logo

Muloqotning intensial tahlili

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

46.1796875 KB
1                                            Muloqotning   intensial   tahlili
Kirish.
 1.1.  Pragmalingvistika va muloqot  haqida tushuncha
1.2. Samarali muloqot  qoidalari va tamoyillari
 Asosiy qism:
  2.1.   Pragmalingvistikada lisoniy muloqotning
   samarali kechishini ta'minlash
  2.2. Muloqotning intensial tahlili
  Xulosa .
 Foydalanilgan adabiyotlar. 2“Pragmatika’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo’lib, u Sokratdan
oldingi davrlarda ham qo’llanishda bo’lgan va keyinchalik uni J.Lokk E.Kant kabi
faylasuflar   Aristoteldan   o’zlashtirganlar.   Shu   tariqa   falsafada   pragmatizm   oqimi
yuzaga   kelgan.   Bu   oqimning   asosiy   taraqqiyot   davri   XIX-XX   asrlardir.   Ayniqsa,
XX   asrning   20-30-   yillarida   pragmatizm   g’oyalarining   keng   targ’ibi   aniq   sezila
boshladi.   Am е rika   va   Yevropada   bu   targ’ibotning   keng   yoyilishida   Ch.Pirs,
R.Karnap, Ch.Morris, L.Vitgenshteyn kabilarning xizmatlarini alohida qayd etmoq
kerak. XIX asrning oxiri  XX asr  boshlarida Amerikada hukmron bo’lgan falsafiy
pragmatizm   yo’nalishining   asoschilaridan   biri   Charlz   Pirs   edi.   Ushbu   falsafiy
tizimning   asosiy   g’oyasi   semiotik   belgining   ma’no-mazmunini   ushbu   belgi
vositasida   bajarilayotgan   harakatning   samarasi,   natijalari,   muvaffaqqiyati   bilan
bog’liq holda o’rganishdir. Bu tamoyil muallifi Ch.Pirs birinchilardan bo’lib, belgi
nazariyasi   doirasida   kommunikativ   faoliyat   subyekti   omilini   inobatga   olish
lozimligini uqtirdi. Pragmalingvistika tilshunoslikning mustaqil yo’nalishi sifatida
o’tgan   asrning   60-70-yillarida   shakllandi.   1970-yilda   Dordrext   shahrida   “Tabiiy
tillar   pragmatikasi”(Pragmatics   of   natural   languages)   mavzusida   xalqaro
konferensiya   bo’lib   o’tdi.   Ushbu   anjumanda   o’qilgan   ma’ruzalar   to’plamining
muharriri, Tell-Aviv unversitetining professori I.Bar – Hille lning “So’z boshi”da
qayd   qilishicha,   anjuman   ishtirokchilari   yakdillik   bilan   “Tabiiy   til   vositasida
bajariladigan muloqotning pragmatik xususiyatla ri ushbu muloqotning sintaktik va
semantik   xususiyatlari   kabi   lingvistik   nazariyasi   doirasida   o’rganilishi
lozim”degan   xulosaga   kelishdi   (Vsr-Hilel   1971:   V-VI   ).   Pragmatikaning   “Qayta
tuzilish davri” deb e'tiirof etilgan xuddi shu paytdan boshlab, xorijiy tilshunoslikda
haqiqiy   pragmatik   ko’tarilish   yuzaga   keldi.   Bu   mavzuga   oid   qator   anjumanlar,
yig’ilishlar   o’tkazildi,   chop   qilinayotgan   to’plamlar,   ilmiy   tadqiqotlarning
chegarasi   yo’q,   Gournal   of   Pragmatics   tom   ma'noda   xalqaro   nashrga   aylandi.
Pragmalingvistikaning predmetini aniqlashga ilk bor ahd qilganlardan biri G.Klaus
edi.   U   pragmatikani   ”belgilar   va   ushbu   lisoniy   belgilarni   yaratuvchi,   uzatuvchi
hamda   qabul   qiluvchi   shaxslar   o’rtasidagi   munosabatlarni   o’rganuvchi’’   fan
sifatida   ta’riflaydi.   Ushbu   ta’rifdan   ko’rinib   turibdiki,   pragmatikaning   predmetini 3aniqlashda   G.   Klaus   ham   boshqa   semiotiklar   kabi   belgi   va   uni   idrok   etuvchi
interpretator   munosabatidan   uzoqlashmaydi,   hatto   uning   “pragmatika   dastlabki
o’rinda   lisoniy   belgilarning   psixologik   va   sotsiologik   tomonlarini   o’rganuvchi
nazariyadir”,   degan   xulosasi   ham   pragmatika   tushunchasini   tor   ma’noda
tavsiflashdan   boshqa   narsa   emas.   J.Layonz   tilshunoslarining   12-xalqaro
konferensiyasida (Vena,1977) pragmalingvistikaning predmetini aniqlash va uning
ta’rifini   berishga   harakat   qildi:   ”Pragmatika   tinglovchini   uzatilayotgan   axborotni
xuddi so’zlovchi istaganidek qabul qilishga undash maqsadi uchun mos keladigan
lisoniy   birliklarning   kommunikatsiyada   qo’llanishini   tavsiflaydi.Bu   pragmatika
lisoniy   vositalarning   shaxslararo   muloqatdagi   rolini   aniqlash   bilan   shug’ullanadi,
deyish   demakdir”   (Proceedings   1978:   26).   Ushbu   ta’rifning   asosida   lisoniy
harakatdagi   ko’zlanayotgan   maqsad   va   unga   erishish   vositasi   o’rtasidagi
munosabat   turibdi.   “Sabab   –   motiv   –   maqsad”   zanjiri   nutqiy   faoliyat   rejasini
shakllantiradi   va   uning   voqelanishini   ta’minlaydi.   Xuddi   shu   narsa   A.Kasherni
pragmalingvistik   tahlilning   asosiy   maqsadini   “qo’yilgan   maqsadga   erishishda
lisoniy   vositalardan   foydalanishni   ta’minlovchi   insonga   xos   bo’lgan   qobiliyat
qoidalarini”   yoritish   va   tushuntirish   deb   tasvirlashga   undaydi.   (Kasher   1979:   38)
Pragmalingvistikani   tilshunoslikning   mustaqil   sohasi   sifatida   ajratish   va   uning
o’zgarish   ob’ekti,   predmetini   aniqlash   uchun   lisoniy   bir   liklardan   turli
kommunikativ   muhitda   pragmatik   qiymati,   “bahosi”,   mundarijasining   namo   yon
bo’lishini  taminlovchi  omillarni  izlamoq darkor. Lisoniy bir  liklardan har  qanday
sharoitda   namoyon   bo’ladigan   belgilari   ularning   ontologik   vazifaviy   (funksional)
xususiyatlari   namunasidir.   Shunday   qilib,   pragmatikaning   umumiy   ta’rifini
quyidagicha   tasavvur   qilish   mumkin:   pragmatika   tilshunoslikning   alohida   sohasi
bo’lib, uning tadqiqot doirasida muloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish,
ularni   qo’llash   hamda   ushbu   qo’llanishdagi   bir   liklarning   muloqot   ishtirokchilar
iga   ta’sir   i   masalalari   o’rganiladi.   Ushbu   qoidalar   kommunikatsiya   shart   -
sharoitlariga   nisbatan,   keng   ma’nodagi   kontekst   sifatida   o’rganiladi.   Lisoniy
hodisalarning   bu   yo’sindagi   tahlili   ularning   qo’llanishidagi   u   yo   ki   bu   muhitda
mavjud   bo’lgan   to’siqlar,   chegara   lanishlarni   ham   aniqlashga   imkon   beradi. 4Lingvistik   tahlilning   asosiy   g’oyasi   ham   lisonning   tab   iatini   uning   amaliy
faoliyatda   qo’llanishiga   nisbatan   yoki   boshqacha   aytganda,   bajarayotgan   vazifasi
doirasida   aniqlashdir.   Aynan   vazifa   (funksiya)   tushunchasi   lison   tahliliga
pragmalingvistik yondashuvning poydevoridir. Aminmizki, pragmalingvistikaning
xuddi shu yo’nalishdagi taraqqiyoti nazariy tilshunoslik va amaliy kommunikatsiya
o’rtasida mavjud bo’lib turgan “uzilish”larni bir oz toraytiradi. 5 Samarali muloqotning tamoyil va qoidalari
Muloqotning   samarali   kechishi   ma lum   qoidalar,   muomala   tamoyillarigaʼ
amal   qilish   bilan   bogliq.   Dunyo   xalqlari   muloqot   odobi,   muomala   mas uliyatiga	
ʼ
oid minglab maqol-matallar yaratganlar, bu borada behisob nodir asarlar bitilgan.
Jumladan,   sharq   milliy   madaniyati   durdonalari   bo lmish   «Qutadg'u   bilig»,	
ʼ
«Qobusnoma», «Hibatul haqoyiq» kabi madaniy yodgorliklar, buyuk mutafakkirlar
Kaykovus, Yusuf Xos Hojib,  А hmad Yassaviy,  А hmad Yugnakiy,  А lisher Navoiy,
So fi Olloyor kabilarning asarlari bunga misoldir. Kaykovusning «Qobusnoma»da	
ʼ
keltirgan quyidagi pandlarini eslaylik: «Gar so zni va hunarni yaxshi bilsang ham	
ʼ
hech bir so zni sindirmagil, to gri ta rif  qilgil  va uni  bir rangda aytgil:  xosga  xos	
ʼ ʼ ʼ
so z, omiyga omiy so z degil, toki u hikmatga muvofiq bo lsun va eshitgan kishiga	
ʼ ʼ ʼ
ogir   kelmasin,   yo qsa   so zingni   dalil   va   hujjat   bilan   ham   eshitmagaylar.   Undin	
ʼ ʼ
so ng ularning rizosiga qarab so zlagil, to salomat bo lgaysan» (Kaykovus 1994).	
ʼ ʼ ʼ
Eng   asosiysi,   bu   an analar   hozirgacha   davom   etmoqda   va   nutq   mas uliyati,	
ʼ ʼ
muloqot   odobi,   so zlashish   madaniyati   kabi   masalalar   doimiy   ravishda   o zbek	
ʼ ʼ
olimlarining   diqqat   markazida   bo lib   kelmoqda   (Begmatov   1980;   O rinboev,	
ʼ ʼ
Soliev   1984;   Mo minov   1997;   Iskandarova   1993   va   boshqalar).	
ʼ
Pragmalingvistikada   lisoniy   muloqotning   samarali   kechishini   tizimli   ravishda
tadqiq  qilish   lozimligini   asoslashga   harakat   qilganlardan  biri   H.Graysdir.   U  1967
yilda   Harvardda   o qigan   ma ruzalarida   lisoniy   muloqot   oqilona   va   umumqabul	
ʼ ʼ
qilingan tamoyillarga rioya qilingandagina samarali kechishi mumkinligini uqtirdi.
H.Grays   ta limotiga   binoan   kommunikativ   faoliyat   asosini   o zaro   hamkorlik	
ʼ ʼ
tamoyili   tashkil   qiladi.   Bu   umumiy   tamoyil   quyidagicha   ta riflanadi:   «Muloqot	
ʼ
dialogining ushbu bosqichida sening kommunikativ ulushing muloqot maqsadi va
vaziyati talabiga javob berishi kerak» (Og1se 1975). Hamkorlik (sooregayop) hosil
bo lishi uchun muloqot ishtirokchilari to rt asosiy tamoyilga (H.Grays iborasi bilan	
ʼ ʼ
aytganda,   tax1t   -   maksimalarga)   amal   qilmoqlari   darkor.   Ushbu   tamoyillarning
o zaro   farqi   axborotning   qay   yo sinda   uzatilishi   bilan   bogliq.   Ma lumki,   axborot
ʼ ʼ ʼ
almashinilishi   jarayonida  miqdor,  sifat,  muqobillik  va  muomala  tarzi   muhim  rol ь 6o ynaydi.   Xuddi   shunga   binoan   quyidagi   maksima-tamoyillar   ajratiladi   (Graysʼ
1985):
1.   Miqdor   tamoyili   (ma lum   qilinayotgan   axborotning   miqdorini   belgilash   yoki	
ʼ
chegaralash):
a) ma lum qilinayotgan axborot talab darajasida bo lmogi darkor;	
ʼ ʼ
b) ortiqcha ma lumotni berishga harakat qilma.	
ʼ
2. Sifat tamoyili, ya ni «berilayotgan axborot haqiqat bo lishiga harakat qil»:	
ʼ ʼ
a) yolgon axborotni uzatishga harakat qilma;
b) o zing to liq ma lumotga ega bo lmagan hodisa haqida gapirma.	
ʼ ʼ ʼ ʼ
3.   Mavzuga   oidlik   tamoyili   -   mavzudan   uzoqlashma,   kerak   bo lgan   ma lumotni	
ʼ ʼ
berishga harakat qil.
4.   Muloqot   uslubi   (tarzi)   tamoyili,   ya ni   «aniq   va   tushunarli   so zlashga   harakat	
ʼ ʼ
qil»:
a) notanish, tushunilishi qiyin bo lgan iboralarni qo llashdan qoch;	
ʼ ʼ
b) dudmallikdan uzoq tur;
v) bayoning qisqa bo lsin;	
ʼ
g) nutqing mantiqiy uzviylik, tartibda bo lishi lozim.	
ʼ
Sanab   o tnlgan   tamoyillar   nutqiy   xatti-harakatlarning   umumiy   yo nalish-	
ʼ ʼ
modellarini belgilab beradi, ularning bevosita tadbiqi esa muloqot sharoitida o zaro	
ʼ
hamkorlik   maqsadi   kabi   qator   kontekst   kategoriyalari   bilan   bogliqdir.   Keyingi
yillar   davomida   H.Grays   taklif   qilgan   tamoyillar   qatori   tadqiqotchilar   tomonidan
qayta   tahlil   qilinib,   ayrim   o zgartirishlar   kiritilib,   kengaytirilib   borilmoqda.	
ʼ
Bunday   «yangilanish»   ilmiy   tahlil   taraqqiyoti   talabidir.   Binobarin,   tabiiy   nutq,
muloqot   jarayonida   ko rsatilgan   tamoyillarga   doimiy   ravishda   va   bir   xilda   amal	
ʼ
qilish   qiyinligi   sezilib   turadi.   Ma lumki,   umumiy   tamoyil   talabi   -   o zaro	
ʼ ʼ
hamkorlikka   faqatgina   muloqotdoshlar   bir-birlarini   tushunishga   intilganlaridagina 7erishish   mumkin.   А garda   bunday   maqsad   bo lmasa,   suhbatdoshlardan   biriʼ
ikkinchisini   chalkashtirishga,   umumiy   mavzudan   uzoqlashtirishga,   sezdirmasdan
mavzuni   o zgartirib,   ahamiyatsiz   narsalar   haqida   so zlashga   harakat   qiladi.   O’z	
ʼ ʼ
yashirin   maqsadini   amalga   oshiradi,   ya ni   suhbatdoshni   aldashga   ahd   qilgan	
ʼ
suhbatdosh   qasddan   noto g ri   axborotni   ma lum   qiladi.   Bundan   tashqari,   ayrim	
ʼ ʼ ʼ
maqsadlar   uchun   muloqot   tamoyillariga   amal   qilmaslikning   boshqa   ko rinishlari	
ʼ
ham   uchrab   turadi.   Masalan,   sud-tergov   jarayonlarida   guvohlar,   jabrlanuvchilar,
tinglovchilarga   allaqachon   ma lum   bo lgan   axborotni   qayta-qayta   takrorlashga	
ʼ ʼ
majbur. Miqdor tamoyilining bu xildagi bajarilmasligi yo li bilan yuzaga keladigan	
ʼ
muloqot   matnlari   boshqa   turdagi   matnlardan   tamoman   farq   qiladilar.   Xuddi
shuningdek,   miqdor   va   sifat   tamoyillariga   amal   qilmaslik   holatlari   ham   tez-tez
uchrab   turadi.   So zlovchi   ayrim   savollariga   «Izohga   hojat   po ts»,   «Tilimda   sulf»	
ʼ ʼ
yo sinidagi   javob   olishi   mumkin.   Shu   turdagi   iboralar   ifodalaydigan   ma lumot,	
ʼ ʼ
albatta,   yetarli   darajada   emas.   А mmo   tinglovchining   ushbu   kontekstdan   yetarli
axborotga ega bo lishi, javobni oldindan bilishi ehtimoli ham yo q emas. Demak,	
ʼ ʼ
ayrim   tamoyillardan   chekinish   muloqot   hamkorligini   to ligicha   yo qotmaydi,	
ʼ ʼ
chunki  bunday  hollarda axborotning ma lum     qismi   tagma no  (yashirin  mazmun)	
ʼ ʼ
ko rinishiga ega bo ladi.	
ʼ ʼ
Muloqot   tamoyillaridan   chekinish   va   tagma noni   izlash   bevosita   matn	
ʼ
implikaturasini   o rganishga   undaydi.   Darhaqiqat,   o zaro   hamkorlik,   bir-birini	
ʼ ʼ
tushunishga intilish muloqot samarasining asosiy talabidir. Hatto «devor orqasidan
turib»   so zlashuv   sharoitida   ham   muloqotdoshlar   «davriy   (shu   holatga   xos)	
ʼ
muloqot   maqsadiga,   qiziqishga»     ega   bo lishlari   talab   qilinadi.   Shuning   bilan	
ʼ
birgalikda,   kundalik   hayotda   ushbu   talabga   to ligicha   mos   kelmaydigan   holatlar	
ʼ
ham mavjud, Masalan, so kishish, janjallashish vaziyatlarida qaysi turdagi muloqot	
ʼ
hamkorligi tamoyiliga amal qilinadi, degan savolga javob topish qiyin. Har holda
muloqotning   ayrim   maksima   -   tamoyillaridan   chekinish   kuzatiladigan   holatlarda
ham umumiy printsip - o zaro hamkorlik ma lum darajada saqlanmogi darkor. Bu
ʼ ʼ
tamoyildan   chekinish   faqatgina   yuzaki,   shaklan   bo lib,   haqiqatda   esa,   yashirin	
ʼ
bo lsa   ham,   mavjud   bo ladi.   Chunki   so zlovchi   hamsuhbatiga   aniq   mazmundagi	
ʼ ʼ ʼ 8axborotni yetkazish maqsadini ko zlaydi. Buni, masalan, buddizm goyalarini targibʼ
qiluvchi dzen ta limotiga oid pandlar to plami «Bi yan	
ʼ ʼ ь  lu» (yunoncha - «Xekigan
roku») matnida uchraydigan «To gri - bu to gri. 	
ʼ ʼ А fsusdamai» (23-koan) kabi misra
izohida   ko rishimiz   mumkin.   Dastlabki   o qishda   sifat   va   son   tamoyillaridan	
ʼ ʼ
chekinish bordek (so zlar takrori, mantiqiy bogliqliktalabi buzilgan), ammo fikrni	
ʼ
bu   usulda   ifodalash   dzen   ta limoti   uchun   umumiy   holat:   ustoz   shogirdi   savollari	
ʼ
javob berishda o zini savolni eshitmagandek, shogird istagini sezmagandek tutadi.	
ʼ
Shogirddan   bunday   «so z   o yini»ga   ishtirok   etib,   muloqot   san ati   mo jizasi	
ʼ ʼ ʼ ʼʼ
sirlarini   egallashi   talab   qilinadi   (Yunger   2005:   296-297).   Buyuk   Konfutsiy   Si
viloyati   knyazi   Szyanning   davlat   boshqaruvi   sirlari   haqidagi   savoliga   quyidagi
javobni   beradi:   «Faqatgina   podshoh   -   podshoh,   vazir-vazir,   otaota,   o gil-o gil	
ʼ ʼ
bo lgan   joydagina   hukumat   (boshqaruv)   mavjuddir».   Nuqul   tavtolik   juftliklardan	
ʼ
iborat   bo lgan   bunday   nutqiy   tuzilmada   miqdor   tamoyili   unutilgandek.  	
ʼ А slida,
Konfutsiy   ifoda   qilayotgan   fikrini   mazmundor   ifodalash   tarafdori.   To g rida,	
ʼ ʼ
mamlakatni   to gri   idora   qilish   uchun   podshoh   podshohlik   qilmog’i,   vazir   o z	
ʼ ʼ
vazifasini ijro etish sifatiga ega bo lmog’i, ota oilaning haqiqiy boshlig’i ekanligini	
ʼ
isbotlashi,   o gil   esa   ota-ona   hurmatini   bajo   keltirishi   zarur.   Bunday   mazmun,	
ʼ
tagma noni   implitsit,   ya ni   botiniy   ifodalash   Konfutsiy   ta limoti   ma naviy-etik	
ʼ ʼ ʼ ʼ
g’oyalari targ’ibotining asosiy uslublaridandir (Sorokin 1985: 107-108). Fikrni bu
yo sinda   ifoda   etish   uslubi   Sharq   falsafasida,   pandnomalarida   keng   qo llanishi	
ʼ ʼ
barchaga   ma lum.  	
ʼ А lisher   Navoiyning   muxlisi   va   do sti,   futuvvat   ilmining	ʼ
targibotchilaridan   bo lgan   Husayn   Voiz   Koshifiyning   shogird   tushishning   shart-	
ʼ
sharoitlari   haqidagi   fikrini   olaylik:   « А gar   shogirdlikning   binosi   nimaning   ustiga
quriladi,   deb   so rasalar,   iroda   ustiga   quriladi,   deb   javob   bergin.  	
ʼ А gar   irodat
nimadir deb so rasalar, samo  va toatdir deb aytgin.  	
ʼ ʼ А gar samo  (eshitish) va toat	ʼ
nimadir   deb   so rasalar,   nimaiki   ustoz   aytsa,   uni   jon   qulog’i   bilan   eshitish,   chin	
ʼ
ko ngil   bilan   qabul   qilish   va   vujud   a zolari   orqali   amalda   ado   etishdir,   deb   ayt.	
ʼ ʼ
А gar shogird uchun nima yaxshi deb so rasalar, pok e tiqod deb ayt, chunki faqat	
ʼ ʼ
e tiqod   kishini   murodiga   yetkazadi»   (Koshifiy   1997:   198).  	
ʼ А lisher   Navoiy
avliyolarning eng komil rahnamolaridan biri deb bilgan Fariduddin   А ttor «Mantiq 9-ut tayr» («Qush tili mantigi») asarini tugatgach, o z o quvchisiga xitob qiladi: «Eyʼ ʼ
o quvchim,   dardli   dil   bilan   bu   devonga   kir   (kitobni   varaqla),   jondan   kechib   bu	
ʼ
ayvonga qadam qo y. Jon ko rinmay qolgan ana shunday maydonda, balki maydon	
ʼ ʼ
ham   ko rinmay   qolgan   (vaqtda),   agar   dard   bilan   unga   kirmasang,   unda   bir   gard-	
ʼ
g’ubor   ham   senga   yuz   ko rsatmaydi.   Ko nglingda   agar   dard   qo zg’olib,   maqsad	
ʼ ʼ ʼ
sari   intilsang,   agar   qadam   tashlamoqchi   bo lsang   -   maqsad   sari   qadam   qo y.	
ʼ ʼ
Noumidlik – baxtsizlik ozuqang bo lmay turib, hayron qalbing qayta tirilarmidir?	
ʼ
Sen   dard   hosil   qil,   chunki   darmonu   davoying   shu   darddir.   Ikki   olamda   jonning
dorisi   ham   shu   darddir.   Ey   yo lovchi,   mening   kitobimga   shoirlik   va   kibru   havo	
ʼ
bilan  boqma.  Daftarimga  ishq   dardi  yuzasidan  qara,  shunda   yuzdan  bir   dardimga
ishonching   ortar   balki.   Bu   yo lga   kirganlarga   dard   yuzasidan   boqqan   kishigina
ʼ
bizni tushunadi, hamdard bo ladi, ishq davlatiga erishadi» (Fariduddin 	
ʼ А ttor 2006:
219).  А ttorni bu satrlar bitigida miqdoriy sifat tamoyiliga amal qilmaslikda ayblab
bo larmikan?!   yo q.   Bu,   birinchidan,   janr   uslubi,   ikkinchidan,   mualliflik	
ʼ ʼ
intetsiyasini   (nutqiy   muloqot   maqsadini)   amalga   oshirish   yo li.   Tavtologik	
ʼ
takrorlar, ko p ma noli so zlar, kiritma iboralarini keng qo llash vositasida muallif	
ʼ ʼ ʼ ʼ
o z   maqsadini   o quvchiga   nafaqat   tushunarli   qilib   yetkazish,   balki   uni   shu	
ʼ ʼ
maqsadni   qabul   qilish   va   bevosita   ijro   etishga   undash   niyatidadir.   Bu   niyatni
ro yobga chiqarish uchun lisonning zohiriy va botiniy imkoniyatlari uyg’unlashuvi
ʼ
lozim
Muloqot tamoyillaridan chetga chiqmasdan turib, stilistik trop va figuralarni
shakllantirish qiyin vazifa. Binobarin, sifat tamoyilining buzilishi sarkazm, kinoya
kabi   nutqiy   bayon   amallarini   shakllantirishga   olib   keladi   (Shomaqsudov   va
boshqalar 1983: 241-243):
1) Navoiy: (Uzukni olib tomosha qiladi.)
-Qimmatbaho uzuk. Kattalar xizmati evaziga mukofot qilib bersa arziydigan uzuk.
Ma!
2) Husayn:  10-Koshki,   boshqa   amirlar   ham   avomning   tilini   bilsa?   Koshki   o zgalarni   g’iybatʼ
qiluvchilar o z nuqsonlarini ham bilsalar!	
ʼ
 (Majididdinga kinoya)
Xullas, muloqot samarasini ta minlovchi qoidalar turlicha, ularning soni H,. Grays	
ʼ
ajratgan   ikki   juft   maksima   bilan   chegaralanmaydi.   Shu   o rinda   Husayn   voiz	
ʼ
Koshifiy suhbat, gapirish odobi o n olti (martabaga yetganlar uchun - sakkizta va	
ʼ
martabaga   yetmaganlar   uchun   -   sakkizta)   tamoyilga   amal   qilishni   talab   etishini
qayd   qilib   ketganligini   eslatmoqchiman:   « А gar   martabaga   erishganlar   suhbatda
qaysi qoidalarga amal qilishi kerak, deb so rasalar, aytgil, 	
ʼ
Quyidagi sakkiz qoidani esda saqlashlari kerak: 
-Birinchidan, har kimning ahvoliga qarab, munosib so z aytsin;	
ʼ
- Ikkinchidan, dag’allikqilmasdan, lutf va muloyimlik bilan gapirsin;
-Uchinchidan, gapirayotganda, tabassum qilib, ochilib gapirsin;  
-To rtinchidan,   ovozini   baland   ko tarmasin,   eshituvchilarga   malol   kelmaydigan	
ʼ ʼ
qilib gapirsin;
-Beshinchidan, odamlarga nafi tegadigan ma noli gaplarni gapirsin; 	
ʼ
-Oltinchidan,   agar   so zning   qimmat-qadri   bo lmasa,   uni   tilga   olmasin,   chunki	
ʼ ʼ
ulug’larning   so zi   bamisoli   urug’dir,   agar   urug’   puch   yoki   chirigan   bo lsa,   uni	
ʼ ʼ
qayerga ekmang, unib chiqmaydi» (Koshifiy 1997).
Martabaga yetmaganlarning suhbat odobi ham sakkizta: 
-Birinchidan, so ramagunlaricha gapirmasin;
ʼ
-Ikkinchidan, gapirayotganda ovozini baland ko tarmasin;	
ʼ
-Uchinchidan, gapirayotganda o ngu so lga qaramasin;	
ʼ ʼ
-To rtinchidan, g’arazli va kinoyali gaplarni gapirmasin;	
ʼ
-Beshinchidan, qattiq gapirmasin va betga choparlik qilmasin; 11-Oltinchidan, pushaymon bo lmaslik uchun o ylab gapirsin; ʼ ʼ
-Yettinchidan, odamlar gapini bo lib, so z qotmasin;	
ʼ ʼ
-Sakkizinchidan, ko p gapirmasin.	
ʼ
 Chunki ko p gapirish aqli noqislik belgisidir. Oz bo lsa ham, ammo soz gapirishni	
ʼ ʼ
shior   etsin»   (Usha   asar,   227-228   betlar).   G’arb   pragmalingvistlari   ham   H.   Grays
tasnifidan   oxirigacha   qoniqmadilar.   Jeofri   Lich     samarali   muloqot   qoidalarini
shaxslararo   munosabat   doirasida   va   matn   sathida   alohida   ko rinishda   namoyon	
ʼ
bo ladi,   deb   hisoblaydi.   Birinchi   guruhga   oid   qoidalar   botiniy   nutq   jarayonida,	
ʼ
ya ni muloqot birligining maqsadi (intentsional qismi) shakllanayotganda, kognitiv
ʼ
faoliyat   bosqichida   amalda   bo ladi.   Ikkinchi   guruh   qoidalari   esa   kontseptual	
ʼ
mazmunning lisoniy voqelanishi jarayonida faollashib, nutqiy tuzilmalarning hosil
bo lishida o ziga xos tartibga soluvchi mexanizm-regulyator vazifasini o taydi.	
ʼ ʼ ʼ
Natijada, muloqot ritorikasi ikki turga ajraladi:
1.   Shaxslararo   munosabat   ritorikasi:   hurmat,   hamkorlik   va   kinoya   tamoyillari
asosida amalga oshadi;
2. Matn ritorikasi: axborotni idrok etish va anglash tamoyili, tejamkorlik tamoyili,
aniqlik yoki yaqqollik tamoyili, ma nodorlik yoki ifodadorlik tamoyili.  	
ʼ
Ma lumki,   nutq   shakllanishi   dastlab   kognitiv   faoliyat   bosqichidan   o tadi,   ya ni	
ʼ ʼ ʼ
botiniy   (ichki)   nutq   jarayonida   bo lgusi   nutqiy   tuzilmannng   namunaviy   qoliplari	
ʼ
shakllanadi. Bunday namunalar turli ko rinishda bo ladi. So zlovchining vazifasi –	
ʼ ʼ ʼ
ushbu   namunalardan   birortasini   tanlash.   Tanlovni   boshqarish   shaxslararo
munosabatlar   doirasida   faollashuvchi   qoidalar   zimmasiga   tushadi.   So zlovchi	
ʼ
ongida mavjud bo lgan va ko zlangan kommunikativ maqsadga erishish imkonini	
ʼ ʼ
beradigan   nutqiy   tuzilmalar   majmuasi   ushbu   shaxsning   pragmatik   zaxirasi   va
imkoniyatidir.   Ushbu   majmuaning   miqyosi   keng   yoki   torligiga   nisbatan   tanlov
imkoniyati ham erkinlashadi yoki chegaralanadi. Bayon va ifoda usuli tanlovi esa
matn   ritorikasi   qoidalari   bilan   bogliq.   So zlovchi   mavjud   bo lgan   ritorik   zahira	
ʼ ʼ 12imkoniyatlaridan foydalangan holda tafakkurda yuzaga kelgan va ma lum illokutivʼ
mazmunga ega bo lgan kontseptni matnga ko chiradi. Kontseptning nutqiy vaziyat	
ʼ ʼ
matnida   voqelanishi   aniq   bir   ifoda   shaklini   tanlash   vositasida   amalga   oshiriladi.
J.Lich,   S.Levinson,   P.Braun,   R.Lakoff,   G.Kasper   va   boshqalar   muloqot
boshqaruvida   hurmat   tamoyshi   uning   samarali   kechishini   ta minlovchi   asosiy	
ʼ
manba ekanligini ta kidlaydilar. Tilshunoslik fanida hurmat  kategoriyasining turli	
ʼ
tillarda   ifodalanishi,   mazmunma no   maydoni   haqida   qator   tadqiqotlar   bajarilgan	
ʼ
( А lpatov   1973;   Zikrillaev   1990;   Hojieva   2001   va   boshqalar).   Pragmalingvistik
talqinda esa hurmat tamoyili ijtimoiy munosabat tamoyilidir. Hamkor - suhbatdosh
shaxsiga   ehtirom   mazmunidagi   ushbu   tamoyil   lisoniy   va   nolisoniy   muloqotning
barcha   turlariga   xosdir.   Hurmat   tamoyiliga   amal   qilgan   holdagina   ijtimoiy
munosabatlar   samaradorligiga   erishish   mumkin,   chunki   «ijtimoiy   muvozanat   va
do stona   munosabatni   saqlash»     muloqotda   muvaffaqiyat   omilidir.   J.Lich   hurmat	
ʼ
tamoyilini quyidagicha ta riflaydi: «Qo pol fikr va hukm ifodasini imkoni boricha	
ʼ ʼ
(mavjud   vaziyatni   inobatga   olgan   holda)   kamaytirish»   .   Ushbu   tavsifning
Kaykovus   «Qobusnoma»sidagi   pandga   qanchalik   mos   kelishini   qarang:   «Sovuq
so zlik   bo lmagil.   Sovuq   so z   bir   tuxumdir,   undan   dushmanlik   hosil   bo lur».	
ʼ ʼ ʼ ʼ
Hurmat -ehtiromning nutqiy muloqotda nechoglik ahamiyatga molikligini   А lisher
navoiy
satrlarida ham ko ramiz: 	
ʼ
Har kimki chuchuk so z elga izhor aylar,	
ʼ
Har iechaki agyor durur yor aylar.
So z sattigi el ko igliga ozor aylar,	
ʼ ʼ
Yumiyugi ko igillarii giriftor aylar.	
ʼ
Pragmalingvist   J.Lich,   o z   tavsifini   yanada   oydinlashtirish   maqsadida,	
ʼ
hurmat   tamoyilining   voqelanishi   oltita   hech   qanday   isbotni   talab   qilmaydigan
qoidalar   (postulatlar)   faollashuvidan   iborat   ekanligini   uqtiradi.   Bu   qoidalar
quyidagilar  131.   Xushmuomalalilik,   nazokat,   odob   qoidasi   (suhbatdosh   urinishlari   «sarfi»ni
kamaytir; uning foydasini ko paytirishga harakat qil);ʼ
2. Himmat, olijanoblik qoidasi (o z foydangni kamroq ko zla, barcha «sarf»ni o z	
ʼ ʼ ʼ
zimmangga ol);
3. Ma qullash, tahsin qoidasi (o zgalarni yomonlama, giybat qilma, koyima);	
ʼ ʼ
4.   Kamtarlik,   kamsuqumlik,   oddiylik   qoidasi   (o zo zingni   maqtashni   keskin	
ʼ ʼ
kamaytir);
5. Rizolik, murosasozlik qoidasi (tortishuvlardan qoch, murosaga urin);
6. Xush ko rish, mayl, yoqtirish qoidasi (xayrixoh, oqko ngil bo l).	
ʼ ʼ ʼ
Dastlabki   ikki   qoidani   ta riflashda   muallif   qo llagan   savdo   sohasiga   oid	
ʼ ʼ
«sarf»   va   «xarajat»   atamalari   taxminan   «qulaylik»   va   «noqulaylik»
tushunchalariga   mos   keladi.   So zlovchi   olijanoblik   tamoyiliga   amal   qilayotib,
ʼ
tinglovchi   uchun   qulaylik   yaratishga   va   iloji   boricha   noqulaylik   holatiga   yo l	
ʼ
qo ymaslikka   harakat   qiladi.   Sanab   o tilgan   tamoyillarga   amal   qilinsa,   hatto	
ʼ ʼ
majburan   yuz   beradigan   hurmatsizlik   holatlarida   faollashadigan   nutqiy  tuzilmalar
ham mazmunan «yumshoqlashadi».   А lbatta, bunday vaziyatlarda hurmat tamoyili
qoidalariga rioya qilish uchun ma lum turdagi lisoniy vositalarga murojaat qilamiz.	
ʼ
Bu vositalarning qo llanish miqyosi va o rni turlicha. Til tizimida mavjud bo lgan	
ʼ ʼ ʼ
vositalarning   tanlovi   ko pincha   muloqotning   nolisoniy   (ekstralingvistik)	
ʼ
xususiyatlari   bilan   bogliq   bo ladi.   J.Lich   keltirgan   hurmat   tamoyili   qoidalarining
ʼ
asosiy mazmunini quyidagicha tavsiflash mumkin: agarda xushmuomala bo lishni	
ʼ
istasang yoki shunday ko rinish niyating bo lsa, xatti-harakatda va nutqda odobli,	
ʼ ʼ
himmatli va kamtarin bo l, suhbatdoshingga salbiy munosabatda bo lma va imkoni
ʼ ʼ
boricha uning fikrini qo lla. Yuqoridagilardan tashqari, muallif keyinchalik hurmat
ʼ
tamoyili   qoidalari   qatoriga   yana   ikki   qoidani   kiritadi.   Bulardan   birini   u   Polliani
tamoyili deb ataydi va uning asosida «suhbatdoshing bilan iloji boricha unga xush
keladigan mavzuda so zlash, noxush, yoqimsiz mavzudan uzoq tur» pandi  turadi.
ʼ
А lbatta,   suhbatdosh   har   doim   ham   so zlovchiga   ma qul   bo lavermaydi   va   agarda	
ʼ ʼ ʼ 14buni   unga   anglatish   ehtiyoji   bo lsa,   uni   xafa   qilmasdan,   shaklan   begarazʼ
iboralardan   foydalangan   ma qul   (kinoya   tamoyili).   Hurmat   tamoyili   maksima   –	
ʼ
qoidalarini   umumlashtirish,   ularning   tavsifini   ixchamlashtirish   harakati   ham   yo q	
ʼ
emas. masalan, Robin Lakoff ushbu tamoyilni uch qoidadan iborat deb hisoblaydi
1) suhbatdoshga fikringni majburan uqtirishga harakat qilma;                          
2) suhbatdoshingga tanlash imkonini ber;
3) olijanob bo lishga harakat qil.	
ʼ
Ushbu   qisqa   tavsifdan   ko rinadiki,   muallif   hurmat   tamoyiliga   faqatgina	
ʼ
tinglovchiga   nisbatan   yo naltirilgan   nutqiy   xatti-harakatni   belgilovchi   kategoriya	
ʼ
sifatida   qaraydi.   Xolbuki,   ijtimoiy   munosabat   faollashuvining   namunasi   bo lgan	
ʼ
nutqiy  hamkorlik  ikkala  tomonning  ham  o zaro  hurmat-ehtirom  qoidalariga  rioya	
ʼ
etishini talab qiladi.  А ks holda, muloqot jarayonida turli ziddiyatlar yuzaga kelishi
va   hatto   munosabatlar   buzilishi   natijasida   muloqotning   umuman   to xtab   qolishi	
ʼ
ehtimoli   ham   yo q   emas.   Muallifning   o zi   aytganidek,   «hurmat   lisoniy	
ʼ ʼ
munosabatlarda   yuzaga   kelishi   mumkin   bo lgan   ziddiyat   va	
ʼ
anglashilmovchiliklarni   imkoni   boricha   kamaytirish   yo li   bilan   muloqotning
ʼ
namunaviy   kechishini   ta minlashga   mo ljallangan   tizimdir»     Haqiqatdan   ham   biz	
ʼ ʼ
muloqot   jarayonida   bir-birimizni   qadrlashga,   istaklarimizni   qondirishga   harakat
qilamiz.  А mmo istak har doim ham haqiqatga aylanavermaydi, chunki har qanday
munosabat,   hamkorlik   jarayonida   tomonlar   yutugi   bir   xilda   bo lishi   qiyin	
ʼ
masaladir.   Birov   yutishi   uchun   ikkinchi   tomon   oz   mikdorda   bo lsa   ham	
ʼ
yutqazmogi   darkor.   Suhbatdoshlarning   biri   unchalik   istamayotgan   ma lumotni,
ʼ
xabarni eshitishga to g ri keladi; biri ikkinchisining iltimosini (talabini) rad etishga	
ʼ ʼ
majbur   bo ladi   va   hokazo.   Bunday   sharoitlarda   yuzaga   kelishi   mumkin   bo lgan	
ʼ ʼ
xafachilik,   ziddiyatlarni   bartaraf   etish   uchun   hurmat   tamoyilini   voqelanti-ruvchi
vositalarga  murojaat   qilish  ehtiyoji   tugiladi.  Hurmat  tamoyilining  keng  miqyosda
o rganilishi natijasida sotsiopragmatika mustaqil tadqiq sohasi  sifatida shakllandi.	
ʼ
Sotsiopragmatikada   hurmat   kategoriyasi   tamoman   o zgacha   talqinga   ega.	
ʼ
Ma lumki,     odatiy   talqinda   «hurmat»   tushunchasi   etiket,   odob   normalari   bilan	
ʼ 15boglanadi   va   bir   shaxsning   ikkinchisiga   nisbatan   e tiborli   bo lishi   anglashiladi.ʼ ʼ
Sotsiopragmatikada   esa   bu   hodisa   lisoniy   muloqot   jarayonida   faollashuvchi
kommunikativ   reja-strategiyalar   to plami   sifatida   qaraladi.   Bu   yo sindagi   tahlilda	
ʼ ʼ
e tibor   u   yoki   bu   vaziyatga   mos   tushadigan   kommunikativ   harakatlar   tanloviga	
ʼ
qaratiladi. Tanlov esa, lisoniy vositalarinng etiket normalaridan tashqari, normaga
zid   tomonlarini   ham   qamrab   oladi.   Sotsiopragmatikaning   shakllanishi   J.Lich,
G.Kasper, P.Braun, S.Levinson, J.Yul kabilar nomi bilan bogliq.Penelor Braun va
Stefen   Levinson   1987   yilda   nashr   etishgan   hurmat   tamoyiliga   bag’ishlangan
maxsus   risolada   «Sotsiolingvistika   pragmatikaga   tadbiq   etilishi   lozim»   degan
shiorni   olga   surishdi   .   Lisonning   tizimiy   ravishda   kontekst   bilan   bogliqligini
o rganish   pragmatikaning   vazifasidir.   Turli   ijtimoiy   maqomga   ega   bo lgan
ʼ ʼ
shaxslarning   turli   vaziyatlarda     ma lum   pragmatik   manbalardan   foydalanishi	
ʼ
sotsiolingvistik   tahlil   uchun   ham   muhimdir.   Ushbu   mualliflar   hurmat   tamoyilini
ziddiyatli   vaziyatlarni   bartaraf   etishga   yo naltirilgan   nutqiy   xattiharakat,   faoliyat	
ʼ
strategiyasi   sifatida   ta riflashadi.   Bunday   strategiyaning   faollashuvidan   maqsad	
ʼ
shaxs   qadriyatini,   hurmatini   saqlashdir.   Har   bir   inson   ijtimoiy   shaxsdir,   uning
jamoadagi   o rniga   nisbatan   shaxsiyati,   ijtimoiy   obrazi   belgilanadi.   Muloqot	
ʼ
aktlarida   adresatning   ijtimoiy   obrazini     e tiborga   olish   lozim,   aks   holda,   «shaxs	
ʼ
obraziga   tahdid»   yuzaga   keladi.   Yaxshisi,   ushbu   obrazni   saqlashga,   qadrlashga
harakat   qilgan   ma qul   .   Masalan,   qo shni   er-xotinlarning   janjali   jonga   tekkanda,	
ʼ ʼ
«Ey,   ovozlaringni   o chiringlar   sizlarning   dastingizdan   uyda   tinchlik   bormi,	
ʼ
yo qmi?»   desangiz,   ularning   shaxsiyatiga   tegishingiz   aniq.   Bunday   holda	
ʼ
«Qushnilar,   iltimos,   ko p   janjallashavermanglar,   bir   oz   hordiq   chiqarishga   imkon	
ʼ
bermayapsizlar!»   deyish   ma qulroqmikan?   Chunki   har   bir   inson   o z   shaxsiyatini	
ʼ ʼ
hurmat qiladi va shu qadrni boshqalardan ham kutadi. Biz o zgalarning hurmatini	
ʼ
saqlamoqchi   bo lsak,   ularning   ijtimoiy   qadrini,   imidjini   saqlashga   harakat	
ʼ
qilishimiz   kerak.   Pragmalingvistlar   «salbiy»   va   «ijobiy»   obrazlarni     farqlaydilar.
«Salbiy obraz» insonning mustaqil  bo lishga, erkin harakat qilishga, hech qanday	
ʼ
majburiylikka bo yin egmaslikka intilishidir.  	
ʼ А ytish joizki, ingliz tilidagi pe§ayue
so zi   bu   atamada   hech   qanday   «yomon»   ma nosini   anglatmaydi,   u   ushbu	
ʼ ʼ 16qo llanishda   rozShue   G ase   atamasi   tarkibida   roz1yue   «ijobiy»   tushunchasigaʼ ʼ
qarama-qarshi   qo yilmoqda.   RozShue   G ase   «ijobiy   obraz»,   o z   navbatida,	
ʼ ʼ ʼ
boshqalarga   ma qul   bo lishga,   yoqishga,   ularning   hurmatiga   erishishga   bo lgan	
ʼ ʼ ʼ
istakdir.   Boshqacha   aytsak,   «negativ   obraz»   alohidalikka,   mustaqillikka   intilish,
«ijobiy obraz» esa jamoada bo lish ehtiyojidir.	
ʼ
Muloqot jarayonida ishtirokchilar o zaro munosabatlar tengligini ta minlash	
ʼ ʼ
uchun   kommunikativ   maqsadga   mos   keladigan   harakatlar   rejasini   tuzadilar   va
ushbu   rejani   amalga   oshirish   imkonini   beradigan   lisoniy   vositalarni   tanlaydilar.
Kommunikativ   maqsad   ifodasi   ikki   yo sinda   kechishi   ma lum.   Bularning   biri
ʼ ʼ
intentsiyaning   yashirin   ifodasi   bo lsa,   ikkinchisi   fikrni   ochiq   izhor   qilishdir.	
ʼ
Yaqinda   o qituvchilarimizdan   biri   qiziq   bir   voqeani   hikoya   qilib   berdi:	
ʼ
Samarqandda   o tkazilgan   anjumanda   ishtirok   etish   uchun   kelgan   poytaxtlik   yirik	
ʼ
bir professor shahar markaziy univermagini aylanish istagini bildiradi-yu, yaqinda
nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan, lekin hozircha O А Kdan tasdiq olmagan
haligi   o qituvchimiz   unga   hamrohlik   qiladi.   Univermagda   poytaxtlik   mehmon	
ʼ
charm kurtkani yoqtiradi va uni kiyib, «Eh, attang, yetarlicha pul olib kelmabman-
ku»,   deb   hamrohiga   murojaat   qiladi.   Tagma noni   anglagan   suhbatdosh   to grisini	
ʼ ʼ
aytib   qo ya   qolibdi:   «Domla,   kechirasiz,   mening   ham   pulim   yo q».   P.Braun   va	
ʼ ʼ
S.Levinsonlar,   kommunikativ   maqsadni   ifodalash   yo llarining   farqiga   nisbatan	
ʼ
«salbiy   va   ijobiy   hurmat»ni   farqlashni   taklif   etadilar.   Ularning   birinchisida
o zgalarning   vaqtini   olayotganligi,   e tiborni   jalb   qilayotganligi   uchun,   ularga	
ʼ ʼ
yetkazilayotgan   «zarar»ning   o rnini   to ldirish   ehtiyoji   bajariladi.   Binobarin,	
ʼ ʼ
«Kechirasiz, band ekanlignngizni bilaman, lekin menga maqolani yozishga yordam
bera olmaysizmi?» Lekin xuddi shu iltimos intentsiyasi do stona vaziyatda, ijobiy	
ʼ
hurmat   sharoitida   boshqa   ko rinish   oladi:   «Menga   ushbu   matsolani   tugatishga	
ʼ
yordamlashib   yubor!»  Ikki   turdagi   hurmat   strategiyalarini   faollashtiruvchi   lisoniy
vositalar   tuzilishi   jihatidan   o zaro   farq   qiladilar.   Masalan,   salbiy   hurmat	
ʼ
strategiyasini   faollashtiruvchi nutqiy tuzilmalar struktura jihatidan mukammalroq
ko rinishga   ega   bo lib,   ular   ko pincha   bilvosita   nutqiy   aktlarni   ifodalovchi	
ʼ ʼ ʼ
tuzilmalar   (so roq   gap,   shart   mayli   va   hokazo)   vositasida   hosil   bo ladi.   Bilvosita	
ʼ ʼ 17ifodalanayotgan,   mazmunan   unchalik   aniq   bo lmagan,   odatda   shakliy   jihatdanʼ
uzun   nutqiy   tuzilmalarning   qo llanishi   so zlovchi   hurmat   va   qadriyatni   saqlashga	
ʼ ʼ
urinayotganidan   darak   beradi.   Yuqorida   nomlari   zikr   etilgan   mualliflar   hurmat
tamoyili   pragmatik   tahlilini   nazariy   jihatdan   asoslab   berishdan   tashqari,   ushbu
tamoyilni faollashtiruvchi vositalar, ularni qo llash mexanizmlarini tizimlashtirgan	
ʼ
holda   tavsiflashga   harakat   qilib   kelmoqdalar.   Eng   asosiysi,   bu   mavzudagi
izlanishlar uzluksiz davom etmoqda, ilmiy nashrlar soni tobora o sib bormoqda.	
ʼ
So zsiz,   hurmat   tamoyili   qoidalarining   muloqot   jarayonida   faollashuvi	
ʼ
boshqa   qator   sotsiopragmatik   hodisalar   qurshovida   kechadi.   Turli   tamoyil   va
qoidalarning   «uchrashuvi»   odatda,   muloqot   samarasiga   ijobiy   ta sir   o tkazadi,	
ʼ ʼ
ammo bunday «uchrashuv»lar ba zan ziddiyatli kechishi ham mumkin. Binobarin,	
ʼ
olijanoblik va kamtarlik qoidalari doimo ham o zaro hamroh bo la olmaydi, zero,	
ʼ ʼ
o ta   olijanoblik   maqtanchoqlikka   olib   keladi.   Maqtanchoqlik   va   kamtarlik   bir-	
ʼ
birini   inkor   etuvchi   xususiyatlardir.   Xuddi   shuningdek,   hamkorlik   tamoyiliga   oid
bo lgan   sifat   qoidasi   hurmat   tamoyilining   ma qullash,   tahsin   qoidasiga   mos
ʼ ʼ
kelmasligi   holatlari   uchraydi.   Biror   kishi   yoki   narsani   maqtayotib,   haqiqatdan
uzoqlashishimiz,   ya ni   ushbu   shaxsga   (narsaga)   unga   xos   bo lmagan   sifatlarni	
ʼ ʼ
«taqab»   qo yishimiz   ham   hech   gap   emas.   Boz   ustiga,   o ta   kamtarlik,   har   qanday	
ʼ ʼ
izohga rizolik ham sifat tamoyilidan chetlashishga, haqiqatdan uzoqlashishga olib
keladi.
Xullas, sotsiopragmatik tamoyil va qoidalarning matnda faollashuvi muloqot
maqsadiga   erishish   uchun   xizmat   qiladi.   Ushbu   tamoyil   va   qoidalarga   amal
qilishda ijtimoiy muhit va nutq vaziyati holatidan, ularni belgilovchi xususiyatdan
kelib   chiqmoq   darkor.   Muloqot   vaziyati   esa   bevosita   ma lum   ijtimoiy   guruh,	
ʼ
madaniyat uchun xos bo lgan norma nuqtai nazaridan baholanadi. Norma ma lum	
ʼ ʼ
sotsiumda   qabul   qilingan   ijtimoiy   xattiharakatlar   namunalarini   belgilab   beradi,   u
umumiy   qabul   qilingan   qoidalar   asosida   lisoniy   vositalar   tanlovini   boshqaradi.
Norma   hurmat   tamoyili   amaliyoti   uchun   tayanch   nuqtadir   va   kommunikativ
maqsad   ifodasi   shaklni   belgilab   beradi.   Eng   qizigi,   til   birliklari   qo llanishini	
ʼ 18belgilovchi   normalarning   o zlari   ham   umumiy   aksiologik   ko rsatmalarga   amalʼ ʼ
qiladilar.   Baholovchi   ko rsatmalar   esa   ko pincha   u   yoki   bu   madaniyatga   xos	
ʼ ʼ
bo lishadi.   Masalan,  	
ʼ А merika   madaniyatida   biror   kishi   to satdan   yiqilib   tushsa,	ʼ
uning   ahvolini   so rash   uchun  	
ʼ А re   you   ok   savolini   berish   mumkin.   А mmo   ushbu
iborani   o zbek   tiliga   «Hammasi   joyidami?»   qabilida   tarjima   qilsak,   yiqilgan	
ʼ
odamning   ustidan   kulgan,   uni   haqoratlagan   bo lamiz.   Bizning   madaniyatimiz	
ʼ
normasiga   binoan   «Hech   narsa   bo lmadimi?   Ogrimayaptimi?   Yordam   beraymi?»	
ʼ
qabilidagi savollar berish o rinlidir.	
ʼ
Norma - ijtimoiy hodisa, u hududlarda farqlanadi va tarixan o zgarib turadi.	
ʼ
Ma lumki,   XIX   asrda  	
ʼ А merika   va   Britaniya   xonimlari   fiziologik   atamalar
qo llanishida   juda   ehtiyotkor   bo lishgan,   ular     «ko krak»,   1eg   «son»,   «oyoq»,
ʼ ʼ ʼ
«tos»  kabi  so zlarni   qo llashdan  tortinganlar. O sha  davrda  	
ʼ ʼ ʼ А merika  yozuvchilari
Henri Jeyms va Edit Vartonlar t a k t § 1oue iborasini soiP;1p§ «xushomad qilmoq
(xonimlarga)»,   L¥001P§   «qiziqtirmoq,   yo ldan   urmoq»   ma nosida   qo llashgani	
ʼ ʼ ʼ
qo pol tuyulgan edi. Hozirgi kunda esa t a k t § 1oue jinsiy aloqani romantic ruhda	
ʼ
ifodalovchi   iboraga   aylangan.   Shuningdek,   yapon   tilida   «shi»   talaffuzidagi   ikki
leksema   mavjud,   ularning   biri   «o lim»   ma nosini   anglatsa,   ikkinchisi   esa   «4»	
ʼ ʼ
sonini bildiradi. Bunday o xshashlik ko pligi lisoniy noqulayliklarga sabab bo ladi:	
ʼ ʼ ʼ
bechora   yaponlar   sonlar   yoki   biror   mahsulot   bahosi   haqida   gap   ketganda,   «shi»
so zi o rniga tamoman boshqa manbaga ega bo lgan «yon» kalimasini ishlatadilar.	
ʼ ʼ ʼ
Eng   qizigi,  lisoniy   vositalar   tanlovi   va   muloqot   tamoyillarining   faollashuvi
so zlovchining   siyosiy   qarashlari,   qaysi   partiya   va   oqimga   mansubligi   bilan   ham
ʼ
bogliq ekan. Bunday holatlarda lisonning siyosiy o yinlar, janglar quroliga aylanib	
ʼ
qolishi   hech   gap   emas.   А dolf   Hitler   hukmronligi   davrida   voqelikdagi   barcha
predmetlar,   hodisalar   fashizm   goyalariga   nisbatan   tavsiflanganligi   ma lum.   Bu	
ʼ
goyaga   moslari   e tirof   etilib,   ularga   «oriy»   sifati   berilgan,   noma qullarini   esa	
ʼ ʼ
«nooriy»lar   qatoriga   qo shishgan.   Shu   yo sindagi   lisoniy   vositalar   va   nutqiy	
ʼ ʼ
muloqot strategiyasi tanlovi siyosiy libosdagi norma ta siridan boshqa narsa emas.	
ʼ
Buning   isbotini   biz   S.Hayakavaning   «Natsistlar   partiyasi   yangilik   agentligi» 19gazetasining 1937 yil 3 aprel sonidan keltirgan matn parchasi misolida ko rishimizʼ
mumkin   (Nauakasha   1976):   «Biz   har   bir   tovuq   bir   yilda   130140   tagacha   tuxum
berishini talab qilamiz.   А mmo bunday o sish natijasiga hozirgi paytda Germaniya	
ʼ
fermalarida   boqilayotgan   battol   tovuqlar   (pop   -   А giap-   noariy)   bilan   erishib
bo lmaydi.   Bu   noma qullarni   qiring   va   almashtiring»     Kulguli   emasmi?!   Nima	
ʼ ʼ
ham   qilardik,  lison   barchaga   bir   xilda  in om   etilgan,   ammo  undan   foydalanuvchi	
ʼ
shaxslar   turli-tuman.   Shu   sababli   ham   lisoniy   faoliyatni   keng   miqyosda,   turli
omillarga   bogliq   holda   o rgangan   ma quldir.  	
ʼ ʼ А fsuski,   hozirgacha   ayrim
tadqiqotlarda (ayniqsa, nomzodlik dissertatsiyalarida) lison faoliyatining u yoki bu
tomonlarini o rganishdan qochish, «bu soha lingvistik tahlil ob ekti bo la olmaydi»	
ʼ ʼ ʼ
degan   bahonalarni   qidirish   hollari   uchrab   turadi.   Lison   jamiyatda   mavjud  bo ladi	
ʼ
va   ma lum   ijtimoiy   muhitda   alohida   shaxslar   yoki   shaxslar   guruhi   tomonidan	
ʼ
qo llaniladi.   Demak,   lisoniy   faoliyatning   barcha   turlari   va   bu   faoliyatni	
ʼ
ta minlovchi   har   qanday   omil   lingvistik   tahlil   ob ekti   bo lishi   mumkin.   Bundan,
ʼ ʼ ʼ
ushbu faoliyat ijrochilari bo lmish kommunikantlar - muloqot shaxslari ham istisno	
ʼ
emas.   Nutqiy   muloqotda   inson   faktori   muhim   rol   o ynaydi   va   bu   faktor   muloqot	
ʼ
faoliyatini   rejalashtirish,   uni   voqelantirish,   uning   strategiyasini   amalga   oshirish
kabi amallarini boshqaruvchi ko rsatkichlardan biridir.	
ʼ
Struktur   tilshunoslikda   ham   «inson   faktori»   tushunchasi   amalda
bo lganligini   bilamiz,   ammo   strukturalistlar   ushbu   tushunchani   «bir   xil   nutqiy	
ʼ
sharoitdagi ideal so zlovchi»ga nisbatan talqin qiladilar va uni «lisoniy qobiliyat»	
ʼ
tushunchasi ta rifi bilan boglaydilar. Pragmalingvistik talqinda esa «inson faktori»	
ʼ
tushunchasi   batamom   o zga   ko rinish   oladi.   Muloqotning   shart-sharoiti   turlicha	
ʼ ʼ
bo lganligi   kabi   unda   «so zlovchi   va   tinglovchining   idroki,   maqsad,   asos,   aloqa	
ʼ ʼ
vositalari,   xulq-atvorning   maxsus   belgilangan   shakllari,   ifoda   mavzusi,
so zlashuvchilarning o zaro munosabatlariga xos xususiyatlar» (Iskandarova 1993:
ʼ ʼ
9)   bir   xilda bo lmaydi. Boz  ustiga,  bu  turdagi  ijtimoiy belgilar  barqaror   (doimiy)	
ʼ
va   o zgaruvchan   guruhlarga   ajraladi.  	
ʼ А ynan   shu   xususiyatlarga   nisbatan
pragmalingvistik   tahlil   uchun   «ideal   til   sohibi   -   so zlovchi»   tushunchasiga	
ʼ
tayanishdan   ko ra,   so zlovchining   shaxsiy-ijtimoiy   tavsifi   muhimdir.   Nutqiy	
ʼ ʼ 20muloqot   jarayonida   faollashuvchi   inson   faktori   bilan   bogliq   doimiy   va
o zgaruvchan xususiyatlar qatoriga professor V.V.Bogdanov quyidagilarni kiritadiʼ
(Bogdanov 1990)
 1) lisoniy qobiliyat;
 2) ma lum millatga mansublik; 	
ʼ
3)   ijtimoiy   -madaniy   statusi   (ma lum   ijtimoiy   guruhga   oidlik,   kasbi,   lavozimi,	
ʼ
ma lumoti, yashash joyi, oilaviy ahvoli);  	
ʼ
4)   biologik-fiziologik   ko rsatkichlari   (jinsi,   yoshi,   sog’ligi,   jismoniy   nuqsonlar	
ʼ
mavjudligi yoki yo qligi); 	
ʼ
5) ruhiy-psixologik turi (temperament, patologik ko rsatkichlari);	
ʼ
6)   vaziyatga   nisbatan   o zgaruvchan   ruhiy   holati   (kayfiyat,   muvaqqat   bilim,	
ʼ
maqsadi va qiziqishi); 
7) doimiy didi, qiziqish va odatlari; 
8) tashqi ko rinishi (kiyinishi, o zini tutishi, xulq-atvori).	
ʼ ʼ
Ushbu   qatorga   kiritilgan   belgilarning   o z   mazmuni   va   bajaradigan   vazifasi	
ʼ
jihatidan   bir   xilda   emasligi   ko rinib   turibdi.   Ularning   nutqiy   muloqot	
ʼ
mundarijasiga ta sir kuchi ham har xil. Jumladan, lisoniy qobiliyat belgisini olsak,	
ʼ
u   mazmundor   nutqiy   faoliyatning   asosiy   omilidir.   Tilni   bilmagan   shaxs   ushbu
faoliyatni ijro eta olmasligi aniq, ammo turli shaxslarning til bilish darajasi har xil.
Muloqotning   tekis   ko chishi   va   suhbatdoshlar   hamkorligi   yuzaga   kelishi   uchun	
ʼ
ularning   til   bilish   darajasi   nisbatan   bir   xilda   bo lgani   ma qul.   Bundan   tashqari,	
ʼ ʼ
muloqotning  samarasi  uchun  lisoniy  kodlar   tizimini  yuqori  darajada  bilish  yetarli
emasligini   unutmaylik.   Bu   samaraga   faqat   yuqorida   eslatilgan   sotsiopragmatik
tamoyillar   va   qoidalarga   to liq   amal   qilgan   holdagina   erishish   mumkin.   Shu	
ʼ
sababli  «lisoniy qobiliyat» tushunchasini  keng ma noda talqin qilish, uni «lisoniy	
ʼ
kod   va   muloqot   tamoyillari,   qoidalaridan   ijtimoiy   faoliyatda   foydalana   olish
ko nikmasi,   malakasi»   sifatida   ta riflasak,   ma qul   bo lar?   Menimcha,   «lisoniy	
ʼ ʼ ʼ ʼ 21qobiliyat»   va   keyingi   yillarda   qo llanilayotgan   «pragmalingvistik   qobiliyat»ʼ
tushunchalarini   alohida   tavsiflash   hamda   ularning   asosida   o zaro   farqlanadigan	
ʼ
hodisalar turadi, degan fikrning tugilishi noto gridir.	
ʼ
Lisoniy   qobiliyat   -   lisoniy   muloqotni   ta minlovchi   hodisadir,   bas,   shunday	
ʼ
ekan,   ushbu   tushuncha   til   tizimi   va   muloqot   tizimi   qonununiyatlarini   bilish,
ulardan amaliyotda foydalanish imkoniyatlarini qamrab oladi. Prof. V.V.Bogdanov
sanab   o tgan   belgilarning   ko pchiligi   kommunikantlarning   shaxsiy   sifati   bo lib,	
ʼ ʼ ʼ
ular biofiziologik va ruhiy xarakterga egadirlar. Masalan, sergap, tezda muloqotga
kirishib   ketadigan   kishilar   kamgaplardan   farq   qiladilar.   Odatda,   xolerik   va
sangviniklar   mahmadona,   muloqotga   intiluvchan   bo lishadi,   melanxolik   va	
ʼ
flegmatiklar esa kamsuxanliklari bilan ajralib turishadi, ular notanish kishilar bilan
muloqotga   kirishishga   qiynaladilar.   Kommunikantlarning   sifatlari   muloqot
tizimida qanchalik muhim  o rinni  egallamasin,  har  holda bu tizimning markazida	
ʼ
kommunikantlarning   ijtimoiy   roli   turadi.   Muloqot   ishtirokchilarining   aynan   shu
xarakteristikasi   nutqiy   faoliyatning   «qay   darajada   joriylanishiga   ob ektiv   va	
ʼ
sub ektiv ravishda o z ta sirini ko rsatuvchi omil bo lib xizmat qiladi» (Mo minov,	
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
Rasulov   2007).   Insonlarni   ma lum   guruhlarga   bo lish,   ijtimoiy   tabaqalashtirish	
ʼ ʼ
muammosi   bilan   sotsiologlar   muqaddam   shugullanib   kelishmoqdalar.   Rossiyada
tugilib   o sgan   va   sho rolar   davrida  	
ʼ ʼ А merikaga   quvgin   qilingan   jamiyatshunos
P.Sorokin   «ijtimoiy   tabaqalashtirish»   tushunchasini   insonlarning   alohida
guruhlarini   quyi   va   yuqori   tabaqali   sinflarga   ajratish   mazmunida   talqin   qiladi:
«Ushbuning (tabaqalashtirishning - Sh.S.) mohiyati, deb yozadi P.Sorokin, - huquq
va   imtiyozlar,   javobgarlik   va   vazifalar,   hukm   va   nufuzning   u   yoki   bu   jamoada
notekis   taqsimlanishidir»   (Sorokin   1992).   Ijtimoiy   tabaqalashtirish   muammosi
bilan   batafsil   shugullangan   G.Meyn,   M.Veber,   T.Parsons,   T.Shibutani,   R.Terner
kabi   olimlarning   ushbu   hodisani   nazariy   jihatdan   o rganish   borasidagi   xizmatlari	
ʼ
alohida. Xuddi shu olimlar ijtimoiy status (maqom) va ijtimoiy rol  tushunchalarini	
ʼ
farqlashni   taklif   qilishadi.   Sankt-Peterburg   universitetining   professori   V.F.
Serjantov   (1990:187)   ijtimoiy   status   «har   bir   alohida   shaxsning   jamiyat   umumiy
strukturasida egallagan o rni» bilan belgilanadi deb hisoblaydi. Shaxsning ijtimoiy	
ʼ 22statusiga   nisbatan   uning   jamiyatda   va   jamoada   tutgan   o rni   belgilanadi.   Ijtimoiyʼ
o rinni   farqlovchi   ko rsatkichlar   esa   shaxsning   kasb-hunari,   daromad   manbai,	
ʼ ʼ
boyligi,   ma lumoti   kabilardir.  	
ʼ А na   shu   ko rsatkichlarning   notekisligi   jamoa	ʼ
tuzilishidagi   bosqichlilikni   ta minlovchi   shaxslar   (yoki   guruhlar)   o rtasidagi	
ʼ ʼ
ijtimoiy   masofani   shakllantiradi.   Ijtimoiy   masofaning   u   yoki   bu   sarhadidagi
shaxslarning   tabaqalanishi   jamiyatdagi   imtiyozlar   taqsimotining   notekisligidir
(hukmdor-xizmatkor, boshliq-xizmatchi, ziyoli - savodsiz va hokazo.
Yuqorida   aytilganidek,   ijtimoiy   status   shaxsning   jamiyatda   tutgan   ijtimoiy
o rni   bilan   belgilansa,   ijtimoiy   rolning   mundarijasi   esa   unga   ushbu   jamiyatda	
ʼ
ajratilgan talablar majmuasidan iboratdir. Polyak sotsiologi Yan Shempanskiyning
ta rificha,   rol   «nisbatan   doimiy   va   o zaro   bogliq   harakatlar   tizimidir   va   bu
ʼ ʼ
harakatlar guruh a zolari uchun xos bo lgan u yoki bu tarzdagi namunalar asosida	
ʼ ʼ
bajarilgan   boshqalar   harakatlariga   javobdir».   Ijtimoiy   status   va   ijtimoyi   rol
tushunchalari   o zaro   bir-birini   to ldirishlari   haqida   yozgan   edim   (Safarov   1991:	
ʼ ʼ
131).   Sotsiolingvist   L.P.Kryuin   qiyosi   bilan   aytganda,   status   «u   kim?»   savoliga
javob   bersa,   shaxsning   rolini   aniqlash   uchun   «u   nima   qilayapti   yoki   qanday
faoliyat bilan band?» savoliga javob izlash kerak (Kryuin 1989: 134). Eng asosiysi,
shaxsning   ijtimoiy   mavqeiga   oid   ushbu   tushunchalar   til   tizimida   bevosita   o z	
ʼ
aksini   topadi.   Lisoniy   birliklarning   ma nosida   ijtimoiy   bo laklarning   mavjudligi	
ʼ ʼ
masalasi   semasiologlarni   anchadan   buyon   qiziqgirib   kelayotgan   bo lsa,	
ʼ
sotsiolingvistika   va   pragmalingvistikada   asosiy   e tibor   ijtimoiy   mavqega   oid	
ʼ
hodisalarning   muloqot   tizimidagi   o rniga   qaratilmoqda.   Keyingi   yillarda   izchil	
ʼ
taraqqiy   etayotgan   gender   tilshunosligining   asosiy   tadqiq   ob ekti   aynan   ijtimoiy	
ʼ
belgi   bo lmish   jins   hodisasining   lisoniy   faoliyatda   aks   etishi   muammosidir.	
ʼ
Voqelik   til   tizimining     archa   sathlarida,   lisoniy   faoliyatning   turli   bosqichlarida
turlicha   aks   etadi.   Voqelikning   lisoniy   aksi,   nafaqat,   insonning   lisonda   ifoda
topadigan tajribasidan iborat, balki uning shaxsining muloqot jarayonidagi ifodasi
hamdir. Har bir shaxsning muloqot jarayonidagi ishtiroki uning ijtimoiy mavqeiga,
bajarayotgan   vazifasi,   egallagan   o rniga   nisbatan   kechadi.   Demak,	
ʼ
kommunikantlarning ijtimoiy mavqei va shaxsiy psixofiziologik xususiyatlari bilan 23bogliq   belgi-larning   muloqot   jarayonidagi   ifodasini   o rganish   lison   va   voqelikʼ
munosabati   muammosi   ilmiy   tahlil   uchun   muhimdir.   Ushbu   mavzu   u   yoki   bu
darajada   Yu.N.Karaulov   (1987),   I.P.Susov   (1989),   Ye.V.Sidorov   (1989),
G.G.Pocheptsov   (1986),   Sh.Iskandarova   (1993),   S.Mo minov   (1997),   U.Labov
ʼ
(974),   D.Hayms   (Nushez   1964),   V.   Nipold   (   1970)   kabilarning   tadqiqotlarida
yoritilgan.   А yniqsa,   Volgograd   pedagogika   universitetining   professori
V.I.Karasikning   bu   mavzu   tadqiqiga   qo shgan   hissasi   alohidadir   (Karasik   1989;	
ʼ
1992). Shaxs ijtimoiy mavqeini farqlash uning kommunikativ faoliyatini o rganish	
ʼ
uchun muhimdir. Ijtimoiy status va rollardagi farqlar albatta muloqot birliklarining
sotsiopragmatik xususiyatlarida «iz» qoldiradi. Dunyodagi barcha tillarda bevosita
muloqot   ishtirokchilarining   ijtimoiy   maqomiga   ishora   qiladigan   nutqiy   muloqot
shakllari   mavjudligini   bilamiz.   Bu   shakllarda   yuqori   darajada   ifodalangan
ijtimoiydeyktik axborot mavjud va ular qat iy tartibli tizimlarda (parlamaent, sud,	
ʼ
armiya, diplomatiya, kabilar) faollashadilar. Masalan, diplomatiya muloqoti asosan
xalqaro   munosabatlar   normalari   ko rsatmalari   doirasidagi   rollar   ijrosidan   iborat.	
ʼ
Shuning   uchun   ham   diplomatlar,   yagona   bir   «ijtimoiy   maydon»   vakillari   sifatida
qat iy reglamentdagi ijtimoiy statusli munosabat talablariga javob beradigan nutqiy	
ʼ
harakatlarni   bajaradilar   (Safarov   2000).   Siyosiy   muloqot   doirasida   esa   qat iy	
ʼ
norma   talablari   bilan   bir   qatorda,   nutqiy   shakllar   tanlovida   bir   oz   bo lsa-da,	
ʼ
erkinlik   seziladi.   Chunki   siyosiy   arbob   adresant   -   tinglovchilarga   tezkor   ta sir	
ʼ
o tkazish uchun, muloqot strategiyasini saqlagan holda, uning ijrosini ta minlovchi	
ʼ ʼ
turli vositalardan foydalanishga harakat qiladi, lisoniy faoliyat amallari shakllarini
o zgartirib turadi (Shengal 2000; Omen 2000).
ʼ
Lisoniy   faoliyat   jarayonida   muloqot   shakli   va   til   birliklarining   tanlovida
suhbatdoshning ijtimoiy tabaqasi inobatga olinadi.   А mmo bunday tabaqalashtirish
ko p   hollarda   nutq   vaziyati   bilan   bogliqdir.   Ishtirokchilarning   ijtimoiy
ʼ
tabaqalanishiga   nisbatan   simmetrik   va   nosimmetrik   vaziyatlar   farqlanadi   (Kryuin
1989).   А yrim   olimlar   bu   hollarda   «gorizontal   va   vertikal   vaziyatlar»
tushunchalarini qo llashni ma qul ko rishadi va bunda hukmdorlik, nufuz inobatga	
ʼ ʼ ʼ
olinsa,   tabaqalashtirish   vertikal   tus   oladi,   ijtimoiy   mavqe   masofasi   nazarga 24tutilganda,   gorizontal   tabaqalashtirish   yuzaga   keladi.   Menimcha,   ushbu
vaziyatlarning   bu   turdagi   farqlanishi   ularning   ishtirokchilari   o rtasidagiʼ
munosabatlarning   xususiyatlari   bilan   bogliq.   Zero,   muloqot   muhiti   o zo zidan,
ʼ ʼ
mavhum holda simmetrik yoki nosimmetrik ko rinish ololmaydi.	
ʼ
Muloqot   ishtirokchilarining   munosabati,   ular   bajarayotgan   ijtimoiy   rol
asimmetrik   (notekis)   bo lsa,   odatda,   kommunikatsiya   tamoyili   qoidalariga   qat iy	
ʼ ʼ
amal   qilish   talab   qilinadi.   Tobe   o rindagi   kommunikant   nutqiy   harakat   tanlovi	
ʼ
qoidalariga   so zsiz   amal   qilishi   lozim.   Masalan,   tobe   shaxs   o z   xo jayini   yoki	
ʼ ʼ ʼ
boshligiga   iltimos,   shikoyatini   aniq   yetkazishi   lozim.   А ks   holda,   «Nega   buncha
guldiransan,   anitsrots   gapirsang-chi!»   qabilidagi   tanbehni   olishi   hech   gap   emas.
Xuddi   shuningdek,   boshliqqa   so z   qaytarish,   uning   gapini   bo lish   nimalarga   olib	
ʼ ʼ
kelishi   ham   ma lum.   Umuman,   birovga   bo ysunishi   kerak   bo lgan   shaxsning	
ʼ ʼ ʼ
sergap   bo lishi   muloqotda   hurmat   tamoyilidan   chekinishdan   boshqa   narsa   emas.	
ʼ
Bekorga   «ta bi   gapirgan   yaxshi,   indamagan   –   undan   yaxshi»   yoki   «Gap   bilan	
ʼ
shoshma,   ish   bilan   shosh»   hikmatlari   paydo   bo lmagan   (Shomaqsudov,	
ʼ
Shoraxmedov   1990).   Ko p   so zlash,   axborotni   batafsil   bayon   qilish   yuqori	
ʼ ʼ
tabaqadagilar   huquqi,   tobe   shaxs   esa   «quloq   osgani»   ma qulroq.   Shuning   uchun	
ʼ
ham   sukutni   alohida   nutqiy   akt   sifatida   ajratish   va   uning   vositasida   bir   qator
kommunikativ   maqsad-mazmunni   ifodalash   mumkin   (Krestinskiy   1990).   Sukut
saqlash   muloqotda   o ziga   xos   lisoniy   belgi   vazifasini   o taydi   va   turli   nutqiy	
ʼ ʼ
harakatlarni   ifodalash   vositasi   bo la   oladi.   Muloqotda   sukut   saqlash   bilan   bir	
ʼ
qatorda,   maqsadli   harakat   namunasi   hamdir.   Buning   izohi   sifatida   «Mehrobdan
chayon» romani qahramonlarining o zaro suhbatidan misol keltirish mumkin:
ʼ
...Ra no otasining to yga ketgani va so zini aytdi.	
ʼ ʼ ʼ
А nvar kulimsiradi.
-Uch   savat   hovlida   ikkimiz   yolgiz   solsak   sanday   baxt   bu?..   Bo lmasa   men	
ʼ
darbozani zanjirlab kelay.
-Ha... zanjirlab keling... 25-Nega achchig’lanasan,  yaxshi  siz, men ichkari  kirsam, mehmonxonaning yolg’iz
qolishini o ylamaysanmi?ʼ
Ra no istehzolandi.	
ʼ
-Men sizni ichkari taklif qilgani chiqmadim, nima osh qilishni so ragali chiqdim.	
ʼ
-Maqsadingga tushunib turibman, ammo sen yolgizzerikmagil deyapman.
-Men.... zerikmayman....qanday osh qilay?
-Qaysi xilini buyursam ekan? - deb o z-o ziga savol berdi 	
ʼ ʼ А nvar.
  -Ubraga   uquving   yo q,   palovni   lanj   qilasan,   somsani   yopolmaysan,   tuppani	
ʼ
kesolmaysan,   senga   qayla   buyurgandan,   atala   qil   degan   yaxshi,   chunki   eziltirib
yuborasan,   manti   to grisida   o ylash   ham   ortiqcha...   Yana   shu   holda   qanday   osh	
ʼ ʼ
qilay,  deb do’q urganing qiziq.
-Men uquvsiz bo lsam, o zingiz osh qiling.	
ʼ ʼ
-Men   ham   osh   qilishni   yaxshi   bilmayman,   shuning   bilan   birga   do q   ham	
ʼ
urmayman,- dedi  А nvar. 
- Lekin ikki yorti bir butun bo lsak, ehtimol yaxshi osh qilarmiz... Sen borib	
ʼ
o choq   harakatini   ko raber,   sabzi-piyoz   to g’ragini   menga   qo y,   xo bmi,   yaxshi	
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
siz?
Ra no   javob   bermadi,   o pka   namoyishi   ostida   ichkari   jo nadi.  
ʼ ʼ ʼ А nvar   kulgi   orasi
tashqariga chiqdi... (,,Mehrobdan chayon’’. 1992)
А nvar   va   Ra no   o rtasidagi   munosabat   asimmetrik   xususiyatga   ega   bo lsa-da,	
ʼ ʼ ʼ
muloqot   harakatlarida   bu   tenglik   o z   aksini   to liq   topmaydi.   Uzbek   nutq   odobi	
ʼ ʼ
qoidalari   o zigaxos   (Iskandarova   1993;   Mo minov   1997):   qizlar   nutqi   iffat,   ibo	
ʼ ʼ
etikasi doirasida shakl topadi va voqelanadi.
Shu sababli, kattalar  va yigitlar  beradigan  savollarga qizlar  bilvosita javob berish
yo lini   izlaydilar,   ba zan   sukut   saqlab   qo ya   qolishadi.   Nutqiy   vaziyat   simmetrik	
ʼ ʼ ʼ 26munosabat   doirasida   yuzaga   kelsa,   fikr   izhori   ancha   ochiq,   kommunikativ
maqsadlar
aniq ifodalanayotgan nutqiy harakatlar ijrosida kechadi:
-Bugun handay bahonani o ylab kelayapsiz? - deya qarish oldiu (xotin).ʼ
-Obbo1 dhirning tishlari gijirlab ketdi. 
- Yaxshi gap yo q ekanda bu uyda. Qachon qarasa, tergagani tergagan.	
ʼ
-Tergashimga asos bor, - dedi Go zal tap tortmay.	
ʼ
  -Qolaversa,   yaxshi   gapga   qorin   to ymaydi   (Zulfiya   Qurolboy     qizi.   ,,Yovuzlik	
ʼ
farishtasi’’.).
А mmo simmetrik vaziyatda ham muloqot tagma noli, to’mtoq iboralar vositasida,	
ʼ
lo nda ifodada kechishi hech ham istisno emas:	
ʼ
-Ovqating tayyormi?
-Yo q.	
ʼ
-Nima sababdan?
-Bilmayman.
-Istamadingmi ?
-Ha.
-Nega?
-Shunday.
Nutqiy   muloqotning   yuqorida   eslatilgan   hamkorlik   va   hurmat   tamoyillari   asosan
tinglovchi   –   adresantning   «foydasi»ni   ko zlovchi   tamoyillardir.   Bu   tamoyillar	
ʼ
simmetrik va nosimmetrik nutqiy vaziyatlarda bir xilda faollashadilar. Shaxslararo
muloqot jarayonida so zlovchi o z foydasini ham unutmaydi, u o z shaxsiyatining	
ʼ ʼ ʼ
qimmatini ko rsatishga, o z hurmatini saqlashga urinadi. Shaxsiy qadrini saqlashga	
ʼ ʼ
yo naltirilgan   tamoyil   ko pincha   nosimmetrik   munosabatlar   vaziyatida   namoyon	
ʼ ʼ 27bo ladi.   Ushbu   tamoyil,   masalan,   kinoya   mazmunidagi   nutqiy   harakatlar   ijrosidaʼ
faollashadi,   chunki   tabaqa   pillapoyasida   yuqoriroq   o rin   egallagan   shaxs   -	
ʼ
so zlovchi pastki pogonada turgan tinglovchiga kinoya vositasida ta sir o tkazishga	
ʼ ʼ ʼ
harakat   qiladi.   Kinoya   qo pollik   va   qat iyatni   bir   oz   bo lsa-da,   yumshatish	
ʼ ʼ ʼ
imkonini   beradi.   Maslahat   mazmunidagi   nutqiy   akt   ham   ko pincha   muloqot	
ʼ
asimmetrik   sharoitda   ko chayotganda   hosil   bo ladi.   T.Hadsonning   ta kidicha,	
ʼ ʼ ʼ
maslahatga   ehtiyoj   suhbatdoshlardan   biri   qiyin   holatga   tushganda   tugiladi   va
maslahat beruvchi shaxs uni qo llab-quvvatlashga urinadi (Nayzop 1990). Demak,	
ʼ
maslahat berish huquqiga ijtimoiy mavqei yuqori bo lgan (bu mavqe doimiy yoki	
ʼ
turli   sharoitlarga  nisbatan  o zgaruvchan  bo lishini   ham  unutmaylik)  shaxs   egadir.	
ʼ ʼ
Maslahat vaziyatining o zgarib turishi sababli bo lsa kerakki, so zlovchi o z fikrini	
ʼ ʼ ʼ ʼ
yetkazishda   unchalik   qat iyat   bildirmasdan,   o zini   xolisona   tutishga,   betarafdek
ʼ ʼ
ko rsatishga   harakat  qiladi.  	
ʼ А garda qat iylik ko rsatilsa,   xolislikdan  yiroqlashilsa,	ʼ ʼ
avtoritar   vaziyat   yuzaga   kelib,   munosabatlarning   nosimmetrikligi   kuchayadi.
Buyruq,   farmoyish,   ko rsatma   kabi   avtoritar   xususiyatga   ega   bo lgan   nutqiy	
ʼ ʼ
faoliyat   jarayonida   tinglovchi   bo lgusi   harakatni   tanlash   ixtiyoridan   qariyb	
ʼ
mahrum,   u,   so zsiz,   ijroga   mahkum.   Bunday   sharoitda   muloqot   hamkorligi	
ʼ
buziladi,   u   bir   tomonlama   hamkorlik   tusini   oladi.   Direktiv   nutqiy   harakatlarning
qat iyligi   «talab  ijrosi   uchun  ajratilgan   vaqtni   chegaralash   yo li   bilan   belgilanishi	
ʼ ʼ
mumkin   (Pushkin   1990).   Masalan,   «Zudlik   bilan   yetib   keling!»,   «Hoziroq   javob
qaytaring!»,   «Bir   hafta   muddatda   ijrosi   ta minlansin/»   kabi   farmoyishlar	
ʼ
ko rsatilgan vaqtda bajarilishi lozim.	
ʼ 28Xulosa   o’rnida   shuni   aytish   lozimki,   olamning   rang-barang   va   unda
kechayotgan voqe-hodisalarning turli-tuman bo lgani kabi muloqot vaziyatlari hamʼ
turli   xususiyatlarga   egadir.   Ular   har   xil   sharoit,   muhitlarda   hosil   bo ladilar,	
ʼ
muloqot   ishtirokchilarining   munosabatlari   ijtimoiy   mavqega   bir   xilda   ega   bo la	
ʼ
olmaydi.   А ynan   shu   turli-tumanlik   muloqot   tizimining   sotsiopragmatik
ko rsatkichlarini, ijtimoiy deyksis qobigini tashkil qiladi.	
ʼ
Sotsiopragmatik   belgilarni   e tiborga   olmaslik   nutqiy   harakatlar   jo yaliligi	
ʼ ʼ
tamoyilining   talablari   buzilishiga   olib   keladi.   Professor   N.Mahmudov   yaqinda
e lon   qilgan   maqolasida   nutqning   jo yalilik   sifatini   ta minlash   uchun   so zlovchi,	
ʼ ʼ ʼ ʼ
ifodalamoqchi   bo lgan   mazmundan   tashqari,   nutqiy   vaziyatni,   tinglovchi	
ʼ
xususiyatlarini, uning ijtimoiy maqomi, madaniy ma rifiy saviyasi kabi faktorlarni	
ʼ
nazardan qochirmasligi lozimligini yana bir karra uqtirdi. Olim jo yalilik tamoyili	
ʼ
talabi   qondirilmaganligi   qanday   oqibatga   sabab   bo lishini   kichkintoylarga	
ʼ
«Soglikda       ko rishaylik!   Omon   bo lsak,   albatta,   ko rishamiz!»   kabi   rasmiy	
ʼ ʼ ʼ
muloqot   shaklidagi   jumlalarni   o rgatishga   intilish   mavjudligi   misolida   izohlab	
ʼ
berdi   (Mahmudov   2007).   Haqiqatdan   ham,   nutq   vaziyati,   suhbatdoshlarning
ijtimoiy   mavqei,   ular   bajaradigan   nutqiy   harakatlarning   axloqiy-ma naviy	
ʼ
normalarga oid xususiyatlari kabilar muloqot tizimining muhim belgilaridir. Ularni 29to liq   bir   majmua   sifatida   tadqiq   qilish   pragmalingvistikaning   dolzarbʼ
vazifalaridandir. 
Foydalanilgan adabiyotlar :
1.Shaxriyor Safarov. ,,Rragmalingvistika" Toshkent, 2008. 
2. Ma'rufjon Yo'ldoshev. ,,Badiiy matn lingvopoetikasi". Toshkent, 2008. 
3. Mamajonov A. Abdupattoev M. ,,Matn sintaksisi" Farg'ona, 2002.
4. Hakimov M. K. ,,O'zbek  tilida vaqt  ma'noli  lug'aviy birliklar  va ularning matn
shakllantirish imkoniyatlari". Farg'ona, 2004. 
5.Qo'ng'urov   R.   Begmatov   E.   Tojiyev   Y.   ,,Nutq   madaniyati   uslubiyat   asoslari"
Toshkent, 1992. 
6.   Nurmonov   A.   Mahmudov   N.   Ahmedova   A.   So'lixojayeva   S.   ,,O'zbek   tilining
mazmuniy sintaksisi". Toshkent, 1992.
 7. Nurmonov A. Hakimov M. ,,Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi". ,,
O'zbek tili va adabiyoti". Toshkent 2001. 
8. Abdurahmonov X, Mahmudov N. ,,So'z estetikasi", Toshkent, 1981.  309.   O'rinboyev   B.   Qo'ng'urov   R.   Lapasov   J.   ,,Badiiy   matnning   lingvistik   tahlili",
Toshkent, 1990. 
10. Lapasov J. ,,Badiiy matn va lisoniy tahlil"  Toshkent, 1995.
                           Internet manbalari:
1 . www . google . com ;
   2.. ziyo . uz

1 Muloqotning intensial tahlili Kirish. 1.1. Pragmalingvistika va muloqot haqida tushuncha 1.2. Samarali muloqot qoidalari va tamoyillari Asosiy qism: 2.1. Pragmalingvistikada lisoniy muloqotning samarali kechishini ta'minlash 2.2. Muloqotning intensial tahlili Xulosa . Foydalanilgan adabiyotlar.

2“Pragmatika’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo’lib, u Sokratdan oldingi davrlarda ham qo’llanishda bo’lgan va keyinchalik uni J.Lokk E.Kant kabi faylasuflar Aristoteldan o’zlashtirganlar. Shu tariqa falsafada pragmatizm oqimi yuzaga kelgan. Bu oqimning asosiy taraqqiyot davri XIX-XX asrlardir. Ayniqsa, XX asrning 20-30- yillarida pragmatizm g’oyalarining keng targ’ibi aniq sezila boshladi. Am е rika va Yevropada bu targ’ibotning keng yoyilishida Ch.Pirs, R.Karnap, Ch.Morris, L.Vitgenshteyn kabilarning xizmatlarini alohida qayd etmoq kerak. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Amerikada hukmron bo’lgan falsafiy pragmatizm yo’nalishining asoschilaridan biri Charlz Pirs edi. Ushbu falsafiy tizimning asosiy g’oyasi semiotik belgining ma’no-mazmunini ushbu belgi vositasida bajarilayotgan harakatning samarasi, natijalari, muvaffaqqiyati bilan bog’liq holda o’rganishdir. Bu tamoyil muallifi Ch.Pirs birinchilardan bo’lib, belgi nazariyasi doirasida kommunikativ faoliyat subyekti omilini inobatga olish lozimligini uqtirdi. Pragmalingvistika tilshunoslikning mustaqil yo’nalishi sifatida o’tgan asrning 60-70-yillarida shakllandi. 1970-yilda Dordrext shahrida “Tabiiy tillar pragmatikasi”(Pragmatics of natural languages) mavzusida xalqaro konferensiya bo’lib o’tdi. Ushbu anjumanda o’qilgan ma’ruzalar to’plamining muharriri, Tell-Aviv unversitetining professori I.Bar – Hille lning “So’z boshi”da qayd qilishicha, anjuman ishtirokchilari yakdillik bilan “Tabiiy til vositasida bajariladigan muloqotning pragmatik xususiyatla ri ushbu muloqotning sintaktik va semantik xususiyatlari kabi lingvistik nazariyasi doirasida o’rganilishi lozim”degan xulosaga kelishdi (Vsr-Hilel 1971: V-VI ). Pragmatikaning “Qayta tuzilish davri” deb e'tiirof etilgan xuddi shu paytdan boshlab, xorijiy tilshunoslikda haqiqiy pragmatik ko’tarilish yuzaga keldi. Bu mavzuga oid qator anjumanlar, yig’ilishlar o’tkazildi, chop qilinayotgan to’plamlar, ilmiy tadqiqotlarning chegarasi yo’q, Gournal of Pragmatics tom ma'noda xalqaro nashrga aylandi. Pragmalingvistikaning predmetini aniqlashga ilk bor ahd qilganlardan biri G.Klaus edi. U pragmatikani ”belgilar va ushbu lisoniy belgilarni yaratuvchi, uzatuvchi hamda qabul qiluvchi shaxslar o’rtasidagi munosabatlarni o’rganuvchi’’ fan sifatida ta’riflaydi. Ushbu ta’rifdan ko’rinib turibdiki, pragmatikaning predmetini

3aniqlashda G. Klaus ham boshqa semiotiklar kabi belgi va uni idrok etuvchi interpretator munosabatidan uzoqlashmaydi, hatto uning “pragmatika dastlabki o’rinda lisoniy belgilarning psixologik va sotsiologik tomonlarini o’rganuvchi nazariyadir”, degan xulosasi ham pragmatika tushunchasini tor ma’noda tavsiflashdan boshqa narsa emas. J.Layonz tilshunoslarining 12-xalqaro konferensiyasida (Vena,1977) pragmalingvistikaning predmetini aniqlash va uning ta’rifini berishga harakat qildi: ”Pragmatika tinglovchini uzatilayotgan axborotni xuddi so’zlovchi istaganidek qabul qilishga undash maqsadi uchun mos keladigan lisoniy birliklarning kommunikatsiyada qo’llanishini tavsiflaydi.Bu pragmatika lisoniy vositalarning shaxslararo muloqatdagi rolini aniqlash bilan shug’ullanadi, deyish demakdir” (Proceedings 1978: 26). Ushbu ta’rifning asosida lisoniy harakatdagi ko’zlanayotgan maqsad va unga erishish vositasi o’rtasidagi munosabat turibdi. “Sabab – motiv – maqsad” zanjiri nutqiy faoliyat rejasini shakllantiradi va uning voqelanishini ta’minlaydi. Xuddi shu narsa A.Kasherni pragmalingvistik tahlilning asosiy maqsadini “qo’yilgan maqsadga erishishda lisoniy vositalardan foydalanishni ta’minlovchi insonga xos bo’lgan qobiliyat qoidalarini” yoritish va tushuntirish deb tasvirlashga undaydi. (Kasher 1979: 38) Pragmalingvistikani tilshunoslikning mustaqil sohasi sifatida ajratish va uning o’zgarish ob’ekti, predmetini aniqlash uchun lisoniy bir liklardan turli kommunikativ muhitda pragmatik qiymati, “bahosi”, mundarijasining namo yon bo’lishini taminlovchi omillarni izlamoq darkor. Lisoniy bir liklardan har qanday sharoitda namoyon bo’ladigan belgilari ularning ontologik vazifaviy (funksional) xususiyatlari namunasidir. Shunday qilib, pragmatikaning umumiy ta’rifini quyidagicha tasavvur qilish mumkin: pragmatika tilshunoslikning alohida sohasi bo’lib, uning tadqiqot doirasida muloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish, ularni qo’llash hamda ushbu qo’llanishdagi bir liklarning muloqot ishtirokchilar iga ta’sir i masalalari o’rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya shart - sharoitlariga nisbatan, keng ma’nodagi kontekst sifatida o’rganiladi. Lisoniy hodisalarning bu yo’sindagi tahlili ularning qo’llanishidagi u yo ki bu muhitda mavjud bo’lgan to’siqlar, chegara lanishlarni ham aniqlashga imkon beradi.

4Lingvistik tahlilning asosiy g’oyasi ham lisonning tab iatini uning amaliy faoliyatda qo’llanishiga nisbatan yoki boshqacha aytganda, bajarayotgan vazifasi doirasida aniqlashdir. Aynan vazifa (funksiya) tushunchasi lison tahliliga pragmalingvistik yondashuvning poydevoridir. Aminmizki, pragmalingvistikaning xuddi shu yo’nalishdagi taraqqiyoti nazariy tilshunoslik va amaliy kommunikatsiya o’rtasida mavjud bo’lib turgan “uzilish”larni bir oz toraytiradi.

5 Samarali muloqotning tamoyil va qoidalari Muloqotning samarali kechishi ma lum qoidalar, muomala tamoyillarigaʼ amal qilish bilan bogliq. Dunyo xalqlari muloqot odobi, muomala mas uliyatiga ʼ oid minglab maqol-matallar yaratganlar, bu borada behisob nodir asarlar bitilgan. Jumladan, sharq milliy madaniyati durdonalari bo lmish «Qutadg'u bilig», ʼ «Qobusnoma», «Hibatul haqoyiq» kabi madaniy yodgorliklar, buyuk mutafakkirlar Kaykovus, Yusuf Xos Hojib, А hmad Yassaviy, А hmad Yugnakiy, А lisher Navoiy, So fi Olloyor kabilarning asarlari bunga misoldir. Kaykovusning «Qobusnoma»da ʼ keltirgan quyidagi pandlarini eslaylik: «Gar so zni va hunarni yaxshi bilsang ham ʼ hech bir so zni sindirmagil, to gri ta rif qilgil va uni bir rangda aytgil: xosga xos ʼ ʼ ʼ so z, omiyga omiy so z degil, toki u hikmatga muvofiq bo lsun va eshitgan kishiga ʼ ʼ ʼ ogir kelmasin, yo qsa so zingni dalil va hujjat bilan ham eshitmagaylar. Undin ʼ ʼ so ng ularning rizosiga qarab so zlagil, to salomat bo lgaysan» (Kaykovus 1994). ʼ ʼ ʼ Eng asosiysi, bu an analar hozirgacha davom etmoqda va nutq mas uliyati, ʼ ʼ muloqot odobi, so zlashish madaniyati kabi masalalar doimiy ravishda o zbek ʼ ʼ olimlarining diqqat markazida bo lib kelmoqda (Begmatov 1980; O rinboev, ʼ ʼ Soliev 1984; Mo minov 1997; Iskandarova 1993 va boshqalar). ʼ Pragmalingvistikada lisoniy muloqotning samarali kechishini tizimli ravishda tadqiq qilish lozimligini asoslashga harakat qilganlardan biri H.Graysdir. U 1967 yilda Harvardda o qigan ma ruzalarida lisoniy muloqot oqilona va umumqabul ʼ ʼ qilingan tamoyillarga rioya qilingandagina samarali kechishi mumkinligini uqtirdi. H.Grays ta limotiga binoan kommunikativ faoliyat asosini o zaro hamkorlik ʼ ʼ tamoyili tashkil qiladi. Bu umumiy tamoyil quyidagicha ta riflanadi: «Muloqot ʼ dialogining ushbu bosqichida sening kommunikativ ulushing muloqot maqsadi va vaziyati talabiga javob berishi kerak» (Og1se 1975). Hamkorlik (sooregayop) hosil bo lishi uchun muloqot ishtirokchilari to rt asosiy tamoyilga (H.Grays iborasi bilan ʼ ʼ aytganda, tax1t - maksimalarga) amal qilmoqlari darkor. Ushbu tamoyillarning o zaro farqi axborotning qay yo sinda uzatilishi bilan bogliq. Ma lumki, axborot ʼ ʼ ʼ almashinilishi jarayonida miqdor, sifat, muqobillik va muomala tarzi muhim rol ь