rivojlantirish va takomillashtirishdan iborat. Ushbu bitiruv malakaviy ishdada bo’lajak yosh pedagoglarga, shuningdek ta’lim –tarbiya ishi bilan shug’ullanuvchilarga kasbiy pedagogik bilim va mahoratni takomillashtirish bo’yicha nazariy va amaliy tavsiyalar beriladi. Bitiruv malakaviy ish kirish, uch bob, oltita paragraf, xulosa, tavsiyalar, mexnat muxofazasi va foydalangan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I- Bob. Pedagogik mahoratni tashkil etish 1.1-§ Pedagogik mahorat tushunchasi Bugungi kunda O’zbekiston taraqqiyotining poydevori bo’lgan barkamol avlodni maxnaviy-axloqiy jihatdan voyaga yetkazish davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu ishlarni amalga oshirishda uzluksiz ta’lim turlari, ayniqsa oliy ta’lim o’quv muassasalarining ahamiyati beqiyosdir. CHunki ushbu maskanda ta’lim olayotgan har bir yosh yigit-qiz faqatgina u yoki bu soha mutaxassisligiga ega bo’libgina qolmay, jismoniy va maxnaviy jihatdan kamol topadi, jamiyatimiz hayotida faol ishtirok etadi. O’zining bilimi, ma’naviyati, madaniyati bilan O’zbekiston 5