MATN TAHLILI: FONETIK, LEKSIK, GRAMMATIK Reja: Kirish Asosiy qism: 1. Leksik tahlil turlarini o’rgatish metodikasi haqida. 2. Fonetik tahlilni o’rgatishning eng asosiy qoidalari haqida ma’lumot berish. 3. O‘quvchilarga grammatik tahlilni o‘rgatish usullari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

“Ona tili” darslarida uzundan-uzoq, murakkab grammatik qoidalarni, “O‘zbek dabiyoti” darslarida ijodkor hayotidagi o‘tkinchi sana va voqealarni yodlashga majbur qilmasdan, balki ona tilida sof so‘zlash, o‘z fikrini to‘g ri ifodalay olish,ʻ mustaqil fikrlash, badiiy asarni ifodali o‘qish, uning ruhini his qilish, badiiy san’atidan lazzatlanish, so‘zdan zavqlanish ruhida ta’lim bermoq kerak. Ona tili va adabiyot o‘qitishdan kutilgan pirovard natija- shu! Ona tili o‘qitishning samarali bo‘lishi ko‘p jihatdan uni adabiyot bilan bog lab olib borishga bog liq, yoki aksincha. Aslida, ona tili,adabiyot darslarida ʻ ʻ ham o‘rganiladi. Masalan, badiiy asarning tilni tahlil etish davomida ba’zi grammatik shakllarning uslubiy ahamiyati, sinonimlarning nurqda tutgan o‘rni izohlanadi va hokazo; o‘quvchilar tilning turli ifoda vositalari bilan tanishib boradilar. Badiiy asar tili bo‘yicha muayyan bir izchillikda olib boriladigan ishlar o‘quvchilarning so‘z boyligini oshiradi va nutqini o‘stiradi. Adabiy asarning tasviriy vositalari bo‘yicha sinfda va undan tashqarida bajarilgan ishlar natijasida o‘quvchilar so‘z haqida, uning turli nutq uslubidagi o‘rni haqida kengroq tushunchaga ega bo‘la boradilar. Xilma-xil ifoda jilolari tilning estetik ta’siri va ahamiyatini chuqurroq anglashga yordam beradi. Ona tili o‘rta maktablarda o‘rganiladigan barcha fanlarni puxta o‘zlashtirish uchun muhim “kalit” sanaladi. Til vositasida o‘quvchilar boshqa fanlarni o‘rganadi. Barcha fanlar yuzasidan fikrni og zaki yozma ravishda bayon qilish orqali o‘z ona tilini ham mukammal ʻ o‘rganib boradi. 1 Dars turi sifatida lingvistik tahlil ma’lum didaktik va metodik talablarga javob berishi lozim. Lingvistik tahlil va til haqidagi fanning har bir tarmog’i uchun tuzilgan programma talabiga to’la mos bo’lishi kerak. Uning oldiga ham til haqidagi fanlarni o’qitish oldiga qo’yiladigan metodologik va metodik talablar qo’yiladi. Lingvistik tahlil oldiga qo’yiladigan prinsipial talablar quyidagilar: 1. Ilmiylik prinsipi. 2. Ma’lum sxema asosida ish ko’rish prinsipi. 3. Bir tur tahlilni 1 A. G ulomov va boshqalar, Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent-2012. ʻ

boshqa bir tur tahlil bilan aralashtirib yubormaslik prinsipi. 4. Tahlilni sistematik o’tkazib borish prinsipi. 2 G’ulomovning “Ona tili o‘qitish metodikasi” va Qudratovning “Lingvistik tahlil” kitoblarida leksik, fonetik va grammatik tahlil qilish metodikasi ko’rsatilgan. Leksikologiya lug’aviy birliklarning ma’no strukturasi, ma’nolarning rang- barangligi, ko’p ma’nolilik, sinonim, antonim, omonim, paronim, lug’aviy birliklarning ishlatilish doirasi va zamonaviyligiga ko’ra tasnifi, lug’aviy birliklarning nutq uslublariga xoslanganligi kabi masalalar bilan shug’ullanadi. Leksik tahlilda so’zlarning ma’nosi, ma’noning qandayligi (ko’chganmi, qaysi usul bilan ko’chgan, ko’p ma’nolimi yoki bir ma’nolimi), sinonim, antonim, omonimi bormi, zamonaviylik bo’yog’i qanday (eskirganmi, istorizmmi, neologizmmi) va hokazolar ko’rsatiladi. Leksik tahlil tilning lug’aviy boyligi, lug’aviy birliklarning ma’no taraqqiyoti, ishlatilish doirasi, zamonaviyligi, boshqa tildan o’zlashgan- o’zlashmaganligi bo’yicha o’quvchiga mustahkam bilim berishda, ular tomonidan olingan bilimlar darajasini aniqlashda juda qulay usuldir. Leksik tahlil tartibi: 1. Matndagi lug’aviy birliklar ajratib ko’rsatiladi. 2. So’zning leksik ma’nosi va stilistik bo’yog’i aniqlanadi. 3. Ko’p ma’noli so’zlar aniqlanadi. 4. Leksik sinonimlar aniqlanadi. 5. Leksik omonimlar aniqlanadi. 6. Leksik antonimlar aniqlanadi. 7. So’zlarning zamonaviyligi nuqtayi nazaridan shakli ko’rsatiladi; a) neologizmlar; b) arxaizmlar; d) tarixiy so’zlar va bunday bo’yoqqa ega bo’lmagan so’zlar. 8. So’zlarning o’z qatlam va o’zlashgan qatlamga aloqadorligi (o’zlashgan bo’lsa, qaysi tildan o’tganligi) ko’rsatiladi. 2 Qudratov T. Lingvistik tahlil. T., 1981.

Leksik tahlil namunasi: Dunyoda eng bebaho, ammo benazir tarqatiladigan xazina bor. Bu ona mehri. (O’. Hoshimov) Matndagi leksik ma’no anglatuvchi so’zlarni tahlil qilamiz: 1. Dunyo – so’z, leksik ma’nosi olam, koinot. Stilistik bo’yoqdorligi jihatdan neytral: unda so’zlovchining ijobiy yoki salbiy munosabati sezilmaydi. Dunyo so’zi omonimlik xususiyatiga ega: 1) yer yuzi, jahon; 2) boylik, mol-mulk, davlat. Sinonimlik xususiyatiga ega: olam, jahon, koinot; antonimi yo’q; ko’p ma’noli so’z: ko’chma ma’noda kishining ma’naviy, ruhiy olami, hayoti. Dunyo zamonaviy qatlamga oid bo’lib, unda eskilik yoki yangilik bo’yog’i sezilmaydi; qo’llanish doirasi chegaralanmagan. U o’zlashgan qatlamga mansub: arab tilidan o’zlashgan. 2. Bebaho – so’z, leksik ma’nosi hech baholab, bahosiga yetib bo’lmaydigan, o’ta qimmatli; bahosiz. Stilistik bo’yoqdorligi jihatdan bo’yoqdor; qo’llanish doirasi chegaralanmagan, asosan badiiy uslubga xos; matnda qimmatli, bahosiz so’zlari bilan sinonim bo’la oladi; omonimi yo’q; o’zlashgan qatlamga mansub: arab tilidan o’zlashgan. 3. Benazir – so’z, leksik ma’nosi tengi, misli yo’q; mislsiz. Stilistik bo’yoqdorligi jihatdan bo’yoqdor; qo’llanish doirasi chegaralangan, asosan badiiy uslubga xos; tengsiz, mislsiz so’zlari bilan sinonim bo’la oladi; omonimi yo’q; bir ma’noli so’z; zamonaviy qatlamga oid; o’zlashgan qatlamga mansub: arab tilidan o’zlashgan. 4. Tarqatmoq – so’z, leksik ma’nosi ulashmoq, ega-egalariga yetqazib bermoq. Stilistik bo’yoqdorligi jihatdan neytral: unda so’zlovchining ijobiy yoki salbiy munosabati sezilmaydi; qo’llanish doirasi chegaralanmagan. Sinonimlikka ega: ulashmoq, yetqazib bermoq; antonimlari mavjud: yig’moq, to’plamoq; ko’p ma’noli so’z: ko’chma ma’noda xabar tarqatmoq; o’z qatlamga mansub. 5. Xazina – so’z, leksik ma’nosi (qimmatbaho narsa, boylik, dafina; mablag’; kassa) biror shaxs, tashkilot yoki davlat ixtiyoridagi qimmatbaho buyumlar; davlat.

Boylik, kassa so’zlari bilan sinonim bo’la oladi; ko’p ma’noli so’z: ko’chma ma’noda madaniy va ma’naviy boyliklar, durdona asarlar majmui; arxaik so’z; o’zlashgan qatlamga mansub: arab tilidan o’zlashgan. 6. Ona – so’z, leksik ma’nosi farzandi bo’lgan xotin (o’z tuqqan farzandlariga nisbatan); bolali xotin. Stilistik bo’yoqdorligi jihatdan neytral: unda so’zlovchining ijobiy yoki salbiy munosabati sezilmaydi. Oyi, volida so’zlari bilan sinonim bo’la oladi; antonim, omonimi yo’q; ko’p ma’noli so’z: ko’chma ma’noda yaratuvchi, vujudga keltiruvchi (yer – hayotning onasi); zamonaviy qatlamga oid bo’lib, unda eskilik yoki yangilik bo’yog’i sezilmaydi; qo’llanish doirasi chegaralanmagan. Ona umumturkiy so’z. 7. Mehr – so’z, leksik ma’nosi insonning o’z tug’ishganlariga, yaqin kishilariga va umuman, odamga, narsaga bo’lgan samimiy muhabbati; yaxshi ko’rish tuyg’usi. Stilistik jihatdan bo’yoqdor; matnda muhabbat, yaxshi ko’rish, shafqat, rahmdillik bilan sinonim bo’la oladi; nafrat so’zi bilan antonimlik hosil qiladi; qo’llanilish doirasi chegaralanmagan; o’zlashgan qatlam, fors-tojik tilidan kirgan. Leksik tahlil shunday tartibda olib borilar ekan, o’quvchi tilimizning barcha lug’at boyligidan xabardor bo’ladi, izlanadi va o’qiydi, lug’atlar bilan tanishadi. O`quvchilar “L е ksika” bo`limi orqali tilning lug`at boyligi bilan tanishadilar. Mazkur bo`lim “So`zning o`z va ko`chma ma’nolari”, “Ma’nodosh (sinonim) so`zlar”, “Uyadosh so`zlar”, “Shakldosh so`zlar”, “Talaffuzi yaqin, ma’nosi farq qiluvchi (paronim) so`zlar”, “Tarixiy so`zlar”, “Eskirgan so`zlar”, “Yangi paydo bo`lgan so`zlar”, “Kasb-hunarga oid so`zlar”, “Sh е vaga oid so`zlar”, “Atamalar”, “Olinma so`zlar”, “Ibora va tasviriy ifodalar” singari mavzularni o`z ichiga qamrab oladi. “Ma’nodosh so`zlar” mavzusini o`rganishda b е rilgan gaplar yoki matnda ajratilgan so`zlarni ularning ma’nodoshi bilan almashtirish, gapdagi so`zlarni birin- k е tin ma’nodoshlari bilan almashtirib, ma’no farqlarini izohlash, b е rilgan ma’nodosh so`zlarni ijobiy va salbiy bo`yoqli so`zlarga ajratish, murojaat so`z birikmalari xosil qilish ( mas., mo’tabar murabbiyim, muhtaram ustozim, m е hribon tarbiyachim, hurmatli muallimim v.h.), qarindosh – urug`chilikka oid so`zlarni