Muloqotning intensial tahlili
![1 Muloqotning intensial tahlili
Kirish.
1.1. Pragmalingvistika va muloqot haqida tushuncha
1.2. Samarali muloqot qoidalari va tamoyillari
Asosiy qism:
2.1. Pragmalingvistikada lisoniy muloqotning
samarali kechishini ta'minlash
2.2. Muloqotning intensial tahlili
Xulosa .
Foydalanilgan adabiyotlar.](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_1.png)
![2“Pragmatika’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo’lib, u Sokratdan
oldingi davrlarda ham qo’llanishda bo’lgan va keyinchalik uni J.Lokk E.Kant kabi
faylasuflar Aristoteldan o’zlashtirganlar. Shu tariqa falsafada pragmatizm oqimi
yuzaga kelgan. Bu oqimning asosiy taraqqiyot davri XIX-XX asrlardir. Ayniqsa,
XX asrning 20-30- yillarida pragmatizm g’oyalarining keng targ’ibi aniq sezila
boshladi. Am е rika va Yevropada bu targ’ibotning keng yoyilishida Ch.Pirs,
R.Karnap, Ch.Morris, L.Vitgenshteyn kabilarning xizmatlarini alohida qayd etmoq
kerak. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Amerikada hukmron bo’lgan falsafiy
pragmatizm yo’nalishining asoschilaridan biri Charlz Pirs edi. Ushbu falsafiy
tizimning asosiy g’oyasi semiotik belgining ma’no-mazmunini ushbu belgi
vositasida bajarilayotgan harakatning samarasi, natijalari, muvaffaqqiyati bilan
bog’liq holda o’rganishdir. Bu tamoyil muallifi Ch.Pirs birinchilardan bo’lib, belgi
nazariyasi doirasida kommunikativ faoliyat subyekti omilini inobatga olish
lozimligini uqtirdi. Pragmalingvistika tilshunoslikning mustaqil yo’nalishi sifatida
o’tgan asrning 60-70-yillarida shakllandi. 1970-yilda Dordrext shahrida “Tabiiy
tillar pragmatikasi”(Pragmatics of natural languages) mavzusida xalqaro
konferensiya bo’lib o’tdi. Ushbu anjumanda o’qilgan ma’ruzalar to’plamining
muharriri, Tell-Aviv unversitetining professori I.Bar – Hille lning “So’z boshi”da
qayd qilishicha, anjuman ishtirokchilari yakdillik bilan “Tabiiy til vositasida
bajariladigan muloqotning pragmatik xususiyatla ri ushbu muloqotning sintaktik va
semantik xususiyatlari kabi lingvistik nazariyasi doirasida o’rganilishi
lozim”degan xulosaga kelishdi (Vsr-Hilel 1971: V-VI ). Pragmatikaning “Qayta
tuzilish davri” deb e'tiirof etilgan xuddi shu paytdan boshlab, xorijiy tilshunoslikda
haqiqiy pragmatik ko’tarilish yuzaga keldi. Bu mavzuga oid qator anjumanlar,
yig’ilishlar o’tkazildi, chop qilinayotgan to’plamlar, ilmiy tadqiqotlarning
chegarasi yo’q, Gournal of Pragmatics tom ma'noda xalqaro nashrga aylandi.
Pragmalingvistikaning predmetini aniqlashga ilk bor ahd qilganlardan biri G.Klaus
edi. U pragmatikani ”belgilar va ushbu lisoniy belgilarni yaratuvchi, uzatuvchi
hamda qabul qiluvchi shaxslar o’rtasidagi munosabatlarni o’rganuvchi’’ fan
sifatida ta’riflaydi. Ushbu ta’rifdan ko’rinib turibdiki, pragmatikaning predmetini](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_2.png)
![3aniqlashda G. Klaus ham boshqa semiotiklar kabi belgi va uni idrok etuvchi
interpretator munosabatidan uzoqlashmaydi, hatto uning “pragmatika dastlabki
o’rinda lisoniy belgilarning psixologik va sotsiologik tomonlarini o’rganuvchi
nazariyadir”, degan xulosasi ham pragmatika tushunchasini tor ma’noda
tavsiflashdan boshqa narsa emas. J.Layonz tilshunoslarining 12-xalqaro
konferensiyasida (Vena,1977) pragmalingvistikaning predmetini aniqlash va uning
ta’rifini berishga harakat qildi: ”Pragmatika tinglovchini uzatilayotgan axborotni
xuddi so’zlovchi istaganidek qabul qilishga undash maqsadi uchun mos keladigan
lisoniy birliklarning kommunikatsiyada qo’llanishini tavsiflaydi.Bu pragmatika
lisoniy vositalarning shaxslararo muloqatdagi rolini aniqlash bilan shug’ullanadi,
deyish demakdir” (Proceedings 1978: 26). Ushbu ta’rifning asosida lisoniy
harakatdagi ko’zlanayotgan maqsad va unga erishish vositasi o’rtasidagi
munosabat turibdi. “Sabab – motiv – maqsad” zanjiri nutqiy faoliyat rejasini
shakllantiradi va uning voqelanishini ta’minlaydi. Xuddi shu narsa A.Kasherni
pragmalingvistik tahlilning asosiy maqsadini “qo’yilgan maqsadga erishishda
lisoniy vositalardan foydalanishni ta’minlovchi insonga xos bo’lgan qobiliyat
qoidalarini” yoritish va tushuntirish deb tasvirlashga undaydi. (Kasher 1979: 38)
Pragmalingvistikani tilshunoslikning mustaqil sohasi sifatida ajratish va uning
o’zgarish ob’ekti, predmetini aniqlash uchun lisoniy bir liklardan turli
kommunikativ muhitda pragmatik qiymati, “bahosi”, mundarijasining namo yon
bo’lishini taminlovchi omillarni izlamoq darkor. Lisoniy bir liklardan har qanday
sharoitda namoyon bo’ladigan belgilari ularning ontologik vazifaviy (funksional)
xususiyatlari namunasidir. Shunday qilib, pragmatikaning umumiy ta’rifini
quyidagicha tasavvur qilish mumkin: pragmatika tilshunoslikning alohida sohasi
bo’lib, uning tadqiqot doirasida muloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish,
ularni qo’llash hamda ushbu qo’llanishdagi bir liklarning muloqot ishtirokchilar
iga ta’sir i masalalari o’rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya shart -
sharoitlariga nisbatan, keng ma’nodagi kontekst sifatida o’rganiladi. Lisoniy
hodisalarning bu yo’sindagi tahlili ularning qo’llanishidagi u yo ki bu muhitda
mavjud bo’lgan to’siqlar, chegara lanishlarni ham aniqlashga imkon beradi.](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_3.png)
![4Lingvistik tahlilning asosiy g’oyasi ham lisonning tab iatini uning amaliy
faoliyatda qo’llanishiga nisbatan yoki boshqacha aytganda, bajarayotgan vazifasi
doirasida aniqlashdir. Aynan vazifa (funksiya) tushunchasi lison tahliliga
pragmalingvistik yondashuvning poydevoridir. Aminmizki, pragmalingvistikaning
xuddi shu yo’nalishdagi taraqqiyoti nazariy tilshunoslik va amaliy kommunikatsiya
o’rtasida mavjud bo’lib turgan “uzilish”larni bir oz toraytiradi.](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_4.png)
![5 Samarali muloqotning tamoyil va qoidalari
Muloqotning samarali kechishi ma lum qoidalar, muomala tamoyillarigaʼ
amal qilish bilan bogliq. Dunyo xalqlari muloqot odobi, muomala mas uliyatiga
ʼ
oid minglab maqol-matallar yaratganlar, bu borada behisob nodir asarlar bitilgan.
Jumladan, sharq milliy madaniyati durdonalari bo lmish «Qutadg'u bilig»,
ʼ
«Qobusnoma», «Hibatul haqoyiq» kabi madaniy yodgorliklar, buyuk mutafakkirlar
Kaykovus, Yusuf Xos Hojib, А hmad Yassaviy, А hmad Yugnakiy, А lisher Navoiy,
So fi Olloyor kabilarning asarlari bunga misoldir. Kaykovusning «Qobusnoma»da
ʼ
keltirgan quyidagi pandlarini eslaylik: «Gar so zni va hunarni yaxshi bilsang ham
ʼ
hech bir so zni sindirmagil, to gri ta rif qilgil va uni bir rangda aytgil: xosga xos
ʼ ʼ ʼ
so z, omiyga omiy so z degil, toki u hikmatga muvofiq bo lsun va eshitgan kishiga
ʼ ʼ ʼ
ogir kelmasin, yo qsa so zingni dalil va hujjat bilan ham eshitmagaylar. Undin
ʼ ʼ
so ng ularning rizosiga qarab so zlagil, to salomat bo lgaysan» (Kaykovus 1994).
ʼ ʼ ʼ
Eng asosiysi, bu an analar hozirgacha davom etmoqda va nutq mas uliyati,
ʼ ʼ
muloqot odobi, so zlashish madaniyati kabi masalalar doimiy ravishda o zbek
ʼ ʼ
olimlarining diqqat markazida bo lib kelmoqda (Begmatov 1980; O rinboev,
ʼ ʼ
Soliev 1984; Mo minov 1997; Iskandarova 1993 va boshqalar).
ʼ
Pragmalingvistikada lisoniy muloqotning samarali kechishini tizimli ravishda
tadqiq qilish lozimligini asoslashga harakat qilganlardan biri H.Graysdir. U 1967
yilda Harvardda o qigan ma ruzalarida lisoniy muloqot oqilona va umumqabul
ʼ ʼ
qilingan tamoyillarga rioya qilingandagina samarali kechishi mumkinligini uqtirdi.
H.Grays ta limotiga binoan kommunikativ faoliyat asosini o zaro hamkorlik
ʼ ʼ
tamoyili tashkil qiladi. Bu umumiy tamoyil quyidagicha ta riflanadi: «Muloqot
ʼ
dialogining ushbu bosqichida sening kommunikativ ulushing muloqot maqsadi va
vaziyati talabiga javob berishi kerak» (Og1se 1975). Hamkorlik (sooregayop) hosil
bo lishi uchun muloqot ishtirokchilari to rt asosiy tamoyilga (H.Grays iborasi bilan
ʼ ʼ
aytganda, tax1t - maksimalarga) amal qilmoqlari darkor. Ushbu tamoyillarning
o zaro farqi axborotning qay yo sinda uzatilishi bilan bogliq. Ma lumki, axborot
ʼ ʼ ʼ
almashinilishi jarayonida miqdor, sifat, muqobillik va muomala tarzi muhim rol ь](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_5.png)
![6o ynaydi. Xuddi shunga binoan quyidagi maksima-tamoyillar ajratiladi (Graysʼ
1985):
1. Miqdor tamoyili (ma lum qilinayotgan axborotning miqdorini belgilash yoki
ʼ
chegaralash):
a) ma lum qilinayotgan axborot talab darajasida bo lmogi darkor;
ʼ ʼ
b) ortiqcha ma lumotni berishga harakat qilma.
ʼ
2. Sifat tamoyili, ya ni «berilayotgan axborot haqiqat bo lishiga harakat qil»:
ʼ ʼ
a) yolgon axborotni uzatishga harakat qilma;
b) o zing to liq ma lumotga ega bo lmagan hodisa haqida gapirma.
ʼ ʼ ʼ ʼ
3. Mavzuga oidlik tamoyili - mavzudan uzoqlashma, kerak bo lgan ma lumotni
ʼ ʼ
berishga harakat qil.
4. Muloqot uslubi (tarzi) tamoyili, ya ni «aniq va tushunarli so zlashga harakat
ʼ ʼ
qil»:
a) notanish, tushunilishi qiyin bo lgan iboralarni qo llashdan qoch;
ʼ ʼ
b) dudmallikdan uzoq tur;
v) bayoning qisqa bo lsin;
ʼ
g) nutqing mantiqiy uzviylik, tartibda bo lishi lozim.
ʼ
Sanab o tnlgan tamoyillar nutqiy xatti-harakatlarning umumiy yo nalish-
ʼ ʼ
modellarini belgilab beradi, ularning bevosita tadbiqi esa muloqot sharoitida o zaro
ʼ
hamkorlik maqsadi kabi qator kontekst kategoriyalari bilan bogliqdir. Keyingi
yillar davomida H.Grays taklif qilgan tamoyillar qatori tadqiqotchilar tomonidan
qayta tahlil qilinib, ayrim o zgartirishlar kiritilib, kengaytirilib borilmoqda.
ʼ
Bunday «yangilanish» ilmiy tahlil taraqqiyoti talabidir. Binobarin, tabiiy nutq,
muloqot jarayonida ko rsatilgan tamoyillarga doimiy ravishda va bir xilda amal
ʼ
qilish qiyinligi sezilib turadi. Ma lumki, umumiy tamoyil talabi - o zaro
ʼ ʼ
hamkorlikka faqatgina muloqotdoshlar bir-birlarini tushunishga intilganlaridagina](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_6.png)
![7erishish mumkin. А garda bunday maqsad bo lmasa, suhbatdoshlardan biriʼ
ikkinchisini chalkashtirishga, umumiy mavzudan uzoqlashtirishga, sezdirmasdan
mavzuni o zgartirib, ahamiyatsiz narsalar haqida so zlashga harakat qiladi. O’z
ʼ ʼ
yashirin maqsadini amalga oshiradi, ya ni suhbatdoshni aldashga ahd qilgan
ʼ
suhbatdosh qasddan noto g ri axborotni ma lum qiladi. Bundan tashqari, ayrim
ʼ ʼ ʼ
maqsadlar uchun muloqot tamoyillariga amal qilmaslikning boshqa ko rinishlari
ʼ
ham uchrab turadi. Masalan, sud-tergov jarayonlarida guvohlar, jabrlanuvchilar,
tinglovchilarga allaqachon ma lum bo lgan axborotni qayta-qayta takrorlashga
ʼ ʼ
majbur. Miqdor tamoyilining bu xildagi bajarilmasligi yo li bilan yuzaga keladigan
ʼ
muloqot matnlari boshqa turdagi matnlardan tamoman farq qiladilar. Xuddi
shuningdek, miqdor va sifat tamoyillariga amal qilmaslik holatlari ham tez-tez
uchrab turadi. So zlovchi ayrim savollariga «Izohga hojat po ts», «Tilimda sulf»
ʼ ʼ
yo sinidagi javob olishi mumkin. Shu turdagi iboralar ifodalaydigan ma lumot,
ʼ ʼ
albatta, yetarli darajada emas. А mmo tinglovchining ushbu kontekstdan yetarli
axborotga ega bo lishi, javobni oldindan bilishi ehtimoli ham yo q emas. Demak,
ʼ ʼ
ayrim tamoyillardan chekinish muloqot hamkorligini to ligicha yo qotmaydi,
ʼ ʼ
chunki bunday hollarda axborotning ma lum qismi tagma no (yashirin mazmun)
ʼ ʼ
ko rinishiga ega bo ladi.
ʼ ʼ
Muloqot tamoyillaridan chekinish va tagma noni izlash bevosita matn
ʼ
implikaturasini o rganishga undaydi. Darhaqiqat, o zaro hamkorlik, bir-birini
ʼ ʼ
tushunishga intilish muloqot samarasining asosiy talabidir. Hatto «devor orqasidan
turib» so zlashuv sharoitida ham muloqotdoshlar «davriy (shu holatga xos)
ʼ
muloqot maqsadiga, qiziqishga» ega bo lishlari talab qilinadi. Shuning bilan
ʼ
birgalikda, kundalik hayotda ushbu talabga to ligicha mos kelmaydigan holatlar
ʼ
ham mavjud, Masalan, so kishish, janjallashish vaziyatlarida qaysi turdagi muloqot
ʼ
hamkorligi tamoyiliga amal qilinadi, degan savolga javob topish qiyin. Har holda
muloqotning ayrim maksima - tamoyillaridan chekinish kuzatiladigan holatlarda
ham umumiy printsip - o zaro hamkorlik ma lum darajada saqlanmogi darkor. Bu
ʼ ʼ
tamoyildan chekinish faqatgina yuzaki, shaklan bo lib, haqiqatda esa, yashirin
ʼ
bo lsa ham, mavjud bo ladi. Chunki so zlovchi hamsuhbatiga aniq mazmundagi
ʼ ʼ ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_7.png)
![8axborotni yetkazish maqsadini ko zlaydi. Buni, masalan, buddizm goyalarini targibʼ
qiluvchi dzen ta limotiga oid pandlar to plami «Bi yan
ʼ ʼ ь lu» (yunoncha - «Xekigan
roku») matnida uchraydigan «To gri - bu to gri.
ʼ ʼ А fsusdamai» (23-koan) kabi misra
izohida ko rishimiz mumkin. Dastlabki o qishda sifat va son tamoyillaridan
ʼ ʼ
chekinish bordek (so zlar takrori, mantiqiy bogliqliktalabi buzilgan), ammo fikrni
ʼ
bu usulda ifodalash dzen ta limoti uchun umumiy holat: ustoz shogirdi savollari
ʼ
javob berishda o zini savolni eshitmagandek, shogird istagini sezmagandek tutadi.
ʼ
Shogirddan bunday «so z o yini»ga ishtirok etib, muloqot san ati mo jizasi
ʼ ʼ ʼ ʼʼ
sirlarini egallashi talab qilinadi (Yunger 2005: 296-297). Buyuk Konfutsiy Si
viloyati knyazi Szyanning davlat boshqaruvi sirlari haqidagi savoliga quyidagi
javobni beradi: «Faqatgina podshoh - podshoh, vazir-vazir, otaota, o gil-o gil
ʼ ʼ
bo lgan joydagina hukumat (boshqaruv) mavjuddir». Nuqul tavtolik juftliklardan
ʼ
iborat bo lgan bunday nutqiy tuzilmada miqdor tamoyili unutilgandek.
ʼ А slida,
Konfutsiy ifoda qilayotgan fikrini mazmundor ifodalash tarafdori. To g rida,
ʼ ʼ
mamlakatni to gri idora qilish uchun podshoh podshohlik qilmog’i, vazir o z
ʼ ʼ
vazifasini ijro etish sifatiga ega bo lmog’i, ota oilaning haqiqiy boshlig’i ekanligini
ʼ
isbotlashi, o gil esa ota-ona hurmatini bajo keltirishi zarur. Bunday mazmun,
ʼ
tagma noni implitsit, ya ni botiniy ifodalash Konfutsiy ta limoti ma naviy-etik
ʼ ʼ ʼ ʼ
g’oyalari targ’ibotining asosiy uslublaridandir (Sorokin 1985: 107-108). Fikrni bu
yo sinda ifoda etish uslubi Sharq falsafasida, pandnomalarida keng qo llanishi
ʼ ʼ
barchaga ma lum.
ʼ А lisher Navoiyning muxlisi va do sti, futuvvat ilmining ʼ
targibotchilaridan bo lgan Husayn Voiz Koshifiyning shogird tushishning shart-
ʼ
sharoitlari haqidagi fikrini olaylik: « А gar shogirdlikning binosi nimaning ustiga
quriladi, deb so rasalar, iroda ustiga quriladi, deb javob bergin.
ʼ А gar irodat
nimadir deb so rasalar, samo va toatdir deb aytgin.
ʼ ʼ А gar samo (eshitish) va toat ʼ
nimadir deb so rasalar, nimaiki ustoz aytsa, uni jon qulog’i bilan eshitish, chin
ʼ
ko ngil bilan qabul qilish va vujud a zolari orqali amalda ado etishdir, deb ayt.
ʼ ʼ
А gar shogird uchun nima yaxshi deb so rasalar, pok e tiqod deb ayt, chunki faqat
ʼ ʼ
e tiqod kishini murodiga yetkazadi» (Koshifiy 1997: 198).
ʼ А lisher Navoiy
avliyolarning eng komil rahnamolaridan biri deb bilgan Fariduddin А ttor «Mantiq](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_8.png)
![9-ut tayr» («Qush tili mantigi») asarini tugatgach, o z o quvchisiga xitob qiladi: «Eyʼ ʼ
o quvchim, dardli dil bilan bu devonga kir (kitobni varaqla), jondan kechib bu
ʼ
ayvonga qadam qo y. Jon ko rinmay qolgan ana shunday maydonda, balki maydon
ʼ ʼ
ham ko rinmay qolgan (vaqtda), agar dard bilan unga kirmasang, unda bir gard-
ʼ
g’ubor ham senga yuz ko rsatmaydi. Ko nglingda agar dard qo zg’olib, maqsad
ʼ ʼ ʼ
sari intilsang, agar qadam tashlamoqchi bo lsang - maqsad sari qadam qo y.
ʼ ʼ
Noumidlik – baxtsizlik ozuqang bo lmay turib, hayron qalbing qayta tirilarmidir?
ʼ
Sen dard hosil qil, chunki darmonu davoying shu darddir. Ikki olamda jonning
dorisi ham shu darddir. Ey yo lovchi, mening kitobimga shoirlik va kibru havo
ʼ
bilan boqma. Daftarimga ishq dardi yuzasidan qara, shunda yuzdan bir dardimga
ishonching ortar balki. Bu yo lga kirganlarga dard yuzasidan boqqan kishigina
ʼ
bizni tushunadi, hamdard bo ladi, ishq davlatiga erishadi» (Fariduddin
ʼ А ttor 2006:
219). А ttorni bu satrlar bitigida miqdoriy sifat tamoyiliga amal qilmaslikda ayblab
bo larmikan?! yo q. Bu, birinchidan, janr uslubi, ikkinchidan, mualliflik
ʼ ʼ
intetsiyasini (nutqiy muloqot maqsadini) amalga oshirish yo li. Tavtologik
ʼ
takrorlar, ko p ma noli so zlar, kiritma iboralarini keng qo llash vositasida muallif
ʼ ʼ ʼ ʼ
o z maqsadini o quvchiga nafaqat tushunarli qilib yetkazish, balki uni shu
ʼ ʼ
maqsadni qabul qilish va bevosita ijro etishga undash niyatidadir. Bu niyatni
ro yobga chiqarish uchun lisonning zohiriy va botiniy imkoniyatlari uyg’unlashuvi
ʼ
lozim
Muloqot tamoyillaridan chetga chiqmasdan turib, stilistik trop va figuralarni
shakllantirish qiyin vazifa. Binobarin, sifat tamoyilining buzilishi sarkazm, kinoya
kabi nutqiy bayon amallarini shakllantirishga olib keladi (Shomaqsudov va
boshqalar 1983: 241-243):
1) Navoiy: (Uzukni olib tomosha qiladi.)
-Qimmatbaho uzuk. Kattalar xizmati evaziga mukofot qilib bersa arziydigan uzuk.
Ma!
2) Husayn:](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_9.png)
![10-Koshki, boshqa amirlar ham avomning tilini bilsa? Koshki o zgalarni g’iybatʼ
qiluvchilar o z nuqsonlarini ham bilsalar!
ʼ
(Majididdinga kinoya)
Xullas, muloqot samarasini ta minlovchi qoidalar turlicha, ularning soni H,. Grays
ʼ
ajratgan ikki juft maksima bilan chegaralanmaydi. Shu o rinda Husayn voiz
ʼ
Koshifiy suhbat, gapirish odobi o n olti (martabaga yetganlar uchun - sakkizta va
ʼ
martabaga yetmaganlar uchun - sakkizta) tamoyilga amal qilishni talab etishini
qayd qilib ketganligini eslatmoqchiman: « А gar martabaga erishganlar suhbatda
qaysi qoidalarga amal qilishi kerak, deb so rasalar, aytgil,
ʼ
Quyidagi sakkiz qoidani esda saqlashlari kerak:
-Birinchidan, har kimning ahvoliga qarab, munosib so z aytsin;
ʼ
- Ikkinchidan, dag’allikqilmasdan, lutf va muloyimlik bilan gapirsin;
-Uchinchidan, gapirayotganda, tabassum qilib, ochilib gapirsin;
-To rtinchidan, ovozini baland ko tarmasin, eshituvchilarga malol kelmaydigan
ʼ ʼ
qilib gapirsin;
-Beshinchidan, odamlarga nafi tegadigan ma noli gaplarni gapirsin;
ʼ
-Oltinchidan, agar so zning qimmat-qadri bo lmasa, uni tilga olmasin, chunki
ʼ ʼ
ulug’larning so zi bamisoli urug’dir, agar urug’ puch yoki chirigan bo lsa, uni
ʼ ʼ
qayerga ekmang, unib chiqmaydi» (Koshifiy 1997).
Martabaga yetmaganlarning suhbat odobi ham sakkizta:
-Birinchidan, so ramagunlaricha gapirmasin;
ʼ
-Ikkinchidan, gapirayotganda ovozini baland ko tarmasin;
ʼ
-Uchinchidan, gapirayotganda o ngu so lga qaramasin;
ʼ ʼ
-To rtinchidan, g’arazli va kinoyali gaplarni gapirmasin;
ʼ
-Beshinchidan, qattiq gapirmasin va betga choparlik qilmasin;](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_10.png)
![11-Oltinchidan, pushaymon bo lmaslik uchun o ylab gapirsin; ʼ ʼ
-Yettinchidan, odamlar gapini bo lib, so z qotmasin;
ʼ ʼ
-Sakkizinchidan, ko p gapirmasin.
ʼ
Chunki ko p gapirish aqli noqislik belgisidir. Oz bo lsa ham, ammo soz gapirishni
ʼ ʼ
shior etsin» (Usha asar, 227-228 betlar). G’arb pragmalingvistlari ham H. Grays
tasnifidan oxirigacha qoniqmadilar. Jeofri Lich samarali muloqot qoidalarini
shaxslararo munosabat doirasida va matn sathida alohida ko rinishda namoyon
ʼ
bo ladi, deb hisoblaydi. Birinchi guruhga oid qoidalar botiniy nutq jarayonida,
ʼ
ya ni muloqot birligining maqsadi (intentsional qismi) shakllanayotganda, kognitiv
ʼ
faoliyat bosqichida amalda bo ladi. Ikkinchi guruh qoidalari esa kontseptual
ʼ
mazmunning lisoniy voqelanishi jarayonida faollashib, nutqiy tuzilmalarning hosil
bo lishida o ziga xos tartibga soluvchi mexanizm-regulyator vazifasini o taydi.
ʼ ʼ ʼ
Natijada, muloqot ritorikasi ikki turga ajraladi:
1. Shaxslararo munosabat ritorikasi: hurmat, hamkorlik va kinoya tamoyillari
asosida amalga oshadi;
2. Matn ritorikasi: axborotni idrok etish va anglash tamoyili, tejamkorlik tamoyili,
aniqlik yoki yaqqollik tamoyili, ma nodorlik yoki ifodadorlik tamoyili.
ʼ
Ma lumki, nutq shakllanishi dastlab kognitiv faoliyat bosqichidan o tadi, ya ni
ʼ ʼ ʼ
botiniy (ichki) nutq jarayonida bo lgusi nutqiy tuzilmannng namunaviy qoliplari
ʼ
shakllanadi. Bunday namunalar turli ko rinishda bo ladi. So zlovchining vazifasi –
ʼ ʼ ʼ
ushbu namunalardan birortasini tanlash. Tanlovni boshqarish shaxslararo
munosabatlar doirasida faollashuvchi qoidalar zimmasiga tushadi. So zlovchi
ʼ
ongida mavjud bo lgan va ko zlangan kommunikativ maqsadga erishish imkonini
ʼ ʼ
beradigan nutqiy tuzilmalar majmuasi ushbu shaxsning pragmatik zaxirasi va
imkoniyatidir. Ushbu majmuaning miqyosi keng yoki torligiga nisbatan tanlov
imkoniyati ham erkinlashadi yoki chegaralanadi. Bayon va ifoda usuli tanlovi esa
matn ritorikasi qoidalari bilan bogliq. So zlovchi mavjud bo lgan ritorik zahira
ʼ ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_11.png)
![12imkoniyatlaridan foydalangan holda tafakkurda yuzaga kelgan va ma lum illokutivʼ
mazmunga ega bo lgan kontseptni matnga ko chiradi. Kontseptning nutqiy vaziyat
ʼ ʼ
matnida voqelanishi aniq bir ifoda shaklini tanlash vositasida amalga oshiriladi.
J.Lich, S.Levinson, P.Braun, R.Lakoff, G.Kasper va boshqalar muloqot
boshqaruvida hurmat tamoyshi uning samarali kechishini ta minlovchi asosiy
ʼ
manba ekanligini ta kidlaydilar. Tilshunoslik fanida hurmat kategoriyasining turli
ʼ
tillarda ifodalanishi, mazmunma no maydoni haqida qator tadqiqotlar bajarilgan
ʼ
( А lpatov 1973; Zikrillaev 1990; Hojieva 2001 va boshqalar). Pragmalingvistik
talqinda esa hurmat tamoyili ijtimoiy munosabat tamoyilidir. Hamkor - suhbatdosh
shaxsiga ehtirom mazmunidagi ushbu tamoyil lisoniy va nolisoniy muloqotning
barcha turlariga xosdir. Hurmat tamoyiliga amal qilgan holdagina ijtimoiy
munosabatlar samaradorligiga erishish mumkin, chunki «ijtimoiy muvozanat va
do stona munosabatni saqlash» muloqotda muvaffaqiyat omilidir. J.Lich hurmat
ʼ
tamoyilini quyidagicha ta riflaydi: «Qo pol fikr va hukm ifodasini imkoni boricha
ʼ ʼ
(mavjud vaziyatni inobatga olgan holda) kamaytirish» . Ushbu tavsifning
Kaykovus «Qobusnoma»sidagi pandga qanchalik mos kelishini qarang: «Sovuq
so zlik bo lmagil. Sovuq so z bir tuxumdir, undan dushmanlik hosil bo lur».
ʼ ʼ ʼ ʼ
Hurmat -ehtiromning nutqiy muloqotda nechoglik ahamiyatga molikligini А lisher
navoiy
satrlarida ham ko ramiz:
ʼ
Har kimki chuchuk so z elga izhor aylar,
ʼ
Har iechaki agyor durur yor aylar.
So z sattigi el ko igliga ozor aylar,
ʼ ʼ
Yumiyugi ko igillarii giriftor aylar.
ʼ
Pragmalingvist J.Lich, o z tavsifini yanada oydinlashtirish maqsadida,
ʼ
hurmat tamoyilining voqelanishi oltita hech qanday isbotni talab qilmaydigan
qoidalar (postulatlar) faollashuvidan iborat ekanligini uqtiradi. Bu qoidalar
quyidagilar](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_12.png)
![131. Xushmuomalalilik, nazokat, odob qoidasi (suhbatdosh urinishlari «sarfi»ni
kamaytir; uning foydasini ko paytirishga harakat qil);ʼ
2. Himmat, olijanoblik qoidasi (o z foydangni kamroq ko zla, barcha «sarf»ni o z
ʼ ʼ ʼ
zimmangga ol);
3. Ma qullash, tahsin qoidasi (o zgalarni yomonlama, giybat qilma, koyima);
ʼ ʼ
4. Kamtarlik, kamsuqumlik, oddiylik qoidasi (o zo zingni maqtashni keskin
ʼ ʼ
kamaytir);
5. Rizolik, murosasozlik qoidasi (tortishuvlardan qoch, murosaga urin);
6. Xush ko rish, mayl, yoqtirish qoidasi (xayrixoh, oqko ngil bo l).
ʼ ʼ ʼ
Dastlabki ikki qoidani ta riflashda muallif qo llagan savdo sohasiga oid
ʼ ʼ
«sarf» va «xarajat» atamalari taxminan «qulaylik» va «noqulaylik»
tushunchalariga mos keladi. So zlovchi olijanoblik tamoyiliga amal qilayotib,
ʼ
tinglovchi uchun qulaylik yaratishga va iloji boricha noqulaylik holatiga yo l
ʼ
qo ymaslikka harakat qiladi. Sanab o tilgan tamoyillarga amal qilinsa, hatto
ʼ ʼ
majburan yuz beradigan hurmatsizlik holatlarida faollashadigan nutqiy tuzilmalar
ham mazmunan «yumshoqlashadi». А lbatta, bunday vaziyatlarda hurmat tamoyili
qoidalariga rioya qilish uchun ma lum turdagi lisoniy vositalarga murojaat qilamiz.
ʼ
Bu vositalarning qo llanish miqyosi va o rni turlicha. Til tizimida mavjud bo lgan
ʼ ʼ ʼ
vositalarning tanlovi ko pincha muloqotning nolisoniy (ekstralingvistik)
ʼ
xususiyatlari bilan bogliq bo ladi. J.Lich keltirgan hurmat tamoyili qoidalarining
ʼ
asosiy mazmunini quyidagicha tavsiflash mumkin: agarda xushmuomala bo lishni
ʼ
istasang yoki shunday ko rinish niyating bo lsa, xatti-harakatda va nutqda odobli,
ʼ ʼ
himmatli va kamtarin bo l, suhbatdoshingga salbiy munosabatda bo lma va imkoni
ʼ ʼ
boricha uning fikrini qo lla. Yuqoridagilardan tashqari, muallif keyinchalik hurmat
ʼ
tamoyili qoidalari qatoriga yana ikki qoidani kiritadi. Bulardan birini u Polliani
tamoyili deb ataydi va uning asosida «suhbatdoshing bilan iloji boricha unga xush
keladigan mavzuda so zlash, noxush, yoqimsiz mavzudan uzoq tur» pandi turadi.
ʼ
А lbatta, suhbatdosh har doim ham so zlovchiga ma qul bo lavermaydi va agarda
ʼ ʼ ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_13.png)
![14buni unga anglatish ehtiyoji bo lsa, uni xafa qilmasdan, shaklan begarazʼ
iboralardan foydalangan ma qul (kinoya tamoyili). Hurmat tamoyili maksima –
ʼ
qoidalarini umumlashtirish, ularning tavsifini ixchamlashtirish harakati ham yo q
ʼ
emas. masalan, Robin Lakoff ushbu tamoyilni uch qoidadan iborat deb hisoblaydi
1) suhbatdoshga fikringni majburan uqtirishga harakat qilma;
2) suhbatdoshingga tanlash imkonini ber;
3) olijanob bo lishga harakat qil.
ʼ
Ushbu qisqa tavsifdan ko rinadiki, muallif hurmat tamoyiliga faqatgina
ʼ
tinglovchiga nisbatan yo naltirilgan nutqiy xatti-harakatni belgilovchi kategoriya
ʼ
sifatida qaraydi. Xolbuki, ijtimoiy munosabat faollashuvining namunasi bo lgan
ʼ
nutqiy hamkorlik ikkala tomonning ham o zaro hurmat-ehtirom qoidalariga rioya
ʼ
etishini talab qiladi. А ks holda, muloqot jarayonida turli ziddiyatlar yuzaga kelishi
va hatto munosabatlar buzilishi natijasida muloqotning umuman to xtab qolishi
ʼ
ehtimoli ham yo q emas. Muallifning o zi aytganidek, «hurmat lisoniy
ʼ ʼ
munosabatlarda yuzaga kelishi mumkin bo lgan ziddiyat va
ʼ
anglashilmovchiliklarni imkoni boricha kamaytirish yo li bilan muloqotning
ʼ
namunaviy kechishini ta minlashga mo ljallangan tizimdir» Haqiqatdan ham biz
ʼ ʼ
muloqot jarayonida bir-birimizni qadrlashga, istaklarimizni qondirishga harakat
qilamiz. А mmo istak har doim ham haqiqatga aylanavermaydi, chunki har qanday
munosabat, hamkorlik jarayonida tomonlar yutugi bir xilda bo lishi qiyin
ʼ
masaladir. Birov yutishi uchun ikkinchi tomon oz mikdorda bo lsa ham
ʼ
yutqazmogi darkor. Suhbatdoshlarning biri unchalik istamayotgan ma lumotni,
ʼ
xabarni eshitishga to g ri keladi; biri ikkinchisining iltimosini (talabini) rad etishga
ʼ ʼ
majbur bo ladi va hokazo. Bunday sharoitlarda yuzaga kelishi mumkin bo lgan
ʼ ʼ
xafachilik, ziddiyatlarni bartaraf etish uchun hurmat tamoyilini voqelanti-ruvchi
vositalarga murojaat qilish ehtiyoji tugiladi. Hurmat tamoyilining keng miqyosda
o rganilishi natijasida sotsiopragmatika mustaqil tadqiq sohasi sifatida shakllandi.
ʼ
Sotsiopragmatikada hurmat kategoriyasi tamoman o zgacha talqinga ega.
ʼ
Ma lumki, odatiy talqinda «hurmat» tushunchasi etiket, odob normalari bilan
ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_14.png)
![15boglanadi va bir shaxsning ikkinchisiga nisbatan e tiborli bo lishi anglashiladi.ʼ ʼ
Sotsiopragmatikada esa bu hodisa lisoniy muloqot jarayonida faollashuvchi
kommunikativ reja-strategiyalar to plami sifatida qaraladi. Bu yo sindagi tahlilda
ʼ ʼ
e tibor u yoki bu vaziyatga mos tushadigan kommunikativ harakatlar tanloviga
ʼ
qaratiladi. Tanlov esa, lisoniy vositalarinng etiket normalaridan tashqari, normaga
zid tomonlarini ham qamrab oladi. Sotsiopragmatikaning shakllanishi J.Lich,
G.Kasper, P.Braun, S.Levinson, J.Yul kabilar nomi bilan bogliq.Penelor Braun va
Stefen Levinson 1987 yilda nashr etishgan hurmat tamoyiliga bag’ishlangan
maxsus risolada «Sotsiolingvistika pragmatikaga tadbiq etilishi lozim» degan
shiorni olga surishdi . Lisonning tizimiy ravishda kontekst bilan bogliqligini
o rganish pragmatikaning vazifasidir. Turli ijtimoiy maqomga ega bo lgan
ʼ ʼ
shaxslarning turli vaziyatlarda ma lum pragmatik manbalardan foydalanishi
ʼ
sotsiolingvistik tahlil uchun ham muhimdir. Ushbu mualliflar hurmat tamoyilini
ziddiyatli vaziyatlarni bartaraf etishga yo naltirilgan nutqiy xattiharakat, faoliyat
ʼ
strategiyasi sifatida ta riflashadi. Bunday strategiyaning faollashuvidan maqsad
ʼ
shaxs qadriyatini, hurmatini saqlashdir. Har bir inson ijtimoiy shaxsdir, uning
jamoadagi o rniga nisbatan shaxsiyati, ijtimoiy obrazi belgilanadi. Muloqot
ʼ
aktlarida adresatning ijtimoiy obrazini e tiborga olish lozim, aks holda, «shaxs
ʼ
obraziga tahdid» yuzaga keladi. Yaxshisi, ushbu obrazni saqlashga, qadrlashga
harakat qilgan ma qul . Masalan, qo shni er-xotinlarning janjali jonga tekkanda,
ʼ ʼ
«Ey, ovozlaringni o chiringlar sizlarning dastingizdan uyda tinchlik bormi,
ʼ
yo qmi?» desangiz, ularning shaxsiyatiga tegishingiz aniq. Bunday holda
ʼ
«Qushnilar, iltimos, ko p janjallashavermanglar, bir oz hordiq chiqarishga imkon
ʼ
bermayapsizlar!» deyish ma qulroqmikan? Chunki har bir inson o z shaxsiyatini
ʼ ʼ
hurmat qiladi va shu qadrni boshqalardan ham kutadi. Biz o zgalarning hurmatini
ʼ
saqlamoqchi bo lsak, ularning ijtimoiy qadrini, imidjini saqlashga harakat
ʼ
qilishimiz kerak. Pragmalingvistlar «salbiy» va «ijobiy» obrazlarni farqlaydilar.
«Salbiy obraz» insonning mustaqil bo lishga, erkin harakat qilishga, hech qanday
ʼ
majburiylikka bo yin egmaslikka intilishidir.
ʼ А ytish joizki, ingliz tilidagi pe§ayue
so zi bu atamada hech qanday «yomon» ma nosini anglatmaydi, u ushbu
ʼ ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_15.png)
![16qo llanishda rozShue G ase atamasi tarkibida roz1yue «ijobiy» tushunchasigaʼ ʼ
qarama-qarshi qo yilmoqda. RozShue G ase «ijobiy obraz», o z navbatida,
ʼ ʼ ʼ
boshqalarga ma qul bo lishga, yoqishga, ularning hurmatiga erishishga bo lgan
ʼ ʼ ʼ
istakdir. Boshqacha aytsak, «negativ obraz» alohidalikka, mustaqillikka intilish,
«ijobiy obraz» esa jamoada bo lish ehtiyojidir.
ʼ
Muloqot jarayonida ishtirokchilar o zaro munosabatlar tengligini ta minlash
ʼ ʼ
uchun kommunikativ maqsadga mos keladigan harakatlar rejasini tuzadilar va
ushbu rejani amalga oshirish imkonini beradigan lisoniy vositalarni tanlaydilar.
Kommunikativ maqsad ifodasi ikki yo sinda kechishi ma lum. Bularning biri
ʼ ʼ
intentsiyaning yashirin ifodasi bo lsa, ikkinchisi fikrni ochiq izhor qilishdir.
ʼ
Yaqinda o qituvchilarimizdan biri qiziq bir voqeani hikoya qilib berdi:
ʼ
Samarqandda o tkazilgan anjumanda ishtirok etish uchun kelgan poytaxtlik yirik
ʼ
bir professor shahar markaziy univermagini aylanish istagini bildiradi-yu, yaqinda
nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan, lekin hozircha O А Kdan tasdiq olmagan
haligi o qituvchimiz unga hamrohlik qiladi. Univermagda poytaxtlik mehmon
ʼ
charm kurtkani yoqtiradi va uni kiyib, «Eh, attang, yetarlicha pul olib kelmabman-
ku», deb hamrohiga murojaat qiladi. Tagma noni anglagan suhbatdosh to grisini
ʼ ʼ
aytib qo ya qolibdi: «Domla, kechirasiz, mening ham pulim yo q». P.Braun va
ʼ ʼ
S.Levinsonlar, kommunikativ maqsadni ifodalash yo llarining farqiga nisbatan
ʼ
«salbiy va ijobiy hurmat»ni farqlashni taklif etadilar. Ularning birinchisida
o zgalarning vaqtini olayotganligi, e tiborni jalb qilayotganligi uchun, ularga
ʼ ʼ
yetkazilayotgan «zarar»ning o rnini to ldirish ehtiyoji bajariladi. Binobarin,
ʼ ʼ
«Kechirasiz, band ekanlignngizni bilaman, lekin menga maqolani yozishga yordam
bera olmaysizmi?» Lekin xuddi shu iltimos intentsiyasi do stona vaziyatda, ijobiy
ʼ
hurmat sharoitida boshqa ko rinish oladi: «Menga ushbu matsolani tugatishga
ʼ
yordamlashib yubor!» Ikki turdagi hurmat strategiyalarini faollashtiruvchi lisoniy
vositalar tuzilishi jihatidan o zaro farq qiladilar. Masalan, salbiy hurmat
ʼ
strategiyasini faollashtiruvchi nutqiy tuzilmalar struktura jihatidan mukammalroq
ko rinishga ega bo lib, ular ko pincha bilvosita nutqiy aktlarni ifodalovchi
ʼ ʼ ʼ
tuzilmalar (so roq gap, shart mayli va hokazo) vositasida hosil bo ladi. Bilvosita
ʼ ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_16.png)
![17ifodalanayotgan, mazmunan unchalik aniq bo lmagan, odatda shakliy jihatdanʼ
uzun nutqiy tuzilmalarning qo llanishi so zlovchi hurmat va qadriyatni saqlashga
ʼ ʼ
urinayotganidan darak beradi. Yuqorida nomlari zikr etilgan mualliflar hurmat
tamoyili pragmatik tahlilini nazariy jihatdan asoslab berishdan tashqari, ushbu
tamoyilni faollashtiruvchi vositalar, ularni qo llash mexanizmlarini tizimlashtirgan
ʼ
holda tavsiflashga harakat qilib kelmoqdalar. Eng asosiysi, bu mavzudagi
izlanishlar uzluksiz davom etmoqda, ilmiy nashrlar soni tobora o sib bormoqda.
ʼ
So zsiz, hurmat tamoyili qoidalarining muloqot jarayonida faollashuvi
ʼ
boshqa qator sotsiopragmatik hodisalar qurshovida kechadi. Turli tamoyil va
qoidalarning «uchrashuvi» odatda, muloqot samarasiga ijobiy ta sir o tkazadi,
ʼ ʼ
ammo bunday «uchrashuv»lar ba zan ziddiyatli kechishi ham mumkin. Binobarin,
ʼ
olijanoblik va kamtarlik qoidalari doimo ham o zaro hamroh bo la olmaydi, zero,
ʼ ʼ
o ta olijanoblik maqtanchoqlikka olib keladi. Maqtanchoqlik va kamtarlik bir-
ʼ
birini inkor etuvchi xususiyatlardir. Xuddi shuningdek, hamkorlik tamoyiliga oid
bo lgan sifat qoidasi hurmat tamoyilining ma qullash, tahsin qoidasiga mos
ʼ ʼ
kelmasligi holatlari uchraydi. Biror kishi yoki narsani maqtayotib, haqiqatdan
uzoqlashishimiz, ya ni ushbu shaxsga (narsaga) unga xos bo lmagan sifatlarni
ʼ ʼ
«taqab» qo yishimiz ham hech gap emas. Boz ustiga, o ta kamtarlik, har qanday
ʼ ʼ
izohga rizolik ham sifat tamoyilidan chetlashishga, haqiqatdan uzoqlashishga olib
keladi.
Xullas, sotsiopragmatik tamoyil va qoidalarning matnda faollashuvi muloqot
maqsadiga erishish uchun xizmat qiladi. Ushbu tamoyil va qoidalarga amal
qilishda ijtimoiy muhit va nutq vaziyati holatidan, ularni belgilovchi xususiyatdan
kelib chiqmoq darkor. Muloqot vaziyati esa bevosita ma lum ijtimoiy guruh,
ʼ
madaniyat uchun xos bo lgan norma nuqtai nazaridan baholanadi. Norma ma lum
ʼ ʼ
sotsiumda qabul qilingan ijtimoiy xattiharakatlar namunalarini belgilab beradi, u
umumiy qabul qilingan qoidalar asosida lisoniy vositalar tanlovini boshqaradi.
Norma hurmat tamoyili amaliyoti uchun tayanch nuqtadir va kommunikativ
maqsad ifodasi shaklni belgilab beradi. Eng qizigi, til birliklari qo llanishini
ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_17.png)
![18belgilovchi normalarning o zlari ham umumiy aksiologik ko rsatmalarga amalʼ ʼ
qiladilar. Baholovchi ko rsatmalar esa ko pincha u yoki bu madaniyatga xos
ʼ ʼ
bo lishadi. Masalan,
ʼ А merika madaniyatida biror kishi to satdan yiqilib tushsa, ʼ
uning ahvolini so rash uchun
ʼ А re you ok savolini berish mumkin. А mmo ushbu
iborani o zbek tiliga «Hammasi joyidami?» qabilida tarjima qilsak, yiqilgan
ʼ
odamning ustidan kulgan, uni haqoratlagan bo lamiz. Bizning madaniyatimiz
ʼ
normasiga binoan «Hech narsa bo lmadimi? Ogrimayaptimi? Yordam beraymi?»
ʼ
qabilidagi savollar berish o rinlidir.
ʼ
Norma - ijtimoiy hodisa, u hududlarda farqlanadi va tarixan o zgarib turadi.
ʼ
Ma lumki, XIX asrda
ʼ А merika va Britaniya xonimlari fiziologik atamalar
qo llanishida juda ehtiyotkor bo lishgan, ular «ko krak», 1eg «son», «oyoq»,
ʼ ʼ ʼ
«tos» kabi so zlarni qo llashdan tortinganlar. O sha davrda
ʼ ʼ ʼ А merika yozuvchilari
Henri Jeyms va Edit Vartonlar t a k t § 1oue iborasini soiP;1p§ «xushomad qilmoq
(xonimlarga)», L¥001P§ «qiziqtirmoq, yo ldan urmoq» ma nosida qo llashgani
ʼ ʼ ʼ
qo pol tuyulgan edi. Hozirgi kunda esa t a k t § 1oue jinsiy aloqani romantic ruhda
ʼ
ifodalovchi iboraga aylangan. Shuningdek, yapon tilida «shi» talaffuzidagi ikki
leksema mavjud, ularning biri «o lim» ma nosini anglatsa, ikkinchisi esa «4»
ʼ ʼ
sonini bildiradi. Bunday o xshashlik ko pligi lisoniy noqulayliklarga sabab bo ladi:
ʼ ʼ ʼ
bechora yaponlar sonlar yoki biror mahsulot bahosi haqida gap ketganda, «shi»
so zi o rniga tamoman boshqa manbaga ega bo lgan «yon» kalimasini ishlatadilar.
ʼ ʼ ʼ
Eng qizigi, lisoniy vositalar tanlovi va muloqot tamoyillarining faollashuvi
so zlovchining siyosiy qarashlari, qaysi partiya va oqimga mansubligi bilan ham
ʼ
bogliq ekan. Bunday holatlarda lisonning siyosiy o yinlar, janglar quroliga aylanib
ʼ
qolishi hech gap emas. А dolf Hitler hukmronligi davrida voqelikdagi barcha
predmetlar, hodisalar fashizm goyalariga nisbatan tavsiflanganligi ma lum. Bu
ʼ
goyaga moslari e tirof etilib, ularga «oriy» sifati berilgan, noma qullarini esa
ʼ ʼ
«nooriy»lar qatoriga qo shishgan. Shu yo sindagi lisoniy vositalar va nutqiy
ʼ ʼ
muloqot strategiyasi tanlovi siyosiy libosdagi norma ta siridan boshqa narsa emas.
ʼ
Buning isbotini biz S.Hayakavaning «Natsistlar partiyasi yangilik agentligi»](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_18.png)
![19gazetasining 1937 yil 3 aprel sonidan keltirgan matn parchasi misolida ko rishimizʼ
mumkin (Nauakasha 1976): «Biz har bir tovuq bir yilda 130140 tagacha tuxum
berishini talab qilamiz. А mmo bunday o sish natijasiga hozirgi paytda Germaniya
ʼ
fermalarida boqilayotgan battol tovuqlar (pop - А giap- noariy) bilan erishib
bo lmaydi. Bu noma qullarni qiring va almashtiring» Kulguli emasmi?! Nima
ʼ ʼ
ham qilardik, lison barchaga bir xilda in om etilgan, ammo undan foydalanuvchi
ʼ
shaxslar turli-tuman. Shu sababli ham lisoniy faoliyatni keng miqyosda, turli
omillarga bogliq holda o rgangan ma quldir.
ʼ ʼ А fsuski, hozirgacha ayrim
tadqiqotlarda (ayniqsa, nomzodlik dissertatsiyalarida) lison faoliyatining u yoki bu
tomonlarini o rganishdan qochish, «bu soha lingvistik tahlil ob ekti bo la olmaydi»
ʼ ʼ ʼ
degan bahonalarni qidirish hollari uchrab turadi. Lison jamiyatda mavjud bo ladi
ʼ
va ma lum ijtimoiy muhitda alohida shaxslar yoki shaxslar guruhi tomonidan
ʼ
qo llaniladi. Demak, lisoniy faoliyatning barcha turlari va bu faoliyatni
ʼ
ta minlovchi har qanday omil lingvistik tahlil ob ekti bo lishi mumkin. Bundan,
ʼ ʼ ʼ
ushbu faoliyat ijrochilari bo lmish kommunikantlar - muloqot shaxslari ham istisno
ʼ
emas. Nutqiy muloqotda inson faktori muhim rol o ynaydi va bu faktor muloqot
ʼ
faoliyatini rejalashtirish, uni voqelantirish, uning strategiyasini amalga oshirish
kabi amallarini boshqaruvchi ko rsatkichlardan biridir.
ʼ
Struktur tilshunoslikda ham «inson faktori» tushunchasi amalda
bo lganligini bilamiz, ammo strukturalistlar ushbu tushunchani «bir xil nutqiy
ʼ
sharoitdagi ideal so zlovchi»ga nisbatan talqin qiladilar va uni «lisoniy qobiliyat»
ʼ
tushunchasi ta rifi bilan boglaydilar. Pragmalingvistik talqinda esa «inson faktori»
ʼ
tushunchasi batamom o zga ko rinish oladi. Muloqotning shart-sharoiti turlicha
ʼ ʼ
bo lganligi kabi unda «so zlovchi va tinglovchining idroki, maqsad, asos, aloqa
ʼ ʼ
vositalari, xulq-atvorning maxsus belgilangan shakllari, ifoda mavzusi,
so zlashuvchilarning o zaro munosabatlariga xos xususiyatlar» (Iskandarova 1993:
ʼ ʼ
9) bir xilda bo lmaydi. Boz ustiga, bu turdagi ijtimoiy belgilar barqaror (doimiy)
ʼ
va o zgaruvchan guruhlarga ajraladi.
ʼ А ynan shu xususiyatlarga nisbatan
pragmalingvistik tahlil uchun «ideal til sohibi - so zlovchi» tushunchasiga
ʼ
tayanishdan ko ra, so zlovchining shaxsiy-ijtimoiy tavsifi muhimdir. Nutqiy
ʼ ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_19.png)
![20muloqot jarayonida faollashuvchi inson faktori bilan bogliq doimiy va
o zgaruvchan xususiyatlar qatoriga professor V.V.Bogdanov quyidagilarni kiritadiʼ
(Bogdanov 1990)
1) lisoniy qobiliyat;
2) ma lum millatga mansublik;
ʼ
3) ijtimoiy -madaniy statusi (ma lum ijtimoiy guruhga oidlik, kasbi, lavozimi,
ʼ
ma lumoti, yashash joyi, oilaviy ahvoli);
ʼ
4) biologik-fiziologik ko rsatkichlari (jinsi, yoshi, sog’ligi, jismoniy nuqsonlar
ʼ
mavjudligi yoki yo qligi);
ʼ
5) ruhiy-psixologik turi (temperament, patologik ko rsatkichlari);
ʼ
6) vaziyatga nisbatan o zgaruvchan ruhiy holati (kayfiyat, muvaqqat bilim,
ʼ
maqsadi va qiziqishi);
7) doimiy didi, qiziqish va odatlari;
8) tashqi ko rinishi (kiyinishi, o zini tutishi, xulq-atvori).
ʼ ʼ
Ushbu qatorga kiritilgan belgilarning o z mazmuni va bajaradigan vazifasi
ʼ
jihatidan bir xilda emasligi ko rinib turibdi. Ularning nutqiy muloqot
ʼ
mundarijasiga ta sir kuchi ham har xil. Jumladan, lisoniy qobiliyat belgisini olsak,
ʼ
u mazmundor nutqiy faoliyatning asosiy omilidir. Tilni bilmagan shaxs ushbu
faoliyatni ijro eta olmasligi aniq, ammo turli shaxslarning til bilish darajasi har xil.
Muloqotning tekis ko chishi va suhbatdoshlar hamkorligi yuzaga kelishi uchun
ʼ
ularning til bilish darajasi nisbatan bir xilda bo lgani ma qul. Bundan tashqari,
ʼ ʼ
muloqotning samarasi uchun lisoniy kodlar tizimini yuqori darajada bilish yetarli
emasligini unutmaylik. Bu samaraga faqat yuqorida eslatilgan sotsiopragmatik
tamoyillar va qoidalarga to liq amal qilgan holdagina erishish mumkin. Shu
ʼ
sababli «lisoniy qobiliyat» tushunchasini keng ma noda talqin qilish, uni «lisoniy
ʼ
kod va muloqot tamoyillari, qoidalaridan ijtimoiy faoliyatda foydalana olish
ko nikmasi, malakasi» sifatida ta riflasak, ma qul bo lar? Menimcha, «lisoniy
ʼ ʼ ʼ ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_20.png)
![21qobiliyat» va keyingi yillarda qo llanilayotgan «pragmalingvistik qobiliyat»ʼ
tushunchalarini alohida tavsiflash hamda ularning asosida o zaro farqlanadigan
ʼ
hodisalar turadi, degan fikrning tugilishi noto gridir.
ʼ
Lisoniy qobiliyat - lisoniy muloqotni ta minlovchi hodisadir, bas, shunday
ʼ
ekan, ushbu tushuncha til tizimi va muloqot tizimi qonununiyatlarini bilish,
ulardan amaliyotda foydalanish imkoniyatlarini qamrab oladi. Prof. V.V.Bogdanov
sanab o tgan belgilarning ko pchiligi kommunikantlarning shaxsiy sifati bo lib,
ʼ ʼ ʼ
ular biofiziologik va ruhiy xarakterga egadirlar. Masalan, sergap, tezda muloqotga
kirishib ketadigan kishilar kamgaplardan farq qiladilar. Odatda, xolerik va
sangviniklar mahmadona, muloqotga intiluvchan bo lishadi, melanxolik va
ʼ
flegmatiklar esa kamsuxanliklari bilan ajralib turishadi, ular notanish kishilar bilan
muloqotga kirishishga qiynaladilar. Kommunikantlarning sifatlari muloqot
tizimida qanchalik muhim o rinni egallamasin, har holda bu tizimning markazida
ʼ
kommunikantlarning ijtimoiy roli turadi. Muloqot ishtirokchilarining aynan shu
xarakteristikasi nutqiy faoliyatning «qay darajada joriylanishiga ob ektiv va
ʼ
sub ektiv ravishda o z ta sirini ko rsatuvchi omil bo lib xizmat qiladi» (Mo minov,
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
Rasulov 2007). Insonlarni ma lum guruhlarga bo lish, ijtimoiy tabaqalashtirish
ʼ ʼ
muammosi bilan sotsiologlar muqaddam shugullanib kelishmoqdalar. Rossiyada
tugilib o sgan va sho rolar davrida
ʼ ʼ А merikaga quvgin qilingan jamiyatshunos
P.Sorokin «ijtimoiy tabaqalashtirish» tushunchasini insonlarning alohida
guruhlarini quyi va yuqori tabaqali sinflarga ajratish mazmunida talqin qiladi:
«Ushbuning (tabaqalashtirishning - Sh.S.) mohiyati, deb yozadi P.Sorokin, - huquq
va imtiyozlar, javobgarlik va vazifalar, hukm va nufuzning u yoki bu jamoada
notekis taqsimlanishidir» (Sorokin 1992). Ijtimoiy tabaqalashtirish muammosi
bilan batafsil shugullangan G.Meyn, M.Veber, T.Parsons, T.Shibutani, R.Terner
kabi olimlarning ushbu hodisani nazariy jihatdan o rganish borasidagi xizmatlari
ʼ
alohida. Xuddi shu olimlar ijtimoiy status (maqom) va ijtimoiy rol tushunchalarini
ʼ
farqlashni taklif qilishadi. Sankt-Peterburg universitetining professori V.F.
Serjantov (1990:187) ijtimoiy status «har bir alohida shaxsning jamiyat umumiy
strukturasida egallagan o rni» bilan belgilanadi deb hisoblaydi. Shaxsning ijtimoiy
ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_21.png)
![22statusiga nisbatan uning jamiyatda va jamoada tutgan o rni belgilanadi. Ijtimoiyʼ
o rinni farqlovchi ko rsatkichlar esa shaxsning kasb-hunari, daromad manbai,
ʼ ʼ
boyligi, ma lumoti kabilardir.
ʼ А na shu ko rsatkichlarning notekisligi jamoa ʼ
tuzilishidagi bosqichlilikni ta minlovchi shaxslar (yoki guruhlar) o rtasidagi
ʼ ʼ
ijtimoiy masofani shakllantiradi. Ijtimoiy masofaning u yoki bu sarhadidagi
shaxslarning tabaqalanishi jamiyatdagi imtiyozlar taqsimotining notekisligidir
(hukmdor-xizmatkor, boshliq-xizmatchi, ziyoli - savodsiz va hokazo.
Yuqorida aytilganidek, ijtimoiy status shaxsning jamiyatda tutgan ijtimoiy
o rni bilan belgilansa, ijtimoiy rolning mundarijasi esa unga ushbu jamiyatda
ʼ
ajratilgan talablar majmuasidan iboratdir. Polyak sotsiologi Yan Shempanskiyning
ta rificha, rol «nisbatan doimiy va o zaro bogliq harakatlar tizimidir va bu
ʼ ʼ
harakatlar guruh a zolari uchun xos bo lgan u yoki bu tarzdagi namunalar asosida
ʼ ʼ
bajarilgan boshqalar harakatlariga javobdir». Ijtimoiy status va ijtimoyi rol
tushunchalari o zaro bir-birini to ldirishlari haqida yozgan edim (Safarov 1991:
ʼ ʼ
131). Sotsiolingvist L.P.Kryuin qiyosi bilan aytganda, status «u kim?» savoliga
javob bersa, shaxsning rolini aniqlash uchun «u nima qilayapti yoki qanday
faoliyat bilan band?» savoliga javob izlash kerak (Kryuin 1989: 134). Eng asosiysi,
shaxsning ijtimoiy mavqeiga oid ushbu tushunchalar til tizimida bevosita o z
ʼ
aksini topadi. Lisoniy birliklarning ma nosida ijtimoiy bo laklarning mavjudligi
ʼ ʼ
masalasi semasiologlarni anchadan buyon qiziqgirib kelayotgan bo lsa,
ʼ
sotsiolingvistika va pragmalingvistikada asosiy e tibor ijtimoiy mavqega oid
ʼ
hodisalarning muloqot tizimidagi o rniga qaratilmoqda. Keyingi yillarda izchil
ʼ
taraqqiy etayotgan gender tilshunosligining asosiy tadqiq ob ekti aynan ijtimoiy
ʼ
belgi bo lmish jins hodisasining lisoniy faoliyatda aks etishi muammosidir.
ʼ
Voqelik til tizimining archa sathlarida, lisoniy faoliyatning turli bosqichlarida
turlicha aks etadi. Voqelikning lisoniy aksi, nafaqat, insonning lisonda ifoda
topadigan tajribasidan iborat, balki uning shaxsining muloqot jarayonidagi ifodasi
hamdir. Har bir shaxsning muloqot jarayonidagi ishtiroki uning ijtimoiy mavqeiga,
bajarayotgan vazifasi, egallagan o rniga nisbatan kechadi. Demak,
ʼ
kommunikantlarning ijtimoiy mavqei va shaxsiy psixofiziologik xususiyatlari bilan](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_22.png)
![23bogliq belgi-larning muloqot jarayonidagi ifodasini o rganish lison va voqelikʼ
munosabati muammosi ilmiy tahlil uchun muhimdir. Ushbu mavzu u yoki bu
darajada Yu.N.Karaulov (1987), I.P.Susov (1989), Ye.V.Sidorov (1989),
G.G.Pocheptsov (1986), Sh.Iskandarova (1993), S.Mo minov (1997), U.Labov
ʼ
(974), D.Hayms (Nushez 1964), V. Nipold ( 1970) kabilarning tadqiqotlarida
yoritilgan. А yniqsa, Volgograd pedagogika universitetining professori
V.I.Karasikning bu mavzu tadqiqiga qo shgan hissasi alohidadir (Karasik 1989;
ʼ
1992). Shaxs ijtimoiy mavqeini farqlash uning kommunikativ faoliyatini o rganish
ʼ
uchun muhimdir. Ijtimoiy status va rollardagi farqlar albatta muloqot birliklarining
sotsiopragmatik xususiyatlarida «iz» qoldiradi. Dunyodagi barcha tillarda bevosita
muloqot ishtirokchilarining ijtimoiy maqomiga ishora qiladigan nutqiy muloqot
shakllari mavjudligini bilamiz. Bu shakllarda yuqori darajada ifodalangan
ijtimoiydeyktik axborot mavjud va ular qat iy tartibli tizimlarda (parlamaent, sud,
ʼ
armiya, diplomatiya, kabilar) faollashadilar. Masalan, diplomatiya muloqoti asosan
xalqaro munosabatlar normalari ko rsatmalari doirasidagi rollar ijrosidan iborat.
ʼ
Shuning uchun ham diplomatlar, yagona bir «ijtimoiy maydon» vakillari sifatida
qat iy reglamentdagi ijtimoiy statusli munosabat talablariga javob beradigan nutqiy
ʼ
harakatlarni bajaradilar (Safarov 2000). Siyosiy muloqot doirasida esa qat iy
ʼ
norma talablari bilan bir qatorda, nutqiy shakllar tanlovida bir oz bo lsa-da,
ʼ
erkinlik seziladi. Chunki siyosiy arbob adresant - tinglovchilarga tezkor ta sir
ʼ
o tkazish uchun, muloqot strategiyasini saqlagan holda, uning ijrosini ta minlovchi
ʼ ʼ
turli vositalardan foydalanishga harakat qiladi, lisoniy faoliyat amallari shakllarini
o zgartirib turadi (Shengal 2000; Omen 2000).
ʼ
Lisoniy faoliyat jarayonida muloqot shakli va til birliklarining tanlovida
suhbatdoshning ijtimoiy tabaqasi inobatga olinadi. А mmo bunday tabaqalashtirish
ko p hollarda nutq vaziyati bilan bogliqdir. Ishtirokchilarning ijtimoiy
ʼ
tabaqalanishiga nisbatan simmetrik va nosimmetrik vaziyatlar farqlanadi (Kryuin
1989). А yrim olimlar bu hollarda «gorizontal va vertikal vaziyatlar»
tushunchalarini qo llashni ma qul ko rishadi va bunda hukmdorlik, nufuz inobatga
ʼ ʼ ʼ
olinsa, tabaqalashtirish vertikal tus oladi, ijtimoiy mavqe masofasi nazarga](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_23.png)
![24tutilganda, gorizontal tabaqalashtirish yuzaga keladi. Menimcha, ushbu
vaziyatlarning bu turdagi farqlanishi ularning ishtirokchilari o rtasidagiʼ
munosabatlarning xususiyatlari bilan bogliq. Zero, muloqot muhiti o zo zidan,
ʼ ʼ
mavhum holda simmetrik yoki nosimmetrik ko rinish ololmaydi.
ʼ
Muloqot ishtirokchilarining munosabati, ular bajarayotgan ijtimoiy rol
asimmetrik (notekis) bo lsa, odatda, kommunikatsiya tamoyili qoidalariga qat iy
ʼ ʼ
amal qilish talab qilinadi. Tobe o rindagi kommunikant nutqiy harakat tanlovi
ʼ
qoidalariga so zsiz amal qilishi lozim. Masalan, tobe shaxs o z xo jayini yoki
ʼ ʼ ʼ
boshligiga iltimos, shikoyatini aniq yetkazishi lozim. А ks holda, «Nega buncha
guldiransan, anitsrots gapirsang-chi!» qabilidagi tanbehni olishi hech gap emas.
Xuddi shuningdek, boshliqqa so z qaytarish, uning gapini bo lish nimalarga olib
ʼ ʼ
kelishi ham ma lum. Umuman, birovga bo ysunishi kerak bo lgan shaxsning
ʼ ʼ ʼ
sergap bo lishi muloqotda hurmat tamoyilidan chekinishdan boshqa narsa emas.
ʼ
Bekorga «ta bi gapirgan yaxshi, indamagan – undan yaxshi» yoki «Gap bilan
ʼ
shoshma, ish bilan shosh» hikmatlari paydo bo lmagan (Shomaqsudov,
ʼ
Shoraxmedov 1990). Ko p so zlash, axborotni batafsil bayon qilish yuqori
ʼ ʼ
tabaqadagilar huquqi, tobe shaxs esa «quloq osgani» ma qulroq. Shuning uchun
ʼ
ham sukutni alohida nutqiy akt sifatida ajratish va uning vositasida bir qator
kommunikativ maqsad-mazmunni ifodalash mumkin (Krestinskiy 1990). Sukut
saqlash muloqotda o ziga xos lisoniy belgi vazifasini o taydi va turli nutqiy
ʼ ʼ
harakatlarni ifodalash vositasi bo la oladi. Muloqotda sukut saqlash bilan bir
ʼ
qatorda, maqsadli harakat namunasi hamdir. Buning izohi sifatida «Mehrobdan
chayon» romani qahramonlarining o zaro suhbatidan misol keltirish mumkin:
ʼ
...Ra no otasining to yga ketgani va so zini aytdi.
ʼ ʼ ʼ
А nvar kulimsiradi.
-Uch savat hovlida ikkimiz yolgiz solsak sanday baxt bu?.. Bo lmasa men
ʼ
darbozani zanjirlab kelay.
-Ha... zanjirlab keling...](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_24.png)
![25-Nega achchig’lanasan, yaxshi siz, men ichkari kirsam, mehmonxonaning yolg’iz
qolishini o ylamaysanmi?ʼ
Ra no istehzolandi.
ʼ
-Men sizni ichkari taklif qilgani chiqmadim, nima osh qilishni so ragali chiqdim.
ʼ
-Maqsadingga tushunib turibman, ammo sen yolgizzerikmagil deyapman.
-Men.... zerikmayman....qanday osh qilay?
-Qaysi xilini buyursam ekan? - deb o z-o ziga savol berdi
ʼ ʼ А nvar.
-Ubraga uquving yo q, palovni lanj qilasan, somsani yopolmaysan, tuppani
ʼ
kesolmaysan, senga qayla buyurgandan, atala qil degan yaxshi, chunki eziltirib
yuborasan, manti to grisida o ylash ham ortiqcha... Yana shu holda qanday osh
ʼ ʼ
qilay, deb do’q urganing qiziq.
-Men uquvsiz bo lsam, o zingiz osh qiling.
ʼ ʼ
-Men ham osh qilishni yaxshi bilmayman, shuning bilan birga do q ham
ʼ
urmayman,- dedi А nvar.
- Lekin ikki yorti bir butun bo lsak, ehtimol yaxshi osh qilarmiz... Sen borib
ʼ
o choq harakatini ko raber, sabzi-piyoz to g’ragini menga qo y, xo bmi, yaxshi
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
siz?
Ra no javob bermadi, o pka namoyishi ostida ichkari jo nadi.
ʼ ʼ ʼ А nvar kulgi orasi
tashqariga chiqdi... (,,Mehrobdan chayon’’. 1992)
А nvar va Ra no o rtasidagi munosabat asimmetrik xususiyatga ega bo lsa-da,
ʼ ʼ ʼ
muloqot harakatlarida bu tenglik o z aksini to liq topmaydi. Uzbek nutq odobi
ʼ ʼ
qoidalari o zigaxos (Iskandarova 1993; Mo minov 1997): qizlar nutqi iffat, ibo
ʼ ʼ
etikasi doirasida shakl topadi va voqelanadi.
Shu sababli, kattalar va yigitlar beradigan savollarga qizlar bilvosita javob berish
yo lini izlaydilar, ba zan sukut saqlab qo ya qolishadi. Nutqiy vaziyat simmetrik
ʼ ʼ ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_25.png)
![26munosabat doirasida yuzaga kelsa, fikr izhori ancha ochiq, kommunikativ
maqsadlar
aniq ifodalanayotgan nutqiy harakatlar ijrosida kechadi:
-Bugun handay bahonani o ylab kelayapsiz? - deya qarish oldiu (xotin).ʼ
-Obbo1 dhirning tishlari gijirlab ketdi.
- Yaxshi gap yo q ekanda bu uyda. Qachon qarasa, tergagani tergagan.
ʼ
-Tergashimga asos bor, - dedi Go zal tap tortmay.
ʼ
-Qolaversa, yaxshi gapga qorin to ymaydi (Zulfiya Qurolboy qizi. ,,Yovuzlik
ʼ
farishtasi’’.).
А mmo simmetrik vaziyatda ham muloqot tagma noli, to’mtoq iboralar vositasida,
ʼ
lo nda ifodada kechishi hech ham istisno emas:
ʼ
-Ovqating tayyormi?
-Yo q.
ʼ
-Nima sababdan?
-Bilmayman.
-Istamadingmi ?
-Ha.
-Nega?
-Shunday.
Nutqiy muloqotning yuqorida eslatilgan hamkorlik va hurmat tamoyillari asosan
tinglovchi – adresantning «foydasi»ni ko zlovchi tamoyillardir. Bu tamoyillar
ʼ
simmetrik va nosimmetrik nutqiy vaziyatlarda bir xilda faollashadilar. Shaxslararo
muloqot jarayonida so zlovchi o z foydasini ham unutmaydi, u o z shaxsiyatining
ʼ ʼ ʼ
qimmatini ko rsatishga, o z hurmatini saqlashga urinadi. Shaxsiy qadrini saqlashga
ʼ ʼ
yo naltirilgan tamoyil ko pincha nosimmetrik munosabatlar vaziyatida namoyon
ʼ ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_26.png)
![27bo ladi. Ushbu tamoyil, masalan, kinoya mazmunidagi nutqiy harakatlar ijrosidaʼ
faollashadi, chunki tabaqa pillapoyasida yuqoriroq o rin egallagan shaxs -
ʼ
so zlovchi pastki pogonada turgan tinglovchiga kinoya vositasida ta sir o tkazishga
ʼ ʼ ʼ
harakat qiladi. Kinoya qo pollik va qat iyatni bir oz bo lsa-da, yumshatish
ʼ ʼ ʼ
imkonini beradi. Maslahat mazmunidagi nutqiy akt ham ko pincha muloqot
ʼ
asimmetrik sharoitda ko chayotganda hosil bo ladi. T.Hadsonning ta kidicha,
ʼ ʼ ʼ
maslahatga ehtiyoj suhbatdoshlardan biri qiyin holatga tushganda tugiladi va
maslahat beruvchi shaxs uni qo llab-quvvatlashga urinadi (Nayzop 1990). Demak,
ʼ
maslahat berish huquqiga ijtimoiy mavqei yuqori bo lgan (bu mavqe doimiy yoki
ʼ
turli sharoitlarga nisbatan o zgaruvchan bo lishini ham unutmaylik) shaxs egadir.
ʼ ʼ
Maslahat vaziyatining o zgarib turishi sababli bo lsa kerakki, so zlovchi o z fikrini
ʼ ʼ ʼ ʼ
yetkazishda unchalik qat iyat bildirmasdan, o zini xolisona tutishga, betarafdek
ʼ ʼ
ko rsatishga harakat qiladi.
ʼ А garda qat iylik ko rsatilsa, xolislikdan yiroqlashilsa, ʼ ʼ
avtoritar vaziyat yuzaga kelib, munosabatlarning nosimmetrikligi kuchayadi.
Buyruq, farmoyish, ko rsatma kabi avtoritar xususiyatga ega bo lgan nutqiy
ʼ ʼ
faoliyat jarayonida tinglovchi bo lgusi harakatni tanlash ixtiyoridan qariyb
ʼ
mahrum, u, so zsiz, ijroga mahkum. Bunday sharoitda muloqot hamkorligi
ʼ
buziladi, u bir tomonlama hamkorlik tusini oladi. Direktiv nutqiy harakatlarning
qat iyligi «talab ijrosi uchun ajratilgan vaqtni chegaralash yo li bilan belgilanishi
ʼ ʼ
mumkin (Pushkin 1990). Masalan, «Zudlik bilan yetib keling!», «Hoziroq javob
qaytaring!», «Bir hafta muddatda ijrosi ta minlansin/» kabi farmoyishlar
ʼ
ko rsatilgan vaqtda bajarilishi lozim.
ʼ](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_27.png)
![28Xulosa o’rnida shuni aytish lozimki, olamning rang-barang va unda
kechayotgan voqe-hodisalarning turli-tuman bo lgani kabi muloqot vaziyatlari hamʼ
turli xususiyatlarga egadir. Ular har xil sharoit, muhitlarda hosil bo ladilar,
ʼ
muloqot ishtirokchilarining munosabatlari ijtimoiy mavqega bir xilda ega bo la
ʼ
olmaydi. А ynan shu turli-tumanlik muloqot tizimining sotsiopragmatik
ko rsatkichlarini, ijtimoiy deyksis qobigini tashkil qiladi.
ʼ
Sotsiopragmatik belgilarni e tiborga olmaslik nutqiy harakatlar jo yaliligi
ʼ ʼ
tamoyilining talablari buzilishiga olib keladi. Professor N.Mahmudov yaqinda
e lon qilgan maqolasida nutqning jo yalilik sifatini ta minlash uchun so zlovchi,
ʼ ʼ ʼ ʼ
ifodalamoqchi bo lgan mazmundan tashqari, nutqiy vaziyatni, tinglovchi
ʼ
xususiyatlarini, uning ijtimoiy maqomi, madaniy ma rifiy saviyasi kabi faktorlarni
ʼ
nazardan qochirmasligi lozimligini yana bir karra uqtirdi. Olim jo yalilik tamoyili
ʼ
talabi qondirilmaganligi qanday oqibatga sabab bo lishini kichkintoylarga
ʼ
«Soglikda ko rishaylik! Omon bo lsak, albatta, ko rishamiz!» kabi rasmiy
ʼ ʼ ʼ
muloqot shaklidagi jumlalarni o rgatishga intilish mavjudligi misolida izohlab
ʼ
berdi (Mahmudov 2007). Haqiqatdan ham, nutq vaziyati, suhbatdoshlarning
ijtimoiy mavqei, ular bajaradigan nutqiy harakatlarning axloqiy-ma naviy
ʼ
normalarga oid xususiyatlari kabilar muloqot tizimining muhim belgilaridir. Ularni](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_28.png)
![29to liq bir majmua sifatida tadqiq qilish pragmalingvistikaning dolzarbʼ
vazifalaridandir.
Foydalanilgan adabiyotlar :
1.Shaxriyor Safarov. ,,Rragmalingvistika" Toshkent, 2008.
2. Ma'rufjon Yo'ldoshev. ,,Badiiy matn lingvopoetikasi". Toshkent, 2008.
3. Mamajonov A. Abdupattoev M. ,,Matn sintaksisi" Farg'ona, 2002.
4. Hakimov M. K. ,,O'zbek tilida vaqt ma'noli lug'aviy birliklar va ularning matn
shakllantirish imkoniyatlari". Farg'ona, 2004.
5.Qo'ng'urov R. Begmatov E. Tojiyev Y. ,,Nutq madaniyati uslubiyat asoslari"
Toshkent, 1992.
6. Nurmonov A. Mahmudov N. Ahmedova A. So'lixojayeva S. ,,O'zbek tilining
mazmuniy sintaksisi". Toshkent, 1992.
7. Nurmonov A. Hakimov M. ,,Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi". ,,
O'zbek tili va adabiyoti". Toshkent 2001.
8. Abdurahmonov X, Mahmudov N. ,,So'z estetikasi", Toshkent, 1981.](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_29.png)
![309. O'rinboyev B. Qo'ng'urov R. Lapasov J. ,,Badiiy matnning lingvistik tahlili",
Toshkent, 1990.
10. Lapasov J. ,,Badiiy matn va lisoniy tahlil" Toshkent, 1995.
Internet manbalari:
1 . www . google . com ;
2.. ziyo . uz](/data/documents/cf29f66e-7236-43a1-af14-555ff9cd26d3/page_30.png)
1 Muloqotning intensial tahlili Kirish. 1.1. Pragmalingvistika va muloqot haqida tushuncha 1.2. Samarali muloqot qoidalari va tamoyillari Asosiy qism: 2.1. Pragmalingvistikada lisoniy muloqotning samarali kechishini ta'minlash 2.2. Muloqotning intensial tahlili Xulosa . Foydalanilgan adabiyotlar.
2“Pragmatika’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo’lib, u Sokratdan oldingi davrlarda ham qo’llanishda bo’lgan va keyinchalik uni J.Lokk E.Kant kabi faylasuflar Aristoteldan o’zlashtirganlar. Shu tariqa falsafada pragmatizm oqimi yuzaga kelgan. Bu oqimning asosiy taraqqiyot davri XIX-XX asrlardir. Ayniqsa, XX asrning 20-30- yillarida pragmatizm g’oyalarining keng targ’ibi aniq sezila boshladi. Am е rika va Yevropada bu targ’ibotning keng yoyilishida Ch.Pirs, R.Karnap, Ch.Morris, L.Vitgenshteyn kabilarning xizmatlarini alohida qayd etmoq kerak. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Amerikada hukmron bo’lgan falsafiy pragmatizm yo’nalishining asoschilaridan biri Charlz Pirs edi. Ushbu falsafiy tizimning asosiy g’oyasi semiotik belgining ma’no-mazmunini ushbu belgi vositasida bajarilayotgan harakatning samarasi, natijalari, muvaffaqqiyati bilan bog’liq holda o’rganishdir. Bu tamoyil muallifi Ch.Pirs birinchilardan bo’lib, belgi nazariyasi doirasida kommunikativ faoliyat subyekti omilini inobatga olish lozimligini uqtirdi. Pragmalingvistika tilshunoslikning mustaqil yo’nalishi sifatida o’tgan asrning 60-70-yillarida shakllandi. 1970-yilda Dordrext shahrida “Tabiiy tillar pragmatikasi”(Pragmatics of natural languages) mavzusida xalqaro konferensiya bo’lib o’tdi. Ushbu anjumanda o’qilgan ma’ruzalar to’plamining muharriri, Tell-Aviv unversitetining professori I.Bar – Hille lning “So’z boshi”da qayd qilishicha, anjuman ishtirokchilari yakdillik bilan “Tabiiy til vositasida bajariladigan muloqotning pragmatik xususiyatla ri ushbu muloqotning sintaktik va semantik xususiyatlari kabi lingvistik nazariyasi doirasida o’rganilishi lozim”degan xulosaga kelishdi (Vsr-Hilel 1971: V-VI ). Pragmatikaning “Qayta tuzilish davri” deb e'tiirof etilgan xuddi shu paytdan boshlab, xorijiy tilshunoslikda haqiqiy pragmatik ko’tarilish yuzaga keldi. Bu mavzuga oid qator anjumanlar, yig’ilishlar o’tkazildi, chop qilinayotgan to’plamlar, ilmiy tadqiqotlarning chegarasi yo’q, Gournal of Pragmatics tom ma'noda xalqaro nashrga aylandi. Pragmalingvistikaning predmetini aniqlashga ilk bor ahd qilganlardan biri G.Klaus edi. U pragmatikani ”belgilar va ushbu lisoniy belgilarni yaratuvchi, uzatuvchi hamda qabul qiluvchi shaxslar o’rtasidagi munosabatlarni o’rganuvchi’’ fan sifatida ta’riflaydi. Ushbu ta’rifdan ko’rinib turibdiki, pragmatikaning predmetini
3aniqlashda G. Klaus ham boshqa semiotiklar kabi belgi va uni idrok etuvchi interpretator munosabatidan uzoqlashmaydi, hatto uning “pragmatika dastlabki o’rinda lisoniy belgilarning psixologik va sotsiologik tomonlarini o’rganuvchi nazariyadir”, degan xulosasi ham pragmatika tushunchasini tor ma’noda tavsiflashdan boshqa narsa emas. J.Layonz tilshunoslarining 12-xalqaro konferensiyasida (Vena,1977) pragmalingvistikaning predmetini aniqlash va uning ta’rifini berishga harakat qildi: ”Pragmatika tinglovchini uzatilayotgan axborotni xuddi so’zlovchi istaganidek qabul qilishga undash maqsadi uchun mos keladigan lisoniy birliklarning kommunikatsiyada qo’llanishini tavsiflaydi.Bu pragmatika lisoniy vositalarning shaxslararo muloqatdagi rolini aniqlash bilan shug’ullanadi, deyish demakdir” (Proceedings 1978: 26). Ushbu ta’rifning asosida lisoniy harakatdagi ko’zlanayotgan maqsad va unga erishish vositasi o’rtasidagi munosabat turibdi. “Sabab – motiv – maqsad” zanjiri nutqiy faoliyat rejasini shakllantiradi va uning voqelanishini ta’minlaydi. Xuddi shu narsa A.Kasherni pragmalingvistik tahlilning asosiy maqsadini “qo’yilgan maqsadga erishishda lisoniy vositalardan foydalanishni ta’minlovchi insonga xos bo’lgan qobiliyat qoidalarini” yoritish va tushuntirish deb tasvirlashga undaydi. (Kasher 1979: 38) Pragmalingvistikani tilshunoslikning mustaqil sohasi sifatida ajratish va uning o’zgarish ob’ekti, predmetini aniqlash uchun lisoniy bir liklardan turli kommunikativ muhitda pragmatik qiymati, “bahosi”, mundarijasining namo yon bo’lishini taminlovchi omillarni izlamoq darkor. Lisoniy bir liklardan har qanday sharoitda namoyon bo’ladigan belgilari ularning ontologik vazifaviy (funksional) xususiyatlari namunasidir. Shunday qilib, pragmatikaning umumiy ta’rifini quyidagicha tasavvur qilish mumkin: pragmatika tilshunoslikning alohida sohasi bo’lib, uning tadqiqot doirasida muloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish, ularni qo’llash hamda ushbu qo’llanishdagi bir liklarning muloqot ishtirokchilar iga ta’sir i masalalari o’rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya shart - sharoitlariga nisbatan, keng ma’nodagi kontekst sifatida o’rganiladi. Lisoniy hodisalarning bu yo’sindagi tahlili ularning qo’llanishidagi u yo ki bu muhitda mavjud bo’lgan to’siqlar, chegara lanishlarni ham aniqlashga imkon beradi.
4Lingvistik tahlilning asosiy g’oyasi ham lisonning tab iatini uning amaliy faoliyatda qo’llanishiga nisbatan yoki boshqacha aytganda, bajarayotgan vazifasi doirasida aniqlashdir. Aynan vazifa (funksiya) tushunchasi lison tahliliga pragmalingvistik yondashuvning poydevoridir. Aminmizki, pragmalingvistikaning xuddi shu yo’nalishdagi taraqqiyoti nazariy tilshunoslik va amaliy kommunikatsiya o’rtasida mavjud bo’lib turgan “uzilish”larni bir oz toraytiradi.
5 Samarali muloqotning tamoyil va qoidalari Muloqotning samarali kechishi ma lum qoidalar, muomala tamoyillarigaʼ amal qilish bilan bogliq. Dunyo xalqlari muloqot odobi, muomala mas uliyatiga ʼ oid minglab maqol-matallar yaratganlar, bu borada behisob nodir asarlar bitilgan. Jumladan, sharq milliy madaniyati durdonalari bo lmish «Qutadg'u bilig», ʼ «Qobusnoma», «Hibatul haqoyiq» kabi madaniy yodgorliklar, buyuk mutafakkirlar Kaykovus, Yusuf Xos Hojib, А hmad Yassaviy, А hmad Yugnakiy, А lisher Navoiy, So fi Olloyor kabilarning asarlari bunga misoldir. Kaykovusning «Qobusnoma»da ʼ keltirgan quyidagi pandlarini eslaylik: «Gar so zni va hunarni yaxshi bilsang ham ʼ hech bir so zni sindirmagil, to gri ta rif qilgil va uni bir rangda aytgil: xosga xos ʼ ʼ ʼ so z, omiyga omiy so z degil, toki u hikmatga muvofiq bo lsun va eshitgan kishiga ʼ ʼ ʼ ogir kelmasin, yo qsa so zingni dalil va hujjat bilan ham eshitmagaylar. Undin ʼ ʼ so ng ularning rizosiga qarab so zlagil, to salomat bo lgaysan» (Kaykovus 1994). ʼ ʼ ʼ Eng asosiysi, bu an analar hozirgacha davom etmoqda va nutq mas uliyati, ʼ ʼ muloqot odobi, so zlashish madaniyati kabi masalalar doimiy ravishda o zbek ʼ ʼ olimlarining diqqat markazida bo lib kelmoqda (Begmatov 1980; O rinboev, ʼ ʼ Soliev 1984; Mo minov 1997; Iskandarova 1993 va boshqalar). ʼ Pragmalingvistikada lisoniy muloqotning samarali kechishini tizimli ravishda tadqiq qilish lozimligini asoslashga harakat qilganlardan biri H.Graysdir. U 1967 yilda Harvardda o qigan ma ruzalarida lisoniy muloqot oqilona va umumqabul ʼ ʼ qilingan tamoyillarga rioya qilingandagina samarali kechishi mumkinligini uqtirdi. H.Grays ta limotiga binoan kommunikativ faoliyat asosini o zaro hamkorlik ʼ ʼ tamoyili tashkil qiladi. Bu umumiy tamoyil quyidagicha ta riflanadi: «Muloqot ʼ dialogining ushbu bosqichida sening kommunikativ ulushing muloqot maqsadi va vaziyati talabiga javob berishi kerak» (Og1se 1975). Hamkorlik (sooregayop) hosil bo lishi uchun muloqot ishtirokchilari to rt asosiy tamoyilga (H.Grays iborasi bilan ʼ ʼ aytganda, tax1t - maksimalarga) amal qilmoqlari darkor. Ushbu tamoyillarning o zaro farqi axborotning qay yo sinda uzatilishi bilan bogliq. Ma lumki, axborot ʼ ʼ ʼ almashinilishi jarayonida miqdor, sifat, muqobillik va muomala tarzi muhim rol ь