logo

Badiiy matn haqida

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

55.875 KB
Badiiy matn haqida
Reja:
 I .Kirish
II. Asosiy qism 
1. Badiiy matn va uni shakllantiruvchi vositalar            
2. Badiiy matnning fonetik-fonologik xususiyatlari
3. Badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari
III.Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. Kirish
Bugungi   kun   tilshunosligida   matn   tilning   alohida   yirik   birligi
(supersintaktik   butunlik)   va   matn   tilshunosligi   deb   atalayotgan   sohaning   asosiy
obekti sifatida talqin qilinadi. Matnni tadqiq etishda uni so‘z birikmasi va gapdan
farqlash   lozimligi,   matnning   ham   o‘z   kategoriyasi   va   qonuniyatlari   borligi
aytiladi. Tilshunos M.X.Hakimov ilmiy matn tadqiqiga bag‘ishlangan dissertatsion
ishida   bu   haqda   shunday   yozadi:   “ Matn   so‘zining   lug‘aviy   ma’nosida   birikish,
bog‘lanish   tushunchalarining   borligi,   shuning   uchun   matn   tarkibi   o‘zaro   qaysidir
bog‘lovchilar   yordamida   birikishini   o‘rganish   «Matn   tilshunosligi»   sohasining
asosiy   muammolaridan   biri   bo‘lib   qoldi.   Matn   birliklarining   o‘zaro   bog‘lanishini
ifoda   etuvchi   takror   va   uning   bir   necha   ko‘rinishi,   olmosh   turkumiga   oid   ba’zi
so‘zlar,   gapning   so‘roq   shakliga   xos   bo‘lgan   ko‘rinishining   matn   hosil   qilishdagi
vazifalari   matn   tilshunosligida   alohida   o‘rin   tutadi.   «Matn»   atamasini   «nutq»,
«kontekst»   kabi   boshqa   lingvistik   atamalardan   farqlash   lozimligini   ta’kidlamoq
lozim. Nutq og‘zaki va yozma shakllarda namoyon bo‘ladi. Nutqning yozma shakli
matn   atamasi   ifodalaydigan   mazmunga   muvofiq   keladi.   «Nutq   sub’ektdan
adresatga   yo‘naltiriluvchi   nutqiy   faoliyat   hisoblanadi.   Matn   esa   faqat   obyektiv
informatsiyadan   iborat   bo‘lmay,   balki   o‘ziga   pragmatik   mazmunni   ham   qamrab
olgan   nutqning   material   ko‘rinishidir».     Tilshunos   olim   M.Arriv   «Diskurs,   ifoda
(recit)   va   bular   orasidagi   aloqani   maydonga   keltiradigan     butunlikka   matn
deyiladi» -   deydi. Ilmiy adabiyotlarda kontekst atamasi nutqiy vaziyat mahsuli deb
ko‘rsatiladi.   «Kontekst   -   bu   bir   leksik   yoki   grammatik   birlik   asosida   ifodalangan
ma’no   yoki   tushunchani   oydinlashtirish   uchun   keltirilgan,   tuzilgan   minimal   nutq
birligi.   Qoida   bo‘yicha   bu   -so‘z   birikmasi,   ba’zan   gap,   kamdan-kam   abzats   yoki
yaxlit   matnga   teng   keladi».     Masalan,   tuyoq   so‘zi   hayvonga   aloqador   a’zo
hisoblanadi:   Loyi   ko‘pirib   yotgan   yo‘lda   ot   taqalari,   mol   tuyoqlaridan   hosil
bo‘lgan   chuqurchalarni   limmo-lim   to‘ldirgan   sariq   zardoblar   jimirlab,   yoni-
veridan   sirqib   yotardi   (P.Tursun).   Mazkur   so‘z   insonga   nisbatan   qo‘llanilganda salbiy ottenka birinchi planga chiqadi:     Obro‘  ying borida tuyog‘ingni shiqillatib
qol .   Kontekst   so ‘ zlarning   semantik   ma ’ nosi   reallashadigan   o ‘ ziga   xos   maydon,
nutqiy vaziyat hisoblanadi. Bu o‘rinda S.D.Katsnelsonning quyidagi fikrini keltirib
o‘tish   o‘rinli:   «Borliqning   mavjud   dalillari   lug‘atlarda   berilganidek   alohida
so‘zlarda   emas,   balki   nutqiy   aloqalarda,   tugal   xabarlarda,   matnlarda,   ularning
minimal bo‘lagi bo‘lgan gaplarda aks etadi... So‘zlar va ular ma’nolarining ong va
borliqqa   munosabati   gap   orqali   bog‘langan,   gapdan   o‘zbek   tilshunosligida   matn
lingvistikasi   bo‘yicha   umumlashtiruvchi,   ta’limiy   xarakterdagi   ilk   ishlardan   biri
A.Mamajonov   tomonidan  yaratilgan.  Uning  filolog-talabalar  uchun  mo‘ljallangan
“Tekst   lingvistikasi”   nomli   maxsus   kursida   matn   haqidagi   ilmiy   qarashlar   tahlil
etilgan,   matn   tushunchasining   mohiyati,   tiplari   va   birliklari,   bu   birliklarning
bog‘lanishi   va   bog‘lovchi   vositalari,   matn   birliklariaro   sinonimiya,   sintaktik-
stilistik   figuralar   masalalari   bayon   qilingan.   Keyinroq   shogirdi   M.Abdupattoyev
bilan   hamkorlikda   nashr   ettirgan   “Matn   sintaksisi”   nomli   o‘quv   qo‘llanmasida
matnning   struktur-semantik   va   stilistik   jihatlari,   matn   birliklaridagi   tema-rematik
munosabat atroflicha tahlil qilingan, tegishli xulosalar umumlashtirilgan. 
Matn   lingvistikasining     yana   bir   muhim   tarmog‘i   -   badiiy   matnni   tadqiq
qilish   yo‘nalishi   ham,   aytish   mumkinki,   o‘zbek   tilshunosligida   yuqori   darajada
taraqqiy   qilgan.     2009-yilda   M.Yo‘ldoshev   badiiy   matnni   lingvopoetik   tahlil
qilishga   bag‘ishlangan   doktorlik   dissertatsiyasini   yoqladi.   Mazkur     doktorlik
ishida   badiiy matnda   tilning estetik vazifasining   namoyon bo‘lish   tarzi   o‘zbek
adabiyotining     eng   sara     asarlari   misolida     tahlil   qilingan,   badiiy   matnning
mazmuniy   turlari     hamda   intertestuallik     muammosi     faktik   materiallar     asosida
tasnif   va   tavsif   qilingan,   badiiy   matnni   lingvopoetik   tahlili   tamoyillari     ishalb
chiqilgan, shuningdek, badiiy matnning   shakllanish tarzi va unda ishtirok etuvchi
lisoniy   omillar   o‘rganilib,   badiiy   matnda     fonografik,   leksik,   morfologik     va
sintaktik  vositalarning  poetik aktuallashish mexanizmlari aniqlangan.    
2010-   yilda     himoya   qilingan   S.Boymirzayevaning   doktorlik   ishi     matn
hodisasi     mazmuniy     tuzilishining     kognitiv     mohiyatini     monografik     tadqiq qilishga     bag‘ishlangan.       Ishda     matn   hodisasining     kommunikativ-pragmatik
xususiyatlari   tadqiq   etilgan,   uning   mazmunini     shakllantirishga     xizmat   qiluvchi
modallik   va   temporallik     kategoriyalarining     matn   mohiyati   bilan   uzviy
aloqadorligi   ko‘rsatib   berilgan   hamda   matn     mazmuni   shakllanishining     ijtimoiy
hodisa   ekanligi,   uning   muallif   va     retsipient     ishtirokida   kechadigan     lisoniy
kognitiv  faoliyat mahsuli  ekanligi ochib berilgan.
  Sh.Turniyazovaning   nomzodlik   ishi     matn   shakllanishining     derivatsion
xususiyatlari     tadqiqiga   bag‘ishlangan   bo‘lib,   unda   mikromatn   va   uning   turlari
haqida   mulohaza     bildirilib,   unda   oddiy   grafema   (nutqda   tovush),   so‘z   va   so‘z
birikmalari   ham   matn   maqomida   kelishi   mumkinligi     dalillangan,   mikro   va
makromatnlar   voqelanishining     derivatsion     xususiyatlari   ilmiy   talqini   berilgan,
matn   komponentlarining     va   umumiy   matn   strukturasining     derivatsion
xususiyatlari     yoritildi   va   bunda   derivatsiya     operatori       vazifasida   keluvchi
semantik     omil   hamda   leksik     vositalar,   matn     komponentlarining   pog‘onali
munosabati xususida  fikrlar bildirilgan.      
                          2011-   yilda   himoya   qilingan   Sh.Haydarovning   “Badiiy   matnda
parsellyativ   konstruksiyalarning   qo‘llanilishi”   mavzusidagi   nomzodlik
dissertasiyasi   ham   matn   lingvistikasining   tarkibiy   qismi,   o‘rganish   obyektlaridan
biri   bo‘lgan   parsellyativ   konstruksiyalar   tadqiqiga   bag‘ishlangan.   Ishda
parsellyativ   konstruksiyalar   badiiy   matn   materiallari   asosida   lingvopoetik   tadqiq
qilingan,   parsellyativ   konstruksiyalarning   mohiyati,   ularning   ilova   va   boshqa
konstruksiyalardan   farqli   belgilari   badiiy   matndan   olingan   misollar   asosida
izohlanib,   parsellyativ   konstruksiyalarning   og‘zaki   va   badiiy   nutqqa   xoslanishi,
ularning o‘ziga xos tomonlari tahlil etilgan hamda parsellyativ konstruksiyalarning
voqelanishiga ko‘ra tasnifi ishlab chiqilib, parsellyativ konstruksiyalar  grammatik
va lingvopoetik jihatdan tavsiflangan.
                        Ko‘rinadiki,   badiiy   matn   lingvistikasi   yuzasidan   turli   yo‘nalish   va
aspektlarda tadqiqotlar olib borilgan va olib borilmoqda.   Badiiy matn va uni shakllantiruvchi vositalar
Badiiy   matn   badiiy   asar   mazmunini   ifodalagan,   funktsional   jihatdan   tugallangan,
tilning   tasvir   imkoniyatlari   asosida   shakllangan,   o‘zida   turli   uslub   ko‘rinishlarini
muallif i х tiyoriga ko‘ra erkin jamlay oladigan, kishilarga zavq berish   х ususiyatiga
ega   bo’lgan   g‘oyat   murakkab   butunlik   hisoblanadi.   Badiiy   matnda   boshqa   uslub
matnlarida   bo‘lganidek   qat’iymantiq,   soddalik,   tushunarlilik,   normativlik   kabi
qonuniyatlarga   to‘la-to‘kisamal   qilinavermaydi.   Unda   badiiy   tasvir   vositalaridan
unumli   foydalaniladi.   Ta’sirchanlik   birinchi   planga   ko‘tariladi.   Ohangdor,
jozibador so‘zlar ko‘p qo‘llaniladi. Tasvirlanayotgan voqelikda uyg‘un bir musiqa,
ichki   bir   garmoniya   sezilib   turadi.   Insonni   ruhan   to‘lqinlantirish,   yig’latish,
kuldirish,   х ayolot   olamiga   yetaklash,   o‘yga   cho‘mdirish,   estetik   tafakkurini
shakllantirish,   voqea-hodisalarga   teran,   boshqacha   nazar   bilan   boqishga   o‘rgatish
kabi   ko‘plab   imkoniyatlarni   o‘zida   mujassam   qilgan.   Badiiy   matn,   ma’lumki,
badiiy uslub talablari, qoliplari asosida shakllantiriladi, shuning uchun unda poetik,
romantik, tantanavor ifoda shakllaridan keng foydalaniladi. So‘zlarning tanlanishi,
gap   tuzilishi,   leksik   –   semantik,   ritmik   –intonatsion   birliklarning   qo‘llanishi   ham
mazkur uslub talablaridan kelib chiqadi. Badiiy matnning lisoniy   х ususiyatlaridan
eng muhimi ham shundaki, unda emotsional bo‘yoqdor so’zlarga, sheva so‘zlariga,
tari х iy   va   ar х aik   so‘zlarga,   jargon   va   argolarga,   ko‘chma   ma’noli   so‘zlarga,
ma’nodosh,   shakldosh,   o‘ х shash   talaffuzli   va   zid   ma’noli   so‘zlarga,   shuningdek
ibora,   maqol-matal   va   aforizm   kabi   birliklarga   keng   o‘rin   beriladi.   Shuni   alohida
ta’kidlash   kerakki,   har   qanday   matn   o‘ziga   х os   sistemadir.   Buni   o‘zaro   bir-birini
taqozo qiladigan halqalar majmuiga o‘ х shatish mumkin: tovush(harf)lar → so‘zlar
→   iboralar   →   gaplar   →   abzats   →   bo’lim,   qism,   boblar.   Matn   tarkibidagi   bu
uzvlarning   o‘zaro   munosabati   gapdagi   so‘zlarning   bir-biri   bilan   bo‘lgan
munosabatiga   o’ х shaydi.   Lekin   matnning   tarkiblanishi   gapdagi   tarkiblanishdan
tubdan   farq   qiladi.Gapning   sintaktik   qolipi   turg’unlashgan,   asrlar   davomida
shakllangan,   hamma   uchun   qulay   foydalaniladigan   va   deyarli   o‘zgarmas   bo‘ladi. So‘zlovchi   yoki   muallif   o‘z   niyatiga   ko‘ra   mazkur   qoliplardan   i х tiyoriy   ravishda
foydalanaveradi.   Matndagi   holat   bundan   boshqacharoq.   Matnda   so‘zlar   orasidagi
munosabatdan   ko‘ra   gaplar   o‘rtasidagi   aloqadorlik   muhim   hisoblanadi.   Agar
gaplararo   ham   mazmunan   ham   shaklan   aloqadorlik   mavjud   bo‘lmasa,   matn
butunligi   haqida   ham   gapirish   mumkin   emas.   Badiiy   matndagi   kompozitsion
butunlik   tushunchasi   makon   va   zamon   muvofiqligi,   ifoda   va   qolip   uyg‘unligi,
hamda   motivatsion   ya х litlik   tushunchalari   bilan   uzviy   bog‘liq.   Badiiy   matnni
lisoniy   tahlil   qilish   jarayonida   bunday   bog‘liqliklarga   alohida   e’tibor   qaratish
lozim.     Voqelikni   badiiy   idrok   etish   va   uni   ifodalashning   asosiy   vositasi   badiiy
uslub   hisoblanadi.   Badiiy   uslub   insonning   fe’l-atvorini,   uning   ichki   dunyosini,
ruhiy   holatlarini,   tabiatdagi   turli   voqea   –   hodisalarni   tugal,   butun   murakkabligi
bilan   ifodalash   imkoniyatini   o‘zida   mujassam   qilganligi   bilan   ham   diqqatga
sazovordir.   Badiiy   nutq   uslubining   eng   х arakterli   х ususiyati   tasviriylik   va
emotsionallik   hisoblanadi.   Agar   ilmiy   uslub   umumlashgan   tushunchalarni   qat’iy
qolipga solingan, ma х sus terminlar  va formulalar  bilan anglatsa,  badiiy uslub o‘z
zahirasidagi so‘zlar yordamida inson qalbi va tabiatining eng nozik nuqtalarigacha
tasvirlash   imkoniyatiga   ega.   Badiiy   uslubda   muallif   asarning   estetik   ta’sirini
kuchaytirish maqsadida tilning tasviriy vositalaridan unumli va ijodiy foydalanadi,
shuningdek, o‘zi ham yangi so‘z va ifoda shakllarini yaratadi. Shuning uchun ham
bu   uslubda   yozuvchilar   mavjud   so‘zlarni   ishlatish   bilangina   chegaralanib
qolishmaydi.   Mahoratli   yozuvchilar   uchun   mavjud   tildagi   so‘z   zahirasi   har   doim
cheklangan   imkoniyat   hisoblanadi.   O‘zlari   yangidan-yangi   individual   so‘z   va
iboralar ijod qilish payida bo‘lishadi. Badiiy nutqda til byetakror qiyofa, fe’l-atvor,
voqelikka   mos   manzara   yaratishga,   yuksak   obrazlilikni   namoyon   qilishga   х izmat
qiladi.   Boshqa   uslub   materiallari   badiiy   nutqda   muallif   maqsadiga   binoan   erkin
holda ishlatilishi mumkin. Bu uslubda har bir yozuvchi voqelikni badiiy idrok etish
ko‘lami,   ijodiy   salohiyati,   ifoda   mahorati,   matnni   kompozitsion   shakllantirish
tarziga qarab bir-biridan farqlanadi. Shunga ko’ra, badiiy nutq uslubi boshqalariga
qaraganda keng imkoniyatlarga ega, o‘ta qamrovdor va tasviriy ifoda vositalariga
boy   nutq   ko‘rinishi   hisoblanadi.   Badiiy   matn   badiiy   nutq   uslubida   yaratiladi. «Badiiy   nutq   asar   ichida   muallif   tomonidan   qay   tarzda   hikoyalanishiga   qarab
yozuvchining fikrlash doirasi, yozish uslubi, falsafiy mushohadasi haqida tasavvur
hosil   qilamiz.   Muallif   bayon   jilovini   badiiy-estetik   niyatga   ko‘ra   goh   o‘z   qo‘lida
ushlab turadi, goh personajlar qo‘liga tutqazadi, goh o‘zga hikoyachiga topshiradi.
Natijada   kitob х onni   zeriktirmaydigan,   realizmning   mundarijasini   kengaytira
oladigan   ko‘pqirrali   tasvir-hikoya   nutqi   –   polifonik   nutq   paydo   bo‘ladi».   Badiiy
asar   matnida   muallif   nutqi   va   qahramonlar   nutqi   farqlanadi.   Qahramonlar   nutqi
ichki   yoki   tashqi,   dialogik   yoki   monologik   nutq   ko‘rinishlarida   bo’ladi.   Muallif
nutqi   badiiy   asar   tilining   muhim   qismi   hisoblanadi.   Unda   qahramonlarga,
voqelikka   nisbatan   yozuvchi   munosabati   ifodalangan   bo‘ladi.   Muallif   nutqi   ikki
х ilda   ifodalanadi:
1.   Muallif-hikoyachi   nutqi.   Bunda   asar   voqealarini   so‘zlab   beruvchi   odam
yozuvchining   o‘zi   bo‘ladi.   Peyzaj   tasviri   va   qahramonlar   qiyofasi,   fe’l-atvori,
ularning   ruhiy   holati,   ma’naviy   takomili   hamda   ularning   ongida   ro‘y   bergan
o’zgarishlar muallif-hikoyachi nutqida  х olis bayon shaklida keltiriladi. Badiiy asar
tilining   qiziqarli,   ta’sirchan   bo’lishi   til   birliklarining   to‘g‘ri   tanlanishi,   matn
mazmuniga   mos   kelishi   muallif-hikoyachi   nutqiga   bog’liq.   Muallif-hikoyachi
nutqida   voqelikni   tashqaridan   kuzatish,   tasvirlanayotgan   voqea-hodisalarga   o‘z
munosabatini   oshkora   yoki   yashirin   bildirish   tarsi   sezilib   turadi.   Agar   muallif
qahramonga   nisbatan   ijobiy   munosabatda   bo‘lsa,   tasvirda   unga   nisbatan   muallif-
hikoyachi   х ayri х ohligini   sezib   turamiz.   Saratonning   ikkinchi   kuni…
Marg‘ilonning shimolida bo‘lgan B… mahallasining kunchiqar tomonida janubga
qarab   burulg’on   tor   ko‘chaning   yuqorig‘i   burchagida   otining   tizginini   ushlagani
holda bir yigit kiyimiga o‘lturgan chang-to‘zonlarni qoqar edi. Yigitning uzoqqina
yo‘ldan   kelganligi,   uning   kiprik   va   qoshlarig‘a,   ham   endigina   chiqa   boshlag‘an
soqol-murtlariga   o’lturg’an   to’zonlardan   bilgulik   edi.   Yigirma   ikki   yoshlar
chamasida bo’lg’an bu yigit sariq tanlik, ukkining ko’zidek chaqchayib, o’ynab va
yonib   turg’an   qizil   ko’zlik,   yuziga   parchinlangandek   yuza   (puchuq)   burunlik,
manglayi   qancha   tashqarig’a   o’sib   chiqg’an   bo’lsa,   yuzi   o’shancha   ichkariga
ketkan,   qisqasi   vaqtsizroq   yaratilib   qolg’on   bir   mahluq   edi.   (A.Qodiriy)   2.   Qahramon-hikoyachi   nutqi.   Ayrim   asarlarda   yozuvchi   asar   voqeasini   atayin
qahramonga   hikoya   qildiradi.   Masalan,   voqealar   Rashod   Nuri   Guntegining
«Choliqushi» asarida Feride tilidan, Asqad Mu х torning «Davr mening taqdirimda»
romanida   Ahmadjon   tilidan,   O‘tkir   Hoshimovning   «Tushda   kechgan   umrlar»
romanida   Rustam   tilidan   hikoya   qilinganligini   kuzatishimiz   mumkin.   Buni
yozuvchining   badiiy-estetik   niyati   bilan   bog‘liq   ehtiyojdan   kelib   chiqqan   desak
adashmagan   bo‘lamiz.   «Chunki   har   bir   inson   dunyoni   o‘z   ko‘zi   bilan   ko‘radi,
fikrlaydi, tahlil qiladi, baholaydi. Yozuvchi uchun esa o‘z qahramoni haqida uning
qanday   ekanligini   aytishdan   ko‘ra,   qandayligini   ko‘rsata   olish,   ko‘rsatganda   ham
personajning   х atti-harakati,   o‘z   х ayollari,   dunyoqarashi,   atrofdagilarga   bo‘lgan
munosabatida   namoyon   qila   olish,   ya’ni   uni   to‘laligicha   aks   ettira   olish   katta
yutuqdir.Shu   bilan   birga   kitob х on   uchun   ham   o‘zinikiga   aylanib   qolgan
personajning ruhiy holatlarini, ichki kechinmalarini «eshitgandan» ko‘ra «ko‘rish»
maroqliroq,   tushunarliroq   bo‘ladi».
3.Qahramonlar nutqi. Badiiy asarda qahramon nutqi nihoyatda muhim ahamiyatga
ega.   Yozuvchi   qahramonlar   nutqini   individuallashtirish   orqali   ularning   ma’naviy
dunyosini,   ichki   kechinmalarini,   hissiyotlarini,   fikrlash   tarzini,   dunyoqarashi   va
atrofidagi   voqea-hodisalarga   munosabatini   aks   ettiradi.   Qahramonlar   nutqi   orqali
uning   qanday   muhitda   yoki   qayerda   yashayotganligi,   qaysi   shevaga   mansubligi,
qaysi   toifaga   mansubligi,   kim   bilan   nima   haqida   suhbatlashayotgan-   ligi,   uning
suhbatdoshlariga munosabati va boshqa ma’lumotlarga ega bo’lamiz. Qahramonlar
nutqi dialogik yoki monologik nutq ko’rinishlarida bo’ladi. Dialogik nutq deb ikki
yoki   undan   ortiq   qahramonning   o‘zaro   muloqotiga   aytiladi.   Dialogik   nutqda
qahramonlar   tabiatini   aniq   ifodalash   imkoniyati   mavjud.   Dialogik   nutq   tahlili
obekti alohida olingan gaplar tahlilidan emas, balki matn tahlilidan iborat bo‘ladi.
«Dialogik   matn   ikki   sha х sning   mavzuiy   va   mantiqiy   bir   butunlikni   tashkil
etadigan, biri ikkinchisini to‘ldirib, aniqlab, izohlab keladigan gaplar yig‘indisidan
tashkil topgan bir butun nutqiy birlikdir».2 Dialogik nutq ko‘rinishida tinglovchiga
a х borotni   tez,   aniq,   sodda   va   ta’sirchan   yetkazish   maqsad   qilingan   bo‘ladi.
Shuning   uchun   suhbat   jarayonida   ellipsisdan,   turli   imo-ishoralardan   keng foydalaniladi. Muta х assislar fikricha, «aloqa-aralashuvda so‘z, so‘z birikmasi, gap,
ayrim   hollarda   matnlar   ham   ellipsisga   uchrashi   yoki   nolisoniy   vositalar   bilan
almashtirilishi   mumkin.   Dialogik   matnlar   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,
kommunikantlar aloqa-aralashuv jarayonida nolisoniy vositalardan lisoniy vositani
izohlash, to‘ldirish, ta’kidlash, aniqlik kiritish, kompensatsiya qilish (lisoniy birlik
o’rnida   qo’llash)   maqsadlarida   foydalanadilar».1   Monologik   nutq   badiiy   asar
qahramonlarining o‘z-o‘ziga yoki o‘zgalarga qaratilgan nutqidir. Ham she’riy ham
nasriy asarlarda ishlatiladi. Badiiy asarlardagi maktublar asosan monologik yozma
nutq   ko‘rinishida   bo‘ladi   (eslang:   Kumushning   Otabekka   yozgan   maktubi,   yoki
Otabekning   Kumushga   yozgan   maktubi).   She’riy   matnlarda   lirik   qahramon
kechinmalarini   tugal   tasvirlash   uchun   monologik   nutqdan   foydalaniladi.   Ichki
monologik nutq - «qahramonning o‘z-o‘zi bilan ichdan gapirishi, fikrlashi, fikr va
tuyg‘ularining ichki ifodasidir. Ichki monologda qahramon o’zining sirli, yashirin
fikrlarigacha  aytadi, shu  boisdan ichki  monolog orqali  qahramon kitob х on oldida
o‘z-o‘zini   ochadi.   Shuning   uchun   ham   uning   sha х siyatida   hech   narsa   sirli   yoki
tushunarsiz bo‘lib qolmaydi. Ichki monolog so‘zlashuv nutqidan o’zining ochiq va
oshkoraligi   bilan   ajralib   turadi».
Arosat   yalangligida   Yigit   yolg‘iz   o‘zi.   Yigit.
Umrim   o‘tdi   sarsonlikda,   sargardonlikda,
  Ya х shi-yomon   zamonlarni   ko‘rib   keldim   men.
Ba’zan   ma’no   topa   oldim   chin   insonlikda,
Ba’zan   esa   uni   yerga   urib   keldim   men.
  Mana,   o‘sha   tarozibon,   u-ku   farishta,
  Insonlardan   ko‘ra   yuksak   turajak-ku   u.
  U   zotga   ham   qiyin   ekan   bundaqa   ishda,
  Ko‘zlarida   allanechuk   norizo   tuyg‘u.
  Qiyin   a х ir   ularga   ham,   qalblari   bordir,
  Qiyin   a х ir   ularga   ham-bordir   ko‘zlari.
  Faqatgina   farmon   berar   Ollohi   Qodir,
  Lekin   qalbni   anglamaydi   qizlar   singari.   Endi   qayga   borsam   ekan   bu   dasht,   sahroda,
  Qayga   borib   padarimni   kimdan   so‘rasam?
  Bilolmasam,   kim   do‘za х da,   kim   arsh-a’loda…   (A.Oripov)
Dialogik   nutq   ham   monologik   nutq   ham   uch   ko‘rinishda   bo‘lishi   mumkin:   ichki
nutq,   tashqi   nutq   va   parallel   nutq.   Cho‘lponning   «Kecha   va   kunduz»   romanida
Miryoqubning «men» bilan suhbati dialogik nutq  х arakterida lekin ifoda tarzi ichki
nutq shaklida berilgan. «Parallel nutq - qahramon ichki  va tashqi  nutqlarining bir
vaqtning   o‘zida   namoyon   bo‘lishidir.   Bu   nutq   shakli   ko’pincha   qahramonlar
o‘rtasidagi   dialog   jarayonida   kuzatiladi   va   ichki   nutq   bunday   hollarda
suhbatdoshga   bo‘lgan   munosabatni   bildiradi».
Fursatni   to‘g‘ri   keltirib   turib:  
-Imperiya   nima   degani?-deb   so‘radim.  
-Nega   so‘rab   yotibsiz?-dedi.
-O‘zingiz   bilgan   amaldor   oshnam   bir   kun   «Imperiya   botib   boradi»   dedi,   shunda
juda   х afa   bo‘lib   gapirdi.  
-Uning   imperiya   degani   o‘ris   podshosining   qo‘l   ostidagi   yurtlar.   Unda   har   qaysi
millatdan   bor,   shu   qatorda   biz   sho‘rliklar   ham   bor.   (...)   Sog‘in   sigirni   kim
istamaydi?   Oppoq,   shirin   suti   bor...
-Nimaning   suti   bor?   –deb   so‘radim   men.   Kuldi.
-Siz-biz   sog‘in   sigirmiz,   bizning   shirin   sutimiz   bor,   ruslar   va   boshqa   ajnabiylar
«bizni»   emib   yotadilar.   Bir   biz   emas.   Qarangiz,   Hindiston,   Sharqiy   Turkiston,
Tunis,   Jazoir,   Mag   ‘ribiston,   ya’ni   Marokash...U   gapiradi,   gapiradi.   Men   hayron
bo‘laman.   Muncha   nomlarni   qaydan   biladi?   Hammasi   qandoq   qilib   esida   turadi?
Hammasini   o‘z   ko‘zi   bilan   ko‘rganmi?   Yo   meni   laqillatib,   o‘z   ichidan   chiqarib
aytadirmi?   1
Sharofuddin   Х odjaev   bilan   Miryoqub   o‘rtasida   bo‘lib   o‘tayotgan   ushbu   suhbat
jarayonida   Miryoqubning   ichki   nutqi   bilan   tashqi   nutqi   parallel   ravishda   berib
borilgan. Qahramon ichki dunyosida ro‘y beradigan o‘zgarishlarni aks ettirishda bu
1
 Cho‘lpon. Kecha va Kunduz.- Toshkent: Sharq,2016 usuldan   foydalaniladi. 1. BADIIY MATNNING FONETIK-FONOLOGIK XUSUSIYATLARI. 
Badiiy   matnni   tahlil   qilish   jarayonida   fonetik   birliklarning   estetik
xususiyatlariga   ham   alohida   e ’ tiborni   qaratish   zarur.   She’riy   matnda   nutq
tovushlarining   estetik   imkoniyatlari   tez   va   qulay   idrok   etiladi.   Chunki   she’rda
o‘ziga xos jozibador ohang bo‘ladi. Bu ohangdorlikka tovushlarni uslubiy qo‘llash
natijasida erishiladi. She’riyatda asosan, alliteratsiya (undoshlar takrori), assonans
(unlilar   takrori),   geminatsiya   (undoshlarni   qavatlash)   kabi   fonetik   usullardan
foydalaniladi.   Nasrda   unlilarni   cho‘zish,   undoshlarni   qavatlash,   tovushlarni
takrorlash, so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish, tovush orttirish yoki tovush tushirish
kabi   fonetik   usullar   yordamida   ekspressivlik   ta’minlanadi.   Tovushlarni   uslubiy
qo‘llash   bilan   bog‘liq   qonuniyatlarni   yozuvda   «aynan»   ifodalash   imkoniyati
cheklangan.   Biroq,   talaffuz   va   bayon   muvofiqligiga   fonografik   vositalar
yordamida erishish mumkin.  Aflotun va Arastu yashagan zamonlardayoq so‘zning
talaffuz tarzi va uni aynan yozuvga ko‘chirish muammosi mutafakkirlar e’tiborini
o‘ziga jalb qilgan edi. Hatto bu notiqlik san’ati bilan bog‘liq bo‘lmagan ravishda,
so‘zning, so‘zdagi  harflarning talaffuzi bilan bog‘liq ohanglar garmoniyasi  buyuk
faylasuflarga   ilhom   manbai   bo‘lgan   edi.   Ular   so‘z   tarkibiga   singib   o‘ziga   xos
ma’no   va     ohang   kasb   etib   ulgurmagan   tovushlarga   ham   o‘zgacha   mazmun
berishga   intilishgan   edi.     Masalan,   «r»   -tezlikning,   shiddatning   ramzi,   «l»   -
viqorning,   silliqlikning,   yaltiroqlikning   ifodachisi,   «i»   -   torning,   «a»   -   kattaning,
«e» - abadiyatning belgisi sifatida talqin qilingan. Keyinroq tovushlar tabiati bilan
shug‘ullanuvchi mutaxassislar «u», «d», «r» tovushlari dahshatni yodga solishi, «i»
xursandchilikning,   «m»,   «n»,   «l»   tovushlari   nazokatning   sirli   ramzlari   ekanligi
haqidagi mulohazalarini bayon qilishgan. 
Badiiy   asarlarda   ruhiy   holatni   yozuvda   ifodalash   o‘ziga   xos   murakkablikni
yuzaga   chiqaradi.   Qahramonlar   ruhiyatidagi   ichki   hayajon,   xursand   bo‘lish,   xafa
bo‘lish,   rozilik,   taajjub,   yalinish,   hayratlanish,   kinoya,   piching,   kesatiq,   olqish,
so‘roq,   ta’kid,   qoniqmaslik,   norizolik,   tilak-istak,   qo‘llab-quvvatlash     kabi holatlarni   aynan   berishda   yozuvchilar   unli   yoki   undoshlarni   birdan   ortiq   yozish
usuli -  fonografik vositalar dan foydalanadilar.  Masalan:
1. Unlilarni birdan ortiq yozish . Bunda unlini cho‘zib talaffuz qilinganligi
tushuniladi.   Unlini   cho‘zib   talaffuz   qilish   orqali   qahramonning   voqelikka
munosabati   oydinlashtiriladi.   Ilmiy   adabiyotlarda   mazkur   usul   orqali   belgining
me’yordan   kuchsiz   yoki   ortiq   ekanligini   ifodalashda   foydalanilishi   ta’kidlanadi.
Masalan,   belgining  kuchsizligi :   Ortiq  jizzaki  ko‘rinmaslik   uchun  bos- i-i q  tovush
bilan  dedi...  (P.Qodirov).   Belgining  ortiqligi :   Uz o-o q  yo‘l,  ahy o-o nda  bir  keladi,
qat o-o r   imoratlar,   o‘yl a-a b   tursam,   o‘g‘lim,   dunyoni   ishi   qiziq.(A.Muxtor)
«Sharq»   sahnasi   bilan   «Turon»ning   to‘rtta   karnayi:   g‘ o-o-o-o-o t,   g‘ o-o-o t u-u-u
g‘ o-o-o-o t!   G‘ort-g‘ort-g‘ort!   Ha,   tovushing   o‘chkur,   ha,   egasiz   qolg‘ur!!
(A.Qodiriy)
- Qadrlasangiz, qani, siz ham bir duo bering,-dedi muallim. – B i-i r tomosha
qilib, gullar terib kakliklaringizni sayrashini eshitib ketaylik. 
Shuningdek,   badiiy   matnda   unlilarni   birdan   ortiq   yozish   usulidan
qahramonning   biror   nimadan   hayratlanishi,   taajjubga   tushishi   kabi   holatlarini
ifodalashda foydalaniladi. Masalan:
-   Marhamat...   O‘-o‘ ,   kaklikning   sayrashini   dedingizmi?   –   Uning   manglayi
tirishib va g‘ijinib davom etdi: - Biz ham sizga qo‘shilib eshitar ekanmiz-da? (Sh.
Xolmirzaev) 
-  O‘-o‘o‘ , okaxon, tuda-suda to‘laysiz-da. (SH. Xolmirzaev)
- A-a-a ,   o‘sha   sizmidingiz,   buni   qarang-a,   tanimapman.   Uyimizga   yana   bir
kelgan ekansiz. Yo‘qligimni qarang-a.(S.Ahmad)
Men   o‘zimning   odmi   plashimni   ham   devordan   daromad   qilib   yasalgan
shifonerga ildim. “ O-o ! deb yana o‘zi ichkariga yo‘l tortdi Tavakkal.- Y а xsh i-ii...
A, Gulsara? Bir kishiga bo‘ladi-da! (Sh. Xolmirzaev) Mazkur   fonografik   usuldan   badiiy   matnda   xitob,   chaqirish,   da’vat,
tinglovchi   e’tiborini   jalb   qilish   kabi   maqsadlarda   ham   foydalanilishini   kuzatish
mumkin. Masalan,  chaqirish:
Qo ‘rqqanimdan ovozim boricha baqirib yubordim:
-Dada-a-a! 2
Shuningdek, achinish ma’nosini ham ifoda etadi. Masalan,
-E bolam-e,e bolam-e mard bo‘lsa allaqachon maydonga chiqmasmidi. 3
  Ziyodni onasi paxtazor qarab-paxtazor qarab chaqiradi:
-Ziyod-u-u-u!
Men Ziyodni onasi qo‘lidan tortib-tortib yig‘lab qo‘yaberaman.
Yuring ketamiz, momo! – deydi . – Yuring ketamiz, hozir samolyot keladi! 
Ziyodni onasi gapimni korlamaydi. Entikib-entikib chaqiradi:
-Ziyod-u-u-u!
Ziyodni onasi o‘pkasi to‘lib-to‘lib chaqiradi:
-Ziyod-u-u-u! (T.Murod) 
2. Undoshlarni   birdan   ortiq   yozish .   Aslida   orfoepik   me’yor   bo‘yicha   bir
undosh talaffuz qilinishi    kerak bo‘lgan so‘zlar muayyan vaziyatlarda ekspressiya
va   estetik   maqsad   talabi   bilan   atayin   qavatlab   talaffuz   qilinadi.   So‘zlovchining
ichki   ruhiyati   (siqilish,   xursandlik   kabilar)   va   maqsadini   kitobxonga   «aynan»
etkazish   uchun   yozuvchilar   badiiy   matnda   bu   holatni   undoshlarni   birdan   ortiq
yozish   orqali   ifodalashga   harakat   qiladilar.   Bunda   belgining   me’yordan   ortiqligi,
harakatning   davomiyligi   yoki   oniyligi   (bir   onda   ro‘y   berganligi),   takroriyligi,
tovush   kuchining   balandligi   yoki   pastligi   kabi   ma’nolar   ifodalangan   bo‘ladi.
2
 Hoshimov O‘. Ikki eshik orasi. -Toshkent: Sharq, 2013.36 b.
3
 Said Ahmad. Ufq. -Toshkent:Sano-standart. 2019. 108 b. Masalan,   belgining   ortiqligi :   Ayyorlikda   u chch iga   chiqqanman   deb   maqtansam
yolg‘on emas (Oybek). O‘zim shu baytni yakkaxonlik qilmoqdaman: Dardi yo‘q -
ke ss ak, Ishqi yo‘q - e shsh ak! (A.Qodiriy)
Harakatning   davomiyligi :   –Mening   xotinim   bo‘lib,   aroq   ochishni
bilmaysanmi?   –   dedi   mingboshi,   xoxolab   kuldi.   –   O‘rgan!   Mana   qarab   tur!   –
Shishaning tagiga yo‘g‘on shapalog‘i bilan ikki marta urdi, po‘kak chachrab chiqib
shiftga tegdi, so‘ngra u erdan sachrab tovchadagi katta jomga kelib tushdi, «ja r-r-
r ang!»... etdi jom.
–   Ha-ha-ha!..   –   dedi   mingboshi.   Jomlaringni   jaranglatdim,   sintaloq!   4
(Cho‘lpon).
O‘ h-h o‘, bunaqa sigir bozorda falon pul bo‘lsa kerak.(S.Ahmad)
Ziyodni   onasi   betini   bilaklariga   bosadi.   Ziyodni   onasi   i z-z -i z-z   yig‘laydi.
Ziyodni onasi yu m-m -yu m-m  yig‘laydi. (T.Murod)
Yarim soatlik qonli «g‘o v-v-v-v , g‘u- v-v-v , o v-v-v-v-v , o v-v-v-v »dan so‘ng
Mallaxonning davangisi mag‘lub bo‘lib, faje’ bir suratda yaralandi. (A.Qodiriy) 
Harakatning   oniyligi :   Mashina   Chuqursoyga   qayrilish   o‘rniga   yo‘lning
o‘rtasida ta qq a to‘xtadi. 
Ovoz   kuchining   balandligi :     «Bu mmm »   degan   tovush   eshitildiyu,   ko‘kni
chang to‘zon qopladi.(Gazetadan)  
Ovoz   kuchining   pastligi :   Ammo   shunchalik   davru   davronlar   o‘tquzilg‘an
va   o‘tquzilmoqda   bo‘lg‘an   bo‘lsa   ham   bunchalik   ochub–...ti s-s-s !     Yopig‘liq
qozon-yopig‘liq... tuya ko‘rdingmi - yo‘q... (A.Qodiriy) Mashina bir-ikki   pig‘-g‘-
g‘  degan 
3. So‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish . Og‘zaki nutqda turli sabablarga ko‘ra
ayrim   so‘zlar,   asosan,   o‘zlashma   so‘zlarni   buzib   talaffuz   qilish   holati   mavjud.
Bunday   xato   so‘zlovchining   o‘zlashgan   so‘z   imlosini   to‘g‘ri   tasavvur   qilmasligi,
4
 Cho‘lpon. Kecha va Kunduz. -Toshkent:Sharq,2016.269 b. boshqa   millatga   mansubligi,   paronimlarni   farqlamaslik   natijasida   yuzaga   keladi,
deb   izohlash   mumkin.   Badiiy   asarda   bu   usuldan   qahramon   nutqini
individuallashtirish hamda ifodani og‘zaki - jonli nutqqa yaqinlashtirish maqsadida
foydalaniladi.   Ayrim   o‘rinlarda   kulgi   qo‘zg‘atish   maqsadida   ham   so‘zlar   atayin
buzib talaffuz qilinadi va o‘sha tarzda yoziladi. Masalan: 
-Kotibadan, kirsam mumkinmi, deb so‘rash kerak.
–Jinni bo‘ldingmi, Ne’mat?
–Men sizga Ne’mat emasman, o‘rtoq  Babbayev  bo‘laman, o‘rtoq  Xajjayip .
(S.Ahmad)
–Shayxantovur  yarmankasiga  ro‘za bo‘yi mol yoyg‘on juvonlar, kampirlar,
qizlar,   tumsalar   faje   bir   qiyofa   bilan   «alvido,   yo   mohi   ramazon»,   deb   ro‘mol
silkitadirlar.(A.Qodiriy)
–Xo‘p, bo‘pti. Uning oti Zulfiqor,  fomilasi ... –aytaveraymi, deb unga qaradi.
(S.Ahmad)
Bo‘rixon   begona   uyga   kirib   qolgan   odamdek   qovushmay   turardi.   U
ukalariga,   singillariga   nima   deyishni   bilmasdi.   To‘g‘ri,   nima   deyishni   bilardi.
Ammo, til bilmasa nima qilsin?  O‘ylab-o‘ylab, « Salyam !» dedi. Jigarlari kulishni
ham, yig‘lashni ham bilmay hayron turib qolishdi. 5
 (S.Ahmad) 
Rejissyor tag‘in elkam qoqdi.
– Barra kalla ,  barra kalla ! – dedi.
Rejissyor elkam qoqa-qoqa meni mashina taraf jo‘natdi.
Men yo‘l-yo‘lakay raisimizdan so‘radim:
–Rais bova, rejissyor nima deyapti?
–Barakalla deyapti, barakalla.(T.Murod)
5
Said Ahmad. Qorako‘z Majnun.  Alliteratsiya.  Badiiy nutqning ohandorligini va ta’sirchanligini ta’minlashda
alliteratsiyaning   o‘rni   beqiyosdir.   She’riy   nutqda   misralar,   undagi   so‘zlar   hamda
bo‘g‘inlar   boshida   yoki   oxirida   bir   xil   undosh   tovushlarning   takror   qo‘llanishiga
alliteratsiya   deyiladi.   Tovushlar   zamiridagi   musiqiylikka   asoslangan   bu   usul
qadimdan   Sharq   she’riyatida   keng   qo‘llanilib   kelingan.   Ko‘hna   badiiyatshunoslik
(«ilmi bade’»)da alliteratsiya « tavzi’   san’ati» deb yuritilgan. Alliteratsiya deganda
zabardast   shoir   Erkin   Vohidovning   mashhur   «q»   alliteratsiyali   she’ri   ko‘z
oldimizga keladi: 
Q aro  q oshing,  q alam  q oshing,
Q iyiq  q ayrilma  q oshing  q iz,
Q ilur  q atlimga  q asd  q ayrab – 
Q ilich  q otil  q aroshing,  q iz.
Q afasda  q alb  q ushin  q iynab,
Q anot  q oqmoqqa  q o‘ymaysan.
Q arab  q o‘ygil  q iyo,
Q albimni  q izdirsin  q uyoshing  q iz. 
Bunday usulni shoir Elbek ijodida ham kuzatish mumkin:
K o‘klamda  k o‘karsa  k o‘k  k o‘katlar,
K o‘klarga  k o‘milsa  k atta- k attalar,
K o‘m- k o‘k  k o‘karib  k o‘rinsa  k o‘llar,
K o‘ngilni  k o‘tarsa  k o‘rkli gullar.
Yoki,   Abdulhamid   Sulaymon   Cho‘lponning   mashhur   «Xalq   dengizdir»   deb
boshlanuvchi she’ri ham alliteratsiyaning go‘zal namunalaridan hisoblanadi:
X alq dengizdir,  x alq to‘lqindir,  x alq kuchdir,
X alq isyondir,  x alq olovdir,  x alq o‘chdir... Nasrda bu tarzda jumla tuzish  she’riyatdagidek  badiiy effekt  bermasligi  mumkin.
Shuning uchun nasrda kamdan-kam hollardagina kuzatish mumkin bo‘ladi. Bolalar
folklorida alliteratsiyaga asoslangan   tez aytish   hamda   aytishmachoq   o‘yinlari bor.
Tez aytishlar: Bir   t up   t ut,   t utning   t agida bir   t up   t urp.   T ut   t urpni   t urtib   t uribdimi,
t urp   t utni   t urtib   t uribdimi?   O q   choyna kk a   o q   q op q o q ,   K o‘ k   choyna kk a   k o‘ k
q op q o q . 
Sabr basta eshikdur kushod
Sabr topdi eranlar murod
Sabr sening dardingga darmon bo‘lur
Sabr bilan xor guliston bo‘lur 6
     
Alliteratsiyadan xalq maqollaridagi intonatsion butunlikni ta’minlashda ham
keng foydalanilganligini kuzatishimiz mumkin: 
S u y maganga  s u y kanma,  s u y ganingdan a y rilma.
                      ***
T ulkining  t ushiga  t ovuq kirar,
T ovuqning  t ushiga  t ariq kirar.  
                       ***
T ek  t urganga shay t on  t ayoq  t u t qazar.
                       ***
X alq  h ukmi –  h aq  h ukmi.                                
Assonans.   Badiiy nutqqa intonatsion butunlik, ohangdorlik va emotsional –
ekspressivlik   bag‘ishlash   maqsadida   qo‘llaniladigan   fonetik   usullardan   biri
6
 To‘qliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (majmua) -T.271 b. assonansdir.   Adabiyotlarda   assonans   aynan   yoki   yaqin   unlilarning   takrorlanib
kelishidan   hosil   bo‘ladigan   ohangdoshlik   ekanligi   bayon   qilingan.   Unlilarning
takrorlanishi maqollarda ko‘p kuzatiladi: 
O vni  o tsang, bilib  o t,
D o l nish o nga qo‘yib  o t.
                         ***
N o n q o n bo‘lsa, q o n – j o n.
                         ***
O‘ zing  o‘ yda b o‘ lsang ham,  o‘ ying  u yingda b o‘ lsin.
                         ***
B i r t u p t o k  e ksang, b i r t u p t o l  e k. 
Assonans qofiyadosh so‘zlar tarkibida kelib, she’riy nutqqa ko‘tarinki ruh va
o‘ziga xos musiqiylik baxsh etadi:
Farzand ato qullig‘in chu  odat  qilg‘ay 
Ul odat ila kasbi sa o dat qilg‘ay
Har kimli atog‘a ko‘p ri o yat qilg‘ay
O‘g‘lidan anga bu ish  sir o yat qilg‘ay 7
 (Navoiy)
Ruhimda yo‘qoldi q a r o r i m,
Tanimda qolmadi m a d o r i m.
Bizlarni bir yo‘qlab kelibsan,
Vafo qilarmisan, b a h o r i m?!
7
  To‘xliyev B., Karimov B., Usmonova K. Adabiyot. -Toshkent: 2017.104 b. Yoz o‘tdi, kuz o‘tdi, q i sh o‘tdi,
Boshlardan savdoli  i sh o‘tdi.
Yurakka izg‘irin - n i sh o‘tdi,
Vafo qilarmisan, b a h o r i m?!
Yam-yashil q i rlarni sog‘indim,
Chechakzor erlarni sog‘indim,
U inja s i rlarni sog‘indim,
Vafo qilarmisan, b a h o r i m?!
Lolaning lablari x a nd a d i r,
Dog‘i ham tubida –  a nd a d i r.
O‘xshashi ruh ila t a nd a d i r,
Vafo qilarmisan, b a h o r i m?!
Intiqmiz do‘st bilan,  yo r bilan,
She’r bilan, soz bilan – t o r bilan.
Diydorlash bizningdek x o r bilan,
Vafo qilarmisan, b a h o r i m?!     (A.Oripov)
Geminatsiya.   Badiiy   nutqda   keng   qo‘llaniladigan   fonetik   usullardan   yana
biri – geminatsiyadir. «Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati»da mazkur hodisa « qo‘sh undoshlik   – ikki aynan bir xil undoshli holatning yuzaga kelishi» sifatida
izohlanadi.   «O‘zbek   tili   tarixiy   fonetikasi»   o‘quv   qo‘llanmasida   esa   bu   hodisa
« qo‘shoqlanish »   yoki   « ikkilangan   undosh »   deb   yuritiladi:   « Qo‘shoqlanish   –
undoshlarning cho‘zilishi, ikkilanishi hodisasini fonetik o‘zgarishlar sirasida ko‘rib
chiqish   o‘ta   shartlidir.   Lekin   bu   hodisa   faqat   ikki   unli   orasidagi   yakka   undoshda
sodir   bo‘la   olishi   bilan   fonetik   o‘zgarishlarga   o‘xshaydi.   Qo‘shoqlanish,   asosan,
ikki   unli   orasida   kelgan   k ,   q ,   t ,   l   tovushlarida   va   faqat   2 ,   7 ,   8 ,   9 ,   30 ,   50   sanoq
sonlarini nomlashda sodir bo‘ladi. Bu sonorlarni bir undosh bilan ham,  ikkilangan
undosh   bilan   ham   talaffuz   etish   mumkin   bo‘lgan.   Sanoq   sonlar   nomidagi   bu   xil
qo‘shoqlanish   sabablari   haligacha   ochilmagan.   Lekin   ka tt a,   la tt a,   ya kk a,   ya ll a,
cha kk i,   u kk i   kabi   so‘zlardagi   ikkinchi   t ,   l ,   k   lar   tarixan   morfologik   ko‘rsatkich
bo‘lib, ulardagi qo‘shoqlanish singish (adaptatsiya) natijasidir degan fikr mavjud.»
Adham   Abdullayev   esa   « undoshlarni   qavatlash »   atamasini   ishlatgan.
Undoshlarni   qavatlab   qo‘llash   orqali   badiiy   asarda   qahramon   ruhiyatidagi
xursandlik   va   xafalik   holatlari   tugal   tasvirlashga   erishiladi.   Masalan,   Ayyorlikda
u chch iga   chiqqanman   deb   maqtansam   yolg‘on   emas   (Oybek).   Uni   ayblashga
sizning ma’naviy ha qq ingiz yo‘q, uka! - dedi g‘azab bilan (gazetadan). Keltirilgan
misollardagi  undashlarning  qavatlanishi  qahramonlar  tabiatidagi   sub’ektiv holatni
ifodalashga   xizmat   qilgan.   Ya’ni,   birinchi   gapdagi   qahramonning   o‘z   «ishi-
hunaridan»   mamnunligi,   «anoyi»   emasligini   ta’kidlash   istagi   qavatlangan   «ch»
undoshi   orqali   yanada   aniq   ifodalangan.   Ikkinchi   gapdagi   qahramonning   qahr-
g‘azabi esa «q» geminatasi bilan ko‘rsatib berilgan. 
Yuqorida   ta’kidlaganimizdek,   undoshlarning   qavatlanishi   alohida   uslubiy
vositadir.   Duch   kelgan   tovushni   qavatlab   qo‘llab   bo‘lmaganidek,   so‘zda   turli
sabablar   bilan   yonma-yon   kelgan   barcha   undoshlar   ham   lingvopoetik   jihatdan
ahamiyatga   ega   bo‘lavermaydi.   Masalan:   –   Ukaginam,   bu   ke nn oyingizga   ( kelin
oyingizga   –   ellipsis )   zagsda   pa tt a   ( so‘z   imlosida   mavjud )   kesilmagan.
Birinchisidan to‘ qq izta ( so‘z imlosida  mavjud ) bola bor. Bechora  giroy bo‘laman
rosa   tug‘di.   To‘qqizinchisini   tug‘diyu   o‘zimizning   tilda   aytganda   bra kk a
( brak+ga/ka ) chiqib qoldi. (S.Ahmad)    
2. BADIIY MATNNING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI
Adabiyotning so‘z san’ati ekanligi haqidagi haqiqat juda qadim zamonlardan
beri takrorlanib kelinadi. Demakki, adabiyotning bosh unsuri so‘z, umuman, tildir.
Adabiy   asarning   abadiy   asar   darajasiga   ko‘tarila   bilishi   uning   lisoniy   tarkibi   va
asar   muallifining   badiiy   ifoda   balog‘atiga   bog   ‘liq   ekanligi   shubhasiz.   Shunday
ekan, har qanday adabiy asarning mohiyatini xolis baholamoq uchun, eng avvalo,
uning lisoniy tarkibining o‘ziga xosligi tahlil etilmog‘i lozim. 
Til va yozuvchi o‘rtasidagi munosabatni shaxmat va shaxmatchi o‘rtasidagi
munosabatga   qiyoslash   mumkin.   Shahmatda   har   bir   donaning   mavqei,   darajasi,
shaxmat   taxtasi   ustidagi   harakatlanish   qoidalari   avvaldan   belgilangan.   Ana   shu
qoidalarni   tugal   egallash   oqibatida   yuzaga   kelgan   yuksak   mahorati   tufayli
shaxmatchi tamoman yangi, kutilmagan yurishlar qiladi, betakror kombinatsiyalar
yaratadiki,  bu   unga  raqibini   mag‘lub  va   muxlisini   maftun   qilish   imkonini   beradi.
Tilda ham har bir unsurning o‘z vazifasi, ma’no doirasi, boshqa unsurlar, birliklar
bilan   bog‘lanish   qonuniyatlari   mavjud.   Ana   shu   qonuniyatlardan   mukammal
boxabar   bo‘lgan,   badiiy   didi,   so‘z   sezgisi   va   mahorati   yuksak   yozuvchi   betakror
tasvir,   kutilmagan,   ohorli   badiiy   lavhalar,   so‘z   chaqinlarini   paydo   qila   oladiki,
kitobxon   adibning   nafaqat   g‘oyasi,   balki   go‘zal   tilining   asiriga   aylanadi.   Bunda
yozuvchi   umumxalq   tilidagi   badiiy   tasvirga   favqulodda   muvofiq   birliklarni
tanlash,   saralash   va   sayqallash   asosida,   lisoniy-badiiy   qonuniyatlardan   kelib
chiqqan holda ularga yuklangan xilma-xil badiiy-estetik ma’nolar hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. 
So‘z   qo‘llashning   san‘at   darajasida   yoki   san’at   darajasida   emasligini
baholash uchun, eng avvalo, so‘z, uning ma’nosi va bu ma’noning tuzilishini aniq
tasavvur   etish   lozim.   Albatta,   so‘zning   qo‘llanishi   bilan   bog‘liq   holda   yuzaga
chiqadigan   qo‘shimcha   ma’no   nozikliklari,   mazmun   o‘zgachaliklari   turli   tasvir
usullari va vositalari orqali reallashishi  mumkin. Ammo ta’kidlash joizki, bunday qo‘shimcha   ma’no   nozikliklari   aksar   hollarda,   avvalo,   so‘z   ma’no   qurilishining
o‘zida   imkoniyat   sifatida   mavjud   bo‘ladi,   ular   so‘zning   ma’no   qurilishi   tarkibida
ilgaridan qayd etilgan bo‘ladi.
Tildagi nominativ birliklarning ma’no tuzilishini  o‘rganishda tilshunoslikda
semantikaning   konnotativ   jihati   tushunchasiga   alohida   e’tibor   qilinadi.   Bu
masalani monografik tarzda tadqiq etgan V.N.Teliya ta’rificha, «konnotatsiya - til
birliklari   semantikasiga   uzual   yoki   okkozional   ravishda   kiradigan,   nutq
sub’ektining borliqni jumlada ifodalashida uning ayni shu borliqqa bo‘lgan hissiy –
baholash   va   stilistik   munosabatini   ifodalaydigan   hamda   shu   axborotga   ko‘ra
ekspressiv qimmat kasb etadigan mazmuniy mohiyat»dir. Konnotatsiya, ta’rifidan
ko‘rinib   turganiday,   so‘zlovchining   borliqni   ifodalash   vositalariga   munosabatiga
daxldor bo‘lgan jihatdir. Masalan,   yuz, bet, chehra, ruxsor, aft, bashara, turq  kabi
so‘zlar   qatoridan   tegishli   nutq   vaziyati   va   sub’ektiv   nuqtai   nazarga   muvofig‘ini
tanlash   so‘zlovchining   o‘ziga   berilgan   imkoniyat   ekanligi   ma’lum.   V.N.Teliya
ta’kidlaganidek,   bunday   so‘zlar   semantikasida   «so‘zlovchining   ifodalanmishga
bo‘lgan munosabati haqidagi informatsiya kodlashtirib qo‘yilgan bo‘ladi va jumla
qurilar ekan, xuddi siqilgan prujina qo‘yib yuborilganiday, bu informatsiya darhol
ishga   tushadi»,   demak,   lug‘at   birliklari   faqat   nominativ   faoliyat   uchungina   emas,
balki pragmatik faoliyat uchun tayyor material bo‘lishi mumkin. Tadqiqotchi ayni
shu o‘rinda ana shu mulohazalarga asoslangan holda so‘zning semantik qurilishida
nominativ   jihatga   qo‘shimcha   konnotativ   jihatning   bo‘lishi   nutqiy   tejamkorlik
uchun   yordam   berishini   ham   ta’kidlaydi.   V.N.Teliya   so‘zning   leksik   ma’nosini,
kamida,   uch   makrouzvning   kombinatsiyasi   sifatida   tasavvur   etish   mumkinligini
aytadi:   1)   ma’noning   borliqdagi   muayyan   reallikni   ifodalovchi   denotativ   uzvi;   2)
kategorial-grammatik   uzvi;   3)   nutq   sub’ektining   so‘z   orqali   ifodalangan   narsaga
munosabatini   anglatadigan   emotiv-modal   uzvi.   Ana   shu   uchinchi   uzv   ekspressiv
bo‘yoq,   uslubiy   bo‘yoq,   emotsional   bo‘yoq,   sub’ektiv   baho   kabi   tushunchalarni
umumlashtiruvchi   konnotativ   ma’nolardir.   Bunday   uzvning   mazmun-mohiyati
o‘zbek   tilshunosligida   ham   ancha   keng   ochib   berilgan.   Masalan,   «O‘zbek   tili
leksikologiyasi»  kitobida  so‘z narsa-hodisani  ifodalashi  barobarida  ko‘pincha shu narsa-hodisaga   so‘zlovchining   sub’ektiv   munosabatini   ham   anglatishi   alohida
ta’kidlangan:   «...Lug‘at   sostavidagi   so‘zlarni   kuzatish   ularning   ba’zilari   biror
narsa,   hodisalarni   atabgina   qolmay,   ayni   paytda   so‘zlovchining   ifodalanayotgan
tushunchaga   o‘z   bahosini,   munosabatini   ifodalanishini   ham   ko‘rsatadi.   Bu
munosabat doirasiga g‘azab, erkalash, qoyil qolish, nafratlanish, jirkanish, kinoya
kabi   xilma-xil   emotsional   munosabat   ko‘rinishlari   kiradi.   Xususan,   azamat,
o‘ktam,   qoyilmaqom,   so‘lqildoq,   boplamoq,   olchoq,   mal’un,   razil,   satang,   sanqi,
asfalasofilin,   miyanqi,   qoyil,   do‘ndirma,   momoqaymoq   kabi   so‘zlar,   ma’lum
tushuncha   anglatishdan   tashqari,   so‘zlovchining   shu   tushunchaga   loqayd
qaramasligini,   aksincha,   ijobiy   va   salbiy   emotsional   munosabatda   ekanligini   ham
ko‘rsatib   turadi.   Bu   baho   elementi   tinglovchi   tomonidan   ham   odatda   so‘zlovchi
nazarda   tutgandagidek   idrok   etiladi.   Tilshunoslikda   bunday   xususiyatga   ega
bo‘lgan   leksika   emotsional   -   ekspressiv   leksika,   ekspressiv   -   stilistik   leksika
terminlari ostida o‘rganilmoqda».
Badiiy   matnni   lisoniy   tahlil   qilish   jarayonida   yozuvchining   tildan
foydalanish   mahoratini   namoyon   etadigan,   emotsional-ekspressiv   ifoda   semalari
qabariq holda reallashgan leksik birliklarni aniqlash va ular adibning badiiy-estetik
maqsadiga   qay   darajada   xizmat   qilgani   haqida   mulohaza   yuritish   talab   qilinadi.
Buning   uchun   badiiy   asar   tilidagi   ma’nodosh,   shakldosh,   zid   ma’noli,   ko‘p
ma’noli,   tarixiy   va   arxaik   so‘zlar,   yangi   yasalmalar,   shevaga   oid   so‘zlar,   chet   va
vulgar   so‘zlar   ajratib   olinadi   va   asarga   nima   maqsad   bilan   olib   kirilganligi
izohlanadi. 
Ma’nodosh so‘zlar
Ma’nodosh   so‘zlar   tilning   lug‘aviy   jihatdan   boylik   darajasini   ko‘rsatib
beruvchi   o‘ziga   xos   vositadir.   Tilda   ma’nodosh   so‘zlarning   ko‘p   bo‘lishi   tilning
estetik   vazifasini   yanada   to‘liq   bajara   olishini   osonlashtiradi.   Bu   juda   qadim
zamonlardan beri   anglangan, idrok etilgan  va  o‘rganilgan.  O‘zbek  tili  ma’nodosh
so‘zlarga   juda   boy.   Y о zuvchilar   tilimizdagi   ma’nodosh   so‘zlar   ichidan   tasvir
maqsadi   va   ruhiga   muvofiq   keladigan   aniq   so‘zni   topib   o‘z   asarlarida   qo‘llashga harakat   qiladilar,   shu   tariqa,   qahramonlar   ruhiyati   hamda   tasvir   obyektining   eng
kichik   qirralarigacha   real   ko‘rsatib   berishga   intiladilar.   Badiiy   matndagi
ma’nodosh   so‘zlar   tahlilida,   asosan,   ikki   jihatga   e’tiborni   qaratish   zarur.   Ulardan
biri   muallifning   ikki   yoki   undan   ortiq   ma’nodosh   so‘zdan   ifodalanayotgan
mazmun uchun eng maqbul birini tanlashi bo‘lsa, ikkinchisi ayni bir matn tarkibida
ikki yoki undan ortiq ma’nodosh birliklarni badiiy tasvir maqsadiga uyg‘un holda
qo‘llashi masalasidir. 
Tilshunoslikda   ma’nodoshlikning,   asosan,   uch   turi   farqlanadi,   ya’ni:   1)
leksik   ma’nodoshlik;   2)   frazeologik   ma’nodoshlik;   va   3)   leksik-frazeologik
ma’nodoshlik.   Leksik ma’nodoshlik dan bir necha maqsadlarda foydalaniladi. Til
birliklarining   takrori   natijasida   yuzaga   keladigan   ifoda   kambag‘alligi   va
rangsizligidan   qochish   uchun:   Ikkala   o‘rtoqning   sharaq-sharaq   gaplashgan,   bir-
birlariga   sevinch   bildirishgan   quvnoq   va   baland   ovoz lari   boshqa   hamma   un larni
bosib   ketdi.(Cho‘lpon)   Tasvir   ob’ektiga   e’tiborni   jalb   qilish   uchun:   Xolbuki,
musulmonlik kiyimda emas,  qalbda, dilda . (Cho‘lpon)  Ijobiy belgining darajama-
daraja   ortib   borishini   aniq   ifodalash   uchun:   Zebixon   bilan   kelgan   boshqa   qizlar
ham   bir-biridan   yaxshi ,   bir-biridan   soz ,   bir-biridan   ochiq,   bir-biridan   quvnoq. ..
(Cho‘lpon)   Salbiy   belgining   kuchayib   borishini   ifodalash   uchun:   Xo‘sh,
mingboshining   o‘zi   odamlar   aytganiday   juda   xunuk   va   badbashara   odammi ?
(Cho‘lpon)
Kontekstual   ma’nodoshlik .   Katta   mahoratli   yozuvchilarning   badiiy   til
borasidagi   ustunliklaridan   biri   shundaki,   ular   faqat   tilda   mavjud   bo‘lgan,   tayyor
ma’nodosh   so‘zlardangina   foydalanib   qolmasdan,   badiiy   tasvir   ehtiyojiga   ko‘ra
ma’nodosh   bo‘lmagan   so‘zlarni   ham   shunday   qo‘llaydilarki,   bu   so‘zlar   ham
matnda xuddi ma’nodosh so‘zlar kabi idrok etiladi. Masalan: Kechagina   qarg‘ab,
so‘kib,   «o‘ldirsam!»   deb   yurgan   kundoshini   o‘pib,   quchoqlab,   silab-siypab   bir
nafasda ikkalasi «qalin do‘st» bo‘lgan emishlar. (Cho‘lpon)
                Frazeologik   ma’nodoshlik .   Voqelikni   obrazli   tasvirlashda,   uni   kitobxon
ko‘zi   o‘ngida   aniq   va   to‘la   gavdalantirishda   frazeologik   iboralarning ma’nodoshligidan   keng   foydalaniladi.   Toqati   toq   bo‘lmoq   –   sabr   kosasi   to‘lmoq,
burni   ko‘tarilmoq   –   dimog‘i   shishmoq,   yaxshi   ko‘rmoq   –   ko‘ngil   bermoq,   ikki
oyog‘ini   bir   etikka   tiqmoq   –   oyoq   tirab   olmoq,   og‘ziga   tolqon   solmoq   –   mum
tishlamoq   kabilar   frazeologik   ma’nodoshlikka   misol   bo‘ladi.   Jumla   tarkibida
kelgan   ma’nodosh   iboralar   qahramon   bilan   aloqador   biror   bir   sifatni,   xususiyatni
detallashtirib,   ikir-chikirigacha   ko‘rsatib   tasvirlashga   xizmat   qiladi.   Masalan:   U
enggan, yutgan,  oshig‘i olchi kelgan ,  deganini bo‘ldirgan  kundosh emasmi?  
    Leksik-frazeologik ma’nodoshlik . «Lug‘aviy birlik sifatida frazeologizmlar
so‘zlar bilan ham sinonimik munosabatda bo‘la oladi».  Masalan: Xursand – og‘zi
qulog‘ida, g‘azablanmoq – jahli chiqmoq, beg‘am –  dunyoni suv bossa to‘pig‘iga
chiqmaydi   kabilar   leksik-frazeologik   ma’nodoshlik   hisoblanadi.     Badiiy   matnda
ma’nodoshlikning   bunday   turidan   holatni   bo‘rttirib,   atroflicha   tasvirlashda
foydalaniladi:   Qurvon   bibi   so‘zga   qancha   epchil   bo‘lsa,   Razzoq   so‘fi   shu   qadar
kamgap ,  indamas ,  damini ichiga solgan , ziqna odam edi. 
Shakldosh so‘zlar
Tilimizda tovush (yozuvda harfiy) tomoni bir xil bo‘lib, turlicha ma’nolarni
ifodalovchi so‘zlar mavjud. Bunday so‘zlar omonimlar deb ataladi. Tilshunoslikda
omonimiyaning   uch  ko‘rinishi  mavjudligi   ta’kidlanadi:   Omoleksema,  omograf   va
omofonlar.   «Omoleksemalarni   belgilashda   talaffuz   jihatidan   bo‘ladigan   bir   xillik
ham,   harfiy   (grafik)   ifoda   jihatidan   bo‘ladigan   bir   xillik   ham   hisobga   olinadi»
Masalan, qovoq-I (inson a’zosi) – qovoq-II (o‘simlik nomi). Omograflar esa, harfiy
jihatdan bir xil bo‘lib talaffuzi har xil bo‘ladi: tom-I (uyning tomi) – tom-II (jild), atlas-I (ipakdan tayyorlangan mato turi) –  atlas-II (xarita). Omofonlar deb talaffuz
jihatidan   teng   kelish   hodisasiga   aytiladi:   bor(<bob)   –   bor,   yot(<yod)   –   yot,
sutxo‘r(<sudxo‘r) – sutxo‘r kabi. Shakldoshlik iboralarda ham kuzatiladi:   boshiga
ko‘tarmoq-I   (e’zozlamoq)   –   boshiga   ko‘tarmoq-II   (to‘palon   qilmoq),   qo‘l
ko‘tarmoq-I (ovoz bermoq, ma’qullamoq) – qo‘l ko‘tarmoq-II (urmoq).   Shakldosh
so‘zlar   asosida   yuzaga   keladigan   ohangdoshlikdan   badiiy   asarda   alohida   uslubiy
vosita   sifatida   foydalaniladi.   Nasrda   askiya   va   payrov   orqali   kulgi   chiqarish
maqsadida, she’riyatda esa tuyuq hosil qilishda ishlatiladi. Masalan: 
Tuyuq:
Bunim yo‘q,  unim  yo‘q,
Uyimda  unim  yo‘q.
Ishimda  unum  yo‘q,
Aytishga  unim  yo‘q. (Kamiy)
Paronim so‘zlar
Paronimlar   (para-yonida   +   onyma-nom)   deb   fonetik   tarkibi   boshqa-boshqa,
talaffuzdagina   o‘xshash, yaqin bo‘lib qolgan so‘zlarga aytiladi. Abzal (asli afzor-
asbob, egar-jabduq)  – afzal  (lafz so‘zining ko‘pligi), xalos (ozod bo‘lish)  – xolos
(faqat),   xush   (yaxshi,   yoqimli)   –   hush   (insonning   sezish,   idrok   etish   qobiliyati).
«Paronimlarga   asoslangan   uslubiy   figura   paronomaziya   deb   yuritiladi.   Badiiy
adabiyotda   paronomaziyadan   ifodalilik,   ohangdorlikka   erishish,   komik   effekt
yaratish,   so‘z   o‘yini   hosil   qilish   kabi   maqsadlarda   foydalaniladi».     Badiiy
adabiyotda   o‘xshash   so‘z   (paronim)lar   qahramonlar   nutqini   individuallashtirish,
ularning   ma’naviy   hamda   lisoniy   saviyasini   ko‘rsatish   uchun   ham   ishlatiladi.
Quyidagi parchada paronimlardan komik effekt yaratish maqsadida foydalanilgan.
Qahrmon   kompot   (mevalardan   tayyorlanadigan   sharbat)   va   kompost (chiqindilardan   achitib   tayyorlanadigan   organik   o‘g‘it)   paronim   so‘zlarining
ma’nosini  bilmaganligi uchun kulgili  vaziyatga tushadi:  «Aylanib yurib to‘rtinchi
brigada dalasida janjal ustidan chiqib qolibman. Bo‘lim boshlig‘i O‘rmon aka bilan
brigadir Rahimjon aka nima to‘g‘risidadir qo‘llarini paxsa qilishib bahslashmoqda
edi. Meni ko‘rishi bilan bo‘lim boshlig‘i:
- O‘rtoq agronom sizdan bir iltimosim bor,-deb qoldi.
-   Agar   malol   kelmasa,   mana   bu   Rahimjonga,   uning   a’zolariga   kompost
to‘g‘risida gapirib bersangiz. Bular haligacha hech narsa tushunmas ekan.
- Marhamat,-dedimda, u yoq-bu yoqqa qarab olgach, leksiya o‘qishga tushib
ketdim:
- O‘rtoqlar,  kompot  juda foydali ichimlik, uni asosan mevadan tayyorlashadi.
Mevalarning xili qanchalik ko‘p bo‘lsa, u shuncha shirin bo‘ladi. Bizning Farg‘ona
tomonlarda   kompotni   o‘rik,   shaftoliqoqi   va   olchaning   qurug‘idan   tayyorlashadi.
Xullas, kompot ichmabsiz, dunyoga kelmabsiz... Gapimni tugatmasimdan o‘tirgan
odamlar sharaqlab kulib yuborishdi. (X.To‘xtaboyev) 
Said   Ahmad   o‘zining   «Sinovchi   uchuvchi»   deb   nomlangan   hajviyasida   ham
o‘xshash   talaffuzli   so‘zlar   vositasida   paronamaziyani   yuzaga   keltirgan:   Muxbir
(mikrofonga).   Aziz   radio   tinglovchilar!   Har   bir   korxonaning   mahsuloti   sifatini
aniqlaydigan   o‘z   sinovchilari   bo‘ladi.  Masalan:   yangi   samolyotni   birinchi   uchirib
beradigan   uchuvchini   sinovchi-uchuvchi   deydilar...   Mana,   qarshimizda   turgan
barvasta   qomatli,   qarashi   burgut   nigohini   eslatadigan,   butun   vujudidan   kuch-
g‘ayrat,   sadoqat,   vafo   sezilib   turgan   kishi   mana   shu   zavodning   sinovchi-
ichuvchisi dir...
Birinchi   parchadagi   paronamaziyada   ikkita   o‘xshash   so‘zning   qahramon
tarafidan   farqlanmasligi,   ya’ni   ikkita   alohida   so‘z   ma’nolarining   qorishtirilishi
natijasida   kulgili   holat   yuzaga   kelgan.   Ikkinchi   parchadagi   paronamaziyada   esa
qahramon kulgili vaziyatni yuzaga keltirish uchun atayin o‘xshash talaffuzli yangi
konstruksiyani hosil qiladi.     
Zid ma’noli so‘zlar
Tilda   zid   ma’noli   so‘zlarning   mavjudligi   badiiy   nutqning   ifodaliligi,
ekspressivligi,   ta’sirchanligini   ta’minlashda   qulay   vositalardan   biridir.   Sharq
adabiyotda   juda   qadim   zamonlardan   buyon   tildagi   bu   ifoda   imkoniyatidan   keng
foydalanib kelingan. «Shoir uchun juda zarur bo‘lgan san’atlardan biri tazoddir. Bu
san’at   yana   mutobaqa,   tiboq,   tatbiq,   muttazod,   ittizod   va   takofu   deb   ham   ataladi.
Bu san’atda, badi’shunoslarning aytishicha, zid ma’noli so‘zlardan foydalaniladi.»
Evropa   filologik   an’anasida   bu   san’at   «antiteza»   deb   yuritiladi.   Badiiy   matnning
lingvopoetik   tahliliga   bag‘ishlangan   ishlarda   zidlantirish,   qarshilantirish
atamalaridan   foydalaniladi.   Zid   ma’noli   so‘zlarni   yonma-yon   qo‘llash   orqali
tushunchalar,   belgilar,   holatlar,   obrazlar   zidlantiriladi.   Odatda,   lisoniy   va
kontekstual   yoki   nutqiy   zid   ma’noli   so‘zlar   farqlanadi.   Masalan:   Eski   qishloqqa
yangi   odat.   (Maqol)   Hali   ancha   balandda   bo‘lsa   ham   uning   kamoli dan   zavoli
yaqinroq   ekani   ko‘rinib   turardi.   Shuncha   er   qo‘ldan   chiqqan   bo‘lsa,   uning
baravariga qancha davlat   qo‘lga kirgan dir, muni xudo biladiyu xudoning sevimli
bandasi   qorako‘z   Miryoqub   biladi!..(Cho‘lpon)   Ba’zan   mahoratli   yozuvchilar
qahramonlar ruhiyatidagi kontrastlikni bo‘rttirib tasvirlash maqsadida muayyan bir
kontekstual sinonimik qatordagi bir necha so‘zni boshqa bir kontekstual sinonimik
qatordagi   bir   necha   so‘zga   birdaniga   zidlantiradilar.   Masalan:   U   vaqtda   o‘zi   –
kuldi, ochildi, quvondi, gerdayib, osmondan qarab qadam bosdi ... Xadichaxon
esa   ezildi,   kuydi,   o‘rtandi,   xo‘rlanib   –   xo‘rlanib,   achchiq   –   achchiq   yig‘ladi .
(Cho‘lpon)
Kontekstual   antonimlardan   badiiy   asarda   tasvirning   ta’sirchanligini   oshirish
maqsadida ishlatiladi. Masalan:  
« Zelixon   Elchindan   qasos   haqidagi   gaplarni   birinchi   marta   eshitganda
sergaklandi.   U   mushtdek   yurakni   qoyadek   dard   bosib   turibdi,   deb   yursa,   bu
vujudda vulqon kuch to‘playotgan ekan ...» (T.Malik) Bu   nutqiy   parchada   mushtdek   va   qoyadek   so‘zlari   «kichik»   va   «katta»
ma’nolari bilan antonimik munosabatga kirishgan.
Zid   ma’nolilikni   barqaror   birikmalarda   ham   ko‘plab   kuzatishimiz   mumkin.
Iboralarda : ko‘kka ko‘tarmoq – yerga urmoq, yuzi yorug‘ – yuzi shuvut, ko‘ngli
oq – ichi qora, ko‘ziga issiq ko‘rinmoq – ko‘ziga sovuq ko‘rinmoq kabi. YOki so‘z
va ibora o‘rtasidagi – leksik-frazeologik zid ma’nolilik: xasis –  qo‘li ochiq, xafa –
og‘zi   qulog‘ida   kabi.   Maqol   va   matallarda :   Kattaga   hurmatda   bo‘l,   kichikka
izzatda.   Yaxshidan   ot   qoladi   yomondan   dod.   Osmon   yiroq   –   er   qattiq.   Hikmatli
so‘zlarda :   Bilmaganni   so‘rab   o‘rgangan   –   olim,   orlanib   so‘ramagan   –   o‘ziga
zolim. (Alisher Navoiy). 
Ko‘p   ma’nolilik   asosan   so‘zlarga   xos   xususiyat   bo‘lib   bir   so‘zning   birdan
ortiq ma’noga ega bo‘lishi tushuniladi. Iboralarda ham ko‘p ma’nolilikni kuzatish
mumkin.   Masalan:   yuragi   qinidan   chiqmoq   iborasi   sevinchni   va   qattiq   qo‘rquvni
ifodalashga   xizmat   qiladi.   Qizning   paranjisini   ko‘rishi   bilanoq   yigitning   yuragi
qinidan   chiqayozdi   (Oybek).   Qo‘rqmayman   deb   bo‘lmaydi,   o‘g‘lim.   Shunaqa
vaqtda odamning yuragi  qinidan chiqib ketadi  (A.Qahhor). Bosh  suqmoq – qisqa
fursatga   kirmoq,   xabar   olmoq;   aralashmoq,   odamlarga   qo‘shilmoq.   Tomdan
tarasha tushganday – kutilmaganda, qo‘qqisdan; qo‘pol tarzda.    
Eskirgan so‘zlar
Jamiyat   o‘sib-o‘zgarib   borar   ekan,   ijtimoiy-iqtisodiy,   madaniy-ma’naviy
hayotdagi  ba’zi  tushunchalar  tamomila eskirib, amaliyotdan chiqib ketadi.  Badiiy
asarda  muayyan  davr   voqealari  tasvirlanar   ekan,  ana shu  davrga  oid bo‘lgan eski
tushunchalarga   murojaat   qilmaslikning   aslo   iloji   yo‘q.   Tilshunoslikda   bunday
tushunchalarni   ifodalaydigan   so‘zlar   «arxaik   so‘zlar»   va   «istorizm   –   tarixiy
so‘zlar» degan nomlar ostida umumlashtiriladi. Tilning hozirgi davri uchun eskilik
bo‘yog‘iga   ega   bo‘lgan   til   birligi   arxaizm   deb   yuritiladi.   «Arxaizm   o‘zi nomlayotgan   voqelikni   anglatuvchi   leksik   birlik   bilan   yonma-yon   yashaydi».
Arxaizmlar badiiy matnda tasvirlanayotgan davr voqeligini real tasvirlash, asarning
tarixiylik   ruhini   ta’minlash   maqsadida   qo‘llaniladi.   O‘rdu-qo‘shin,   handasa-
geometriya,   tilmoch-tarjimon,   mirza-kotib,   sadr-rais,   lak-yuz   ming   kabi   so‘zlar
ishlatilganda   davr   ruhi   ta’kidlangan   bo‘ladi.   Ayrim   arxaik   so‘zlar   zamonaviy
ma’nodoshiga   qaraganda   ma’noni   kuchliroq   ifodalash   xususiyatiga   ega   bo‘ladi.
Masalan,   yo‘qsil   –   kambag‘al   arxaik   so‘zlariga   e’tibor   beradigan   bo‘lsak,   «hech
narsaga   ega   emaslik»   ma’nosi   yo‘qsil   lekskmasida   kambag‘al   leksemasiga
qaraganda   ancha   ortiq,   chunki   mazkur   so‘zlar   tarkibi   tarixiy-etimologik   tahlil
etilganida   anglanadigan   yo‘q-kam   so‘zlari   qiyoslansa,   birinchisida   ayni   belgining
nol   darajada   ekanligi   seziladi.   Arxaik   so‘zlar   muayyan   davrning   yozma   uslubini
ifodalashda   yoki   qahramonning   nutqiy   xarakteristikasini   berishda   ham   uslubiy
vosita sifatida ishlatiladi. She’riyatda nutqqa ko‘tarinki ruh bag‘ishlash maqsadida
ishlatiladi: 
Siz ko‘kning  qopqa sin qoqqan soatda
Quyosh ko‘z uqalab uyg‘onar edi.(G‘.G‘ulom)
Ulug‘ shaharlarning bo‘ysirasida
Abadiy o‘rinni topa olgan  Shosh . (A.Oripov)
Ne-ne zilziladan chiqolgan omon
Manglay i yarqiroq makonsan buyuk. (A.Oripov)
Hozirgi kunda uchramaydigan, faqat tarixiy narsa yoki voqea-hodisalarning
nomini   bildiruvchi   so‘zlar   istorizm   (tarixiy   so‘zlar)   deyiladi.   Istorizmning
arxaizmdan farqi shundaki, bugungi kunda o‘sha tarixiy voqelikning o‘zi ham uni
anglatuvchi boshqa leksik birlik ham bo‘lmaydi, demak istorizm o‘zi ifodalayotgan
hodisaning yagona nomidir. Masalan:  amin, pristav, mingboshi, noyib, ellikboshi,
ponsad   kabilar   badiiy   matnda   ishlatilganda   kitobxon   ijtimoiy   boshqaruv   tizimi
bilan   bog‘liq   tarixiy   voqelikni   ko‘z   oldiga   keltiradi.   Tarixiy   so‘zlar   ham   badiiy
matnda o‘tmish voqeligini real tasvirlash maqsadida ishlatiladi. Badiiy   asar   tilidagi   eskirgan   so‘zlarni   tahlil   qilishda   asar   yozilgan   davrni
e’tibordan   chetda   qoldirmaslik   lozim.   Chunki,   «so‘zlar   yozuvchi   yashagan,   ijod
etgan davrdayoq eskirgan bo‘lishi mumkin bo‘lganidek, asar yozilgan davrda faol
iste’molda bo‘lib, keyinchalik iste’moldan tushgan» bo‘lishi mumkin. 
   
Sheva so‘zlari
Yozuvchilar   o‘z   qahramonlarini   o‘zlari   yashaydigan   hudud   va   muhitdan
ayirmagan   holda,   hayotdagidek   ishonarli   va   jonli   tasvirlash   ehtiyojidan   kelib
chiqib   shevaga   xos   so‘zlarni   ishlatadi.   Sheva   so‘zlari   mahalliy   kolorit,   hududiy
mansublikni   o‘zida   aniq   aks   ettirish   bilan   birga   «badiiy   nutqda   muayyan   estetik
funksiyani   bajaradi.   Biroq   dialektizmlarning   estetik   qimmat   kasb   etishi   ularning
badiiy   nutqdagi   me’yori,   qanday   ishlatilishi   va   ayni   paytda   qanday
dialektizmlarning qo‘llanishi bilan bog‘liqdir.» 
Tilshunoslikka oid adabiyotlarda shevaga xos birliklarning fonetik, leksik va
grammatik   dialektizmlar   sifatida   tasnif   qilinganligini   kuzatish   mumkin.   Fonetik
dialektizmlar   asosan,   tovushlarni   o‘zgartirib   qo‘llash,   tovush   orttirilishi,   tovush
tushishi   va   tovushlarni   qavatlab   qo‘llash   ko‘rinishlarida   namoyon   bo‘ladi.
Masalan:   1.Zebining   qish   ichi   siqilib,   zanglab   chiqqan   ko‘ngli   bahorning   iliq
hovuri   bilan   ochila   tushgan;   endi,   ustiga   poxol   to‘shalgan   aravada   bo‘lsa   ham,
allaqaylarga   t ala -qirlarga   chiqib   yayrashni   tusay   boshlagan   edi     (Cho‘lpon).
2.Enaxonlarning butun oilasi yoyilgan qopning tegrasida  j uga ri  uqalab o‘tirardilar.
(Cho‘lpon)   3.Toshkan niyam   olibdimi-a?   4.Televizorning   ichida-da,   ul im.
5.Obro‘ y   bor-da,   obro‘ y !   6.Ana   endi,   quyoshda   ma z z a   qilib   toblanib   yotamiz.
(T.Murod)   Leksik   dialektizmlar   ham   o‘z   navbatida   ichki   guruhlarga   bo‘lib
o‘rganiladi:   sof   leksik   dialektizmlar,   etnografik   dialektizmlar   va   semantik
dialektizmlar.   Masalan:   1.Kampir   shoti ning   yon   yog‘ochini   silab   o‘ynar,   Enaxon
og‘zidan   olgan   saqichini   ezib   «soqqa»   yasar...(Cho‘lpon)   2.Jiyaningiz   qishloqdan
zig‘ir   moy   olib   keldi.   SHuni   chuchityapman .   (T.Murod).   3.U   yozlik   kiyimini kiyib,   to‘ppa-to‘g‘ri   birinchi   klass   nomerga   bordi   va   o‘zi   uchun   ajratilgan
kichkinagina   chigiling   (bejirim)   va   soz   uyiga   o‘rnashdi.   (Cho‘lpon).   4.Tok   osti
so‘ri olachalpoq ko‘laga  bo‘ldi. (T.Murod) 
Muayyan   sheva   tarqalgan   hududda   yashovchi   kishilarning   o‘zlariga   xos
bo‘lgan urf-odatlarining nomlari   etnografik dialektizmlar   deb yuritiladi. Bunday
so‘zlar tasvirning realligini ta’minlaydi: U eshikdan kirar – kirmas   to‘y to‘qqizi ni
xotiniga   uzatib:   -   Qizing   qani?   –   deya   so‘radi.(Cho‘lpon)   Biror   so‘z   adabiy   tilda
ham,   shevada   ham   mavjud   bo‘lib,   shevada   adabiy   tilda   bo‘lmagan   ma’nosi   bilan
qo‘llana   oladigan   so‘zlar   semantik   dialektizmlar   deb   yuritiladi.   Masalan,   Men
buvi mdan   (onamdan   –   M.Y.)   beruxsat   mehmon   chaqirmayman.   (Cho‘lpon)
Grammatik   dialektizmlar ning   ham   morfologik   va   sintaktik   deb   ataluvchi   ichki
guruhlari mavjudligini qayd etish mumkin. Masalan: Qurvonbibi bu haqiqatni o‘zi-
o‘z ko‘nglida necha marta takrorlagan bo‘lsa ykin . Bilamiz, taqsir, yangi uylangan
odam di  gapga tutib bo‘lmaydi. 
Shevaga xoslik iboralarda ham mavjud bo‘lib badiiy matn qahramonlarining
ma’lum   bir   hududga   mansubligini   va   voqea-hodisalar   bo‘lib   o‘tayotgan   o‘rinni
ta’kidlashga   xizmat   qiladi.   Masalan,   Tog‘ay   Murod   asarlarida   Surxondaryo
shevasiga   xos   frazeologizmlar   ko‘p   qo‘llanilgan:   Eson   xizmatkorni   bolasi   Botir
qo‘shchi   tumandan   aynib   keldi .   Xolilatib-xolilatib   oyoq   ildi .   SHahodat
barmog‘ini boshi uzra  nish etdi .      
               Xulosa qilib aytadiga  bo‘lsak  badiiy matn tadqiqiga oid ko‘plab maqolalar,
ilmiy ishlar qilingan, xususan, 2010- yilda   himoya qilingan S.Boymirzayevaning
doktorlik   ishi     matn         hodisasi     mazmuniy     tuzilishining     kognitiv     mohiyatini
monografik     tadqiq   qilishga     bag‘ishlangan.       Ishda     matn   hodisasining
kommunikativ-pragmatik     xususiyatlari   tadqiq   etilgan,   uning   mazmunini
shakllantirishga     xizmat   qiluvchi     modallik   va   temporallik     kategoriyalarining
matn mohiyati bilan uzviy   aloqadorligi ko‘rsatib berilgan hamda matn   mazmuni
shakllanishining   ijtimoiy hodisa ekanligi, uning muallif va   retsipient   ishtirokida
kechadigan  lisoniy kognitiv  faoliyat mahsuli  ekanligi ochib berilgan.
  Sh.Turniyazovaning   nomzodlik   ishi     matn   shakllanishining     derivatsion
xususiyatlari     tadqiqiga   bag‘ishlangan   bo‘lib,   unda   mikromatn   va   uning   turlari
haqida   mulohaza     bildirilib,   unda   oddiy   grafema   (nutqda   tovush),   so‘z   va   so‘z
birikmalari   ham   matn   maqomida   kelishi   mumkinligi     dalillangan,   mikro   va
makromatnlar   voqelanishining     derivatsion     xususiyatlari   ilmiy   talqini   berilgan,
matn   komponentlarining     va   umumiy   matn   strukturasining     derivatsion
xususiyatlari     yoritildi   va   bunda   derivatsiya     operatori       vazifasida   keluvchi
semantik     omil   hamda   leksik     vositalar,   matn     komponentlarining   pog‘onali
munosabati   xususida     fikrlar   bildirilgan.   Badiiy   matnni   tadqiq   qilish   jarayonida
ko‘plab  o‘ziga xosliklar, ayniqsa, badiiy matnning fonetik va semantic  xususiyati
boshqa turdagi  matnlardan o‘zining estetikasi,  jozibasi, ta’sirchanligi bilan ajralib
turadi.   Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.Йўлдошев М. Йадгаров Қ. Бадиий  матннинг лисоний таҳлили.   Тошкент: 
2007.
2..  Йўлдошев М .  Бадиий матн   лингвопоетикаси - Тошкент: : Фан ,   2008. -16  б . 
3.  Мамажонов    А . T екст лингвистикаси   -Тошкент:  1999 .
4.  Лапасов Ж.Бадиий матн ва лисоний таҳлил. - Тошкент:    Ўқитувчи , 1995
5. Мамажонов    А .,   Маҳмудов У . Услубий воситалар .-Фар ғона . 1996.   
6.Қиличев Е.  Матннинг лингвистик таҳлили .  Бухоро.2000.
7.  
Hoshimov O‘. Ikki eshik orasi. -Toshkent: Sharq, 2013.36 b.
 
 8.Said Ahmad. Ufq. -Toshkent:Sano-standart. 2019. 108 b.
9.  
To‘qliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (majmua) -T.271 b.
10.  
Cho‘lpon. Kecha va Kunduz.- Toshkent: Sharq,2016.
11. Ziyo.uz.com

Badiiy matn haqida Reja: I .Kirish II. Asosiy qism 1. Badiiy matn va uni shakllantiruvchi vositalar 2. Badiiy matnning fonetik-fonologik xususiyatlari 3. Badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari III.Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.

Kirish Bugungi kun tilshunosligida matn tilning alohida yirik birligi (supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy obekti sifatida talqin qilinadi. Matnni tadqiq etishda uni so‘z birikmasi va gapdan farqlash lozimligi, matnning ham o‘z kategoriyasi va qonuniyatlari borligi aytiladi. Tilshunos M.X.Hakimov ilmiy matn tadqiqiga bag‘ishlangan dissertatsion ishida bu haqda shunday yozadi: “ Matn so‘zining lug‘aviy ma’nosida birikish, bog‘lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o‘zaro qaysidir bog‘lovchilar yordamida birikishini o‘rganish «Matn tilshunosligi» sohasining asosiy muammolaridan biri bo‘lib qoldi. Matn birliklarining o‘zaro bog‘lanishini ifoda etuvchi takror va uning bir necha ko‘rinishi, olmosh turkumiga oid ba’zi so‘zlar, gapning so‘roq shakliga xos bo‘lgan ko‘rinishining matn hosil qilishdagi vazifalari matn tilshunosligida alohida o‘rin tutadi. «Matn» atamasini «nutq», «kontekst» kabi boshqa lingvistik atamalardan farqlash lozimligini ta’kidlamoq lozim. Nutq og‘zaki va yozma shakllarda namoyon bo‘ladi. Nutqning yozma shakli matn atamasi ifodalaydigan mazmunga muvofiq keladi. «Nutq sub’ektdan adresatga yo‘naltiriluvchi nutqiy faoliyat hisoblanadi. Matn esa faqat obyektiv informatsiyadan iborat bo‘lmay, balki o‘ziga pragmatik mazmunni ham qamrab olgan nutqning material ko‘rinishidir». Tilshunos olim M.Arriv «Diskurs, ifoda (recit) va bular orasidagi aloqani maydonga keltiradigan butunlikka matn deyiladi» - deydi. Ilmiy adabiyotlarda kontekst atamasi nutqiy vaziyat mahsuli deb ko‘rsatiladi. «Kontekst - bu bir leksik yoki grammatik birlik asosida ifodalangan ma’no yoki tushunchani oydinlashtirish uchun keltirilgan, tuzilgan minimal nutq birligi. Qoida bo‘yicha bu -so‘z birikmasi, ba’zan gap, kamdan-kam abzats yoki yaxlit matnga teng keladi». Masalan, tuyoq so‘zi hayvonga aloqador a’zo hisoblanadi: Loyi ko‘pirib yotgan yo‘lda ot taqalari, mol tuyoqlaridan hosil bo‘lgan chuqurchalarni limmo-lim to‘ldirgan sariq zardoblar jimirlab, yoni- veridan sirqib yotardi (P.Tursun). Mazkur so‘z insonga nisbatan qo‘llanilganda

salbiy ottenka birinchi planga chiqadi: Obro‘ ying borida tuyog‘ingni shiqillatib qol . Kontekst so ‘ zlarning semantik ma ’ nosi reallashadigan o ‘ ziga xos maydon, nutqiy vaziyat hisoblanadi. Bu o‘rinda S.D.Katsnelsonning quyidagi fikrini keltirib o‘tish o‘rinli: «Borliqning mavjud dalillari lug‘atlarda berilganidek alohida so‘zlarda emas, balki nutqiy aloqalarda, tugal xabarlarda, matnlarda, ularning minimal bo‘lagi bo‘lgan gaplarda aks etadi... So‘zlar va ular ma’nolarining ong va borliqqa munosabati gap orqali bog‘langan, gapdan o‘zbek tilshunosligida matn lingvistikasi bo‘yicha umumlashtiruvchi, ta’limiy xarakterdagi ilk ishlardan biri A.Mamajonov tomonidan yaratilgan. Uning filolog-talabalar uchun mo‘ljallangan “Tekst lingvistikasi” nomli maxsus kursida matn haqidagi ilmiy qarashlar tahlil etilgan, matn tushunchasining mohiyati, tiplari va birliklari, bu birliklarning bog‘lanishi va bog‘lovchi vositalari, matn birliklariaro sinonimiya, sintaktik- stilistik figuralar masalalari bayon qilingan. Keyinroq shogirdi M.Abdupattoyev bilan hamkorlikda nashr ettirgan “Matn sintaksisi” nomli o‘quv qo‘llanmasida matnning struktur-semantik va stilistik jihatlari, matn birliklaridagi tema-rematik munosabat atroflicha tahlil qilingan, tegishli xulosalar umumlashtirilgan. Matn lingvistikasining yana bir muhim tarmog‘i - badiiy matnni tadqiq qilish yo‘nalishi ham, aytish mumkinki, o‘zbek tilshunosligida yuqori darajada taraqqiy qilgan. 2009-yilda M.Yo‘ldoshev badiiy matnni lingvopoetik tahlil qilishga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Mazkur doktorlik ishida badiiy matnda tilning estetik vazifasining namoyon bo‘lish tarzi o‘zbek adabiyotining eng sara asarlari misolida tahlil qilingan, badiiy matnning mazmuniy turlari hamda intertestuallik muammosi faktik materiallar asosida tasnif va tavsif qilingan, badiiy matnni lingvopoetik tahlili tamoyillari ishalb chiqilgan, shuningdek, badiiy matnning shakllanish tarzi va unda ishtirok etuvchi lisoniy omillar o‘rganilib, badiiy matnda fonografik, leksik, morfologik va sintaktik vositalarning poetik aktuallashish mexanizmlari aniqlangan. 2010- yilda himoya qilingan S.Boymirzayevaning doktorlik ishi matn hodisasi mazmuniy tuzilishining kognitiv mohiyatini monografik tadqiq

qilishga bag‘ishlangan. Ishda matn hodisasining kommunikativ-pragmatik xususiyatlari tadqiq etilgan, uning mazmunini shakllantirishga xizmat qiluvchi modallik va temporallik kategoriyalarining matn mohiyati bilan uzviy aloqadorligi ko‘rsatib berilgan hamda matn mazmuni shakllanishining ijtimoiy hodisa ekanligi, uning muallif va retsipient ishtirokida kechadigan lisoniy kognitiv faoliyat mahsuli ekanligi ochib berilgan. Sh.Turniyazovaning nomzodlik ishi matn shakllanishining derivatsion xususiyatlari tadqiqiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda mikromatn va uning turlari haqida mulohaza bildirilib, unda oddiy grafema (nutqda tovush), so‘z va so‘z birikmalari ham matn maqomida kelishi mumkinligi dalillangan, mikro va makromatnlar voqelanishining derivatsion xususiyatlari ilmiy talqini berilgan, matn komponentlarining va umumiy matn strukturasining derivatsion xususiyatlari yoritildi va bunda derivatsiya operatori vazifasida keluvchi semantik omil hamda leksik vositalar, matn komponentlarining pog‘onali munosabati xususida fikrlar bildirilgan. 2011- yilda himoya qilingan Sh.Haydarovning “Badiiy matnda parsellyativ konstruksiyalarning qo‘llanilishi” mavzusidagi nomzodlik dissertasiyasi ham matn lingvistikasining tarkibiy qismi, o‘rganish obyektlaridan biri bo‘lgan parsellyativ konstruksiyalar tadqiqiga bag‘ishlangan. Ishda parsellyativ konstruksiyalar badiiy matn materiallari asosida lingvopoetik tadqiq qilingan, parsellyativ konstruksiyalarning mohiyati, ularning ilova va boshqa konstruksiyalardan farqli belgilari badiiy matndan olingan misollar asosida izohlanib, parsellyativ konstruksiyalarning og‘zaki va badiiy nutqqa xoslanishi, ularning o‘ziga xos tomonlari tahlil etilgan hamda parsellyativ konstruksiyalarning voqelanishiga ko‘ra tasnifi ishlab chiqilib, parsellyativ konstruksiyalar grammatik va lingvopoetik jihatdan tavsiflangan. Ko‘rinadiki, badiiy matn lingvistikasi yuzasidan turli yo‘nalish va aspektlarda tadqiqotlar olib borilgan va olib borilmoqda.