Pragmalingvistika haqida
![Pragmalingvistika haqida
Reja:
I.Kirish
II. Asosiy qism:
1. Pragmalingvistikaning shakllanish tarixi.
2. Lingvistik pragmatika.
3. Pragmalingvistikaga oid tadqiqotlar tahlili.
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_1.png)
![Kirish
Mustaqillik milliy qadriyatlar qatorida ona tiliga yangicha munosabatni
shakllantirdi. Milliy tilimizning ijtimoiy mavqeyini tikladi, ona tilimizning davlat tili
sifatidagi maqomi, ijtimoiy-siyosiy hayotdagi nufuzini yuksaltirdi. O‘zbek
tilshunosligi fanining yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilishi uchun keng yo‘l ochdi.
Ayniqsa, til hodisalarining milliy tabiati, o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishga
yo‘lboshchilik qildi. Mamlakat va millat taraqqiyotida ona tilining milliy ong va
mafkurani shakllantirishdagi o‘rni va vazifalariga davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalaishlari darajasida alohida e’tibor qaratildi. Shunga muvofiq, tilshunoslik
fanida o‘zbek tilining ilmiy va amaliy tadqiqi ham jadal rivojlanmoqda. Fanimizda
bir necha yangi yo‘nalishlar shakllandi. O‘zbek tilining pragmatik tadqiqi
Mustaqillik davrida pragmatik lingvistikaning rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Tilni
tizim sifatida o‘rganish natijalari ommalashib, ona tili ta’limi mazmunini yangiladi.
Lisoniy birliklar sistemaviy, struktural, semantik va substansial tadqiq usullari
asosida o‘rganildi. Natijada til birliklarining lisoniy imkoniyatlarini muayyan nutqiy
faoliyat jarayonida tahlil qilish ehtiyoji paydo bo‘ldi. O‘zbek tilshunosligida til
birliklariga xos lisoniy imkoniyatlarni nutqiy faoliyat jarayonida tahlil qilishni
maqsad qilib qo‘ygan pragmatik tilshunoslik yuzaga keldi. Bu ilmiy yonalishda
T.A.Bushuy, Sh.Iskandarova, M.Kamolova, S.Mo‘minov, A.Nurmonov, S.Raximov,
B.Rahmatullayeva, Sh.Safarov, M.Hakimov kabi tilshunoslarning sohaga oid
izlanishlari nazariy asoslarning shakllanib borayotganligidan darak beradi. Endigina
rivojlanayotgan bu yo‘nalishda tadqiqiqni kutayotgan muammolar anchagina.
Chunki o‘zbek pragmatik tilshunosligida gap va uning turlarini sintagmatik tahlil
yo‘nalishidan pragmatik tahlilga o‘tish davri yetilgan.Bu ilmiy yo‘nalishdagi tadqiq
muammolari aniq yechimlarini kutmoqda. Pragmatik lingvistikaning tilshunoslik
turkum fanlari orasidagi o‘rni, lingvistik pragmatikaning amaliy va nazariy
shakllanishi, pragmatik birliklar va ularning tahlili kabi muammolar nafaqat o‘zbek
tilshunosligida, balki jahon tilshunosligida ham dolzarb masalalalardan sanaladi.
2](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_2.png)
![O‘zbek tilshunosligida o‘tgan asrning oxirida struktural, semantik va substansial
yo‘nalishlarda amalga oshirilgan tadqiqotlar tilning ontologik mohiyatini ochib
berdi. Ularning yutuqlari o‘zbek tilining navbatdagi tadqiq yo‘nalishini belgilab
berdi. Hozirgi davrda jahon tilshunosligi, jumladan, o‘zbek tilshunosligida tilning
axborot texnologiyalari va kommunikativ vositalarning to‘xtovsiz rivojlanish
asridagi o‘rni va vazifasi bilan bog‘liq tadqiqi ilmiy tahlil yo‘nalishlarini o‘zgartirdi.
Til tizimi va uning qurilish birliklarida mavjud lisoniy imkoniyatlar nutq voqeligida
muayyanlashadi. Shunday ekan, XXI asr tilshunosligida til, shaxs va jamiyat
tushunchalari ilmiy qimmati oshdi. Bu tushunchalarni bog‘lab turgan inson
hayotidagi muhim siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy, madaniy, ma’naviy,
ruhiy, axloqiy munosabatlar fanda alohida-alohida ilmiy tahlil usullari va
mezonlarini belgilab berdi. Oqibatda tilshunoslikda tilning mazkur munosabatlar
zanjirida faollashadigan amaliy vazifalari tadqiqiga e’tibor kuchaydi. Jahon
tilshunosligida ilgarilab ketgan sotsial lingvistika tarmoqlari o‘zbek tilshunosligiga
ham ta’sirini o‘tkazdi. Chunonchi, P.Grays, T.A.Deyk, Dj.R.Syorl, D.Frank kabi
olimlarning roman-german tilshunosligidagi va A.A.Akishina, N.D.Arutyunova,
V.V.Bogdanov, A.M.Bushuy, M.S.Kagan, L.P.Krisin, A.A.Leontyev,
N.I.Formanovskaya, L.V.Sherba kabi tilshunoslarning rus tilshunosligidagi
tadqiqotlari pragmatik tahlil namunalari hisoblanadi. Bu o‘zbek tilshunosligida
pragmatik lingvistikaning ”ildiz otishi’ga yordam berdi. Zamonaviy tilshunoslikda
pragmatika nutqqa lisoniy faoliyat −fikr almashtirish va o‘zgalarga ta’sir ko‘rsatish,
bu faoliyatni yaratish va bunyod etishning asosiy turlaridan biri sifatida yondashadi.
Shuning uchun nutqning ta’sirchanligi, tezkorligi, mantiqiyligi va samaradorligini
lisoniy faoliyat doirasida tadqiq etish markaziy o‘rinni egallaydi. O‘zbek
tilshunosligida T.A.Bushuy, Sh.Iskandarova, M.Kamolova, S.Mo‘minov,
A.Nurmonov, S.Raximov, Sh.Safarov, N.Turniyozov, M.Hakimov kabi tilshunos
olimlar o‘zbek tilining pragmatik talqiniga o‘z hissalarini qo‘shishgan. Ularning
ishlarida pragmatik lingvistika va uning tadqiq obyekti, pragmatik birliklar va asosiy
tushunchalar, pragmalingvistik tahlil usullari va tamoyillari o‘rganilgan. Shu bilan
3](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_3.png)
![birga, nutqiy muloqot jarayoni stilistika, sotsiolingvistika, psixolingvistika, nutq
odobi va madaniyati, diskursiv lingvistika nuqtayi nazaridan tahlil qilingan.
4](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_4.png)
![Pragmalingvistikaning shakllanish tarixi
Har qanday fan sohasining shakllanishi va rivojlanishi ushbu soha obektiga
nisbatan qiziqish paydo bo‘lishidan boshlanadi. Qiziqishdan esa savollar tug‘iladi.
Tilshunoslik ham bundan mustasno emas. Tilshunoslik fani taraqqiyotida turli
yondashuvlar bo‘lishi tabiiy. Ana shunday yondashuvlardan biri semiotik
yondashuv sanaladi. Tilga semiotik yondashuv natijasida pragmalingvistika
yo‘nalishi yuzaga keldi. “Pragmatika grekcha “Pragma” so‘zidan olingan bo‘lib ,
“bajarilgan, bajarilayotgan, bajarilishi zarur bo‘lgan ish” hamda “pragmatiko”
so‘zi esa “ ishga qobiliyati bor” , “ ishchan”, “ishbilarmon” ma’nolarini
ifodalaydi”. 1
Tilshunoslikda dastlab bir tushunchani ifodalovchi pragmatika,
pragmalingvistika, lingvistik pragmatika, yoki lingvopragmatika kabi bir qancha
terminlar qo‘llanila boshladi. Ma’lumki, fanda bir hodisani bir nechta termin bilan
ifodalash chalkashlikni yuzaga keltiradi. Yuqoridagi holatni pragmalingvistika
yo‘nalishining fanda nisbatan yangiligi hamda izlanuvchilarning tadqiqot
predmetiga turli usul va metod orqali yondashayotganliklari bilan izohlash
mumkin.
Pragmalingvistika pragmatikaning nazariy hamda amaliy masalalari bilan
shug‘ullanuvchi alohida soha sifatida murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Hozirgi
pragmalingvistikaning shakllanish tarixi va ildizlari semiotika sohasi
nazariyotchilarining nomlari bilan uzviy bog‘liqdir. Tilshunoslikda semantika,
sintaktika hamda pragmatika kabi sohalarning ajratilishi shubhasiz tilga semiotik
yondashuv asosida yuzaga kelgan. Belgilar bilan shug‘ullanuvchi alohida fan
semiotika va u bilan bog‘liq pragmalingvistika sohasining ilk shakllanish davri
amerikalik taniqli olim Ch. Pirs nomi bilan bog‘liqdir. Ch. Pirs XIX asrning 60-
yillarida o‘z g‘oyalari bilan semiotikaga asos soldi. Uning semiotikaga oid
izlanishlari bevosita pragmalingvistikaning nazariy shakllanishiga yo‘l ochdi.
Pragmatika haqida so‘z borganda uning shakllanish tarixi, semiotik ildizlari
1
Матвеева Г.Г. , Ленец А.В. Петрова Е.И. Основы прагмалингвистики.Москва : Флинга- Наука , 2014.
5](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_5.png)
![va bu sohani mustaqil yo‘nalish sifatida shakllanishiga hissa qo‘shgan semiotika,
falsafa, mantiq, psixologiya, tilshunoslik kabi soha mutaxassislarining qarashlariga
to‘xtalib o‘tmaslik mumkin emas.Tilshunoslar A.Nurmonov hamda N.
Mahmudovlarning “semantik, sintaktik va pragmatik” jihatlarni hisobga olgan
izlanishlargina tom ma’nodagi chinakam tadqiqotga aylanadi 2
degan ta’kidlari
pragmatikaning ahamiyatini ko‘rsatishga xizmat qildi. Asrimiz boshlaridagina
o‘zbek tilshunosligida pragmatika masalalari markaziy o‘rinni egallagan jiddiy
tadqiqot ishlari 3
yuzaga keldi.
Inson nutqiy faoliyati bilan bog‘liq uning ichki va tashqi ruhiy olamini
nutqdagi oshkora va yashirin ifodasini tadqiq etish, ularni tahlil qilish insonning
o‘z nutqi orqali o‘zligini namoyon etish kabi masalalarni o‘rganish bugungi milliy
his, milliy mafkura va milliy g‘oya tushunchalarining mohiyatini ochishda muhim
o‘rin tutadi. Shu nazardan insonning obyektiv olamdagi ijtimoiy faoliyatini o‘zida
mujassamlashtirgan uning "harakati"dagi, "jonli" nutqini tadqiq etish faqat sof
tilshunoslik uchungina emas, balki psixolingvistika, sotsiolingvistika, lingvistik
geografiya, kommunikativ tilshunoslik, neyrolingvistika kabi umumtarmoqlar
uchun ham muhim ahamiyatga ega.
Insonning obyektiv olamdagi barcha ijtimoiy xaatti-harakatlari uning nutqiy
faoliyatida o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun inson nutqini o‘rganish uning
ma’naviy olami bilan tanishish imkoniyatini beradi. Pragmatika tilshunoslik faning
nazariy va amaliy tarmog‘i sifatida insonning ijtimoiy faoliyatini o‘zida
mujassamlashtirgan nutqiy jarayon, nutqiy vaziyat ta’siri bilan namoyon bo‘luvchi
nutq ishtirokchilariga xos kommunikativ niyat bilan aloqador masalalarni
o‘rganadi 4
. "Pragmatika tilshunoslik fanining yangi sohalaridan biri bo‘lib, uning
manbasi CH.Pirs, U.Djems, D.Dion, CH.Morris kabi taniqli filosof olimlarning
nomi bilan bog‘liq. Pragmatika grekcha pragmos so‘zidan olingan bo‘lib ish-
harakat ma’nolarini anglatadi. Pragmatika terminini 20-asrning 30-yillarida
2
Маҳмудов Н. Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси( синтаксис) . Тошкент: Ўқитувчи, 1995 .
-232 б
3
Ҳакимов М .Ўзбек тилида матннинг прагматик талқини. Филол.фанлари док.дисс...автореф.- Тошкент:2001
4
Ҳакимов М. Прагмалингвистика.-Тошкент, 2020.25 б.
6](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_6.png)
![CH.Morris tomonidan ilmiy hayotga olib kiritildi. U semiotikani semantika,
sintaktika, pragmatika kabi tarkibiy qismlarga ajratdi. Tilshunoslikda
pragmatikaning yangi tadqiqot obekti sifatida yuzaga kelishi va ajratilishi Ch.Pris
g‘oyalari, Dj.Ostin, Dj.Serllarning mantiqiy-falsafiy qarashlari, P.Graysning
ma’noning pragmatik nazariyasi va L.Linskiy, P.Stronsonlarning referentsiya
nazariyasi ta’siri bilan uzviy bog‘liq. Ularning nazariyasi pragmatikaning fan
sifatida shakllanishi uchun boshlang‘ich amaliy va nazariy manba bo‘lib xizmat
qildi. Aynan mana shunday holatda lingvistik pragmatika falsafiy g‘oyalar ta’sirida
shakllana boshladi. 1977-yildan boshlab, Amsterdamda aynan lingvistik
pragmatikaga bag‘ishlangan maxsus jurnal nashr qilina boshlandi. Jurnal
"Nutqshunoslik" va "Tekstologiya"ning turli yo‘nalishlari bilan bog‘liq
masalalalarni yoritishga bagishlangan maqolalarni to‘plam sifatida e’lon qili, shuni
o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.
Lingvistik pragmatika so‘zlovchi ijtimoiy faoliyatining nutqdagi real ifodasini
qamrab oladi.
Lingvistik pragmatikaning tilshunoslik fanining alohida tarmog‘i sifatida
shakllanishi uning oldiga qator masalalalarni qo‘ydi. Pragmatikani tilshunoslikning
boshqa sohalaridan ajratish va uning tadqiqiy manbasini chegaralash natjasidagina
lingvistik pragmatikani yangi tarmoq sifatida talqin etish mumkin bo‘ladi.
Lingvistik pragmatikaning eng muhim jihatlaridan biri uning boshlang‘ich
chegarasini aniqlashdir. Shu ma’noda tilshunos olim V.V.Petrovning til haqidagi
quyidagi tezisini esga olish lingvopragmatikaning boshlang‘ich tadqiqiy
chegarasini aniqlash uchun lingvistik mezon bo‘ladi: "Inson qaysidir tilga xos
semantik bilimlarsiz so‘zlashi yoki anglashi mumkin emas, ammo o‘sha tilga xos
semantik bilimlar egasi bo‘lishning o‘zi ushbu tilda so‘zlash va anglash uchun
kifoya qiladi degani emas, xuddi musiqali pyesa mazmuniy bilimlari uning ijrosi
uchun yetarli bo‘lmaganidek va buning uchun eng asosiysi o‘yin mahorati,
layoqati ("umenie igrat”) ga ham ega bo‘lishi lozim bo‘ladi. Bizning qarashimiz
bo‘yicha, so‘zlash va anglash jarayoni ham xuddi shunday. Shuning uchun ham
lingvistik pragmatika so‘zlovchi ijtimoiy faoliyatining nutqdagi real ifodasini
7](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_7.png)
![qamrab oladi. Nutqiy faoliyat - til ham xuddi shundaydir. Inson semantik
bilimlarga ega bo‘lishi mumkin, bunga ijtimoiy muhitning o‘zi har qanday shaxs
uchun ma’lum imkoniyatlarni yaratadi. Biroq semantik bilimlarga ega bo‘lishuning
o‘zi insonni so‘zlash, fikrlash va ifoda mazmunini anglashi uchun kamlik qiladi.
Inson tildagi barcha semantik bilimlarni bilishi bilan birga ularni o‘z maqsadi
yo‘lida tanlay olishi va ifodalash imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. Tildagi ayni
mana shu jihatlarni lingvistik pragmatika o‘rganadi. F.de Sossyur tilni shaxmatga
qiyoslash natijasida obyektiv olamdagi predmet, narsa va hodisalaring shaxmat
donalari sifatida nomlagan bo‘lsa (shaxmat donalarni yurishni bilgan bilan o‘yin
ko‘rsatishni ham bilish kerak), Vitgenshteyn esa tilga xos umumiy qonuniyatlarni
"semantik o‘yin subyekti uchun ma’lum tushunchalar semantika deb qaraladi, har
bir semantik o‘yinga xos oddiy yurish tartibi ham semantika, o‘yin
ishtirokchilarining o‘ziga xos strategiya tushunchasi pragmatika deb talqin etiladi.
Demak, nutq akt bilan matn o‘rtasidagi munosabat juda kuchli bo‘lganda,
nutqiy akt matn bilan bog‘liq holda yechilgan joyda pragmatikaga ehtiyoj tug‘iladi.
Sintaktik qurilma tarkibida deskriptiv so‘zlar tahlili semantikaga qarab tortsa,
deskriptiv bo‘lmagan so‘zlar tahlili pragmatikaga qarab tortadi.
Shunday ekan, avvalo, deskriptiv va deskriptiv bo‘lmagan so‘zlarning
mohiyati haqida fikr yuritishga to‘g‘ri keladi.
Anglash vazifasini bajaradigan, denotativ ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar
indikativ yoki deskriptiv so‘zlar hisoblanishi yuqorida ta’kidlandi. Indikativ
(denotativ ma’noli) so‘zlarning ma’nosini matnga bog‘liq bo‘lmagan holda
aniqlash mumkin bo‘lsa, indikativ bo‘lmagan so‘zlarning ma’nosi faqat matn
ichida, muayyan nutq vaziyatiga bog‘liq ravishda ochiladi. Shuning uchun ham
bunday so‘zlar matn va nutq vaziyati bilan ouzviy bog‘liq bo‘ladi.Yuqorida
ko‘rsatilgan ikki turdagi so‘zlarni farqlash uchun B.Rassel ularni zooparkka
qiyoslaydi. "Agar siz farzandingizga sher so‘zining ma’nosini tushuntirmoqchi
bo‘lsangiz, uni zooparkka olib borishingiz va "mana bu sher" deb ko‘rsatishingiz
mumkin. Lekin indikativ bo‘lmagan agar, bu kabi so‘zlarni ko‘rsatish mumkin
bo‘lgan zoopark mavjud emas", - deydi B.Rassel.
8](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_8.png)
![Indikativ bo‘lmagan so‘zlar qatoriga kiruvchi olmoshlar, atoqli otlarning
konkret ma’nosi faqat matnda, ma’lum nutq vaziyatida oydinlashadi. Shuningdek ,
indikativ bo‘lmagan so‘zlar qatoriga yoradamchi so‘zlar ham kiritiladi. Chunki
bunday so‘zlar ham matn yoki nutq vaziyati bilan bog‘langan.
Shunday qilib, gapdan anglashilgan mazmun bilan subyekt munosabati
pragmatikaga daxldordir. Nutqiy akt indikativ bo‘lmagan so‘zlar, matn,nutqiy
vaziyat, so‘zlovchi shaxsi kabi tushunchalar lingvistik pragmatikning markaziy
tushunchalari sanaladi.
9](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_9.png)
![Lingvistik pragmatika
Badiiy matnda aks etgan nutqiy aktlar va so‘zlashuv uslubi bilan bogliq
kundalik nutqiy muloqot shakllariga xos xilma-xil mazmuniy ifodalarning
pragmatik talqini pragmatik lingvistika ning tahlil usullariga egaligini ko‘rsatadi.
Shunga ko‘ra, lingvistik ilmiy paradigmani yangilagan pragmatika tilshunoslikning
alohida tarmog‘i sifatida ajratiladi. Pragmatik lingvistikaning asosiy birliklarini til
va nutq ziddiyatida talqin etish uning tilshunoslik fanidagi qimmatini oshiradi.
P ragmatik lingvistika o‘z-o‘zidan paydo bo‘l maga n. Tadqiqotchilarning
semantikaga qiziqishi natijasida lingvistik nazariyalar rivojiga ta’sir etgan bir qator
omillar pragmatik lingvistikani mustaqil sohaga aylantirdi. Chunonchi,
lingvistikaning gap mazmuni − propozitsiyaga alohida diqqat qiluvchi mantiq bilan
munosabatining yangi pog‘onaga ko‘tarilishi, til va nutqning mazmun tomoniga
umumiy burilishi, nutq faoliyatining pragmatik komponentiga e’tiborning
kuchayishi, gapga maxsus ma’nosiga ega til belgisi sifatida qarashning paydo
bo‘lishi va sintaktik transformatsiya nazariyasining vujudga kelishi singari omillar
turtki bo‘ldi.
Ma’noli birliklar onomasiologik va semasiologik nuqtayi nazardan
o‘rganilgan. Onomasiologik yo‘nalishda obyektiv olamdagi makro va mikro
olamlarning tilda qanday ifoda etilishi va har qaysi tilning o‘ziga xos ifoda
imkoniyatlari o‘rganiladi. Shuni hisobga olib, tilni maydon sifatida o‘rganishga
e’tibor qilinadi. O‘zbek tili pragmatikasi obyektiv olamdagi voqeliklarni aks
ettiruvchi elementlardan tashkil topib, funksional maydon sifatida ma’lum sistemaga
birlashadi. Demak, til elementlari xususiy munosabatni ifodalash vazifasiga ko‘ra
pragmatik maydonni hosil qiladi. O‘zbek tilshunosligida pragmatik lingvistika
bo‘yicha ba’zi tadqiqotlar amalga oshirilgan. Biroq muloqotda shaxs omili bilan
bog‘liq masalalar, jumladan, kommunikantlarning madaniy kompetensiyasi, nutqiy
akt ishtirokchilarining o‘zaro munosabati va axloqiy masalalarga ta’siri hamda
muloqotni boshqarishi kabilar lingvistik pragmatikada yechimini kutayotgan
muammolardir. Shuningdek, pragmalingvistik birliklar, tilning pragmatik
modellari xususida o‘zbek pragmatik tilshunosligida fikr bildirilmagan.
10](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_10.png)
![Pragmatik lingvistika tilshunoslikning alohida tarmog‘i sifatida endigina
o‘rganilayotganligi bois pragmalingvistik kategoriyalar, uning birliklari to‘g‘risida
nazariy umumlashmalar yetarli darajada shakllanmagan.Chunonchi, L.A.Kiselyova
har qanday tadqiqot obyekti ma’lum lingvistik birliklar sistemasidan iboratligi, ular
maxsus til modellarini hosil qilishi, pragmalingvistik birliklar va kategoriyalar ham
mavjudligini ta’kidlaydi. Uning qarashlari L.Bertalanfi, A.A.Leontyev kabi
olimlarning “O‘zida aniq yo‘nalishga ega bo‘lgan barcha ilmiy tuzilmalar
modellar sanaladi. Tahlil natijasi sifatida biz nimaga ega bo‘lamiz, o‘zimizning
lingvistik faoliyatimizda nimaga erishamiz? Bu til modellaridir” degan g‘oyasiga
hamohang.
Shu ma’noda, pragmatik lingvistika ham o‘z birliklariga ega bo‘lib, til
modelini hosil qiladi. Buning uchun tilning ta’sir etish va boshqarish vazifalari orqali
so‘zlovchi maqsadi asosida birlashuvchi, ya’ni pragmatik xususiyatlarini aks
ettiruvchi maxsus pragmalingvistik birliklar sistemasini ajratish lozim.
Nutqiy ta’sir etish va nutqiy kommunikatsiya nazariyasiga ko‘rа, sintaktik
birliklardagi axborot tarkibi til birligi sifatida ikkiga ajratiladi: 1) informema; 2)
pragmema. Bular pragmalingvistik birliklar sanaladi. Pragmalingvistik birliklar til
birliklari bilan funksional til maydonida to‘g‘ridan to‘g‘ri zidlanadi.
Matn yoki nutq vositasida bayon qilingan har qanday axborot so‘zlovchining
ma’lum ichki maqsadini ifoda etish uchun xizmat qiladi. Shu ma’noda matn
tarkibidagi axborot ko‘rinishi ikki guruhga ajratiladi. Informema matn yoki nutqda
faqat so‘zlovchi nazarda tutgan neytral vazifaga ega bo‘lgan oddiy axborot
ko‘rinishidir yoki so‘zlovchi xususiy munosabatidan xoli bo‘lgan propozitiv
mazmundir.
Informema − tilning turli sathiga oid birliklar bo‘lib, ular faqat ratsional,
intellektual axborot tashuvchi belgilarga ega bo‘ladi. Informemalar o‘zida faqat
ratsional, intellektual axborot ko‘rinishlarini ifodalashi bilan pragmemalardan farq
qiladi. Informemalar bajarayotgan vazifasiga ko‘ra, intellektual-informativ til
maydonining qurilish unsuri sifatida namoyon bo‘ladi.
11](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_11.png)
![Pragmemalar esa inson axloqiga ta’sir etish vazifasiga ko‘ra informemalar
bilan ziddiyatgа kirishadi. Agar informema faqat intellektual-informativ belgisi bilan
namoyon bo‘lsa, pragmemalar so‘zlashuvchilar o‘rtasidagi munosabatda inson
axloqini aks ettirish xususiyatiga ko‘ra ajralib turadi va shu belgisi asosida ziddiyat
hosil qiladi.
Pragmemalar ham tilning turli sathdagi birliklari bo‘lib, ular maxsus pragmatik
vazifaga xoslangan bo‘ladi. Bular inson xulqini boshqarish uchun xizmat qiladi.
Bularga nutq subyekti ichki ruhiyati bilan aloqador emotsional hodisalarni ifoda
etuvchi til birliklari kiradi. Pragmemalar doimiy pragmatik axborot tashuvchilardir.
Pragmemalar o‘z semantikasi yoki bajarayotgan vazifasiga ko‘ra ikki guruhga
ajratiladi. Ba’zi pragmemalarda faqat pragmatik vazifasiga ko‘ra dominantlik
xususiyati mavjud bo‘ladi. Bunday pragmemalar faqat adresat ruhiyatiga ta’sir etish
uchun mo‘ljallangan bo‘lib, axloqiy holatni boshqarishga xizmat qiladi. Masalan,
X.Sultonovning ”Adash Karvon” qissasidagi quyidagi nutqiy muloqotga e’tibor
qilaylik:
− Bu Nurmatdan hech darak bormi? Husniya boshini sarak-sarak qildi:
− O‘sha o‘yinchi xotinning orqasidan badar ketgani…
− O‘, battol! Bu donadek bolalarni qandoq ko‘zi qiydi ekan-a? − Adach
Karvon ilkis qo‘zg‘alib qo‘ydi. − Axir, bir kun buning savol-javobi bor-ku, nima der
ekan o‘shanda?! Hah, xomqayish, yetimning haqi yetti daryoni quritadi-ya!
Matnda battol, ”donadek”(bolalar), ”qandoq ko‘zi qiydi ekan-a?”,
xomqayish, ”yetimning haqi yetti daryoni quritadi” birliklari muallif munosabatidagi
emotsional baholashni aks ettiradi. Bu birliklar tilning turli sathlariga tegishli bo‘lsa
ham, pragmemalar sifatida emotsional baho maydoni birliklari sanaladi. Bunday
birliklar emotsional baho va shaxs munosabatini ifoda etuvchi pragmatik funksional
maydon yadrosini hosil qiladi. Bu maydon tarkibiga kiruvchi pragmemalar faqat
pragmatik vazifaga xoslanganligi bilan xarakterlanadi.
Pragmemalarning ikkinchi guruhiga esa pragmatik funksiya bilan birga xabar
vazifasidan iborat belgiga ham ega bo‘lgan til birliklari kiritiladi. Bunday
pragmemalar ham pragmatik funksiyani, ham axborot berish vazifasini bajaradi.
12](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_12.png)
![Biroq ularning axborot berish vazifasi pragmatik funksiya uchun ham asos bo‘ladi.
Bunday pragmemalar o‘z semantik xususiyatiga ko‘ra informema bilan noto‘liq
ziddiyatga kirishadi. Bunday birliklarga emotsional-baho bildiruvchi so‘zlar kiradi.
Axborot berishdan tashqari, ular so‘zlovchining munosabatini ifoda lay di.
Tilning turli sathlariga aloqador pragmemalar pragmatik “yuk”ka ega
bo‘lmagan informemalar bilan noto‘liq ziddiyatni funksional ta’sir etish belgisi
asosida hosil qiladi. Chunki informemalarda nominativlik, deyktivlik, relyativlik
xususiyatlari mavjud. Pragmemalar va so‘zlovchi munosabati semasi bilan
sintagmatik munosabatga kirishuvchi har qanday lisoniy birliklarni nutqiy jarayonda
muayyan pragmatik nuqtalar birlashtiradi. Bu pragmatik nuqtalar obyektiv olamdagi
voqelik, makon va zamon, shaxs kabi joylashish xususiyatlari bilan pragmatik
maydonni hosil qiladi. Pragmatik maydon o‘z ichki tasnifida undash, emotsional-
baholash, emotsional-estetik o‘zaro murojaat kabi kichik sistemalarga bo‘linadi.
Pragmatik maydon tushunchasi ostida matn muallifining obyektiv borliq,
shuningdek, o‘zi ifodalayotgan fikrga munosabatni bildirish vazifasi nuqtayi
nazardan til va nutq birliklarining o‘zaro bir sistemani hosil qilishi nazarda tutiladi.
Shaxs munosabati mavjudligi, so‘zlovchining ichki his-tuyg‘ulari va bosh maqsadi
bilan aloqador til vositalari pragmatik maydon tushunchasini ifoda etadi. Chunki til
birliklariga xos barcha birikish imkoniyatlari, ayniqsa, gap valentliklari odatiy va
daf’atan namoyon bo‘luvchi kontekstual ma’no bosqichida o‘zining pragmatik
semasi bilan pragmatik maydonga aloqador bo‘ladi. Masalan, “Bola bola-da”
jumlasi “Bolalarning kattalardek bo‘lmasligi, ya’ni ularning yoshligi, g‘o‘rligi va
tajribasizligiga” ishora qiluvchi munosabat semasi bilan pragmatik maydon tarkibiga
kiradi.
Pragmatik maydonning yuzaga kelishi tilning kommunikativ vazifasi bilan
uzviy bogliq. Chunki kommunikativ vazifaning o‘zi quyi sathda ikki guruhga
ajratiladi. Bunga ko‘ra, har qanday matn tarkibida til va nutq birliklari ikki xil
qimmatga ega bo‘ladi. Birinchisi, bayon qilinishi lozim bo‘lgan axborot
ko‘rinishining sof intellektual-xabar mazmuniga ega bo‘lishidir. Ifoda tarkibida
so‘zlovchi ichki maqsadini aks ettiruvchi yashirin mazmuniy komponentlarning
13](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_13.png)
![ishtirok etmasligi axborotning sof xabar mazmunidan tashkil topganligini ko‘rsatadi.
Kommunikativ niyatning ma’lum maqsadga aylana boshlashi bilan intellektual-xabar
mazmuni pragmatik maydon uchun xizmat qila boshlaydi.
Tilning pragmatik vazifasi insonning ruhiyatiga ta’sir etish va nutq
subyektining voqelikka munosabatini aks ettirish, undash, emotsional baho, estetik
ta’sir etish, o‘zaro murojaatni ifodalash kabi turlicha ko‘rinishlardan iborat. Shunga
ko‘ra, tilning turli elementlari pragmema sifatida pragmatik til maydonini tashkil
qiladi. Mulohazalar yakunida aytish joizki, informema va pragmemalar lingvistik
pragmatikaning asosiy birliklari sifatida o‘z doirasiga presuppozitsion xabar,
propozitsiya, yigiq va yoyiq tasviriy mazmunni qamrab oladi va nutqda sintaktik
birliklar orqali namoyon bo‘ladi.
Tilshunoslikda antropologik omilning tadqiqotchilar diqqat markazidan
o‘rin olishi tilga yondashuv tabiatini o‘zgartirdi. O‘zbek tilshunosligida tilni
pragmatik, sotsiopragmatik, etnosotsiopragmatik, lingvokulturologik yo‘nalishlar va
tahlil usullari asosida o‘rganish maydonga keldi. Bu yo‘nalishlarda, xususan,
pragmalingvistik tadqiqotlar izchillik bilan amalga oshirilayotganligini ta’kidlash
kerak. Keyingi yillarda pragmalingvistika maqsadi va vazifalari, tadqiq obyekti va
tahlil usullari aniqlangan fanning mustaqil tarmog‘iga aylandi. Ayniqsa,
fonopragmatika, morfopragmatika, leksikopragmatika, sintaksopragmatika
sohalarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi uning ilmiy asoslarini mustahkamlab
bormoqda.
Pragmalingvistika ko‘p jihatdan boshqa turdagi fan sohalari bilan hamkorlik
qiladi. Bu munosabatlar, dastavval, uning lisoniy tizim yaxlitligini belgilaydigan
sathlar va ularning birliklarini o‘rganuvchi lingvistik sohalar bilan hamkorligida aks
etadi. Chunki insonning nutqiy muloqot qobiliyatini o‘rganish til tizimi, lisoniy
sathlar va birliklar haqidagi ontologik bilimlarsiz amalga oshmaydi. Insonning
lisoniy qobiliyati va bilimlarisiz muloqot yuzaga kelmaydi, umuman, nutqiy akt hosil
bo‘lmaydi. Shuning uchun birinchi galda pragmalingvistika til tizimida bir-birini
14](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_14.png)
![taqozo qiluvchi va almashtiruvchi lisoniy birliklar hamda mazkur birliklarni tadqiq
etuvchi lisoniy sathlar bilan hamkorlikda ish yuritadi.
Pragmatikaning sintaksis bilan munosabati masalasiga kelsak, ba’zi
tilshunoslar bunday munosabatning bo‘lishini inkor etishga harakat qilishadi. biroq
sintaktik birliklar, sintaktik hodisalar, gapning konstruktiv bo‘laklari, ularning gap
tuzilishidagi o‘rni, diskursni shakllantirishdagi vazifalari pragmalingvistik tahlil
uchun behad zarur 5
. Chunki sintaksisning pragmatik vaziyat va diskurs talabiga
moslashishini ta’minlovchi lisoniy omillarni aniqlash sintaksopragmatika nuqtayi
nazaridan ahamiyatlidir. Ayniqsa, sintaksisning pragmatik maqsad uchun “xizmati”
muhim sanaladi. Pragmalingvistikaning sintaksis bilan aloqasi nutqiy aktlarni
guruhlash va tasniflashga doir masalalarda yaqqol ko‘rinadi. Gaplarning
kommunikativ turlari – darak, so‘roq, buyruq, undov gaplar guruhlarining illokutiv
maqsadni ifodalash darajasini aniqlash sintaktik qurilmalarning pragmatik
imkoniyatlarini bilish uchun zarurdir. Bundan tashqari, gap strukturasi va bevosita
nutqiy akt munosabatini o‘rganish til tizimidagi ma’no va shakl asimmetriyasining
nutq sathiga ko‘chishi va pragmatik asimmetriyaga aylanish tartib qoidalarini
aniqlash imkonini beradi.
Paralingvistikaning quyidagi jihatlari tilshunoslikning tadqiqot obekti sifatida
tadqiq etilgan. 6
-paralingvistikaning nazariy jihati
-matnda aks etuvchi paralingvistik vositalar
-matnda ta’riflash yordamida aks etuvchi paralingvistik vositalar
Pragmatikaning substansial yo‘nalishdagi tadqiqotlar bilan bog‘lanishi lisoniy
birliklar mazmun-mohiyatini yanada batafsil yoritish imkonini yaratadi. Har qanday
grammatik tahlil lisoniy birlik, shakllarning ma’nosini, ularning mundarijaviy
xususiyatlarini aniqlash vazifasini qo‘yadi. Bu birliklarning asl ma’nosi va
mazmunini matnga, muloqot muhitiga murojaat qilmay aniqlash va tavsiflash qiyin.
5
Sh. Safarov. Pragmalingvistika.-T.2008.
6
Islomjonova X.i. Paralingvistik vositalarning gender xususiyatiga doir lingvopragmatik tahlil// XXI asr: Fan va
ta’lim ,2018.№ 4. -B 5-6.
15](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_15.png)
![Shuning uchun pragmatik ma’lumotlar semantik-sintaktik tadqiqotlar samarasi uchun
muhim sanaladi.
Pragmalingvistika lisoniy tafakkur faoliyati va uning natijasida yuzaga
keladigan lisoniy-mantiqiy hodisalar−presuppozitsiya, implikatura, illokutiv maqsad
kabilarning muloqot matnida voqelanishi masalalari bilan shug‘ullanadi. Nutq ijodi
faoliyatida uchraydigan pauza, sukut saqlash, ikkilanish kabilar kognitiv jarayon
hodisalari bo‘lib, ular kommunikativ maqsad ifodasi uchun xizmat qiladi. Nutqiy
muloqot hamkorligining asosiy maqsadi − axborot almashinuvi va bu maqsadga
erishish uchun suhbatdoshlar bir-birlarini tushunishlari lozim. Shunday ekan, nutqiy
hamkorlik samarali bo‘lishini ta’minlovchi vosita muloqot ishtirokchilarining
lisoniy-kognitiv qobiliyatidir. Bu qobiliyat yetarli darajada shakllanmagan bo‘lsa,
kommunikatsiya “til bilmaslar” uchrashuviga aylanadi [16]. Bundan tashqari,
muloqot matni tagma’noli mazmunga, implikaturali ifoda vositalariga boy ekanligini
hisobga olish kerak.
Muloqot jarayonida, u og‘zaki yoki yozma bo‘lishidan qat’i nazar, shaxslararo
munosabatni ta’minlash vazifasidan tashqari matn yaratish va fikrni uzviy ifodalash
vazifalari ro‘yobga chiqadi. Shu sababli muloqot mahsuli bo‘lgan diskursni turli
nuqtayi nazardan tadqiq etish talabi mavjud. Diskursning pragmalingvistik talqini
uchun esa mazmun ifodasi, uning zohiriy va botiniy belgilari, tagma’no turlari va
kommunikantlar bilim doirasi, kognitiv-semantik hodisalar tadqiqi muhimdir.
Asosiysi, diskursning strukturaviy va pragmatik-kognitiv qatlamlari bir xilda milliy-
madaniy qobiqqa ega bo‘lishidir [16].
Voqelik bilan munosabatga kirishayotgan, uni idrok etayotgan shaxs ongida
ma’lum miqdordagi axborot oldindan mavjud bo‘ladi. Shuningdek, har bir inson
“shaxsiy kognitiv maydon”ga ega bo‘ladi va shu asosda “jamoa (milliy) kognitiv
maydoni” hamda “kognitiv bazasi” shakllanadi. Kognitiv baza, so‘zsiz, etnik, milliy
ko‘rinishga ega [16]. Bu xususiyatlar kognitiv maydonda qanday harakat qilishi va
muloqot faoliyatining qaysi jihatlariga ta’sir o‘tkazishini aniqlash
pragmalingvistikaning vazifasidir.
16](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_16.png)
![Madaniy “ssenariy” tushunchasidan foydalangan holda muloqot birliklarining
milliy-madaniy xususiyatlarini tizimli tavsiflash mumkin. Muloqot matnining
shakllanishi ikki bosqichli faoliyatdan iborat. Bu faoliyatning birinchi bosqichi
kontseptual xususiyatga ega bo‘lib, aynan shu bosqichda kommunikativ maqsadga
mos keladigan freym shakllanadi. Masalalan, ishontirish, qo‘rqitish, so‘rash, talab
qilish, taklif qilish, ogohlantirish kabi illokutiv maqsadni ko‘zlovchi nutqiy
harakatlarni voqelantiruvchi freymlar muloqot strategiyasini belgilaydi. Ikkinchi,
ya’ni diskursiv bosqichda kontseptual tuzilma−freym o‘z lisoniy ifodasini topadi.
Axborot almashinuvining mazmuniy negizini tashkil etuvchi konseptual
tuzilma −freymning turli milliy-madaniy muhitlarda tarkiban mos kelmay qolish
holatlari mavjud. Shuning uchun ularga izoh berish zarurati tug‘iladi. Tasavvur
qiling, ingliz tilida so‘zlashuvchi do‘stingiznikida choy ichyapsiz, u sizga
mehmondo‘stlik ramzi sifatida: “Yana choy ichasizmi?” - deb so‘raydi. Siz ham
mehmondo‘stlik uchun tashakkur bildirasiz. Shunda do‘stingiz so‘rovni davom
ettirishga majbur bo‘ladi: “Ha, rahmatmi” yoki yo‘q, rahmatmi?” [16].
Nutqiy muloqotdagi bunday anglashilmovchilikning sababi tashakkur
iborasining noto‘g‘ri shaklda bo‘lishida emas, balki o‘zbek millatiga xos madaniyat
me’yoridir. Masalan, mehmondorchilikda mezbon iltifotidan qanchalik bahramand
bo‘lishni istasak ham, hech qachon mehmonning “Ovqat yeysizmi?” , “Choy
ichasizmi?” kabi savollariga to‘g‘ridan to‘g‘ri tasdiq javobini bermaymiz.
“Rahmat!” deyishning o‘zi iltifotning qabulidir. Umuman, sharqona muomala
madaniyatida “ha” va “yo‘q” ning ifodasida keskin chegara yo‘q. Yaponlar har
qadamda ishlatadigan “hay” iborasini yevropaliklar “ha” mazmunida tarjima
qilishadi. Shuningdek, o‘zbek tilidagi “xay”, “xo‘p” iboralari ham tasdiq, rizolik
mazmunida qabul qilinadi. Aslida, ushbu iboralarni qo‘llayotgan yapon ham, o‘zbek
ham to‘g‘ridan to‘g‘ri rozilikni bildirayotgani yo‘q; u “Sizni tingladim va tushundim,
endi qanday javob berishni va nima qilishni o‘ylab ko‘raman” demoqchi [16].
Umuman, kommunikativ maqsad − intensiyani botiniy, yashirin holda yoki
bavosita ifoda etish barchа millatlarga xosdir. Lekin bilvosita nutqiy aktlarning
tasnifiy guruhlari va ularni ifodalovchi lisoniy shakllar qatori turli tillarda bir xil
17](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_17.png)
![ko‘rinishga ega bo‘la olmaydi. Masalan, fransuz maqtov, tahsin izhor etishi uchun
panjasining uchini o‘pib qo‘ysa yetarli. Inglizlar mazmunni bilvosita ifodalashda
ko‘pinchа so‘roq shakllariga murojaat qiladilar. O‘zbeklar nutqida iltimosni
ifodalashda savol shakllaridan kamroq foydalaniladi. Turli millat vakillarining
sergaplik darajasi ham bir xil emas, ko‘p gapirishdan turli maqsad ko‘zlanishi
mumkin. Markaziy Osiyo xalqlariga “Ahvolingiz qanday?”, “Uy ichi, bola-chaqa
tinch-omonmi?” savollari bilan murojaat qilinganda, “Xudoga shukur!” javobini
olishning o‘zi yetarli. Xuddi shu savolni anglosaksonlarga bersangiz, ularni hayron
qoldirishingiz va umuman javob olmasligingiz mumkin. Olmonlar esa batafsil
javobga tayyor turishadi, ulardan hatto, o‘z tana a’zolarining qay ahvolda ekani
haqida ham ma’lumot olish mumkin .
18](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_18.png)
![19](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_19.png)
![Pragmalingvistikaga oid tadqiqotlar
Pragmatik tilshunoslik sohasiga oid ko‘lab tadqiqotlar amalga oshirilmoqda.
Pragmatik tilshunoslik sohasining keng taraqqiy etishi va rivojlanishida Amerika
va Yevropa tilshunosligida Ch. Morris, V. Evans, R. Bach, G. Antons, R.G.Lyons,
G. Lakkof va boshqalar, rus tilshunosligida esa Yu. Stepanova,N. Artyunova,
S.A.Aristov , V.V. Bogdanov, G.V. Kolshanskiy, M. L.Makarov, A.A.Susov,
S.A.Suxix, V.Y.Chernyavskayakabilar katta hissa qo‘shib kelmoqdalar .
Tilshunoslikning mazkur sohasini O‘zbekistonda taraqqiy etishi va rivojlanishiga
olimlarimizdan Sh.S.Safarov, S. Rahimov, D.Ashurova, N.Mahmudov,
A.Mamajonov, A.No‘rmonov, B. Yo‘ldoshev, H.Ne’matov, A.Bushiy,
M.Hakimov, S. Mo‘minov, A.Mamatov, J.Yoqubov, S.Boymirzayeva, L.Raupova
va boshqa tilshunoslarning xizmati ulkan.
Ta’kidlanganidek, pragmalingvistikaning semiotika sohasiga kirib borishi
o‘tgan asrning 80-90-yillarida sodir bo‘ldi. O‘sha yillar davomida G‘arb, Amerika
va rus tilshunosliklarida keng miqyosda tadqiqiy ishlar amalga oshirila boshlandi.
Pragmatika haqida so‘z borganda uning shakllanish tarixi, semiotik ildizlari
va bu sohani mustaqil yo‘nalish sifatida shakllanishiga hissa qo‘shgan semiotika,
falsafa, mantiq, psixologiya, tilshunoslik kabi soha mutaxassislarining qarashlariga
to‘xtalib o‘tmaslik mumkin emas.Tilshunoslar A.Nurmonov hamda N.
Mahmudovlarning “semantik, sintaktik va pragmatik” jihatlarni hisobga olgan
izlanishlargina tom ma’nodagi chinakam tadqiqotga aylanadi degan ta’kidlari
pragmatika 7
ning ahamiyatini ko‘rsatishga xizmat qildi. Asrimiz boshlaridagina
o‘zbek tilshunosligida pragmatika masalalari markaziy o‘rinni egallagan jiddiy
tadqiqot ishlari yuzaga keldi.
Mazkur jarayon O‘zbekistondagi tilshunoslik sohasi tadqiqotlariga
qiziquvchilarning e’tiboridan chetda qolmadi. Xususan, N.Mahmudov,
A.No‘rmonov, D. Ashurova, S.Rahimov kabi olimlar o‘zlarining qator ilmiy
maqolalari orqali pragmalingvistikaning nutqiy ifodasiga oid sathlarni o‘zbek
7
20](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_20.png)
![tilshunosligiga olib kirdilar. Mustaqillik davrida o‘zbek tilshunosligida erishilgan
yutuqlar sifatida A.No‘rmonov shakl va mazmun munosabatini tadqiq qilish
jarayonida shakl va mazmun o‘rtasidagi mutanosiblik( simmetriya) va
nomutanosiblik (assimetriya), tagbilim, tagma’no, sintaktik transformatsiya,
kommunikativ bo‘linish va ular o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganishga bo‘lgan
qiziqish ortganligini ta’kidlab o‘tadi.
Pragmalingvistikaning O‘zbekistonda taraqqiy etishini Respublikamizning
mustaqillik yoshi bilan taqqoslash mumkin. Jumladan, O‘zbekistonda
pragmalingvistikaga oid doktorlik dissertatsiyalarining bajarilishi, aynan, 90-
yillarning boshlariga borib taqaladi. Xususan, 1991-yilda Sh. Safarov va
S.Rahimovlarning doktorlik dissertatsiyalarining himoya qilinishi O‘zbekistonda
pragmalingvistikaning taraqqiy etishiga qo‘yilgan tamal toshi bo‘ldi, desak
mubolag‘a bo‘lmaydi. Aynan o‘sha yili Sh. Safarovning “Sistema rechevo
obsheniya” Nomli monografiyasi chop etildi. Mazkur monografiyada nutqiy
muloqotning pragmatik, ijtimoiy xususiyatlari haqidagi turli tillar tizimidagi
ma’lumotlar egallagan bo‘lib, lingvistikaning pragmatik va ijtimoiy jihatlarini ochib
bergan ushbu risola, nafaqat O‘zbekistondagi dastlabki ish , balki hamdo‘stlik
mamlakatlari orasida yozilgan dastlabki ilmiy nshrlar qatoriga kiradi. 1993-yilda
himoya qilingan D.U.Ashurovaning “ Стилические и прагматические аспект
словоброзование англиского яз ыка” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasida so‘z
yasalish sathida til birliklarining stilistik hamda pragmatik tahlili o‘rin olgan edi.
Dissertatsiyada ingliz tilidagi yasama so‘zlarning mazmunan semantik- stilistik,
kommunikativ belgilari aniqlanadi. Shuningdek, dissertatsiyada badiiy matnning
ontologik xususiyatlari e’tiborga olingan holda , “diqqat”, “qiziqish hosil qilish”
kabipragmatikjihatlar o‘rganiladi. Shu bilan birga, 90-yillarning boshlarida
o‘zbekistonlik tilshunos olimlar tomonidan qator ilmiy maqolalar ham chop etildi.
Keltirib o‘tilgan dalillar pragmalingvistikani O‘zbekistonda keng ildiz otganligini
bildiradi. Bunga misol tariqasida professor Sh. Safarovning “ Pragmalingvistika”
(2008) monografiyasini keltirish mumkin.
21](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_21.png)
![Mazkur monografik ish pragmalingvistikaga oid bo‘lgan etnopragmatika,
sotsiopragmatika, qiyosiy pragmatika, nutqiy akt, nutqiy muloqotda deyksis tarkibiga
oid tushunchalarni qamrab olgan tadqiqiy ish sifatida tilshunoslik sohasiga
qiziquvchi barcha uchun dasturul amal bo‘ladi. Bundan tashqari olim qator ilmiy
maqolalari bilan Respublikamizda chop etiladigan ilmiy jurnallarda, ilmiy
konferensiyadagi chiqishlari bilan pragmalingvistik sohani yanada kengroq
yoyilishini ta’minladi.
Olimning 2013-yilda chop etilgan “Semantika” monografiyasi ma’noning
referent nazariyasi, ma’no va tushuncha, ma’no shakllanishining diskrussiv-
sinergetik tavsifi, kognitiv, konseptual jihatlarini yoritgan, nazariy bilimlarini
qamrab olgan asar sifatida pragmatikaning semantik munosabatlari to‘g‘risidagi keng
ma’lumotlarni ham taqdim etdi. Pragmatik lingvistikaga tegishli diskurs
tushunchasining tadqiqiga L.R. Raupova tomonidan amalga oshirilgan “Diologik
diskursdagi polipredikativ sotsiopragmatik tadqiqi” mavzusidagi doktorlik
dissertatsiyasi misol bo‘la oladi. O‘zbek tilidagi diologik duskursni polipredikativ
birliklarda ifodalanish tadqiqi mazkur dissertatsiyaning mohiyati bo‘lib unda milliy-
madaniy, ijtimoiy, mental hodisalarning verbal ifodasi o‘z aksini topgan.
L.Raupovaning 2010-yilda nashr qilingan “Diologik nutqning diskrussiv talqini”
monografiyasi diologik nutqda ifoda planiga ko‘chadigan mazmun va shakllarni
diskurs sifatida namoyon etilishini sohaga qiziquvchilarga taqdim sifatida qabul
qilish mumkin.
M. Hakimov tomonidan 1994-yilda himoya qilingan “O‘zbek ilmiy matnining
sintagmatik va pragmatik xususiyatlari” nomzodlik dissertatsiyasi o‘zbek tiliga oid
pragmaligvistrika sohasiga oid dastlabki tadqiqotlar qatoriga kiradi.
Pragmalingvistikaning bevosita o‘zbek tili miqyosida o‘rganilishiga ham
O‘zbekistonning mustaqillik yillarida erishildi Bu borada M.Hakimovning “O‘zbek
pragmalingvistikasi asoslari” monografiyasi yaqqol misol bo‘la oladi.
Bevosita, pragmalingvistikaga oid ma’lumotlarning amaliy, ya’ni darslik va
o‘quv qo‘llanma sifatida yosh avlodga yetkazish uchun yaratilgan bir qancha ishlarni
22](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_22.png)
![keltirib o‘tamiz. D.Ashurovning 2014-yilda chop ettirgan ingliz tilida yozilgan
“Text Linguistics” o‘quv qo‘llanmasi bo‘lib, uning katta qismi matn pragmatikasini
qamrab oladi. Unda matn pragmatikasiga oid ta’rif, tavsif, tushuntirishlardan
tashqari amaliy mashg‘ulotlar uchun mashq va savollar bilan mustahkamlangan.
Shuningdek, A. Shermatov “Ingliz texnik matnlarida deyksisning ifodalanishi
”mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasining himoya qilinishi ham
pragmalingvistikaning O‘zbekistonda keng miqyosda o‘rganilishiga misol bo‘ladi.
23](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_23.png)
![24](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_24.png)
![Xulosa
Til jamiyatda muhim aloqa vositasidir. Tilning amaliy faoliyati inson nutqiy
faoliyatida alohidalik sifatida yuzaga chiqadi. So‘zlovchining nutqida lisoniy bilim
zahirasidan foydalanish qobiliyati, tafakkuri, milliy madaniyati, milliy qadriyatlari
va ruhiy olami aks etadi. Tilning amaliy faoliyatini o‘rganish zaruriyati XXI asrda
tilning jamiyat va shaxs hayotidagi o‘rni, ahamiyati masalasiga yangicha
yondashgan pragmatik lingvistikani vujudga keltirdi.
Pragmatik lingvistika fanning mustaqil tarmog‘i sifatida insonning ijtimoiy
faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan nutqiy muloqot, muloqot sistemasi va
birliklari, nutqiy vaziyat, muloqot ishtirokchilariga xos xatti-harakat, so‘zlovchi
munosabati va kommunikativ maqsad bilan aloqador masalalarni o‘rganadi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak pragmalingvistikaga oid tarixi, semiotik
ildizlari va bu sohani mustaqil yo‘nalish sifatida shakllanishiga hissa qo‘shgan
semiotika, falsafa, mantiq, psixologiya, tilshunoslik kabi soha mutaxassislari
mazkur sohaning rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shib kelmoqdalar.Tilshunoslar
A.Nurmonov hamda N. Mahmudovlarning “semantik, sintaktik va pragmatik”
jihatlarni hisobga olgan izlanishlargina tom ma’nodagi chinakam tadqiqotga
aylanadi d egan ta’kidlari pragmatikaning ahamiyatini ko‘rsatishga xizmat qildi.
Asrimiz boshlaridagina o‘zbek tilshunosligida pragmatika masalalari markaziy
o‘rinni egallagan jiddiy tadqiqot ishlari yuzaga keldi.
25](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_25.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
Матвеева Г.Г. , Ленец А . В . Петрова Е.И. Основ прагмалингвистики.Москва
: Флинга- Наука , 2014.
2.
Маҳмудов Н. Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий
грамматикаси(синтаксис) . Тошкент: Ўқитувчи, 1995 .-232 б
3.
Ҳакимов М .Ўзбек тилида матннинг прагматик талқини. Филол.фанлари
док.дисс...автореф.- Тошкент:2001
4. Ҳакимов М. Прагмалингвистика.-Тошкент . 2020.25 б.
5. Islomjonova X.i. Paralingvistik vositalarning gender xususiyatiga doir
lingvopragmatik tahlil// XXI asr: Fan va ta’lim ,2018. № 4. -B 5-6.
6. Sh. Safarov. Pragmalingvistika.-T.2008.
7. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси.
Синтаксис. –Т.: Ўқитувчи, 1995. – 232 б.
8. Сафаров Ш., Тоирова Г. Нутқнинг этносkиопрагматик таҳлили асослари.
– Самарқанд: СамДЧТИ, 2007. −39 б.
9 . Нурмонов А., Ҳакимов М. Лингвистик прагматиканинг назарий
шаклланиши // Ўзбек тили ва адабиёти. −Т., 2001. №4. −Б.54-58
10. www.ziyonet.uz
26](/data/documents/e0b5d91e-e374-4c1a-8272-73eeb6994295/page_26.png)
Pragmalingvistika haqida Reja: I.Kirish II. Asosiy qism: 1. Pragmalingvistikaning shakllanish tarixi. 2. Lingvistik pragmatika. 3. Pragmalingvistikaga oid tadqiqotlar tahlili. III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1
Kirish Mustaqillik milliy qadriyatlar qatorida ona tiliga yangicha munosabatni shakllantirdi. Milliy tilimizning ijtimoiy mavqeyini tikladi, ona tilimizning davlat tili sifatidagi maqomi, ijtimoiy-siyosiy hayotdagi nufuzini yuksaltirdi. O‘zbek tilshunosligi fanining yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilishi uchun keng yo‘l ochdi. Ayniqsa, til hodisalarining milliy tabiati, o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishga yo‘lboshchilik qildi. Mamlakat va millat taraqqiyotida ona tilining milliy ong va mafkurani shakllantirishdagi o‘rni va vazifalariga davlat siyosatining ustuvor yo‘nalaishlari darajasida alohida e’tibor qaratildi. Shunga muvofiq, tilshunoslik fanida o‘zbek tilining ilmiy va amaliy tadqiqi ham jadal rivojlanmoqda. Fanimizda bir necha yangi yo‘nalishlar shakllandi. O‘zbek tilining pragmatik tadqiqi Mustaqillik davrida pragmatik lingvistikaning rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Tilni tizim sifatida o‘rganish natijalari ommalashib, ona tili ta’limi mazmunini yangiladi. Lisoniy birliklar sistemaviy, struktural, semantik va substansial tadqiq usullari asosida o‘rganildi. Natijada til birliklarining lisoniy imkoniyatlarini muayyan nutqiy faoliyat jarayonida tahlil qilish ehtiyoji paydo bo‘ldi. O‘zbek tilshunosligida til birliklariga xos lisoniy imkoniyatlarni nutqiy faoliyat jarayonida tahlil qilishni maqsad qilib qo‘ygan pragmatik tilshunoslik yuzaga keldi. Bu ilmiy yonalishda T.A.Bushuy, Sh.Iskandarova, M.Kamolova, S.Mo‘minov, A.Nurmonov, S.Raximov, B.Rahmatullayeva, Sh.Safarov, M.Hakimov kabi tilshunoslarning sohaga oid izlanishlari nazariy asoslarning shakllanib borayotganligidan darak beradi. Endigina rivojlanayotgan bu yo‘nalishda tadqiqiqni kutayotgan muammolar anchagina. Chunki o‘zbek pragmatik tilshunosligida gap va uning turlarini sintagmatik tahlil yo‘nalishidan pragmatik tahlilga o‘tish davri yetilgan.Bu ilmiy yo‘nalishdagi tadqiq muammolari aniq yechimlarini kutmoqda. Pragmatik lingvistikaning tilshunoslik turkum fanlari orasidagi o‘rni, lingvistik pragmatikaning amaliy va nazariy shakllanishi, pragmatik birliklar va ularning tahlili kabi muammolar nafaqat o‘zbek tilshunosligida, balki jahon tilshunosligida ham dolzarb masalalalardan sanaladi. 2
O‘zbek tilshunosligida o‘tgan asrning oxirida struktural, semantik va substansial yo‘nalishlarda amalga oshirilgan tadqiqotlar tilning ontologik mohiyatini ochib berdi. Ularning yutuqlari o‘zbek tilining navbatdagi tadqiq yo‘nalishini belgilab berdi. Hozirgi davrda jahon tilshunosligi, jumladan, o‘zbek tilshunosligida tilning axborot texnologiyalari va kommunikativ vositalarning to‘xtovsiz rivojlanish asridagi o‘rni va vazifasi bilan bog‘liq tadqiqi ilmiy tahlil yo‘nalishlarini o‘zgartirdi. Til tizimi va uning qurilish birliklarida mavjud lisoniy imkoniyatlar nutq voqeligida muayyanlashadi. Shunday ekan, XXI asr tilshunosligida til, shaxs va jamiyat tushunchalari ilmiy qimmati oshdi. Bu tushunchalarni bog‘lab turgan inson hayotidagi muhim siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy, madaniy, ma’naviy, ruhiy, axloqiy munosabatlar fanda alohida-alohida ilmiy tahlil usullari va mezonlarini belgilab berdi. Oqibatda tilshunoslikda tilning mazkur munosabatlar zanjirida faollashadigan amaliy vazifalari tadqiqiga e’tibor kuchaydi. Jahon tilshunosligida ilgarilab ketgan sotsial lingvistika tarmoqlari o‘zbek tilshunosligiga ham ta’sirini o‘tkazdi. Chunonchi, P.Grays, T.A.Deyk, Dj.R.Syorl, D.Frank kabi olimlarning roman-german tilshunosligidagi va A.A.Akishina, N.D.Arutyunova, V.V.Bogdanov, A.M.Bushuy, M.S.Kagan, L.P.Krisin, A.A.Leontyev, N.I.Formanovskaya, L.V.Sherba kabi tilshunoslarning rus tilshunosligidagi tadqiqotlari pragmatik tahlil namunalari hisoblanadi. Bu o‘zbek tilshunosligida pragmatik lingvistikaning ”ildiz otishi’ga yordam berdi. Zamonaviy tilshunoslikda pragmatika nutqqa lisoniy faoliyat −fikr almashtirish va o‘zgalarga ta’sir ko‘rsatish, bu faoliyatni yaratish va bunyod etishning asosiy turlaridan biri sifatida yondashadi. Shuning uchun nutqning ta’sirchanligi, tezkorligi, mantiqiyligi va samaradorligini lisoniy faoliyat doirasida tadqiq etish markaziy o‘rinni egallaydi. O‘zbek tilshunosligida T.A.Bushuy, Sh.Iskandarova, M.Kamolova, S.Mo‘minov, A.Nurmonov, S.Raximov, Sh.Safarov, N.Turniyozov, M.Hakimov kabi tilshunos olimlar o‘zbek tilining pragmatik talqiniga o‘z hissalarini qo‘shishgan. Ularning ishlarida pragmatik lingvistika va uning tadqiq obyekti, pragmatik birliklar va asosiy tushunchalar, pragmalingvistik tahlil usullari va tamoyillari o‘rganilgan. Shu bilan 3
birga, nutqiy muloqot jarayoni stilistika, sotsiolingvistika, psixolingvistika, nutq odobi va madaniyati, diskursiv lingvistika nuqtayi nazaridan tahlil qilingan. 4
Pragmalingvistikaning shakllanish tarixi Har qanday fan sohasining shakllanishi va rivojlanishi ushbu soha obektiga nisbatan qiziqish paydo bo‘lishidan boshlanadi. Qiziqishdan esa savollar tug‘iladi. Tilshunoslik ham bundan mustasno emas. Tilshunoslik fani taraqqiyotida turli yondashuvlar bo‘lishi tabiiy. Ana shunday yondashuvlardan biri semiotik yondashuv sanaladi. Tilga semiotik yondashuv natijasida pragmalingvistika yo‘nalishi yuzaga keldi. “Pragmatika grekcha “Pragma” so‘zidan olingan bo‘lib , “bajarilgan, bajarilayotgan, bajarilishi zarur bo‘lgan ish” hamda “pragmatiko” so‘zi esa “ ishga qobiliyati bor” , “ ishchan”, “ishbilarmon” ma’nolarini ifodalaydi”. 1 Tilshunoslikda dastlab bir tushunchani ifodalovchi pragmatika, pragmalingvistika, lingvistik pragmatika, yoki lingvopragmatika kabi bir qancha terminlar qo‘llanila boshladi. Ma’lumki, fanda bir hodisani bir nechta termin bilan ifodalash chalkashlikni yuzaga keltiradi. Yuqoridagi holatni pragmalingvistika yo‘nalishining fanda nisbatan yangiligi hamda izlanuvchilarning tadqiqot predmetiga turli usul va metod orqali yondashayotganliklari bilan izohlash mumkin. Pragmalingvistika pragmatikaning nazariy hamda amaliy masalalari bilan shug‘ullanuvchi alohida soha sifatida murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Hozirgi pragmalingvistikaning shakllanish tarixi va ildizlari semiotika sohasi nazariyotchilarining nomlari bilan uzviy bog‘liqdir. Tilshunoslikda semantika, sintaktika hamda pragmatika kabi sohalarning ajratilishi shubhasiz tilga semiotik yondashuv asosida yuzaga kelgan. Belgilar bilan shug‘ullanuvchi alohida fan semiotika va u bilan bog‘liq pragmalingvistika sohasining ilk shakllanish davri amerikalik taniqli olim Ch. Pirs nomi bilan bog‘liqdir. Ch. Pirs XIX asrning 60- yillarida o‘z g‘oyalari bilan semiotikaga asos soldi. Uning semiotikaga oid izlanishlari bevosita pragmalingvistikaning nazariy shakllanishiga yo‘l ochdi. Pragmatika haqida so‘z borganda uning shakllanish tarixi, semiotik ildizlari 1 Матвеева Г.Г. , Ленец А.В. Петрова Е.И. Основы прагмалингвистики.Москва : Флинга- Наука , 2014. 5