logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Pragmalingvistika haqida

Pragmalingvistika haqida

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

51.2958984375 KB
Скачать
Pragmalingvistika haqida Reja: I.Kirish II. Asosiy qism: 1. Pragmalingvistikaning shakllanish tarixi. 2. Lingvistik pragmatika. 3. Pragmalingvistikaga oid tadqiqotlar tahlili. III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1 Kirish Mustaqillik milliy qadriyatlar qatorida ona tiliga yangicha munosabatni shakllantirdi. Milliy tilimizning ijtimoiy mavqeyini tikladi, ona tilimizning davlat tili sifatidagi maqomi, ijtimoiy-siyosiy hayotdagi nufuzini yuksaltirdi. O‘zbek tilshunosligi fanining yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilishi uchun keng yo‘l ochdi. Ayniqsa, til hodisalarining milliy tabiati, o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishga yo‘lboshchilik qildi. Mamlakat va millat taraqqiyotida ona tilining milliy ong va mafkurani shakllantirishdagi o‘rni va vazifalariga davlat siyosatining ustuvor yo‘nalaishlari darajasida alohida e’tibor qaratildi. Shunga muvofiq, tilshunoslik fanida o‘zbek tilining ilmiy va amaliy tadqiqi ham jadal rivojlanmoqda. Fanimizda bir necha yangi yo‘nalishlar shakllandi. O‘zbek tilining pragmatik tadqiqi Mustaqillik davrida pragmatik lingvistikaning rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Tilni tizim sifatida o‘rganish natijalari ommalashib, ona tili ta’limi mazmunini yangiladi. Lisoniy birliklar sistemaviy, struktural, semantik va substansial tadqiq usullari asosida o‘rganildi. Natijada til birliklarining lisoniy imkoniyatlarini muayyan nutqiy faoliyat jarayonida tahlil qilish ehtiyoji paydo bo‘ldi. O‘zbek tilshunosligida til birliklariga xos lisoniy imkoniyatlarni nutqiy faoliyat jarayonida tahlil qilishni maqsad qilib qo‘ygan pragmatik tilshunoslik yuzaga keldi. Bu ilmiy yonalishda T.A.Bushuy, Sh.Iskandarova, M.Kamolova, S.Mo‘minov, A.Nurmonov, S.Raximov, B.Rahmatullayeva, Sh.Safarov, M.Hakimov kabi tilshunoslarning sohaga oid izlanishlari nazariy asoslarning shakllanib borayotganligidan darak beradi. Endigina rivojlanayotgan bu yo‘nalishda tadqiqiqni kutayotgan muammolar anchagina. Chunki o‘zbek pragmatik tilshunosligida gap va uning turlarini sintagmatik tahlil yo‘nalishidan pragmatik tahlilga o‘tish davri yetilgan.Bu ilmiy yo‘nalishdagi tadqiq muammolari aniq yechimlarini kutmoqda. Pragmatik lingvistikaning tilshunoslik turkum fanlari orasidagi o‘rni, lingvistik pragmatikaning amaliy va nazariy shakllanishi, pragmatik birliklar va ularning tahlili kabi muammolar nafaqat o‘zbek tilshunosligida, balki jahon tilshunosligida ham dolzarb masalalalardan sanaladi. 2 O‘zbek tilshunosligida o‘tgan asrning oxirida struktural, semantik va substansial yo‘nalishlarda amalga oshirilgan tadqiqotlar tilning ontologik mohiyatini ochib berdi. Ularning yutuqlari o‘zbek tilining navbatdagi tadqiq yo‘nalishini belgilab berdi. Hozirgi davrda jahon tilshunosligi, jumladan, o‘zbek tilshunosligida tilning axborot texnologiyalari va kommunikativ vositalarning to‘xtovsiz rivojlanish asridagi o‘rni va vazifasi bilan bog‘liq tadqiqi ilmiy tahlil yo‘nalishlarini o‘zgartirdi. Til tizimi va uning qurilish birliklarida mavjud lisoniy imkoniyatlar nutq voqeligida muayyanlashadi. Shunday ekan, XXI asr tilshunosligida til, shaxs va jamiyat tushunchalari ilmiy qimmati oshdi. Bu tushunchalarni bog‘lab turgan inson hayotidagi muhim siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy, madaniy, ma’naviy, ruhiy, axloqiy munosabatlar fanda alohida-alohida ilmiy tahlil usullari va mezonlarini belgilab berdi. Oqibatda tilshunoslikda tilning mazkur munosabatlar zanjirida faollashadigan amaliy vazifalari tadqiqiga e’tibor kuchaydi. Jahon tilshunosligida ilgarilab ketgan sotsial lingvistika tarmoqlari o‘zbek tilshunosligiga ham ta’sirini o‘tkazdi. Chunonchi, P.Grays, T.A.Deyk, Dj.R.Syorl, D.Frank kabi olimlarning roman-german tilshunosligidagi va A.A.Akishina, N.D.Arutyunova, V.V.Bogdanov, A.M.Bushuy, M.S.Kagan, L.P.Krisin, A.A.Leontyev, N.I.Formanovskaya, L.V.Sherba kabi tilshunoslarning rus tilshunosligidagi tadqiqotlari pragmatik tahlil namunalari hisoblanadi. Bu o‘zbek tilshunosligida pragmatik lingvistikaning ”ildiz otishi’ga yordam berdi. Zamonaviy tilshunoslikda pragmatika nutqqa lisoniy faoliyat −fikr almashtirish va o‘zgalarga ta’sir ko‘rsatish, bu faoliyatni yaratish va bunyod etishning asosiy turlaridan biri sifatida yondashadi. Shuning uchun nutqning ta’sirchanligi, tezkorligi, mantiqiyligi va samaradorligini lisoniy faoliyat doirasida tadqiq etish markaziy o‘rinni egallaydi. O‘zbek tilshunosligida T.A.Bushuy, Sh.Iskandarova, M.Kamolova, S.Mo‘minov, A.Nurmonov, S.Raximov, Sh.Safarov, N.Turniyozov, M.Hakimov kabi tilshunos olimlar o‘zbek tilining pragmatik talqiniga o‘z hissalarini qo‘shishgan. Ularning ishlarida pragmatik lingvistika va uning tadqiq obyekti, pragmatik birliklar va asosiy tushunchalar, pragmalingvistik tahlil usullari va tamoyillari o‘rganilgan. Shu bilan 3 birga, nutqiy muloqot jarayoni stilistika, sotsiolingvistika, psixolingvistika, nutq odobi va madaniyati, diskursiv lingvistika nuqtayi nazaridan tahlil qilingan. 4 Pragmalingvistikaning shakllanish tarixi Har qanday fan sohasining shakllanishi va rivojlanishi ushbu soha obektiga nisbatan qiziqish paydo bo‘lishidan boshlanadi. Qiziqishdan esa savollar tug‘iladi. Tilshunoslik ham bundan mustasno emas. Tilshunoslik fani taraqqiyotida turli yondashuvlar bo‘lishi tabiiy. Ana shunday yondashuvlardan biri semiotik yondashuv sanaladi. Tilga semiotik yondashuv natijasida pragmalingvistika yo‘nalishi yuzaga keldi. “Pragmatika grekcha “Pragma” so‘zidan olingan bo‘lib , “bajarilgan, bajarilayotgan, bajarilishi zarur bo‘lgan ish” hamda “pragmatiko” so‘zi esa “ ishga qobiliyati bor” , “ ishchan”, “ishbilarmon” ma’nolarini ifodalaydi”. 1 Tilshunoslikda dastlab bir tushunchani ifodalovchi pragmatika, pragmalingvistika, lingvistik pragmatika, yoki lingvopragmatika kabi bir qancha terminlar qo‘llanila boshladi. Ma’lumki, fanda bir hodisani bir nechta termin bilan ifodalash chalkashlikni yuzaga keltiradi. Yuqoridagi holatni pragmalingvistika yo‘nalishining fanda nisbatan yangiligi hamda izlanuvchilarning tadqiqot predmetiga turli usul va metod orqali yondashayotganliklari bilan izohlash mumkin. Pragmalingvistika pragmatikaning nazariy hamda amaliy masalalari bilan shug‘ullanuvchi alohida soha sifatida murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Hozirgi pragmalingvistikaning shakllanish tarixi va ildizlari semiotika sohasi nazariyotchilarining nomlari bilan uzviy bog‘liqdir. Tilshunoslikda semantika, sintaktika hamda pragmatika kabi sohalarning ajratilishi shubhasiz tilga semiotik yondashuv asosida yuzaga kelgan. Belgilar bilan shug‘ullanuvchi alohida fan semiotika va u bilan bog‘liq pragmalingvistika sohasining ilk shakllanish davri amerikalik taniqli olim Ch. Pirs nomi bilan bog‘liqdir. Ch. Pirs XIX asrning 60- yillarida o‘z g‘oyalari bilan semiotikaga asos soldi. Uning semiotikaga oid izlanishlari bevosita pragmalingvistikaning nazariy shakllanishiga yo‘l ochdi. Pragmatika haqida so‘z borganda uning shakllanish tarixi, semiotik ildizlari 1 Матвеева Г.Г. , Ленец А.В. Петрова Е.И. Основы прагмалингвистики.Москва : Флинга- Наука , 2014. 5 va bu sohani mustaqil yo‘nalish sifatida shakllanishiga hissa qo‘shgan semiotika, falsafa, mantiq, psixologiya, tilshunoslik kabi soha mutaxassislarining qarashlariga to‘xtalib o‘tmaslik mumkin emas.Tilshunoslar A.Nurmonov hamda N. Mahmudovlarning “semantik, sintaktik va pragmatik” jihatlarni hisobga olgan izlanishlargina tom ma’nodagi chinakam tadqiqotga aylanadi 2 degan ta’kidlari pragmatikaning ahamiyatini ko‘rsatishga xizmat qildi. Asrimiz boshlaridagina o‘zbek tilshunosligida pragmatika masalalari markaziy o‘rinni egallagan jiddiy tadqiqot ishlari 3 yuzaga keldi. Inson nutqiy faoliyati bilan bog‘liq uning ichki va tashqi ruhiy olamini nutqdagi oshkora va yashirin ifodasini tadqiq etish, ularni tahlil qilish insonning o‘z nutqi orqali o‘zligini namoyon etish kabi masalalarni o‘rganish bugungi milliy his, milliy mafkura va milliy g‘oya tushunchalarining mohiyatini ochishda muhim o‘rin tutadi. Shu nazardan insonning obyektiv olamdagi ijtimoiy faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan uning "harakati"dagi, "jonli" nutqini tadqiq etish faqat sof tilshunoslik uchungina emas, balki psixolingvistika, sotsiolingvistika, lingvistik geografiya, kommunikativ tilshunoslik, neyrolingvistika kabi umumtarmoqlar uchun ham muhim ahamiyatga ega. Insonning obyektiv olamdagi barcha ijtimoiy xaatti-harakatlari uning nutqiy faoliyatida o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun inson nutqini o‘rganish uning ma’naviy olami bilan tanishish imkoniyatini beradi. Pragmatika tilshunoslik faning nazariy va amaliy tarmog‘i sifatida insonning ijtimoiy faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan nutqiy jarayon, nutqiy vaziyat ta’siri bilan namoyon bo‘luvchi nutq ishtirokchilariga xos kommunikativ niyat bilan aloqador masalalarni o‘rganadi 4 . "Pragmatika tilshunoslik fanining yangi sohalaridan biri bo‘lib, uning manbasi CH.Pirs, U.Djems, D.Dion, CH.Morris kabi taniqli filosof olimlarning nomi bilan bog‘liq. Pragmatika grekcha pragmos so‘zidan olingan bo‘lib ish- harakat ma’nolarini anglatadi. Pragmatika terminini 20-asrning 30-yillarida 2 Маҳмудов Н. Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси( синтаксис) . Тошкент: Ўқитувчи, 1995 . -232 б 3 Ҳакимов М .Ўзбек тилида матннинг прагматик талқини. Филол.фанлари док.дисс...автореф.- Тошкент:2001 4 Ҳакимов М. Прагмалингвистика.-Тошкент, 2020.25 б. 6 CH.Morris tomonidan ilmiy hayotga olib kiritildi. U semiotikani semantika, sintaktika, pragmatika kabi tarkibiy qismlarga ajratdi. Tilshunoslikda pragmatikaning yangi tadqiqot obekti sifatida yuzaga kelishi va ajratilishi Ch.Pris g‘oyalari, Dj.Ostin, Dj.Serllarning mantiqiy-falsafiy qarashlari, P.Graysning ma’noning pragmatik nazariyasi va L.Linskiy, P.Stronsonlarning referentsiya nazariyasi ta’siri bilan uzviy bog‘liq. Ularning nazariyasi pragmatikaning fan sifatida shakllanishi uchun boshlang‘ich amaliy va nazariy manba bo‘lib xizmat qildi. Aynan mana shunday holatda lingvistik pragmatika falsafiy g‘oyalar ta’sirida shakllana boshladi. 1977-yildan boshlab, Amsterdamda aynan lingvistik pragmatikaga bag‘ishlangan maxsus jurnal nashr qilina boshlandi. Jurnal "Nutqshunoslik" va "Tekstologiya"ning turli yo‘nalishlari bilan bog‘liq masalalalarni yoritishga bagishlangan maqolalarni to‘plam sifatida e’lon qili, shuni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Lingvistik pragmatika so‘zlovchi ijtimoiy faoliyatining nutqdagi real ifodasini qamrab oladi. Lingvistik pragmatikaning tilshunoslik fanining alohida tarmog‘i sifatida shakllanishi uning oldiga qator masalalalarni qo‘ydi. Pragmatikani tilshunoslikning boshqa sohalaridan ajratish va uning tadqiqiy manbasini chegaralash natjasidagina lingvistik pragmatikani yangi tarmoq sifatida talqin etish mumkin bo‘ladi. Lingvistik pragmatikaning eng muhim jihatlaridan biri uning boshlang‘ich chegarasini aniqlashdir. Shu ma’noda tilshunos olim V.V.Petrovning til haqidagi quyidagi tezisini esga olish lingvopragmatikaning boshlang‘ich tadqiqiy chegarasini aniqlash uchun lingvistik mezon bo‘ladi: "Inson qaysidir tilga xos semantik bilimlarsiz so‘zlashi yoki anglashi mumkin emas, ammo o‘sha tilga xos semantik bilimlar egasi bo‘lishning o‘zi ushbu tilda so‘zlash va anglash uchun kifoya qiladi degani emas, xuddi musiqali pyesa mazmuniy bilimlari uning ijrosi uchun yetarli bo‘lmaganidek va buning uchun eng asosiysi o‘yin mahorati, layoqati ("umenie igrat”) ga ham ega bo‘lishi lozim bo‘ladi. Bizning qarashimiz bo‘yicha, so‘zlash va anglash jarayoni ham xuddi shunday. Shuning uchun ham lingvistik pragmatika so‘zlovchi ijtimoiy faoliyatining nutqdagi real ifodasini 7 qamrab oladi. Nutqiy faoliyat - til ham xuddi shundaydir. Inson semantik bilimlarga ega bo‘lishi mumkin, bunga ijtimoiy muhitning o‘zi har qanday shaxs uchun ma’lum imkoniyatlarni yaratadi. Biroq semantik bilimlarga ega bo‘lishuning o‘zi insonni so‘zlash, fikrlash va ifoda mazmunini anglashi uchun kamlik qiladi. Inson tildagi barcha semantik bilimlarni bilishi bilan birga ularni o‘z maqsadi yo‘lida tanlay olishi va ifodalash imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. Tildagi ayni mana shu jihatlarni lingvistik pragmatika o‘rganadi. F.de Sossyur tilni shaxmatga qiyoslash natijasida obyektiv olamdagi predmet, narsa va hodisalaring shaxmat donalari sifatida nomlagan bo‘lsa (shaxmat donalarni yurishni bilgan bilan o‘yin ko‘rsatishni ham bilish kerak), Vitgenshteyn esa tilga xos umumiy qonuniyatlarni "semantik o‘yin subyekti uchun ma’lum tushunchalar semantika deb qaraladi, har bir semantik o‘yinga xos oddiy yurish tartibi ham semantika, o‘yin ishtirokchilarining o‘ziga xos strategiya tushunchasi pragmatika deb talqin etiladi. Demak, nutq akt bilan matn o‘rtasidagi munosabat juda kuchli bo‘lganda, nutqiy akt matn bilan bog‘liq holda yechilgan joyda pragmatikaga ehtiyoj tug‘iladi. Sintaktik qurilma tarkibida deskriptiv so‘zlar tahlili semantikaga qarab tortsa, deskriptiv bo‘lmagan so‘zlar tahlili pragmatikaga qarab tortadi. Shunday ekan, avvalo, deskriptiv va deskriptiv bo‘lmagan so‘zlarning mohiyati haqida fikr yuritishga to‘g‘ri keladi. Anglash vazifasini bajaradigan, denotativ ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar indikativ yoki deskriptiv so‘zlar hisoblanishi yuqorida ta’kidlandi. Indikativ (denotativ ma’noli) so‘zlarning ma’nosini matnga bog‘liq bo‘lmagan holda aniqlash mumkin bo‘lsa, indikativ bo‘lmagan so‘zlarning ma’nosi faqat matn ichida, muayyan nutq vaziyatiga bog‘liq ravishda ochiladi. Shuning uchun ham bunday so‘zlar matn va nutq vaziyati bilan ouzviy bog‘liq bo‘ladi.Yuqorida ko‘rsatilgan ikki turdagi so‘zlarni farqlash uchun B.Rassel ularni zooparkka qiyoslaydi. "Agar siz farzandingizga sher so‘zining ma’nosini tushuntirmoqchi bo‘lsangiz, uni zooparkka olib borishingiz va "mana bu sher" deb ko‘rsatishingiz mumkin. Lekin indikativ bo‘lmagan agar, bu kabi so‘zlarni ko‘rsatish mumkin bo‘lgan zoopark mavjud emas", - deydi B.Rassel. 8 Indikativ bo‘lmagan so‘zlar qatoriga kiruvchi olmoshlar, atoqli otlarning konkret ma’nosi faqat matnda, ma’lum nutq vaziyatida oydinlashadi. Shuningdek , indikativ bo‘lmagan so‘zlar qatoriga yoradamchi so‘zlar ham kiritiladi. Chunki bunday so‘zlar ham matn yoki nutq vaziyati bilan bog‘langan. Shunday qilib, gapdan anglashilgan mazmun bilan subyekt munosabati pragmatikaga daxldordir. Nutqiy akt indikativ bo‘lmagan so‘zlar, matn,nutqiy vaziyat, so‘zlovchi shaxsi kabi tushunchalar lingvistik pragmatikning markaziy tushunchalari sanaladi. 9 Lingvistik pragmatika Badiiy matnda aks etgan nutqiy aktlar va so‘zlashuv uslubi bilan bogliq kundalik nutqiy muloqot shakllariga xos xilma-xil mazmuniy ifodalarning pragmatik talqini pragmatik lingvistika ning tahlil usullariga egaligini ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra, lingvistik ilmiy paradigmani yangilagan pragmatika tilshunoslikning alohida tarmog‘i sifatida ajratiladi. Pragmatik lingvistikaning asosiy birliklarini til va nutq ziddiyatida talqin etish uning tilshunoslik fanidagi qimmatini oshiradi. P ragmatik lingvistika o‘z-o‘zidan paydo bo‘l maga n. Tadqiqotchilarning semantikaga qiziqishi natijasida lingvistik nazariyalar rivojiga ta’sir etgan bir qator omillar pragmatik lingvistikani mustaqil sohaga aylantirdi. Chunonchi, lingvistikaning gap mazmuni − propozitsiyaga alohida diqqat qiluvchi mantiq bilan munosabatining yangi pog‘onaga ko‘tarilishi, til va nutqning mazmun tomoniga umumiy burilishi, nutq faoliyatining pragmatik komponentiga e’tiborning kuchayishi, gapga maxsus ma’nosiga ega til belgisi sifatida qarashning paydo bo‘lishi va sintaktik transformatsiya nazariyasining vujudga kelishi singari omillar turtki bo‘ldi. Ma’noli birliklar onomasiologik va semasiologik nuqtayi nazardan o‘rganilgan. Onomasiologik yo‘nalishda obyektiv olamdagi makro va mikro olamlarning tilda qanday ifoda etilishi va har qaysi tilning o‘ziga xos ifoda imkoniyatlari o‘rganiladi. Shuni hisobga olib, tilni maydon sifatida o‘rganishga e’tibor qilinadi. O‘zbek tili pragmatikasi obyektiv olamdagi voqeliklarni aks ettiruvchi elementlardan tashkil topib, funksional maydon sifatida ma’lum sistemaga birlashadi. Demak, til elementlari xususiy munosabatni ifodalash vazifasiga ko‘ra pragmatik maydonni hosil qiladi. O‘zbek tilshunosligida pragmatik lingvistika bo‘yicha ba’zi tadqiqotlar amalga oshirilgan. Biroq muloqotda shaxs omili bilan bog‘liq masalalar, jumladan, kommunikantlarning madaniy kompetensiyasi, nutqiy akt ishtirokchilarining o‘zaro munosabati va axloqiy masalalarga ta’siri hamda muloqotni boshqarishi kabilar lingvistik pragmatikada yechimini kutayotgan muammolardir. Shuningdek, pragmalingvistik birliklar, tilning pragmatik modellari xususida o‘zbek pragmatik tilshunosligida fikr bildirilmagan. 10 Pragmatik lingvistika tilshunoslikning alohida tarmog‘i sifatida endigina o‘rganilayotganligi bois pragmalingvistik kategoriyalar, uning birliklari to‘g‘risida nazariy umumlashmalar yetarli darajada shakllanmagan.Chunonchi, L.A.Kiselyova har qanday tadqiqot obyekti ma’lum lingvistik birliklar sistemasidan iboratligi, ular maxsus til modellarini hosil qilishi, pragmalingvistik birliklar va kategoriyalar ham mavjudligini ta’kidlaydi. Uning qarashlari L.Bertalanfi, A.A.Leontyev kabi olimlarning “O‘zida aniq yo‘nalishga ega bo‘lgan barcha ilmiy tuzilmalar modellar sanaladi. Tahlil natijasi sifatida biz nimaga ega bo‘lamiz, o‘zimizning lingvistik faoliyatimizda nimaga erishamiz? Bu til modellaridir” degan g‘oyasiga hamohang. Shu ma’noda, pragmatik lingvistika ham o‘z birliklariga ega bo‘lib, til modelini hosil qiladi. Buning uchun tilning ta’sir etish va boshqarish vazifalari orqali so‘zlovchi maqsadi asosida birlashuvchi, ya’ni pragmatik xususiyatlarini aks ettiruvchi maxsus pragmalingvistik birliklar sistemasini ajratish lozim. Nutqiy ta’sir etish va nutqiy kommunikatsiya nazariyasiga ko‘rа, sintaktik birliklardagi axborot tarkibi til birligi sifatida ikkiga ajratiladi: 1) informema; 2) pragmema. Bular pragmalingvistik birliklar sanaladi. Pragmalingvistik birliklar til birliklari bilan funksional til maydonida to‘g‘ridan to‘g‘ri zidlanadi. Matn yoki nutq vositasida bayon qilingan har qanday axborot so‘zlovchining ma’lum ichki maqsadini ifoda etish uchun xizmat qiladi. Shu ma’noda matn tarkibidagi axborot ko‘rinishi ikki guruhga ajratiladi. Informema matn yoki nutqda faqat so‘zlovchi nazarda tutgan neytral vazifaga ega bo‘lgan oddiy axborot ko‘rinishidir yoki so‘zlovchi xususiy munosabatidan xoli bo‘lgan propozitiv mazmundir. Informema − tilning turli sathiga oid birliklar bo‘lib, ular faqat ratsional, intellektual axborot tashuvchi belgilarga ega bo‘ladi. Informemalar o‘zida faqat ratsional, intellektual axborot ko‘rinishlarini ifodalashi bilan pragmemalardan farq qiladi. Informemalar bajarayotgan vazifasiga ko‘ra, intellektual-informativ til maydonining qurilish unsuri sifatida namoyon bo‘ladi. 11 Pragmemalar esa inson axloqiga ta’sir etish vazifasiga ko‘ra informemalar bilan ziddiyatgа kirishadi. Agar informema faqat intellektual-informativ belgisi bilan namoyon bo‘lsa, pragmemalar so‘zlashuvchilar o‘rtasidagi munosabatda inson axloqini aks ettirish xususiyatiga ko‘ra ajralib turadi va shu belgisi asosida ziddiyat hosil qiladi. Pragmemalar ham tilning turli sathdagi birliklari bo‘lib, ular maxsus pragmatik vazifaga xoslangan bo‘ladi. Bular inson xulqini boshqarish uchun xizmat qiladi. Bularga nutq subyekti ichki ruhiyati bilan aloqador emotsional hodisalarni ifoda etuvchi til birliklari kiradi. Pragmemalar doimiy pragmatik axborot tashuvchilardir. Pragmemalar o‘z semantikasi yoki bajarayotgan vazifasiga ko‘ra ikki guruhga ajratiladi. Ba’zi pragmemalarda faqat pragmatik vazifasiga ko‘ra dominantlik xususiyati mavjud bo‘ladi. Bunday pragmemalar faqat adresat ruhiyatiga ta’sir etish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, axloqiy holatni boshqarishga xizmat qiladi. Masalan, X.Sultonovning ”Adash Karvon” qissasidagi quyidagi nutqiy muloqotga e’tibor qilaylik: − Bu Nurmatdan hech darak bormi? Husniya boshini sarak-sarak qildi: − O‘sha o‘yinchi xotinning orqasidan badar ketgani… − O‘, battol! Bu donadek bolalarni qandoq ko‘zi qiydi ekan-a? − Adach Karvon ilkis qo‘zg‘alib qo‘ydi. − Axir, bir kun buning savol-javobi bor-ku, nima der ekan o‘shanda?! Hah, xomqayish, yetimning haqi yetti daryoni quritadi-ya! Matnda battol, ”donadek”(bolalar), ”qandoq ko‘zi qiydi ekan-a?”, xomqayish, ”yetimning haqi yetti daryoni quritadi” birliklari muallif munosabatidagi emotsional baholashni aks ettiradi. Bu birliklar tilning turli sathlariga tegishli bo‘lsa ham, pragmemalar sifatida emotsional baho maydoni birliklari sanaladi. Bunday birliklar emotsional baho va shaxs munosabatini ifoda etuvchi pragmatik funksional maydon yadrosini hosil qiladi. Bu maydon tarkibiga kiruvchi pragmemalar faqat pragmatik vazifaga xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Pragmemalarning ikkinchi guruhiga esa pragmatik funksiya bilan birga xabar vazifasidan iborat belgiga ham ega bo‘lgan til birliklari kiritiladi. Bunday pragmemalar ham pragmatik funksiyani, ham axborot berish vazifasini bajaradi. 12 Biroq ularning axborot berish vazifasi pragmatik funksiya uchun ham asos bo‘ladi. Bunday pragmemalar o‘z semantik xususiyatiga ko‘ra informema bilan noto‘liq ziddiyatga kirishadi. Bunday birliklarga emotsional-baho bildiruvchi so‘zlar kiradi. Axborot berishdan tashqari, ular so‘zlovchining munosabatini ifoda lay di. Tilning turli sathlariga aloqador pragmemalar pragmatik “yuk”ka ega bo‘lmagan informemalar bilan noto‘liq ziddiyatni funksional ta’sir etish belgisi asosida hosil qiladi. Chunki informemalarda nominativlik, deyktivlik, relyativlik xususiyatlari mavjud. Pragmemalar va so‘zlovchi munosabati semasi bilan sintagmatik munosabatga kirishuvchi har qanday lisoniy birliklarni nutqiy jarayonda muayyan pragmatik nuqtalar birlashtiradi. Bu pragmatik nuqtalar obyektiv olamdagi voqelik, makon va zamon, shaxs kabi joylashish xususiyatlari bilan pragmatik maydonni hosil qiladi. Pragmatik maydon o‘z ichki tasnifida undash, emotsional- baholash, emotsional-estetik o‘zaro murojaat kabi kichik sistemalarga bo‘linadi. Pragmatik maydon tushunchasi ostida matn muallifining obyektiv borliq, shuningdek, o‘zi ifodalayotgan fikrga munosabatni bildirish vazifasi nuqtayi nazardan til va nutq birliklarining o‘zaro bir sistemani hosil qilishi nazarda tutiladi. Shaxs munosabati mavjudligi, so‘zlovchining ichki his-tuyg‘ulari va bosh maqsadi bilan aloqador til vositalari pragmatik maydon tushunchasini ifoda etadi. Chunki til birliklariga xos barcha birikish imkoniyatlari, ayniqsa, gap valentliklari odatiy va daf’atan namoyon bo‘luvchi kontekstual ma’no bosqichida o‘zining pragmatik semasi bilan pragmatik maydonga aloqador bo‘ladi. Masalan, “Bola bola-da” jumlasi “Bolalarning kattalardek bo‘lmasligi, ya’ni ularning yoshligi, g‘o‘rligi va tajribasizligiga” ishora qiluvchi munosabat semasi bilan pragmatik maydon tarkibiga kiradi. Pragmatik maydonning yuzaga kelishi tilning kommunikativ vazifasi bilan uzviy bogliq. Chunki kommunikativ vazifaning o‘zi quyi sathda ikki guruhga ajratiladi. Bunga ko‘ra, har qanday matn tarkibida til va nutq birliklari ikki xil qimmatga ega bo‘ladi. Birinchisi, bayon qilinishi lozim bo‘lgan axborot ko‘rinishining sof intellektual-xabar mazmuniga ega bo‘lishidir. Ifoda tarkibida so‘zlovchi ichki maqsadini aks ettiruvchi yashirin mazmuniy komponentlarning 13 ishtirok etmasligi axborotning sof xabar mazmunidan tashkil topganligini ko‘rsatadi. Kommunikativ niyatning ma’lum maqsadga aylana boshlashi bilan intellektual-xabar mazmuni pragmatik maydon uchun xizmat qila boshlaydi. Tilning pragmatik vazifasi insonning ruhiyatiga ta’sir etish va nutq subyektining voqelikka munosabatini aks ettirish, undash, emotsional baho, estetik ta’sir etish, o‘zaro murojaatni ifodalash kabi turlicha ko‘rinishlardan iborat. Shunga ko‘ra, tilning turli elementlari pragmema sifatida pragmatik til maydonini tashkil qiladi. Mulohazalar yakunida aytish joizki, informema va pragmemalar lingvistik pragmatikaning asosiy birliklari sifatida o‘z doirasiga presuppozitsion xabar, propozitsiya, yigiq va yoyiq tasviriy mazmunni qamrab oladi va nutqda sintaktik birliklar orqali namoyon bo‘ladi. Tilshunoslikda antropologik omilning tadqiqotchilar diqqat markazidan o‘rin olishi tilga yondashuv tabiatini o‘zgartirdi. O‘zbek tilshunosligida tilni pragmatik, sotsiopragmatik, etnosotsiopragmatik, lingvokulturologik yo‘nalishlar va tahlil usullari asosida o‘rganish maydonga keldi. Bu yo‘nalishlarda, xususan, pragmalingvistik tadqiqotlar izchillik bilan amalga oshirilayotganligini ta’kidlash kerak. Keyingi yillarda pragmalingvistika maqsadi va vazifalari, tadqiq obyekti va tahlil usullari aniqlangan fanning mustaqil tarmog‘iga aylandi. Ayniqsa, fonopragmatika, morfopragmatika, leksikopragmatika, sintaksopragmatika sohalarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi uning ilmiy asoslarini mustahkamlab bormoqda. Pragmalingvistika ko‘p jihatdan boshqa turdagi fan sohalari bilan hamkorlik qiladi. Bu munosabatlar, dastavval, uning lisoniy tizim yaxlitligini belgilaydigan sathlar va ularning birliklarini o‘rganuvchi lingvistik sohalar bilan hamkorligida aks etadi. Chunki insonning nutqiy muloqot qobiliyatini o‘rganish til tizimi, lisoniy sathlar va birliklar haqidagi ontologik bilimlarsiz amalga oshmaydi. Insonning lisoniy qobiliyati va bilimlarisiz muloqot yuzaga kelmaydi, umuman, nutqiy akt hosil bo‘lmaydi. Shuning uchun birinchi galda pragmalingvistika til tizimida bir-birini 14 taqozo qiluvchi va almashtiruvchi lisoniy birliklar hamda mazkur birliklarni tadqiq etuvchi lisoniy sathlar bilan hamkorlikda ish yuritadi. Pragmatikaning sintaksis bilan munosabati masalasiga kelsak, ba’zi tilshunoslar bunday munosabatning bo‘lishini inkor etishga harakat qilishadi. biroq sintaktik birliklar, sintaktik hodisalar, gapning konstruktiv bo‘laklari, ularning gap tuzilishidagi o‘rni, diskursni shakllantirishdagi vazifalari pragmalingvistik tahlil uchun behad zarur 5 . Chunki sintaksisning pragmatik vaziyat va diskurs talabiga moslashishini ta’minlovchi lisoniy omillarni aniqlash sintaksopragmatika nuqtayi nazaridan ahamiyatlidir. Ayniqsa, sintaksisning pragmatik maqsad uchun “xizmati” muhim sanaladi. Pragmalingvistikaning sintaksis bilan aloqasi nutqiy aktlarni guruhlash va tasniflashga doir masalalarda yaqqol ko‘rinadi. Gaplarning kommunikativ turlari – darak, so‘roq, buyruq, undov gaplar guruhlarining illokutiv maqsadni ifodalash darajasini aniqlash sintaktik qurilmalarning pragmatik imkoniyatlarini bilish uchun zarurdir. Bundan tashqari, gap strukturasi va bevosita nutqiy akt munosabatini o‘rganish til tizimidagi ma’no va shakl asimmetriyasining nutq sathiga ko‘chishi va pragmatik asimmetriyaga aylanish tartib qoidalarini aniqlash imkonini beradi. Paralingvistikaning quyidagi jihatlari tilshunoslikning tadqiqot obekti sifatida tadqiq etilgan. 6 -paralingvistikaning nazariy jihati -matnda aks etuvchi paralingvistik vositalar -matnda ta’riflash yordamida aks etuvchi paralingvistik vositalar Pragmatikaning substansial yo‘nalishdagi tadqiqotlar bilan bog‘lanishi lisoniy birliklar mazmun-mohiyatini yanada batafsil yoritish imkonini yaratadi. Har qanday grammatik tahlil lisoniy birlik, shakllarning ma’nosini, ularning mundarijaviy xususiyatlarini aniqlash vazifasini qo‘yadi. Bu birliklarning asl ma’nosi va mazmunini matnga, muloqot muhitiga murojaat qilmay aniqlash va tavsiflash qiyin. 5 Sh. Safarov. Pragmalingvistika.-T.2008. 6 Islomjonova X.i. Paralingvistik vositalarning gender xususiyatiga doir lingvopragmatik tahlil// XXI asr: Fan va ta’lim ,2018.№ 4. -B 5-6. 15 Shuning uchun pragmatik ma’lumotlar semantik-sintaktik tadqiqotlar samarasi uchun muhim sanaladi. Pragmalingvistika lisoniy tafakkur faoliyati va uning natijasida yuzaga keladigan lisoniy-mantiqiy hodisalar−presuppozitsiya, implikatura, illokutiv maqsad kabilarning muloqot matnida voqelanishi masalalari bilan shug‘ullanadi. Nutq ijodi faoliyatida uchraydigan pauza, sukut saqlash, ikkilanish kabilar kognitiv jarayon hodisalari bo‘lib, ular kommunikativ maqsad ifodasi uchun xizmat qiladi. Nutqiy muloqot hamkorligining asosiy maqsadi − axborot almashinuvi va bu maqsadga erishish uchun suhbatdoshlar bir-birlarini tushunishlari lozim. Shunday ekan, nutqiy hamkorlik samarali bo‘lishini ta’minlovchi vosita muloqot ishtirokchilarining lisoniy-kognitiv qobiliyatidir. Bu qobiliyat yetarli darajada shakllanmagan bo‘lsa, kommunikatsiya “til bilmaslar” uchrashuviga aylanadi [16]. Bundan tashqari, muloqot matni tagma’noli mazmunga, implikaturali ifoda vositalariga boy ekanligini hisobga olish kerak. Muloqot jarayonida, u og‘zaki yoki yozma bo‘lishidan qat’i nazar, shaxslararo munosabatni ta’minlash vazifasidan tashqari matn yaratish va fikrni uzviy ifodalash vazifalari ro‘yobga chiqadi. Shu sababli muloqot mahsuli bo‘lgan diskursni turli nuqtayi nazardan tadqiq etish talabi mavjud. Diskursning pragmalingvistik talqini uchun esa mazmun ifodasi, uning zohiriy va botiniy belgilari, tagma’no turlari va kommunikantlar bilim doirasi, kognitiv-semantik hodisalar tadqiqi muhimdir. Asosiysi, diskursning strukturaviy va pragmatik-kognitiv qatlamlari bir xilda milliy- madaniy qobiqqa ega bo‘lishidir [16]. Voqelik bilan munosabatga kirishayotgan, uni idrok etayotgan shaxs ongida ma’lum miqdordagi axborot oldindan mavjud bo‘ladi. Shuningdek, har bir inson “shaxsiy kognitiv maydon”ga ega bo‘ladi va shu asosda “jamoa (milliy) kognitiv maydoni” hamda “kognitiv bazasi” shakllanadi. Kognitiv baza, so‘zsiz, etnik, milliy ko‘rinishga ega [16]. Bu xususiyatlar kognitiv maydonda qanday harakat qilishi va muloqot faoliyatining qaysi jihatlariga ta’sir o‘tkazishini aniqlash pragmalingvistikaning vazifasidir. 16 Madaniy “ssenariy” tushunchasidan foydalangan holda muloqot birliklarining milliy-madaniy xususiyatlarini tizimli tavsiflash mumkin. Muloqot matnining shakllanishi ikki bosqichli faoliyatdan iborat. Bu faoliyatning birinchi bosqichi kontseptual xususiyatga ega bo‘lib, aynan shu bosqichda kommunikativ maqsadga mos keladigan freym shakllanadi. Masalalan, ishontirish, qo‘rqitish, so‘rash, talab qilish, taklif qilish, ogohlantirish kabi illokutiv maqsadni ko‘zlovchi nutqiy harakatlarni voqelantiruvchi freymlar muloqot strategiyasini belgilaydi. Ikkinchi, ya’ni diskursiv bosqichda kontseptual tuzilma−freym o‘z lisoniy ifodasini topadi. Axborot almashinuvining mazmuniy negizini tashkil etuvchi konseptual tuzilma −freymning turli milliy-madaniy muhitlarda tarkiban mos kelmay qolish holatlari mavjud. Shuning uchun ularga izoh berish zarurati tug‘iladi. Tasavvur qiling, ingliz tilida so‘zlashuvchi do‘stingiznikida choy ichyapsiz, u sizga mehmondo‘stlik ramzi sifatida: “Yana choy ichasizmi?” - deb so‘raydi. Siz ham mehmondo‘stlik uchun tashakkur bildirasiz. Shunda do‘stingiz so‘rovni davom ettirishga majbur bo‘ladi: “Ha, rahmatmi” yoki yo‘q, rahmatmi?” [16]. Nutqiy muloqotdagi bunday anglashilmovchilikning sababi tashakkur iborasining noto‘g‘ri shaklda bo‘lishida emas, balki o‘zbek millatiga xos madaniyat me’yoridir. Masalan, mehmondorchilikda mezbon iltifotidan qanchalik bahramand bo‘lishni istasak ham, hech qachon mehmonning “Ovqat yeysizmi?” , “Choy ichasizmi?” kabi savollariga to‘g‘ridan to‘g‘ri tasdiq javobini bermaymiz. “Rahmat!” deyishning o‘zi iltifotning qabulidir. Umuman, sharqona muomala madaniyatida “ha” va “yo‘q” ning ifodasida keskin chegara yo‘q. Yaponlar har qadamda ishlatadigan “hay” iborasini yevropaliklar “ha” mazmunida tarjima qilishadi. Shuningdek, o‘zbek tilidagi “xay”, “xo‘p” iboralari ham tasdiq, rizolik mazmunida qabul qilinadi. Aslida, ushbu iboralarni qo‘llayotgan yapon ham, o‘zbek ham to‘g‘ridan to‘g‘ri rozilikni bildirayotgani yo‘q; u “Sizni tingladim va tushundim, endi qanday javob berishni va nima qilishni o‘ylab ko‘raman” demoqchi [16]. Umuman, kommunikativ maqsad − intensiyani botiniy, yashirin holda yoki bavosita ifoda etish barchа millatlarga xosdir. Lekin bilvosita nutqiy aktlarning tasnifiy guruhlari va ularni ifodalovchi lisoniy shakllar qatori turli tillarda bir xil 17 ko‘rinishga ega bo‘la olmaydi. Masalan, fransuz maqtov, tahsin izhor etishi uchun panjasining uchini o‘pib qo‘ysa yetarli. Inglizlar mazmunni bilvosita ifodalashda ko‘pinchа so‘roq shakllariga murojaat qiladilar. O‘zbeklar nutqida iltimosni ifodalashda savol shakllaridan kamroq foydalaniladi. Turli millat vakillarining sergaplik darajasi ham bir xil emas, ko‘p gapirishdan turli maqsad ko‘zlanishi mumkin. Markaziy Osiyo xalqlariga “Ahvolingiz qanday?”, “Uy ichi, bola-chaqa tinch-omonmi?” savollari bilan murojaat qilinganda, “Xudoga shukur!” javobini olishning o‘zi yetarli. Xuddi shu savolni anglosaksonlarga bersangiz, ularni hayron qoldirishingiz va umuman javob olmasligingiz mumkin. Olmonlar esa batafsil javobga tayyor turishadi, ulardan hatto, o‘z tana a’zolarining qay ahvolda ekani haqida ham ma’lumot olish mumkin . 18 19 Pragmalingvistikaga oid tadqiqotlar Pragmatik tilshunoslik sohasiga oid ko‘lab tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Pragmatik tilshunoslik sohasining keng taraqqiy etishi va rivojlanishida Amerika va Yevropa tilshunosligida Ch. Morris, V. Evans, R. Bach, G. Antons, R.G.Lyons, G. Lakkof va boshqalar, rus tilshunosligida esa Yu. Stepanova,N. Artyunova, S.A.Aristov , V.V. Bogdanov, G.V. Kolshanskiy, M. L.Makarov, A.A.Susov, S.A.Suxix, V.Y.Chernyavskayakabilar katta hissa qo‘shib kelmoqdalar . Tilshunoslikning mazkur sohasini O‘zbekistonda taraqqiy etishi va rivojlanishiga olimlarimizdan Sh.S.Safarov, S. Rahimov, D.Ashurova, N.Mahmudov, A.Mamajonov, A.No‘rmonov, B. Yo‘ldoshev, H.Ne’matov, A.Bushiy, M.Hakimov, S. Mo‘minov, A.Mamatov, J.Yoqubov, S.Boymirzayeva, L.Raupova va boshqa tilshunoslarning xizmati ulkan. Ta’kidlanganidek, pragmalingvistikaning semiotika sohasiga kirib borishi o‘tgan asrning 80-90-yillarida sodir bo‘ldi. O‘sha yillar davomida G‘arb, Amerika va rus tilshunosliklarida keng miqyosda tadqiqiy ishlar amalga oshirila boshlandi. Pragmatika haqida so‘z borganda uning shakllanish tarixi, semiotik ildizlari va bu sohani mustaqil yo‘nalish sifatida shakllanishiga hissa qo‘shgan semiotika, falsafa, mantiq, psixologiya, tilshunoslik kabi soha mutaxassislarining qarashlariga to‘xtalib o‘tmaslik mumkin emas.Tilshunoslar A.Nurmonov hamda N. Mahmudovlarning “semantik, sintaktik va pragmatik” jihatlarni hisobga olgan izlanishlargina tom ma’nodagi chinakam tadqiqotga aylanadi degan ta’kidlari pragmatika 7 ning ahamiyatini ko‘rsatishga xizmat qildi. Asrimiz boshlaridagina o‘zbek tilshunosligida pragmatika masalalari markaziy o‘rinni egallagan jiddiy tadqiqot ishlari yuzaga keldi. Mazkur jarayon O‘zbekistondagi tilshunoslik sohasi tadqiqotlariga qiziquvchilarning e’tiboridan chetda qolmadi. Xususan, N.Mahmudov, A.No‘rmonov, D. Ashurova, S.Rahimov kabi olimlar o‘zlarining qator ilmiy maqolalari orqali pragmalingvistikaning nutqiy ifodasiga oid sathlarni o‘zbek 7 20 tilshunosligiga olib kirdilar. Mustaqillik davrida o‘zbek tilshunosligida erishilgan yutuqlar sifatida A.No‘rmonov shakl va mazmun munosabatini tadqiq qilish jarayonida shakl va mazmun o‘rtasidagi mutanosiblik( simmetriya) va nomutanosiblik (assimetriya), tagbilim, tagma’no, sintaktik transformatsiya, kommunikativ bo‘linish va ular o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ortganligini ta’kidlab o‘tadi. Pragmalingvistikaning O‘zbekistonda taraqqiy etishini Respublikamizning mustaqillik yoshi bilan taqqoslash mumkin. Jumladan, O‘zbekistonda pragmalingvistikaga oid doktorlik dissertatsiyalarining bajarilishi, aynan, 90- yillarning boshlariga borib taqaladi. Xususan, 1991-yilda Sh. Safarov va S.Rahimovlarning doktorlik dissertatsiyalarining himoya qilinishi O‘zbekistonda pragmalingvistikaning taraqqiy etishiga qo‘yilgan tamal toshi bo‘ldi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Aynan o‘sha yili Sh. Safarovning “Sistema rechevo obsheniya” Nomli monografiyasi chop etildi. Mazkur monografiyada nutqiy muloqotning pragmatik, ijtimoiy xususiyatlari haqidagi turli tillar tizimidagi ma’lumotlar egallagan bo‘lib, lingvistikaning pragmatik va ijtimoiy jihatlarini ochib bergan ushbu risola, nafaqat O‘zbekistondagi dastlabki ish , balki hamdo‘stlik mamlakatlari orasida yozilgan dastlabki ilmiy nshrlar qatoriga kiradi. 1993-yilda himoya qilingan D.U.Ashurovaning “ Стилические и прагматические аспект словоброзование англиского яз ыка” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasida so‘z yasalish sathida til birliklarining stilistik hamda pragmatik tahlili o‘rin olgan edi. Dissertatsiyada ingliz tilidagi yasama so‘zlarning mazmunan semantik- stilistik, kommunikativ belgilari aniqlanadi. Shuningdek, dissertatsiyada badiiy matnning ontologik xususiyatlari e’tiborga olingan holda , “diqqat”, “qiziqish hosil qilish” kabipragmatikjihatlar o‘rganiladi. Shu bilan birga, 90-yillarning boshlarida o‘zbekistonlik tilshunos olimlar tomonidan qator ilmiy maqolalar ham chop etildi. Keltirib o‘tilgan dalillar pragmalingvistikani O‘zbekistonda keng ildiz otganligini bildiradi. Bunga misol tariqasida professor Sh. Safarovning “ Pragmalingvistika” (2008) monografiyasini keltirish mumkin. 21 Mazkur monografik ish pragmalingvistikaga oid bo‘lgan etnopragmatika, sotsiopragmatika, qiyosiy pragmatika, nutqiy akt, nutqiy muloqotda deyksis tarkibiga oid tushunchalarni qamrab olgan tadqiqiy ish sifatida tilshunoslik sohasiga qiziquvchi barcha uchun dasturul amal bo‘ladi. Bundan tashqari olim qator ilmiy maqolalari bilan Respublikamizda chop etiladigan ilmiy jurnallarda, ilmiy konferensiyadagi chiqishlari bilan pragmalingvistik sohani yanada kengroq yoyilishini ta’minladi. Olimning 2013-yilda chop etilgan “Semantika” monografiyasi ma’noning referent nazariyasi, ma’no va tushuncha, ma’no shakllanishining diskrussiv- sinergetik tavsifi, kognitiv, konseptual jihatlarini yoritgan, nazariy bilimlarini qamrab olgan asar sifatida pragmatikaning semantik munosabatlari to‘g‘risidagi keng ma’lumotlarni ham taqdim etdi. Pragmatik lingvistikaga tegishli diskurs tushunchasining tadqiqiga L.R. Raupova tomonidan amalga oshirilgan “Diologik diskursdagi polipredikativ sotsiopragmatik tadqiqi” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasi misol bo‘la oladi. O‘zbek tilidagi diologik duskursni polipredikativ birliklarda ifodalanish tadqiqi mazkur dissertatsiyaning mohiyati bo‘lib unda milliy- madaniy, ijtimoiy, mental hodisalarning verbal ifodasi o‘z aksini topgan. L.Raupovaning 2010-yilda nashr qilingan “Diologik nutqning diskrussiv talqini” monografiyasi diologik nutqda ifoda planiga ko‘chadigan mazmun va shakllarni diskurs sifatida namoyon etilishini sohaga qiziquvchilarga taqdim sifatida qabul qilish mumkin. M. Hakimov tomonidan 1994-yilda himoya qilingan “O‘zbek ilmiy matnining sintagmatik va pragmatik xususiyatlari” nomzodlik dissertatsiyasi o‘zbek tiliga oid pragmaligvistrika sohasiga oid dastlabki tadqiqotlar qatoriga kiradi. Pragmalingvistikaning bevosita o‘zbek tili miqyosida o‘rganilishiga ham O‘zbekistonning mustaqillik yillarida erishildi Bu borada M.Hakimovning “O‘zbek pragmalingvistikasi asoslari” monografiyasi yaqqol misol bo‘la oladi. Bevosita, pragmalingvistikaga oid ma’lumotlarning amaliy, ya’ni darslik va o‘quv qo‘llanma sifatida yosh avlodga yetkazish uchun yaratilgan bir qancha ishlarni 22 keltirib o‘tamiz. D.Ashurovning 2014-yilda chop ettirgan ingliz tilida yozilgan “Text Linguistics” o‘quv qo‘llanmasi bo‘lib, uning katta qismi matn pragmatikasini qamrab oladi. Unda matn pragmatikasiga oid ta’rif, tavsif, tushuntirishlardan tashqari amaliy mashg‘ulotlar uchun mashq va savollar bilan mustahkamlangan. Shuningdek, A. Shermatov “Ingliz texnik matnlarida deyksisning ifodalanishi ”mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasining himoya qilinishi ham pragmalingvistikaning O‘zbekistonda keng miqyosda o‘rganilishiga misol bo‘ladi. 23 24 Xulosa Til jamiyatda muhim aloqa vositasidir. Tilning amaliy faoliyati inson nutqiy faoliyatida alohidalik sifatida yuzaga chiqadi. So‘zlovchining nutqida lisoniy bilim zahirasidan foydalanish qobiliyati, tafakkuri, milliy madaniyati, milliy qadriyatlari va ruhiy olami aks etadi. Tilning amaliy faoliyatini o‘rganish zaruriyati XXI asrda tilning jamiyat va shaxs hayotidagi o‘rni, ahamiyati masalasiga yangicha yondashgan pragmatik lingvistikani vujudga keltirdi. Pragmatik lingvistika fanning mustaqil tarmog‘i sifatida insonning ijtimoiy faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan nutqiy muloqot, muloqot sistemasi va birliklari, nutqiy vaziyat, muloqot ishtirokchilariga xos xatti-harakat, so‘zlovchi munosabati va kommunikativ maqsad bilan aloqador masalalarni o‘rganadi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak pragmalingvistikaga oid tarixi, semiotik ildizlari va bu sohani mustaqil yo‘nalish sifatida shakllanishiga hissa qo‘shgan semiotika, falsafa, mantiq, psixologiya, tilshunoslik kabi soha mutaxassislari mazkur sohaning rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shib kelmoqdalar.Tilshunoslar A.Nurmonov hamda N. Mahmudovlarning “semantik, sintaktik va pragmatik” jihatlarni hisobga olgan izlanishlargina tom ma’nodagi chinakam tadqiqotga aylanadi d egan ta’kidlari pragmatikaning ahamiyatini ko‘rsatishga xizmat qildi. Asrimiz boshlaridagina o‘zbek tilshunosligida pragmatika masalalari markaziy o‘rinni egallagan jiddiy tadqiqot ishlari yuzaga keldi. 25 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Матвеева Г.Г. , Ленец А . В . Петрова Е.И. Основ прагмалингвистики.Москва : Флинга- Наука , 2014. 2. Маҳмудов Н. Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси(синтаксис) . Тошкент: Ўқитувчи, 1995 .-232 б 3. Ҳакимов М .Ўзбек тилида матннинг прагматик талқини. Филол.фанлари док.дисс...автореф.- Тошкент:2001 4. Ҳакимов М. Прагмалингвистика.-Тошкент . 2020.25 б. 5. Islomjonova X.i. Paralingvistik vositalarning gender xususiyatiga doir lingvopragmatik tahlil// XXI asr: Fan va ta’lim ,2018. № 4. -B 5-6. 6. Sh. Safarov. Pragmalingvistika.-T.2008. 7. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Синтаксис. –Т.: Ўқитувчи, 1995. – 232 б. 8. Сафаров Ш., Тоирова Г. Нутқнинг этносkиопрагматик таҳлили асослари. – Самарқанд: СамДЧТИ, 2007. −39 б. 9 . Нурмонов А., Ҳакимов М. Лингвистик прагматиканинг назарий шаклланиши // Ўзбек тили ва адабиёти. −Т., 2001. №4. −Б.54-58 10. www.ziyonet.uz 26

Pragmalingvistika haqida Reja: I.Kirish II. Asosiy qism: 1. Pragmalingvistikaning shakllanish tarixi. 2. Lingvistik pragmatika. 3. Pragmalingvistikaga oid tadqiqotlar tahlili. III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1

Kirish Mustaqillik milliy qadriyatlar qatorida ona tiliga yangicha munosabatni shakllantirdi. Milliy tilimizning ijtimoiy mavqeyini tikladi, ona tilimizning davlat tili sifatidagi maqomi, ijtimoiy-siyosiy hayotdagi nufuzini yuksaltirdi. O‘zbek tilshunosligi fanining yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilishi uchun keng yo‘l ochdi. Ayniqsa, til hodisalarining milliy tabiati, o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishga yo‘lboshchilik qildi. Mamlakat va millat taraqqiyotida ona tilining milliy ong va mafkurani shakllantirishdagi o‘rni va vazifalariga davlat siyosatining ustuvor yo‘nalaishlari darajasida alohida e’tibor qaratildi. Shunga muvofiq, tilshunoslik fanida o‘zbek tilining ilmiy va amaliy tadqiqi ham jadal rivojlanmoqda. Fanimizda bir necha yangi yo‘nalishlar shakllandi. O‘zbek tilining pragmatik tadqiqi Mustaqillik davrida pragmatik lingvistikaning rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Tilni tizim sifatida o‘rganish natijalari ommalashib, ona tili ta’limi mazmunini yangiladi. Lisoniy birliklar sistemaviy, struktural, semantik va substansial tadqiq usullari asosida o‘rganildi. Natijada til birliklarining lisoniy imkoniyatlarini muayyan nutqiy faoliyat jarayonida tahlil qilish ehtiyoji paydo bo‘ldi. O‘zbek tilshunosligida til birliklariga xos lisoniy imkoniyatlarni nutqiy faoliyat jarayonida tahlil qilishni maqsad qilib qo‘ygan pragmatik tilshunoslik yuzaga keldi. Bu ilmiy yonalishda T.A.Bushuy, Sh.Iskandarova, M.Kamolova, S.Mo‘minov, A.Nurmonov, S.Raximov, B.Rahmatullayeva, Sh.Safarov, M.Hakimov kabi tilshunoslarning sohaga oid izlanishlari nazariy asoslarning shakllanib borayotganligidan darak beradi. Endigina rivojlanayotgan bu yo‘nalishda tadqiqiqni kutayotgan muammolar anchagina. Chunki o‘zbek pragmatik tilshunosligida gap va uning turlarini sintagmatik tahlil yo‘nalishidan pragmatik tahlilga o‘tish davri yetilgan.Bu ilmiy yo‘nalishdagi tadqiq muammolari aniq yechimlarini kutmoqda. Pragmatik lingvistikaning tilshunoslik turkum fanlari orasidagi o‘rni, lingvistik pragmatikaning amaliy va nazariy shakllanishi, pragmatik birliklar va ularning tahlili kabi muammolar nafaqat o‘zbek tilshunosligida, balki jahon tilshunosligida ham dolzarb masalalalardan sanaladi. 2

O‘zbek tilshunosligida o‘tgan asrning oxirida struktural, semantik va substansial yo‘nalishlarda amalga oshirilgan tadqiqotlar tilning ontologik mohiyatini ochib berdi. Ularning yutuqlari o‘zbek tilining navbatdagi tadqiq yo‘nalishini belgilab berdi. Hozirgi davrda jahon tilshunosligi, jumladan, o‘zbek tilshunosligida tilning axborot texnologiyalari va kommunikativ vositalarning to‘xtovsiz rivojlanish asridagi o‘rni va vazifasi bilan bog‘liq tadqiqi ilmiy tahlil yo‘nalishlarini o‘zgartirdi. Til tizimi va uning qurilish birliklarida mavjud lisoniy imkoniyatlar nutq voqeligida muayyanlashadi. Shunday ekan, XXI asr tilshunosligida til, shaxs va jamiyat tushunchalari ilmiy qimmati oshdi. Bu tushunchalarni bog‘lab turgan inson hayotidagi muhim siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy, madaniy, ma’naviy, ruhiy, axloqiy munosabatlar fanda alohida-alohida ilmiy tahlil usullari va mezonlarini belgilab berdi. Oqibatda tilshunoslikda tilning mazkur munosabatlar zanjirida faollashadigan amaliy vazifalari tadqiqiga e’tibor kuchaydi. Jahon tilshunosligida ilgarilab ketgan sotsial lingvistika tarmoqlari o‘zbek tilshunosligiga ham ta’sirini o‘tkazdi. Chunonchi, P.Grays, T.A.Deyk, Dj.R.Syorl, D.Frank kabi olimlarning roman-german tilshunosligidagi va A.A.Akishina, N.D.Arutyunova, V.V.Bogdanov, A.M.Bushuy, M.S.Kagan, L.P.Krisin, A.A.Leontyev, N.I.Formanovskaya, L.V.Sherba kabi tilshunoslarning rus tilshunosligidagi tadqiqotlari pragmatik tahlil namunalari hisoblanadi. Bu o‘zbek tilshunosligida pragmatik lingvistikaning ”ildiz otishi’ga yordam berdi. Zamonaviy tilshunoslikda pragmatika nutqqa lisoniy faoliyat −fikr almashtirish va o‘zgalarga ta’sir ko‘rsatish, bu faoliyatni yaratish va bunyod etishning asosiy turlaridan biri sifatida yondashadi. Shuning uchun nutqning ta’sirchanligi, tezkorligi, mantiqiyligi va samaradorligini lisoniy faoliyat doirasida tadqiq etish markaziy o‘rinni egallaydi. O‘zbek tilshunosligida T.A.Bushuy, Sh.Iskandarova, M.Kamolova, S.Mo‘minov, A.Nurmonov, S.Raximov, Sh.Safarov, N.Turniyozov, M.Hakimov kabi tilshunos olimlar o‘zbek tilining pragmatik talqiniga o‘z hissalarini qo‘shishgan. Ularning ishlarida pragmatik lingvistika va uning tadqiq obyekti, pragmatik birliklar va asosiy tushunchalar, pragmalingvistik tahlil usullari va tamoyillari o‘rganilgan. Shu bilan 3

birga, nutqiy muloqot jarayoni stilistika, sotsiolingvistika, psixolingvistika, nutq odobi va madaniyati, diskursiv lingvistika nuqtayi nazaridan tahlil qilingan. 4

Pragmalingvistikaning shakllanish tarixi Har qanday fan sohasining shakllanishi va rivojlanishi ushbu soha obektiga nisbatan qiziqish paydo bo‘lishidan boshlanadi. Qiziqishdan esa savollar tug‘iladi. Tilshunoslik ham bundan mustasno emas. Tilshunoslik fani taraqqiyotida turli yondashuvlar bo‘lishi tabiiy. Ana shunday yondashuvlardan biri semiotik yondashuv sanaladi. Tilga semiotik yondashuv natijasida pragmalingvistika yo‘nalishi yuzaga keldi. “Pragmatika grekcha “Pragma” so‘zidan olingan bo‘lib , “bajarilgan, bajarilayotgan, bajarilishi zarur bo‘lgan ish” hamda “pragmatiko” so‘zi esa “ ishga qobiliyati bor” , “ ishchan”, “ishbilarmon” ma’nolarini ifodalaydi”. 1 Tilshunoslikda dastlab bir tushunchani ifodalovchi pragmatika, pragmalingvistika, lingvistik pragmatika, yoki lingvopragmatika kabi bir qancha terminlar qo‘llanila boshladi. Ma’lumki, fanda bir hodisani bir nechta termin bilan ifodalash chalkashlikni yuzaga keltiradi. Yuqoridagi holatni pragmalingvistika yo‘nalishining fanda nisbatan yangiligi hamda izlanuvchilarning tadqiqot predmetiga turli usul va metod orqali yondashayotganliklari bilan izohlash mumkin. Pragmalingvistika pragmatikaning nazariy hamda amaliy masalalari bilan shug‘ullanuvchi alohida soha sifatida murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Hozirgi pragmalingvistikaning shakllanish tarixi va ildizlari semiotika sohasi nazariyotchilarining nomlari bilan uzviy bog‘liqdir. Tilshunoslikda semantika, sintaktika hamda pragmatika kabi sohalarning ajratilishi shubhasiz tilga semiotik yondashuv asosida yuzaga kelgan. Belgilar bilan shug‘ullanuvchi alohida fan semiotika va u bilan bog‘liq pragmalingvistika sohasining ilk shakllanish davri amerikalik taniqli olim Ch. Pirs nomi bilan bog‘liqdir. Ch. Pirs XIX asrning 60- yillarida o‘z g‘oyalari bilan semiotikaga asos soldi. Uning semiotikaga oid izlanishlari bevosita pragmalingvistikaning nazariy shakllanishiga yo‘l ochdi. Pragmatika haqida so‘z borganda uning shakllanish tarixi, semiotik ildizlari 1 Матвеева Г.Г. , Ленец А.В. Петрова Е.И. Основы прагмалингвистики.Москва : Флинга- Наука , 2014. 5

Похожие

Pragmalingvistika tahlili asoslari
Arxeologiya haqida
CourseLab HAQIDA
Rasmiy uslub haqida
O’lchov haqida tushuncha