Pragmalingvistika tahlili asoslari
![Mavzu: Pragmalingvistika tahlili asoslari
Reja:
Kirish
1. Pragmalingvistikaning tilshunoslikdagi ahamiyati
2. Pragmalingvistik vositalar
3. Pragmatik presuppozitsiyaning o'rni
4. Pragmalingvistikaning boshqa fanlar bilan aloqasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_1.png)
![KIRISH
Strukturalizm tilni mustaqil bir sistema sifatida o‘rganar ekan, lisoniy tizimni,
lisoniy imkoniyatlarni o‘rganishga ko‘p e`tibor qaratdi va shu bois lisonshunoslik
keng rivojlandi. Nutq lingvistikasi esa lisonshunoslik soyasida qoldi va
tilshunoslarning asosiy e`tibori tildagi sistemaviy paradigmatik munosabatlarning
o‘rganilishiga qaratilib, nutq lingvistikasiga kam e`tibor berildi. Bu strukturalizm
asoschisi sanalgan Sossyurning o‘zining ham nutq lingvistikasiga murojaat
etmaganligi bilan o‘zviy bog`liq bo‘lsa kerak, chunki Sossyur o‘qigan
ma`ruzalarning bayoni sanalgan "Umumiy tilshunoslik kursi"da ham nutq
lingvistikasi bo‘limi Sossyur tomonidan o‘qilgan yoki o‘qilmaganligi haqida aniq
ma`lumot yo‘q. Strukturalizmning xilma-xil oqim va maktablari keng rivojlanib,
lisonshunoslik "XX asr tilshunosligi", "zamonaviy tilshunoslik" sifatida keng
ommalashgach, yangilik tarafdorlari Sossyur diqqatidan chetda qolgan sohaga-
nutq lingvistikasiga ham e`tibor bera boshladilar. Shunda juda ko‘p tilshunoslar
(chunonchi, E.R.Atayan, V.N.Voloshinov, R.T.Yarovikova va boshqalar)
Sossyurning "nutq sof xususiy, individual nutqda hech qanday umumiylik yo‘q"
degan fikrlariga qarshi chiqdilar va hatto lison-nutq farqlanishi asossiz ekanini
isbotlashga intildilar, ya`ni Sossyur eng muhim deb bilgan lison va nutq
farqlanishini inkor etishga intildilar. Bu inkorning ham o‘zigaxos asosi mavjud edi.
Bu asos shundan iborat ediki, alohida bir shaxs muloqot jarayoniga kirishar ekan,
(fikrini, his-tuyg`usini, munosabatini yozma yoki og`zaki shaklda bayon etar ekan)
uning oldida maqsad turadi. Bu maqsad so‘zlovchining boshqalar uni tushunishi,
anglashidan iboratdir. So‘zlovchi va tinglovchining biri-birini tushunishi va
anglashi faqat ular uchun umumiy asos mavjud bo‘lgandagina amalga oshishi
mumkin. Shuning uchun lison qanchalik ijtimoiy, so‘zlovchi va tinglovchi uchun
umumiy, majburiy bo‘lsa, nutq ham ular uchun shunday umumiy, majburiy va](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_2.png)
![ijtimoiydir. Ammo lisoniy tizimda ayni bir xil mazmun vamunosabatni
ifodalashining yuzlab omillari mavjud.
“ Pragmatika ’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo‘lib, u
Sokratdan oldingi davrlarda ham qo‘llanishda bo‘lgan va keyinchalik uni J.Lokk
E.Kant kabi faylasuflar Aristoteldan o’zlashtirganlar. Shu tariqa falsafada
pragmatizm oqimi yuzaga kelgan. Bu oqimning asosiy taraqqiyot davri XIX-XX](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_3.png)
![asrlardir. Ayniqsa, XX asrning 20-30- yillarida pragmatizm g’oyalarining keng
targ’ibi aniq sezila boshladi. Amеrika va Yevropada bu targ’ibotning keng
yoyilishida Ch.Pirs, R.Karnap, Ch.Morris, L.Vitgenshteyn kabilarning xizmatlarini
alohida qayd etmoq kerak.
XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Amerikada hukmron bo lgan falsafiy
pragmatizm yo’nalishining asoschilaridan biri Charlz Pirs edi. Ushbu falsafiy
tizimning asosiy g‘oyasi semiotik belgining ma ’ no mazmunini ushbu belgi
vositasida bajarilayotgan harakatning samarasi, natijalari, muvaffaqqiyati bilan
bog‘liq holda o‘rganishdir. 1
Bu tamoyil muallifi Ch. Pirs birinchilardan
bo‘lib, belgi nazariyasi doirasida kommunikativ faoliyat subyekti omilini
inobatga olish lozimligini uqtirdi.
Pragmalingvistikatilshunoslikning mustaqil yo‘nalishi sifatidao‘tgan asrning 60-
70-yillaridashakllandi. 1970- yildaDordrext shahrida “ Tabiiy tillar
pragmatikasi ” (Pragmatics of natural languages) mavzusid axalqaro konferensiya
bo‘lib o‘tdi. Ushbu anjumandao‘qilgan ma ’ ruzalar to‘plamining muharriri, Tell-
Aviv unversitetining professori I.Bar – Hillelning “ So‘z boshi ” da qayd qilishicha,
anjuman ishtirokchilari yakdillik bilan “ Tabiiy til vositasida bajariladigan
muloqotning pragmatik xususiyatlari ushbu muloqotning sintaktik va semantik
xususiyatlari kabi lingvistik nazariyasi doirasida o‘rganilishi lozim ” degan xulosaga
kelishdi (Vsr-Hilel 1971: V-VI ). Pragmatikaning “ Qaytatuzilish davri ” deb e ’ tirof
etilgan xuddi shu paytdan boshlab, xorijiy tilshunoslikda haqiqiy pragmatik
ko‘tarilish yuzaga keldi. Bu mavzuga oid qator anjumanlar, yig‘ilishlar o‘tkazildi,
chop qilinayotgan to‘plamlar, ilmiy tadqiqotlarning chegarasi yo‘q, Gournal of
Pragmatika tom ma ’ noda xalqaro nashrga aylandi.
1
?
Xakimov M.X O’zbek ilmiy matning sintagmatik va pragmatik xususiyatlari:
Filol. Fan n-di ....diss. Toshkaent, 1993. 17,18,21-betlar.](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_4.png)
![Pragmalingvistikaning predmetini aniqlashga ilk bor ahd qilganlardan biri
G. Klaus edi. U pragmatikani ” belgilar va ushbu lisoniy belgilarni
yaratuvchi, uzatuvchi hamda qabul qiluvchi shaxslar o‘rtasidagi
munosabatlarni o‘rganuvchi ’’ fan sifatida ta ’ riflaydi. Ushbu ta ’ rifdan ko‘rinib
turibdiki, pragmatikaning predmetini aniqlashda G. Klaus ham boshqa
semiotiklar kabi belgi va uni idrok etuvchi interpretator munosabatidan
uzoqlashmaydi, hatto uning “ pragmatika dastlabki o‘rinda lisoniy belgilarning
psixologik va sotsiologik tomonlarini o‘rganuvchi nazariyadir ” degan xulosasi
ham pragmatika tushunchasini tor ma ’ noda tavsiflashdan boshqa narsa emas.
“ Sabab – motiv – maqsad ” zanjiri nutqiy faoliyat rejasini shakllantiradi
vauning voqelanishini ta ’ minlaydi. Xuddi shu narsaA.Kasherni pragmalingvistik
tahlilning asosiy maqsadini “ qo‘yilgan vositalardan foydalanishni ta ’ minlovchi
insonga xos bo‘lgan qobiliyat qoidalarini ” yoritish va tushuntirish deb tasvirlashga
undaydi. 2
Pragmalingvistikani tilshunoslikning mustaqil sohasi sifatidaajratish vauning
o‘zgarish ob ’ ekti, predmetini aniqlash uchun lisoniy birliklardan turli
kommunikativ muhitda pragmatik qiymati, “ bahosi ” , mundarijasining namoyon
bo‘lishini ta’minlovchi omillarni izlamoq darkor. Lisoniy birliklardan har qanday
sharoitda namoyon bo‘ladigan belgilari ularning ontologik vazifaviy (funksional)
xususiyatlari na ’ munasidir. Shunday qilib, pragmatikaning umumiy ta ’ rifini
quyidagichatasavvur qilish mumkin: pragmatika tilshunoslikning alohida sohasi
bo‘lib uning tadqiqot doirasid amuloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish,
ularni qo‘llash hamda ushbu qo‘llanishdagi birliklarning muloqot
ishtirokchilarigata ’ siri masalalari o‘rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya
2
Karimova R.A Semantiko-strukturnaya organizasiya teksta (na materiale ustnih spontannih tekstov): Avtoref. diss.
…d-ra filol. Nauk.-M., 1992. S. 6,27.](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_5.png)
![shart sharoitlariga nisbatan, keng ma ’ nodagi kontekst sifatidao‘rganiladi. Lisoniy
hodisalarning bu yo‘sindagi tahlili ularning qo‘llanishidagi u yo ki bu muhitda
mavjud bo‘lgan to‘siqlar, chegaralanishlarni ham aniqlashgaimkon beradi.
Lingvistik tahlilning asosiy g‘oyasi ham lisonning tabiatini uning amaliy
faoliyatda qo‘llanishiga nisbatan yoki boshqacha aytganda, bajarayotgan vazifasi
doirasida aniqlashdir. Aynan vazifa(funksiya) tushunchasi lison tahlili
gapragmalingvistik yondashuvning poydevoridir. Aminmizki,
pragmalingvistikaning xuddi shu yo‘nalishdagi taraqqiyoti nazariy tilshunoslik
vaamaliy kommunikatsiya o‘rtasida mavjud bo‘lib turgan “ uzilish ” larni bir oz
toraytiradi.
Pragmalingvistika tadqiqot predmetining keng miqyosda tasavvur etilishi
ushbu sohaning turli yo‘nalishlarda taraqqiy etishini taqozo etadi. Natijada,
pragmalingvistikaning nutqiy akt nazariyasi, deyksis nazariyasi, diskurs
nazariyasi , pragmasemantika, pragmastilistika kabi o‘z “ ichki ” sohalari
yuzagakeldi. Bu sohalarning farqi, birinchi navbatda, pragmalingvistikaning
umumiy predmetini alohidaqismlargaajratish vahar bir qismning batafsil
yoritilishi, o‘rganilishida namoyon bo‘ladi. Avvalo shuni ta ’ kidlash lozimki, matn
tushunchasini material jihatdan tayin etish va ta ’ riflashda mutaxassislar o‘rtasida
yagona fikr yo‘q, aksincha, bir-birigaqarama-qarshi bo‘lgan ikki xil qarash
mavjud. Ayrim tilshunoslar faqat yozmashakldagi yaxlit nutq yoki nutq parchasini
matn deb hisoblaydilar. Masalan, rus tilshunosi L.M.Loseva “ matn ” tushunchasi
aniqlashda barcha matnlar uchun xos bo‘lgan belgilardan kelib chiqish lozimligini
aytadi va bu belgilarning birinchisi sifatida uning yozma shaklda bo‘lishini alohida
qayd etadi. Matnni lingvistik tadqiqot ob ’ ekti sifatida rus tilshunosligidailk o‘laroq
batafsil o‘rganganlardan biri I.R.Galperin “ matnning ontologik va funksional
belgilarini namoyon etadigan yetakchi jihatlardan biri sifatida “ yozmaxujjat](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_6.png)
![tarzidareallashadigan tugallanganlik ” ni alohidata ’ kidlab ko‘rsatadi. Uningcha,
matn yozuvdaqayd etilgan nutqiy asardir. Ammo matnning yozma yoki og‘zakiligi
uning ontologiyasi vafunksiyasiganechog‘lik bog‘liq yoki bog‘liq emasligini
muallif tomonidan aniq-tiniq ko‘rsatib berilmagan. 3
Matnning mohiyati va
kommunikatsiya jarayonida baradigan vazifani faqat yozuv bilan
chegaralanadigan bo‘lsa, bu yirik kommunikativ birlikning tildagi o‘rni qanday
belgilanishi haqidagi masala ochiq qolgan.
O‘zbek tilshunosligidagi bu yo‘nalishdagi ishlarga e ’ tibor qilinsa, ularda ham
yuqoridagigao‘xshash mulohazalar yo‘q emas. Masalan, M.Hakimovning
nomzodlik dissertatsiyasidamanabunday fikrlarni o‘qish mumkin: “ ....Nutq- bu
so‘zlovchining nutqiy jarayoni bilan aloqador bo‘lgan hodisasifatidaifodaetilsa,
matn (tekst) ham manashu nutqiy hodisaning yozilgan ( “ bosma harf orqali aks
etgan ” ) parchasidir.... ” Nutq ” o‘zining yozma shaklida “ matn ” atamasiga teng
keladi....Har qanday nutqning yozma shakli matn tushunchasi mohiyatini
ifodaetadi....Tekst – og‘zaki nutq, kontekstga nisbatan stabillashgan, ma ’ lum
qoida, qonuniyatlar adabiy til me ’ yorlari asosida shakllangan yozma nutq....Matn
bir vaqtning o‘zida emas, balki bir necha asr avvalgi va keyingi shaxslar
o‘rtasidagi aloqamunosabatini yuzagachiqaruvchi vositadir. ” 4
Avvalo, aytish
joizki, kishilar o‘rtasidagi aloqa kommunikatsiya matnlar vositasidaamalgaoshar
ekan, matnni faqat yozma shakl bilan chegaralash shakllanib ulgurgan mavjud
matn nazariyasi qoidalarigazid bo‘lishi turgan gap. Axir, kishilar o‘rtasidagi har
qanday kommunikatsiyafaqat vafaqat yozmashakldaamalgaoshishini tasavvur etib
bo‘lmaydi.
3
Nurmonov A. Hakimov M. Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi. O'zbek tili va adabiyoti. 2001.
4
Qo'ng'urov R. Begmatov E. Tojiyev Y. Nutq madaniyati uslubiyat asoslari. Toshkent, 1992.](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_7.png)
![Lingvistik pragmatika so‘zlovchi ijtimoiy faoliyatining nutqdagi real ifodasini
qamrab oladi. Lingvistik pragmatikaning tilshunoslik fanining alohidatarmoqi
sifatidashakllanishi uning oldigaqator masalalalarni qo‘ydi. Pragmatikani
tilshunoslikning boshqasohalaridan ajratish vauning tadqiqiy manbasini
chegaralash natjasidagina lingvistik pragmatikani yangi tarmoq sifatidatalqin etish
mumkin bo‘ladi. Lingvistik pragmatikaning eng muhim jihatlaridan biri uning
boshlang`ich chegarasini aniqlashdir. Shu ma`noda tilshunos olim V.V.Petrovning
til haqidagi quyidagi tezisini esgaolish lingvopragmatikaning boshlang`ich tadqiqiy
chegarasini aniqlash uchun lingvistik mezon bo‘ladi: "Inson qaysidir tilgaxos
semantik bilimlarsiz so‘zlashi yoki anglashi mumkin emas, ammo ushatilgaxos
semantik bilimlar egasi bo‘lishuning o‘zi ushbu tilda so‘zlash vaanglash uchun
kifoyaqiladi degani emas, xuddi musiqali pyesa mazmuniy bilimlari uning ijrosi
uchun yetarli bo‘lmaganidek va buning uchun eng asosiysi o‘yin mahorati,
layoqati ("umenie igrat ” ) gaham egabulish lozim" bo‘ladi. Bizning qarashimiz
bo‘yicha, so‘zlash vaanglash jarayoni ham xuddi shunday. Shuning uchun ham
to‘g`ri vaaniq so‘zlash uchun hammagatushunarli bo‘lgan semantik bilimlarning
o‘ziniginabilish yetarli emas, so‘zlash vato‘g`ri ifodalash uchun individual
strategiyamahoratigaegabo‘lish lozim. Nutqiy faoliyat - til ham xuddi shundaydir.
Inson semantik bilimlargaegabo‘lishi mumkin, bungaijtimoiy muhitning o‘zi har
qanday shaxs uchun ma`lum imkoniyatlarni yaratadi. Biroq semantik
bilimlargaegabo‘lishuning o‘zi insonni so‘zlash, fikrlash vaifodamazmunini
anglashi uchun kamlik qiladi. Inson tildagi barchasemantik bilimlarni bilishi bilan
birgaularni o‘z maqsadi yo‘lidatanlay olishi vaifodalash imkoniyatigaegabo‘lishi
lozim. Tildagi ayni manashu jihatlarni lingvistik pragmatikao‘rganadi. F.de
Sossyur tilni shaxmatgaqiyoslash natijasidaobyektiv olamdagi predmet,
narsavahodisalaring shaxmat donalari sifatidanomlagan bo‘lsa(shaxmat donalarni
yuriShuni bilgan bilan o‘yin ko‘rsatiShuni ham bilish kerak), Vitgenshteyn](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_8.png)
![esatilgaxos umumiy qonuniyatlarni "semantik o‘yin subyekti uchun ma`lum
tushunchalar semantikadeb qaraladi, har bir semantik o‘yingaxos oddiy yurish
tartibi ham semantika, o‘yin ishtirokchilarining o‘zigaxos strategiyatushunchasi
pragmatikadeb talqin etiladi.
Pragmatikanutqiy ta ’ sir natijasining hosil bo‘lish ehtimolini belgilovchi
vositalarni aniqlash imkonini beradi. Bunday vositalar qatorigamasalan, pragmatik
mazmunni aniqlashtiruvchi illokutiv fe ’ llar kiradilar. Ushbu fe ’ llar nutqiy harakat
tarkibidamuhim rol o‘ynaydilar, ular muloqot maqsadi mazmuni vabajarilayotgan
nutqiy harakatning illokutiv kuchini aniq vaochiq ko‘rsatish xizmatini o‘taydilar.
Masalan, “ Kumushni ertagakinogaolib boraman ” gapining talaffuzi
vositasidava ’ daberish nutqiy harakati bajariladi, ammo ushbu harakat mazmunini
aniq ifodalash uchun illokutiv fe ’ lni qo‘llash imkoni ham bor: “ Kumushni
ertagakinogaolib borishgava ’ daberaman ” . Xuddi shuningdek, “ Dars
qilmaysanmi? ” sintaktik birligi so‘roq, talab, ogohlantirish, taklif kabi nutqiy
harakatlarni ifodalashi quyidagi yo‘sindaaniqlashtirilishi mumkin: “ Dars
qilmaysanmi, deb so‘rayapman (sendan) ” ; “ Dars qilmaysanmi? Buni sendan
talab qilaman ” (o‘qituvchining so‘zi); “ Dars qilmaysanmi? Seni
ogohlantiryapman ” ; “ Dars qilmaysanmi? (kel, birgalikdaqilishgataklif
qilyapman) ” .
Illokutiv fe ’ llarning ma ’ no tartibidatalaffuz etilayotgan nutqiy birlikning (gap
yoki matnning) pragmatik- kommunikativ mazmunini ifodalovchi semaasosiy
o‘rinni egallaydi. Masalan, “ Fan nomzodi R.Suvono‘vagadotsentlik unvoni
berishigaqarshiman ” ; “ Fan nomzodi R.Suvono‘vagadotsentlik unvoni berilishini
talab qilaman ” kabi tuzilmalar bir xil propozitsiyagaega, ularni farqi
faqatginapragmatik mazmunda, ya ’ ni turli nutqiy harakatlar](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_9.png)
![ifodalanishidavakommunikativ maqsadlarning har xil bo‘lishigaturli illokutiv
fe ’ llar (rozi bo‘lmoq, qarshi bo‘lmoq, talab qilmoq) qo‘llanilishi vositaxizmatini
o‘tamoqda. J.Syorl pragmatik mazmunning bu asnodanamoyon bo‘lishini
“ ifodalanish tamoyili ” (the prinsiple of expressibility) faollashuvi natijasi deb
hisoblaydi. Biroq, ushbu tamoyil nutqiy muloqot matnlaridahar doim ham bir
yo‘sinda namoyon bo‘lavermaydi. Binobarin, buyurmoq, ogohlantirmoq, maslahat
bermoq, taqiqlamoq, taklif qilmoq kabi birliklar nutqiy tuzilmatarkibidan joy olib,
uning mazmuni oydinlashtirish uchun xizmat qilaolishi ma ’ lum. Lekin, “ Men
maqtanaolmayman, sendan aqlliroqman ” qabilida maqtanish nutqiy harakatining
qo‘llanishi ehtimoldan anchayiroq. Balki, ushbu harakatni bajarayotgan shaxsning
maqtanishgahaqqi bordir. U o‘z suhbatdoshiga nisbatan aqlliligi haqiqatdir, lekin
nutqiy muloqot odobi bungayo‘l qo‘ymaydi. 5
Pragmatik maqsad va mazmunning ekplisit, ya ’ ni ochiq ifoda etilishida diqqat
axborot almashinuvidan ushbu axborotni uzatish maqsadigako‘chadi
vakommunikatsiyamaqsadi uzatilayotgan axborotning predmetigaaylanadi. Nutqiy
harakat maqsadining ochiq bayoni turli ko‘rinishdagi lisoniy birliklar vositasida
bajariladi va bulardan eng asosiysi pragmatikada performativ formula atamasini
olgan. Demak, lisoniy birliklarning aniq va voqeiy muloqot sharoitidaqo‘llanishi
pragmatik tahlil ob ’ ektidir. So‘zlovchi vatinglovchi munosabati nutqiy muloqot
sharoitidayuzagakeladi, nutqiy harakat muloqot matnini talab qiladi vashu muloqot
kontekstidamazmungaegabo‘ladi. Muhit, o‘z navbatida, ijtimoiy
xususiyatgaegabo‘lib, u ijtimoiy qatlam, guruhning madaniyati bilan bog‘liq
holdanamoyon bo‘ladi. Ushbu guruhdagilarni har xil anglashilmovchiliklar,
ma ’ noviy ikkiyoqlamalik, noaniqliklarni bartaraf etish imkonini beradigan umumiy
bilim zahirasigahamdamuloqotning mavaffaqqiyatini ta ’ minlovchi qoidalardan
5
Ма ҳ мудов Н. Ў збек тилшунослигининг тара ққ иёти. //Ж. Ў збек тили ва адабиёти. 2001.№4. Б.5](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_10.png)
![foydalanish malakasigaegabo‘lishadi. Shunday malakagaegabo‘lmagan shaxs
muloqotdahech qanday samaragaerishaolmaydi. Nutqiy muloqotda axborot
uzatish “ yuki, so‘zsiz, lisoniy birliklar “ yelkasi ” gatushadi, ammo shaxslararo
munosabat normasini, milliy-madaniy qadriyatlar tizimini egallamasdan turib,
to‘laqonli muloqotgakirishishning imkoni yo‘q.
Muloqotdoshlarning bir-birini tushunish lisoniy kommunikatsiyaning asosiy
shartidir.Masalan , ” Choy tugabdi ” , ” Sovuq ” jumlalarini “ Choy damla, Issiqroq
kiyin ” yoki “ Eshikni yop ” kabi mazmunlaridaanglash uchun J. Serl aytgan shared
background information, ya ’ ni “ o‘zaro umumiy vaoldindan ma ’ lum bo‘lgan
ma ’ lumotga ” egabo‘lish kerak. Ammo bunday holatdava “ orqafon ” daturadigan
mano o ’ z-o ’ zidan paydo bo‘lmaydi.
Asosiy muloqot birligi bo ’ lgan matnning umumiy tuzilishi, mazmuniy mundarijasi
lisoniy birliklar kommunikativ ma ’ nosini shakllantiruvchi tajribamaydonidir.
Yaxlit kommunikativ lisoniy tuzilmabo‘lgan matnning semantik mundarijasi
denonativ vasignifikativ qismlardan tarkib topadi. Bulardan birinchisi matn
mazmunining voqelikda kechayotgan hodisalar bilan bog‘liq
tomonlarigaishoraqilsa, ikkinchisi esamatn yoki nutq ijodkorining nutqiy tafakkur
faoliyati bilan bog‘liqdir.
Propozitsiya axborotni to‘plash vasaqlashning kognitiv strukturalari
qatorigakiradi. Ammo propozitsiyahodisasi tahlilidauning axborot tashish
xususiyati bilanginachegaralanib qolmaslik darkor. Zero, bu holdaushbu
hodisaning kommunikativ belgilari nazardan chetdaqoladi. Masalan, quyidagi
nutqiy tuzilmalarni olaylik:
Anvar mengakitobni berdi.](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_11.png)
![Anvar mengakitobni beradimi?
v) Anvar, mengakitobni ber!
g) Ishonamanki, Anvar mengashu kitobni beradi.
d) Anvar mengashu kitobni bergan bo‘lishi kerak.
Bu qatordagi tuzilmalar yagona propozitsiyagaega, yani kitob, ” Anvar, ” men , term
vaaktantlari hamda “ bermoq ” predikati vositasidatuzilayotgan ushbu tuzilmalarning
semantik strukturasi yagona, ammo ushbu propozitsiyamuloqot matnidafaollashib
turli pragmatik mazmun bilan boyiydi. Mazmunning kommunikativ
maqsadigabinoan bunday kengaytiruvchi vositalar qatorigamodallik vazamon
aspekt ko‘rsatkichlari ham kiradi.
Referensiyalisoniy nomni voqelik bilan bog‘lashdaso ’ zlovchining maqsadi,
lisoniy faoliyat niyati muhim o ’ rin egallaydi.
Relevantlik nutqiy muloqotning muvaffaqqiyatli kechishini hamda
muloqot matnining mazmundor shakllanishini ta ’ minlovchi hodisa.
Presuppozitsiya maxsus adabiyotlardainferensiyaning xususiy
ko‘rinishlaridan biri sifatidaqaraladi vabundaifodalanayotgan fikr -hukmning
haqiqiy yoki o‘rinli ekanligi e ’ tiborgaolinadi. Buning uchun esamuloqot
ishtirokchilari voqelik, kechayotgan yoki xabar qilinayotgan hodisahaqidabiror bir
umumiy ma ’ lumotgaegabo‘lishlari kerak. R.Stolneyker ta ’ biricha,
“ presuppozitsiyatalab qilinayotgan lisoniy faoliyat ijrosidan oldin implisit
nazardatutilgan propozitsiyadir ” (Stalnaker 1972: 387-388; Stolkeyker 1985).
Masalan, “ Ahmad ikki boshli ilonni ushladi ” va “ Ahmad ikki boshli ilonni
ushlamadi ” qabilidagi gaplarni matndaqo‘llash vaularni tushunish uchun](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_12.png)
![so‘zlovchi hamdatinglovchigaikki boshli ilonning mavjudligi (yoki mavjud
emasligi) bir xildama ’ lum bo‘lishi kerak. 6
Presuppozitsiyaning yashirin hukm, tagma ’ no bilan bog‘liq ekanligini bundan
yuz yillar oldin olmon mantiqshunosi X.Frege aytgan edi.Haqiqatdan ham
“ Kumushning akasi uchtaot sotib oldi ” kalimasini aytish uchun so‘zlovchi
“ Kumush ” ismli qizning akasi Kumushning faqat birginaakasi borligini vau ot
sotib olishgayetarli mablag‘gaegaekanligini ham bilishi mumkin. Bu
ma ’ lumotlarni beruvchi presupozitsiyalar sohibi so‘zlovchidir. Gap
esaKumushning akasi nimanidir sotib olganligi, uchtahayvon sotib olinganligi,
xarid qilingan hayvon ot vabu otlar ikkitaemas, balki uchtaekanligi haqidagi
ma ’ lumotlarni olish imkonini beradi. Bu turdagi ma ’ lumotlar asosidaxulosaviy
hukm (entailment) chiqariladi. Presuppozitsiyaga oid hukmlar esa gap mantiqiy
mundarijasi bilan bog‘liq emas, degan fikr ham yo‘q emas (Yule 1996: 25)
Hozirgi kunda Havayda yashab ijod qilayotgan pragmalingvist Georg Yulning
ushbu fikrini to‘laligicha quvvatlash ma ’ qulmikan? Presuppozitsiyaning
inson bilan, uning bilim darajasi bilan bog‘liq ekanligiga shubha yo‘q. Ammo
ushbu presuppozitsiyaning shakllanishi va hukmning mantiqiy qatorlari paydo
bo‘lishida lisoniy birliklarining hech qanday ta ’ siri yo‘q, deyishga jur ’ atim
yetmaydi. Nutqiy tuzilmatarkibidagi birliklar vaushbu tuzilmaning strukturaviy
belgilari presuppozitsiyaga oid ma ’ lumotni ifodalovchi vositalar xizmatini o‘tishini
ham hech kim inkor qilgani yo‘q. G.Yulning o‘zi ham presuppozitsiyaning gap
tarkibidagi ma ’ lum lug‘aviy birliklar vasintaktik tuzilmalar bilan bog‘liq
ekanligigatayangan holdaleksik va strukturaviy presuppozitsiyalarni farqlashni
6
Махмудов Н. Пресуппозиция ва гап. УТА. 1986 йил, 6-сон, 30-бет .](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_13.png)
![taklif qiladi (Yule 1996: 28). Binobarin, (a) ” U chekishni tashladi ” , (b) “ U
shikoyat qilaboshladi ” , (v) “ U yanakechikdi ” gaplarinig presuppozitsiyalari (a) “ U
chekar edi ” , (b) “ Ilgari u shikoyat qilmas edi ” , (v) “ U oldin ham kechikkan edi ”
tarzidaekanligini biz faqatgina “ tashlamoq,boshlamoq ” , “ yana ” lug‘aviy birliklari
qo‘llanishigatayanib aniqlaymiz. Strukturaviy presupozitsiyaesaquyidagi so‘roq
gaplardanamoyon bo‘ladi: (g) « U qachon ketdi? » = « U ketgan »; (d) « Velosipedni
qayerdan sotib olding? » = « Sen velosipedni sotib olgansan ». Ushbu hukmlarning
shakllanishi so‘roq olmoshli strukturaqo‘llanishi bilan bog‘liqdir. ANurmonov
vahammualliflari ham presuppozitsiyaning lisoniy ifodalanish shakliga – moddiy
vositaga, tashqi signallargaegaekanligini e ’ tirof etishadi (Nurmonov vaboshqalar
1992: 115-116) vabunday moddiy vositalar qatorigaturli lug‘aviy birliklar,
yuklamavako‘makchi kabilarni kiritishadi. Pragmalingvistik
adabiyotlarda«presuppozitsiyani faollashtiruvchilar» (presupposition triggers) deb
atalayotgan (Yule 1996: 27; Levinson 1983: 179) ushbu vositalar
presuppozitsiyaning «lisoniy libosi» dir, ular vositasidayashirin ma ’ no
yanadabotinlashadi.
Umuman, semantik presuppozitsiyaning qariyib barchaturlari aniq lisoniy
ko‘rssatkichlarga(indikatorlarga) egadir. Buni G. Yul keltirgan jadval misolida(116
betgaqarang) ham ko‘rish mumkin (Yule 1996: 30):
Jadval guvohlik berishicha, faktiv vanofaktiv presuppozitsiyalardaxulosaviy hukm
voqeaning haqiqatan sodir bo‘layotganligi yoki bo‘lganligi fakt ekanligi asoslanadi
hamdaushbu xulosaning ifodalanishida« bilmoq », « anglamoq », « afsuslanmoq »,
« xabardor bo‘lmoq » kabi birliklarning tasdiq vainkor shakllari ishtirok etishadi.
Kontrafaktiv presuppozitsiyaesabildirilayotgan ma ’ lumotning haqiqatgamos
emasligigaishoradir: « Agardasen mening do‘stim bo‘lganingda, mengayordam
qilgan bo‘lar eding » = « Sen mening do‘stim emassan ». Bu turdagi](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_14.png)
![presuppozitsiyaasosan murakkab tarkibli nutqiy tuzilmalardanamoyon bo‘ladi
va« mantiqiy me ’ ros » (inheritance) qoidalarigaamal qiladi.
Presuppozitsiyama ’ nosining bo‘lakdan yaxlitga, ergash gapdan bosh gapga,
dialogik tuzilmaboshlanishidan keyingi bo‘laklarigao‘tishi umumiy kuzatilgan
holdir. Tilshunoslar «presuppozitsiya» faylasuflardan o‘zlashtirganligi ma ’ lum
vafalsafadan atamaning ko‘pma ’ noliligi, tavsifiy npaniqliklarining
tilshunislikkaham ko‘chishi tabiiydir. Natijadaushbu hodisaturli
ko‘rsatkichlarganisbatan turlichatasnifiy guruhlargaajratilib kelinmoqda. Buni
hatto ushbu tushunchani tilshunoslikkabirinchi bo‘lib kiritgan Pyotr Stronsonning
qarashlaridahaam ko‘rish mumkin. Olim o‘tgan asrning o‘rtalarida(Strawson 1950;
Stroson 1989) mantiqshunos B. Rasselning lisoniy birliklarning ma ’ nosini
tavsiflovchi deskriptiv nazariyasini taftish qilayotib, gap ma ’ nosi vauning nutqiy
qo‘llanishidagi mazmuni o‘rtasidagi munosabatgae ’ tiborni qaratadi. Shu taxlit
semantik vapragmatik presuppozitsiyani farqlash yo‘lidagi urinishlar boshlandi.
Olmon tilshunosi K. F. Hemferning (Hempfer 1977) gap ma ’ nosidakontekstdan
tashqari, hech qanday nutqiy vaziyat bilan bog‘liq bo‘lmagan holdamavjud bo‘lgan
xulosaviy hukmni semantik presuppozitsiyasifatidaqarsh lozimligi haqidagi
boshqalar tomonidan ham qo‘llab-quvvatlandi (V. V. Bogdanov, V. A. Zveginsev,
Ye. V. Paducheva, M. L. Makarov, N. Mahmudov, A. Nurmonov vaboshqalar).
Darhaqiqat, presuppozitsiyaning lisoniy birlik ma ’ nosi bilan bog‘liqligi
haqidaoldingi sahifalardagapirildi. Gapning semantik tuzilishi presuppozitsiyon
poydevorgaegaekanligini hech kim inkor etmaydi. Shuning uchun ham «Abbos
mengakitobni berdi» « Abbos degan yigitning borligi » (ekzistensional
presuppozitsiya) va« Uning mengakitobni berganligi » (faktiv presuppozitsiya) yoki](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_15.png)
![bermaganligi (nofaktiv presuppozitsiya) haqida xulosaviy hukmlarning
yuzagakelishi tabiiydir. Bular oddiy mantiqiy xulosalardir. 7
Pragmatik presuppozitsiyaning matngaxosligi, kontekstgaoidligini e ’ tirof
etgan holdalisoniy birliklarning gapi ko‘p ma ’ noliligi, ularning turli matn
muhitlarida(nutqiy vaziyatlarda) turlichamazmun ifodalash
imkoniyatigaegabo‘lishini ham unutmaslik lozim. Xuddi shuningdek, nutqiy
tuzilmalar ham turli mazmundagi umumiy bilim (axborot) ni ifodalash qudratidan
mahrum emasdirlar. Shuning uchun ayrim tilshunoslarning nutqiy birlik
sifatidaqaralayotgan gap imkoniyatidagi presuppozitsiyalar (potential
presupposition) to‘plamigaegavakontekstdanamoyon bo‘layotgani esafaollashgan
presuppozitsiyadir (actual presupposition), degan fikriga(Gazdar 1980) qo‘shilmoq
kerak. Bu holda kontekst muloqot ishtirokchilari uchun ma ’ lum bo‘lgan
imkoniyatlar to‘plamidan faqatgina birini tanlab olish imkonini beradi va bu
propozitsiyabarchauchun umumiy, mazmuniy qarama-qarshilikka yo‘l
qo‘ymaydigan (noncontroversial Levinson 1983:212) axborotni ifodalashi lozim.
Masalan, « Fransiya qiroli Versalda yashamaydi » gapi so‘zlovchi va tinglovchi
uchun umumiy bo‘lgan « Fransiyada qirol yo‘q » pressupozitsiya bilimini aks
ettirishi kutiladi. Ammo bunday pressupozitsiyagaegabo‘lish uchun suhbatdoshlar
ikkalasi ham Fransiya siyosiy tizimi bilan tanish bo‘lmoqlari kerak, aks
holdakulguli holat yuzagakelishi hech gap emas. 8
So‘z o‘yini bilan bog‘liq hazil va
yumorli matnlar ko‘pincha xuddi shu holatlarga asoslanadi.
7
Hakimov M. K. O'zbek tilida vaqt manoli lug'aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari.
Farg'ona, 2004.
8
Mamajonov A. Abdupattoev M. Matn sintaksisi. Farg'ona, 2002.
Hakimov M. K. O'zbek tilida vaqt manoli lug'aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari.
Farg'ona, 2004.](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_16.png)
![Pragmatik pressupozitsiyahodisasi lisoniy muloqotning ramziy, marosimiy,
an ’ anagaaylanadigan rasmiy tomonlari bilan bog‘liqdir. Masalan, « hazrat »,
« hazrati oliylari » iboralarining qo‘llanilishi bajarilayotgan muloqot faoliyatining
rasmiyligi pressupozitsiyadan darak beradi. Bundamuloqot adresati xuddi shu
turdagi murojaatni talab qiluvchi lavozim, darajasohibi bo‘lmog‘i darkor
(binobarin, « Hazrat » yuqori diniy lavozimdagi shaxs bo‘lishi mumkin.). Muloqot
jarayonida bunday talab va qoidalarga rioya qilinishini o‘rganish natijasida ritorik
pragmatika yo‘nalishi shakllandi. Ushbu turdagi pragmatik ta ’ limotning asosiy
maqsadi muloqot tamoyillari va kategoriyalarini aniqlashdir.
Pragmalingvistikaning istiqboli ko‘p jihatdan boshqaturdagi fan sohalari bilan
munosabatida, ular bilan hamkorligidako‘rinadi. Albatta, pragmalingvistikaqator
fanlar bilan sarhaddoshlik munosabatlarini, birinchi navbatda, tilshunoslikning
yaxlit maydonidan, ushbu fanning tub lingvistik sohalaridan izlash kerak bo‘ladi.
Darhaqiqat, insonning lisoniy muloqot qobiliyatini o‘rganish uchun (bu
pragmalingvistik tadqiqning asosiy maqsadlaridan biri) til tizimi, uning
alohidasathlarigaxos hodisalargamurojaat qilmaslikning iloji yo‘q
Biroq bu muammoga qanday yondashish masalalasi noaniqligicha qolmoqda.
Binobarin, pragmalingvistikainng fonologiya bilan bog`liq tomonlariga e`tibor
yetarli emas. Matnda, nutqiy vaziyat doirasida yashirinib turadigan tagma`noni
ifodalash usullarini olaylik. Bunda prasodik vositaning o‘rni qanchalik yuqori
ekanligini doimo sezamiz. Xuddi shuningdek, urg`uning ijtimoiy deyksis ifodalash
va hurmat tamoyilini voqelantirish uchun qanchalik qo‘l kelishi ham ma`lum.
Afsuski, fonopragmatik hodisalarning kommunikativ roli, ularning milliy etnik
xususiyatlari, lisoniy faoliyat doirasida mazmun yaratuvchanlik belgilari tizimiy
ravishda o‘rganishga endigina kirishilmoqda.](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_17.png)
![Pragmatikaning sintaksis bilan munosabati masalalasi munozarali. D.Laytfut
kabi tilshunoslar bunday munosabatning bo‘lishini butunlay inkor etishgaharakat
qilishsaham, sintaktik elementlarning gap to‘zilishidagi o‘rni vaushbuning diskurs
shakllanishidagi roli pragmalingvistik tahlil uchun muhimdir. Sintaksisning
pragmatik "siquv"gadosh berish darajasi hamdadiskurs talabigamoslashishini
ta`minlovchi lisoniy omillar qatorini aniqlash muhimdir. Ayniqsa, sintaksisning
pragmatik maqsad uchun "xizmati" "tema- rema" yoki "mavzu - izoh" (topic -
comment) hodisalari tahlilidamuhimdir.
Pragmalingvistikaning sintaksis bilan aloqasi, ayniqsa, uning nutqiy aktlarni
guruhlash vatasniflashgaoid sohasidayaqqol namoyon bo‘ladi. Gaplarning
an`anaviy kommunikativ turlari - darak, buyruq, undov gaplar guruhlarining
illokutiv mahsadni ifodalash darajasini aniqlash sintaktik to‘zilmalarning
pragmatik imkoniyatlarni bilish uchun zarurdir. Bundan taShuari gap strukturasi
vabevositanutqiy akt munosabatini o‘rganish til tizimidagi ma`no vashakl
assimetriyasini nutq sathidako‘chishi vapragmatik assimetriyagaaylanish
mexanizmlarini aniqlash imkonini beradi.
Pragmatikaning substantsional - formal tilshunoslik yo‘nalishidagi tadqiqotlar
bilan bog`lanishi, birinchidan, lisoniy birliklar mazmun-mohiyatini yanadabatafsil
yoritish imkonini yaratsa, ikkinchidan, formal tilshunoslikka"jon", harakat
baxshidaetadi. N.Chomskiy grammatikani "qobiliyat modeli"
sifatidata`riflaganligini eslaylik. Bu ta`rifgabinoan qobiliyat (competence)
ideallashtirilgan (har qanday xatolik, qoidagaxiloflik vavariantlilikdan xoli
bo‘lgan) til (ni) bilishdir, undatilning muloqot matnidaqo‘llanishi lisoniy
qobiliyatdan ajratib qo‘yiladi. Natijadapragmatik bilim lisoniy qobiliyat
shakllanishidao‘z o‘rnini topmaydi, degan xulosao‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi. Lekin
har qanday grammatik tahlil oxir-oqibat lisoniy birlik, shakllarning ma`nosini,](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_18.png)
![ularning mundarijaviy xususiyatlarini aniqlash vazifasini qo‘yadi. Bu birliklarning
asl ma`nosi vamazmunini matnga, muloqot muqitigamurojaat qilmasdan turib
aniqlash hamdatavsiflash qay darajadamushkul ekanligini bilamiz. Shuning uchun
pragmatik ma`lumotlarning semantik-sintaktik tadqiqotlar samarasi uchun
muqimligini inkor etib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Semiotik maydondapragmatika-
semantika- sintaksis uchligi - trixotomiyasi o‘zviy zanjir hosil qilishini e`tirof
etadigan bo‘lsak, undalisoniy tahlildaham ajrimchilikning o‘taxavfli usul ekanligini
nutmaslik lozim. Pragmatikalisoniy bilim bilan kommunikativ qobiliyat
o‘rtasidako‘prik vazifasini o‘taydi. Tilshunoslikning sotsiolingvistika,
psixolingvistika, kognitiv tilshunoslik kabi sohalariсоng pragmatikabilan
sarhaddoshligini alohidata`kidlashgahojat bo‘lmasakerak.
Muloqot jarayonida, u og`zaki yoki yozmabo lishidan qat`iy nazar, inson,
shaxslararo munosabatni ta`minlash vazifasidan taShuari, matn yaratish vafikrni
o‘zviy ifodalash vazifalari ro‘yobgachiqadi. Shu sababli muloqot mahsuli diskursni
turli nuqtai nazardan tadqiq etish talabi mavjud. Diskursning to‘zilishi vatarkib
topishini tadqiq etish maqsadi ko‘zlanganda, e`tibor matn kogerentligi, qismlar
tartibigavaboshqastrukturaviy xususiyatlargaqaratiladi. Diskursning
pragmalingvistik talqini uchun esamazmun ifodasi, uning zohiriy vabotiniy
belgilari, tagma`no turlari hamdakommunikantlar bilim doirasi, ular bir-birini
tushunishini ta`minlovchi kognitiv-semantik hodisalar tadqiqi muhimdir. Ammo
diskursning strukturaviy vapragmatik - kognitiv qatlamlari bir xildamilliymadaniy
qobiqqaegadirlar. Voqelik bilan munosabatgakirishayotgan, uni idrok etayotgan
shaxs ongidama`lum miqdordagi axborotning oldindan mavjud bo‘lishini ham
unutmasligimiz kerak. Shu sababli har bir inson "shaxsiy kognitiv
maydon"gaegabo‘lish vashu asosda"jamoa("milliy") kognitiv maydoni"
hamda"kognitiv bazasi" shakllanadi. Kognitiv baza, so‘zsiz, etnik, milliy](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_19.png)
![ko‘rinishgaega. Ammo bu xususiyatlar kognitiv maydondaqanday
harakatdabo‘ladi-yu, muloqot faoliyatining qaysi jihatlarigabevositata`sir
o‘tkazadiq Bu savol ko‘pdan buyon psixolingvistlar diqqatini tark etmayotgan
bo‘lsa, endilikdau kognitolog vapragmalingvistlar uchun ham dolzarblashdi.
Madaniy ssenariy" tushunchasidan foydalangan holdamuloqot birliklarining
milliy- madaniy xususiyatlarini tizimli ravishdatavsiflash mumkin. Muloqot
matnining tarkib topishi ikki bosqichli faoliyatdan iborat. Bu faoliyatning birinchi
bosqichi kontseptual xususiyatgaegabo‘lib, aynan shu bosqichdakommunikativ
maqsadgamos keladigan freym shakllanadi. Masalalan, ishontirish, qo‘rqitish,
so‘rash, talab qilish, taklif qilish, ogohlantirish kabi illokutiv maqsadni ko‘zlovchi
nutqiy harakatlarni voqelantiruvchi freymlar muloqot strategiyasini belgilaydilar.
Ikkinchi, ya`ni diskursiv bosqichdakontseptual to‘zilma- freym o‘z lisoniy
ifodasini topadi. Axborot almashinuvining mazmuniy negizini tashkil etuvchi
kontseptual to‘zilma- freymning turli milliy-madaniy muhitlardatarkiban mos
kelmay qolish holatlarigaizoh berish niyatidaba`zi misollargamurojaat qilsak.
Tasavvur qilingki, inglizzabon do‘stingiznikidachoy ichyapsiz, u
sizgamehmondo‘stlik ramzi sifatida"Yanachoy ichasizmiq" deb so‘ramoqchi. Siz
ham mehmondo‘stlikkatashakkur bildirasiz.Shundado‘stingiz so‘rovni davom
ettirishgamajbur: "ha" rahmatmi yoki "yo‘q" rahmatmiq. Nutqiy muloqotdagi
bunday anglashilmovchilikning sababi tashakkur iborasining noto‘g`ri
shaldabo‘lishidaemas, balki o‘zbek millatigaxos madaniyat normasidir. Ma`lumki,
mehmondabo‘lib qanchalik darajadamezbon iltifotidan baqramand bo‘liShuni
istasak ham, hech qachon uning "Ovqat yesizmiq", "Choy ichasizmiq" qabilidagi
savoligato‘g`ridan-to‘g`ri tasdiq javobini bermaymiz. "Rahmat!" deyiShuning o‘zi
iltifotning qabuli emasmiq!](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_20.png)
![Umuman, sharqonamuomalamadaniyatida"ha" va"yo‘q" ning ifodasidakeskin
chegarayo‘q. Yaponlar har qadamdaishlatadigan "hay" iborasini evropaliklar "ha"
mazmunidatarjimaqilishadi. Xuddi shuningdek, o‘zbek tilidagi "xay", "xo‘p"
iboralari ham tasdiq, rizolik mazmunidaqabul qilinadi. Aslida, ushbu iboralarni
qo‘llayotgan yapon ham, o‘zbek ham to‘g`ridan-to‘g`ri rozilikni bildirayotgani
yo‘q; u "Sizni tingladim vatushundim, endi qanday javob beriShuni
vanimaqiliShuni o‘ylab ko‘raman" demoqchi. Umuman kommunikativ maqsad -
intentsiyani botiniy, yashirin holdayoki bavositaifodaetish barchа
millatlargaxosdir. Lekin bilvositanutqiy aktlarning tasnifiy guruhlari vaularni
ifodalovchi lisoniy shakllar qatori turli tillardabir xil ko‘rinishgaegabo‘laolmaydi.
Masalalan, frantso‘z maqtov, tahsin izhor etishi uchun panjasining uchini o‘pib
qo‘ysaetarli. Inglizlar mazmunni bilvositaifodalashdako‘pinchа so‘roq
shakllarigamurojaat qiladilar.O‘zbeklar nutqidailtimosni ifodalashdasavol
shakllaridan kamroq foydalaniladi. Turli millat vakillarining sergaplik darajasi ham
bir xil emas, ko‘p gapirishdan turli maqsad ko‘zlanishi mumkin. Markaziy Osiyo
xalqlariga"ahvolingiz qandayq Uy ichi, bola-chaqatinch-omonmiq" savollari bilan
murojaat qilinganda, "Xudogashukr!" javobini oliShuning o‘zi etarli. Xuddi shu
savolni anglosaksonlargabersangiz, ularni hayron qoldirishingiz vaumuman javob
olmasligingiz mumkin. Olmonlar esabatafsil javobgatayyorlar, ulardan hatto o‘z
organizmlari, tanaa`zolarining qay ahvoldaekani haqidaham ma`lumot
olishgatayyor turavering. Yaponlar esahar qanday savolgato‘g`ridan-to‘g`ri vaaniq
javob berishdan qochadilar.
Insoniyat uchun umumiy bo‘lgan tushunchalar, kontseptlar mavjudligini
bilamiz. Bular qatorigamasalalan, zamon vamakondan taShuari, haqiqat, yolg ‘ on,
sevgi, sha`n, burch, adolat, hurmat, qasd, g ‘ azab kabilar kiradi. Bunday kontseptlar
barchaxalqlar uchun qanchalik umumiy bo‘lmasin, ammo har bir xalq ularning](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_21.png)
![mazmunini o‘zichatasavvur etadi vatalqin qiladi. Binobarin, shved vao‘zbek
"sha`n" so‘zini bir xildatushunmaydi, xitoy vaingliz uchun "burch" bir xil ma`no
anglatmaydi. Biz uchun yil to‘rt faslgabo‘linsa, saam elati uni sakkiz davr (fasl)dan
iborat deb tasavvur qiladi. Umumiy tushunchalar talqinidagi bunday
nomuvofiqliklar madaniyatlararo muloqotdaturli noqulayliklar tug ‘ diradi. Inglizlar
vaolmonlar tarixan bir urug ‘ dan tarqalishgan. Ularning tillari qon-qarindoshdir,
lekin shu millatlar ham umumiy tushunchalarni turlichaidrok etishib, ularni
turlichashakllardaifodalashlari mumkin. Milliy-madaniy xususiyatdagi axborot
lisoniy, psixologik, ijtimoiy axborot bilan hamjihatlikdakommunikativ- pragmatik
maydonni tashkil qiladi vanutqiy muloqot faoliyati shu maydon doirasidakechadi.
Bu turdagi axborot jamlanmasi kommunikantlarning muloqot qoidalarini bilish
darajasini belgilaydi. Xuddi shu axborotlar u yoki bu turdagi lisoniy
to‘zilmalarning biror bir aniq muloqot kontekstiga, muhitigamos kelishi yoki
kelmasligini aniqlash uchun xizmat qiladilar. Demak, qiyosiy pragmalingvistika,
dastavval pragmatik mazmunning madaniyatlararo, tillararo qanchalik darajadamos
kelishi vaushbu mazmunni tarkib toptiruvchi omillarning kommunikativ -
pragmatik maydondagi harakat miqyosi haqidagi ma`lumotlarni yigish bilan
mashhul bo‘lmogi darkor. Bunday yo‘nalishdagi tahlil tillararo
pragmatikatadqiqotlarining vazifasidir. Bundan taShuari, qiyosiy
pragmalingvistikadatahlilning boshqacha, ya`ni shakldan mazmungayo‘li ham
tanlanishi mumkin vabundabiror bir lisoniy shakl, to‘zilmaning pragmatik ma`no
xususiyatlarini aniqlash hamdaushbu shaklto‘zilmaning boshqatildagi pragmatik
imkoniyatlarini qiyoslash maqsadi ko‘zlanadi. Har qanday ko‘rinishdagi qiyosiy-
paragmatik vaetnosotsiopragmatik tadqiqotlar natijalari, so‘zsiz, ilmiy-amaliy
ahamiyatgamolikdirlar.](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_22.png)
![Pragmalingvistikaning vaumuman, tilshunoslik fanining amaliy jihatlari, olib
borilgan tadqiqotlar natijalarining amaliyotga, ijtmoiy tajribagatadbiq etilishi
masalalasi alohidamuhokamagaloyiqdir. Lingvistik tadqiqotlar natijalarining
boshqafanlar (masalalan, ritorika, nutq madaniyati, jamiyatshunoslik, tarix,
siyosatshunoslik vaboshqafanlar) taraqqiyotigata`siri barchagama`lum. Keyingi
yillardatilshunoslikning tabiiy fanlar bilan munosabati masalalasigaalohidae`tibor
qaratilmoqda. Lisonning inson tajribasi vafaoliyatidatutgan o‘rni bilan qiziqqan
soha- pragmalingvistikaning til vauning vositasidabajariladigan muloqot
faoliyatining xususiyatlari haqidagi bilimning miqyosan hamdamiqdoran
kengayishi, boyishi uchun xizmat qilishi to‘rgan gap. Lekin ushbu "xizmat"ni
faqatginailmiy tafakkur rivoji miqyosidako‘rmasdan, balki amaliy faoliyat
doirasidanamoyon bo‘lishi darajasigaham e`tibor berish kerak.
Pragmalingvistikaning amaliy foydasi tegadigan sohalardan biri ta`lim
vatarjimafaoliyatlarini avtomatlashtirish, ulargaaxborot texnologiyalarini tadbiq
etish bilan mashhul bo‘lgan informatikavakomp'yuter tilshunoslik sohalaridir.
Ma`lumki, informatika, axborotni yozib olish, saqlash vaqaytaishlash bilan
bog`liq bo‘lgan ilmiy vaamaliy faoliyat haqidagi fan sifatidainson tili vanutqiy
faoliyati haqidagi ma`lumotlargaegabo‘lishgamajburdir. Lisoniy ta`minot
masalalasi informatikaning o‘tamuammoli masalalasidir. Sohamutaxassisi
Yu.N.Marchuk ta`kidlaganidek, "informatikaning lingvistik muammolari
informatikaning o‘zining boshlanishidayoq paydo bo‘ladi" . Komp'yuter
jihozlarining lisoniy ta`minoti negizidainson lisoniy faoliyatining elektron
modelini yaratish maqsadi turadi. har qanday modeldan yoki namunadan aslning
aksi bo‘lishi yoki hech bo‘lmaganda, uning asosiy xususiyat - belgilarini aks
ettirish talab qilinadi. Aks holda, modelni "siniq ko‘zgu"dagi suratgaqiyoslashi
hech gap emas. Albatta, axborot texnologiyalarining lisoniy asoslarini yaratish](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_23.png)
![borasidagi urinishlar o‘z samarasini berayotganligining guvohimiz. Masalalan,
mashinatarjimasi tajribasini olaylik. Hozirgi kundadunyoning ko‘p
mamlakatlaridamashinatarjimasi tizimlari vaulardan ayrim ehtiyojlar uchun
mutaxassislar foydalanmoqdalar. Ammo avtomatlar maxsus (ilmiy-texnik, rasmiy
hujjatlar kabi) matnlarni tarjimaqilayotganlarigaqaramasdan, bu tarjimalar
muharrirlik to‘zatishlarigamuqtojdirlar. Adabiy matnlarning tarjimasi
haqidagapirishning hojati yo‘q.
Xulosaqilib shuni aytish mumkinki, tilshunoslikning navqiron sohasi -
pragmalingvistikaning istiqboli haqidafikrlar ko‘p, ularni davom ettirish mumkin.
Istiqbol endi boshlanmoqda. Pragmalingvistikaning "qizaloqlari" etnopragmatika,
sotsiopragmatika, etnosotsiopragmatika, madaniyatlararo pragmatika, qiyosiy
pragmatikakabilarning taraqqiyoti nutqiy faoliyat haqidagi yangi nazariy
fikrlarning tug`ilishigasabab bo‘lishi bilan biр qatorda, til ta`limi uslubiyatining
yangi qoyalar, metodlar bilan boyitishigagumon yo‘q. Bundan tashuari,
pragmalingvistik bilim millatlararo, xalqaro munosabatlar, ishbilarmonlik
sohasidagi muloqot ko‘nikma-malakalarini o‘stirish amaliyotidamuqim o‘rin
egallashi ham aniq. Xullas, pragmalingvistikainson lisoniy faoliyatini ilmiy-amaliy
tadqiq etishuning istiqbolli yo‘nalishi bo‘lib, uning ilmiy bilish tizimidagi o‘rni
qat’iylashmoqda.
Pragmatikatilshunoslik faning nazariy vaamaliy tarmogi sifatidainsonning
ijtimoiy faoliyatini o‘zidamujassamlashtirgan nutqiy jarayon, nutqiy vaziyat ta`siri
bilan namoyon bo‘luvchi nutq ishtirokchilarigaxos kommunikativ niyat bilan
alokador masalalalarni o‘rganadi. Gapdan anglashilgan mazmun bilan sub`ekt
munosabati pragmatikagadaxldordir. Nutqiy akt indikativ bo‘lmagan so‘zlar, matn,
nutqiy vaziyat, so‘zlovchi shaxsi kabi tushunchalar lingvistik pragmatikning
markaziy tushunchalari sanaladi](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_24.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Shahriyor Safarov. Pragmalingvistika. Toshkent, 2008.
2. Marufjon Yo'ldoshev. Badiiy matn lingvopoetikasi. Toshkent, 2008.
3. Mamajonov A. Abdupattoev M. Matn sintaksisi. Farg'ona, 2002.
4. Hakimov M. K. O'zbek tilida vaqt manoli lug'aviy birliklar va ularning
matn shakllantirish imkoniyatlari. Farg'ona, 2004.
5. Qo'ng'urov R. Begmatov E. Tojiyev Y. Nutq madaniyati uslubiyat
asoslari. Toshkent, 1992.
6. Nurmonov A. Mahmudov N. Ahmedova A. So'lixojayeva S. O'zbek
tilining mazmuniy sintaksisi. Toshkent, 1992.
7. Nurmonov A. Hakimov M. Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi.
O'zbek tili va adabiyoti. 2001.
8. Abduraxmonov X. Mahmudov N. So'z estetikasi. Toshkent, 1981.
9. O'rinboyev B. Qo'ng'urov R. Lapasov J. Badiiy matnning lingvistik
tahlili. Toshkent, 1990.
10. Lapasov J. Badiiy matn va lisoniy tahlil. Toshkent, 1995.
11. Ма ҳ мудов Н. Ў збек тилшунослигининг тара ққ иёти. //Ж. Ў збек тили ва
адабиёти. 2001.№4. Б.5
12. Махмудов Н. Пресуппозиция ва гап. УТА. 1986 йил, 6-сон, 30-бет.
13. Неъматов Ҳ. Бозоров О. Тил ва нутқ. - Т.: Ўқитувчи, 1993. 32 б.](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_25.png)
![14. Неъматов Ҳ . Тажалли, тасаввуф билиш назарияси ва синтаксисни
ў рганиш муаммолари //Ж. Ў збек тили ва адабиёти. -1993.-№ 2. -Б.12-16.](/data/documents/1929b300-1a83-4639-950e-a5ed2f21ead5/page_26.png)
Mavzu: Pragmalingvistika tahlili asoslari Reja: Kirish 1. Pragmalingvistikaning tilshunoslikdagi ahamiyati 2. Pragmalingvistik vositalar 3. Pragmatik presuppozitsiyaning o'rni 4. Pragmalingvistikaning boshqa fanlar bilan aloqasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
KIRISH Strukturalizm tilni mustaqil bir sistema sifatida o‘rganar ekan, lisoniy tizimni, lisoniy imkoniyatlarni o‘rganishga ko‘p e`tibor qaratdi va shu bois lisonshunoslik keng rivojlandi. Nutq lingvistikasi esa lisonshunoslik soyasida qoldi va tilshunoslarning asosiy e`tibori tildagi sistemaviy paradigmatik munosabatlarning o‘rganilishiga qaratilib, nutq lingvistikasiga kam e`tibor berildi. Bu strukturalizm asoschisi sanalgan Sossyurning o‘zining ham nutq lingvistikasiga murojaat etmaganligi bilan o‘zviy bog`liq bo‘lsa kerak, chunki Sossyur o‘qigan ma`ruzalarning bayoni sanalgan "Umumiy tilshunoslik kursi"da ham nutq lingvistikasi bo‘limi Sossyur tomonidan o‘qilgan yoki o‘qilmaganligi haqida aniq ma`lumot yo‘q. Strukturalizmning xilma-xil oqim va maktablari keng rivojlanib, lisonshunoslik "XX asr tilshunosligi", "zamonaviy tilshunoslik" sifatida keng ommalashgach, yangilik tarafdorlari Sossyur diqqatidan chetda qolgan sohaga- nutq lingvistikasiga ham e`tibor bera boshladilar. Shunda juda ko‘p tilshunoslar (chunonchi, E.R.Atayan, V.N.Voloshinov, R.T.Yarovikova va boshqalar) Sossyurning "nutq sof xususiy, individual nutqda hech qanday umumiylik yo‘q" degan fikrlariga qarshi chiqdilar va hatto lison-nutq farqlanishi asossiz ekanini isbotlashga intildilar, ya`ni Sossyur eng muhim deb bilgan lison va nutq farqlanishini inkor etishga intildilar. Bu inkorning ham o‘zigaxos asosi mavjud edi. Bu asos shundan iborat ediki, alohida bir shaxs muloqot jarayoniga kirishar ekan, (fikrini, his-tuyg`usini, munosabatini yozma yoki og`zaki shaklda bayon etar ekan) uning oldida maqsad turadi. Bu maqsad so‘zlovchining boshqalar uni tushunishi, anglashidan iboratdir. So‘zlovchi va tinglovchining biri-birini tushunishi va anglashi faqat ular uchun umumiy asos mavjud bo‘lgandagina amalga oshishi mumkin. Shuning uchun lison qanchalik ijtimoiy, so‘zlovchi va tinglovchi uchun umumiy, majburiy bo‘lsa, nutq ham ular uchun shunday umumiy, majburiy va
ijtimoiydir. Ammo lisoniy tizimda ayni bir xil mazmun vamunosabatni ifodalashining yuzlab omillari mavjud. “ Pragmatika ’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo‘lib, u Sokratdan oldingi davrlarda ham qo‘llanishda bo‘lgan va keyinchalik uni J.Lokk E.Kant kabi faylasuflar Aristoteldan o’zlashtirganlar. Shu tariqa falsafada pragmatizm oqimi yuzaga kelgan. Bu oqimning asosiy taraqqiyot davri XIX-XX
asrlardir. Ayniqsa, XX asrning 20-30- yillarida pragmatizm g’oyalarining keng targ’ibi aniq sezila boshladi. Amеrika va Yevropada bu targ’ibotning keng yoyilishida Ch.Pirs, R.Karnap, Ch.Morris, L.Vitgenshteyn kabilarning xizmatlarini alohida qayd etmoq kerak. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Amerikada hukmron bo lgan falsafiy pragmatizm yo’nalishining asoschilaridan biri Charlz Pirs edi. Ushbu falsafiy tizimning asosiy g‘oyasi semiotik belgining ma ’ no mazmunini ushbu belgi vositasida bajarilayotgan harakatning samarasi, natijalari, muvaffaqqiyati bilan bog‘liq holda o‘rganishdir. 1 Bu tamoyil muallifi Ch. Pirs birinchilardan bo‘lib, belgi nazariyasi doirasida kommunikativ faoliyat subyekti omilini inobatga olish lozimligini uqtirdi. Pragmalingvistikatilshunoslikning mustaqil yo‘nalishi sifatidao‘tgan asrning 60- 70-yillaridashakllandi. 1970- yildaDordrext shahrida “ Tabiiy tillar pragmatikasi ” (Pragmatics of natural languages) mavzusid axalqaro konferensiya bo‘lib o‘tdi. Ushbu anjumandao‘qilgan ma ’ ruzalar to‘plamining muharriri, Tell- Aviv unversitetining professori I.Bar – Hillelning “ So‘z boshi ” da qayd qilishicha, anjuman ishtirokchilari yakdillik bilan “ Tabiiy til vositasida bajariladigan muloqotning pragmatik xususiyatlari ushbu muloqotning sintaktik va semantik xususiyatlari kabi lingvistik nazariyasi doirasida o‘rganilishi lozim ” degan xulosaga kelishdi (Vsr-Hilel 1971: V-VI ). Pragmatikaning “ Qaytatuzilish davri ” deb e ’ tirof etilgan xuddi shu paytdan boshlab, xorijiy tilshunoslikda haqiqiy pragmatik ko‘tarilish yuzaga keldi. Bu mavzuga oid qator anjumanlar, yig‘ilishlar o‘tkazildi, chop qilinayotgan to‘plamlar, ilmiy tadqiqotlarning chegarasi yo‘q, Gournal of Pragmatika tom ma ’ noda xalqaro nashrga aylandi. 1 ? Xakimov M.X O’zbek ilmiy matning sintagmatik va pragmatik xususiyatlari: Filol. Fan n-di ....diss. Toshkaent, 1993. 17,18,21-betlar.
Pragmalingvistikaning predmetini aniqlashga ilk bor ahd qilganlardan biri G. Klaus edi. U pragmatikani ” belgilar va ushbu lisoniy belgilarni yaratuvchi, uzatuvchi hamda qabul qiluvchi shaxslar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganuvchi ’’ fan sifatida ta ’ riflaydi. Ushbu ta ’ rifdan ko‘rinib turibdiki, pragmatikaning predmetini aniqlashda G. Klaus ham boshqa semiotiklar kabi belgi va uni idrok etuvchi interpretator munosabatidan uzoqlashmaydi, hatto uning “ pragmatika dastlabki o‘rinda lisoniy belgilarning psixologik va sotsiologik tomonlarini o‘rganuvchi nazariyadir ” degan xulosasi ham pragmatika tushunchasini tor ma ’ noda tavsiflashdan boshqa narsa emas. “ Sabab – motiv – maqsad ” zanjiri nutqiy faoliyat rejasini shakllantiradi vauning voqelanishini ta ’ minlaydi. Xuddi shu narsaA.Kasherni pragmalingvistik tahlilning asosiy maqsadini “ qo‘yilgan vositalardan foydalanishni ta ’ minlovchi insonga xos bo‘lgan qobiliyat qoidalarini ” yoritish va tushuntirish deb tasvirlashga undaydi. 2 Pragmalingvistikani tilshunoslikning mustaqil sohasi sifatidaajratish vauning o‘zgarish ob ’ ekti, predmetini aniqlash uchun lisoniy birliklardan turli kommunikativ muhitda pragmatik qiymati, “ bahosi ” , mundarijasining namoyon bo‘lishini ta’minlovchi omillarni izlamoq darkor. Lisoniy birliklardan har qanday sharoitda namoyon bo‘ladigan belgilari ularning ontologik vazifaviy (funksional) xususiyatlari na ’ munasidir. Shunday qilib, pragmatikaning umumiy ta ’ rifini quyidagichatasavvur qilish mumkin: pragmatika tilshunoslikning alohida sohasi bo‘lib uning tadqiqot doirasid amuloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish, ularni qo‘llash hamda ushbu qo‘llanishdagi birliklarning muloqot ishtirokchilarigata ’ siri masalalari o‘rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya 2 Karimova R.A Semantiko-strukturnaya organizasiya teksta (na materiale ustnih spontannih tekstov): Avtoref. diss. …d-ra filol. Nauk.-M., 1992. S. 6,27.