logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Badiiy matn haqida

Badiiy matn haqida

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

55.875 KB
Скачать
Badiiy matn haqida Reja: I .Kirish II. Asosiy qism 1. Badiiy matn va uni shakllantiruvchi vositalar 2. Badiiy matnning fonetik-fonologik xususiyatlari 3. Badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari III.Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. Kirish Bugungi kun tilshunosligida matn tilning alohida yirik birligi (supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy obekti sifatida talqin qilinadi. Matnni tadqiq etishda uni so‘z birikmasi va gapdan farqlash lozimligi, matnning ham o‘z kategoriyasi va qonuniyatlari borligi aytiladi. Tilshunos M.X.Hakimov ilmiy matn tadqiqiga bag‘ishlangan dissertatsion ishida bu haqda shunday yozadi: “ Matn so‘zining lug‘aviy ma’nosida birikish, bog‘lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o‘zaro qaysidir bog‘lovchilar yordamida birikishini o‘rganish «Matn tilshunosligi» sohasining asosiy muammolaridan biri bo‘lib qoldi. Matn birliklarining o‘zaro bog‘lanishini ifoda etuvchi takror va uning bir necha ko‘rinishi, olmosh turkumiga oid ba’zi so‘zlar, gapning so‘roq shakliga xos bo‘lgan ko‘rinishining matn hosil qilishdagi vazifalari matn tilshunosligida alohida o‘rin tutadi. «Matn» atamasini «nutq», «kontekst» kabi boshqa lingvistik atamalardan farqlash lozimligini ta’kidlamoq lozim. Nutq og‘zaki va yozma shakllarda namoyon bo‘ladi. Nutqning yozma shakli matn atamasi ifodalaydigan mazmunga muvofiq keladi. «Nutq sub’ektdan adresatga yo‘naltiriluvchi nutqiy faoliyat hisoblanadi. Matn esa faqat obyektiv informatsiyadan iborat bo‘lmay, balki o‘ziga pragmatik mazmunni ham qamrab olgan nutqning material ko‘rinishidir». Tilshunos olim M.Arriv «Diskurs, ifoda (recit) va bular orasidagi aloqani maydonga keltiradigan butunlikka matn deyiladi» - deydi. Ilmiy adabiyotlarda kontekst atamasi nutqiy vaziyat mahsuli deb ko‘rsatiladi. «Kontekst - bu bir leksik yoki grammatik birlik asosida ifodalangan ma’no yoki tushunchani oydinlashtirish uchun keltirilgan, tuzilgan minimal nutq birligi. Qoida bo‘yicha bu -so‘z birikmasi, ba’zan gap, kamdan-kam abzats yoki yaxlit matnga teng keladi». Masalan, tuyoq so‘zi hayvonga aloqador a’zo hisoblanadi: Loyi ko‘pirib yotgan yo‘lda ot taqalari, mol tuyoqlaridan hosil bo‘lgan chuqurchalarni limmo-lim to‘ldirgan sariq zardoblar jimirlab, yoni- veridan sirqib yotardi (P.Tursun). Mazkur so‘z insonga nisbatan qo‘llanilganda salbiy ottenka birinchi planga chiqadi: Obro‘ ying borida tuyog‘ingni shiqillatib qol . Kontekst so ‘ zlarning semantik ma ’ nosi reallashadigan o ‘ ziga xos maydon, nutqiy vaziyat hisoblanadi. Bu o‘rinda S.D.Katsnelsonning quyidagi fikrini keltirib o‘tish o‘rinli: «Borliqning mavjud dalillari lug‘atlarda berilganidek alohida so‘zlarda emas, balki nutqiy aloqalarda, tugal xabarlarda, matnlarda, ularning minimal bo‘lagi bo‘lgan gaplarda aks etadi... So‘zlar va ular ma’nolarining ong va borliqqa munosabati gap orqali bog‘langan, gapdan o‘zbek tilshunosligida matn lingvistikasi bo‘yicha umumlashtiruvchi, ta’limiy xarakterdagi ilk ishlardan biri A.Mamajonov tomonidan yaratilgan. Uning filolog-talabalar uchun mo‘ljallangan “Tekst lingvistikasi” nomli maxsus kursida matn haqidagi ilmiy qarashlar tahlil etilgan, matn tushunchasining mohiyati, tiplari va birliklari, bu birliklarning bog‘lanishi va bog‘lovchi vositalari, matn birliklariaro sinonimiya, sintaktik- stilistik figuralar masalalari bayon qilingan. Keyinroq shogirdi M.Abdupattoyev bilan hamkorlikda nashr ettirgan “Matn sintaksisi” nomli o‘quv qo‘llanmasida matnning struktur-semantik va stilistik jihatlari, matn birliklaridagi tema-rematik munosabat atroflicha tahlil qilingan, tegishli xulosalar umumlashtirilgan. Matn lingvistikasining yana bir muhim tarmog‘i - badiiy matnni tadqiq qilish yo‘nalishi ham, aytish mumkinki, o‘zbek tilshunosligida yuqori darajada taraqqiy qilgan. 2009-yilda M.Yo‘ldoshev badiiy matnni lingvopoetik tahlil qilishga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Mazkur doktorlik ishida badiiy matnda tilning estetik vazifasining namoyon bo‘lish tarzi o‘zbek adabiyotining eng sara asarlari misolida tahlil qilingan, badiiy matnning mazmuniy turlari hamda intertestuallik muammosi faktik materiallar asosida tasnif va tavsif qilingan, badiiy matnni lingvopoetik tahlili tamoyillari ishalb chiqilgan, shuningdek, badiiy matnning shakllanish tarzi va unda ishtirok etuvchi lisoniy omillar o‘rganilib, badiiy matnda fonografik, leksik, morfologik va sintaktik vositalarning poetik aktuallashish mexanizmlari aniqlangan. 2010- yilda himoya qilingan S.Boymirzayevaning doktorlik ishi matn hodisasi mazmuniy tuzilishining kognitiv mohiyatini monografik tadqiq qilishga bag‘ishlangan. Ishda matn hodisasining kommunikativ-pragmatik xususiyatlari tadqiq etilgan, uning mazmunini shakllantirishga xizmat qiluvchi modallik va temporallik kategoriyalarining matn mohiyati bilan uzviy aloqadorligi ko‘rsatib berilgan hamda matn mazmuni shakllanishining ijtimoiy hodisa ekanligi, uning muallif va retsipient ishtirokida kechadigan lisoniy kognitiv faoliyat mahsuli ekanligi ochib berilgan. Sh.Turniyazovaning nomzodlik ishi matn shakllanishining derivatsion xususiyatlari tadqiqiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda mikromatn va uning turlari haqida mulohaza bildirilib, unda oddiy grafema (nutqda tovush), so‘z va so‘z birikmalari ham matn maqomida kelishi mumkinligi dalillangan, mikro va makromatnlar voqelanishining derivatsion xususiyatlari ilmiy talqini berilgan, matn komponentlarining va umumiy matn strukturasining derivatsion xususiyatlari yoritildi va bunda derivatsiya operatori vazifasida keluvchi semantik omil hamda leksik vositalar, matn komponentlarining pog‘onali munosabati xususida fikrlar bildirilgan. 2011- yilda himoya qilingan Sh.Haydarovning “Badiiy matnda parsellyativ konstruksiyalarning qo‘llanilishi” mavzusidagi nomzodlik dissertasiyasi ham matn lingvistikasining tarkibiy qismi, o‘rganish obyektlaridan biri bo‘lgan parsellyativ konstruksiyalar tadqiqiga bag‘ishlangan. Ishda parsellyativ konstruksiyalar badiiy matn materiallari asosida lingvopoetik tadqiq qilingan, parsellyativ konstruksiyalarning mohiyati, ularning ilova va boshqa konstruksiyalardan farqli belgilari badiiy matndan olingan misollar asosida izohlanib, parsellyativ konstruksiyalarning og‘zaki va badiiy nutqqa xoslanishi, ularning o‘ziga xos tomonlari tahlil etilgan hamda parsellyativ konstruksiyalarning voqelanishiga ko‘ra tasnifi ishlab chiqilib, parsellyativ konstruksiyalar grammatik va lingvopoetik jihatdan tavsiflangan. Ko‘rinadiki, badiiy matn lingvistikasi yuzasidan turli yo‘nalish va aspektlarda tadqiqotlar olib borilgan va olib borilmoqda. Badiiy matn va uni shakllantiruvchi vositalar Badiiy matn badiiy asar mazmunini ifodalagan, funktsional jihatdan tugallangan, tilning tasvir imkoniyatlari asosida shakllangan, o‘zida turli uslub ko‘rinishlarini muallif i х tiyoriga ko‘ra erkin jamlay oladigan, kishilarga zavq berish х ususiyatiga ega bo’lgan g‘oyat murakkab butunlik hisoblanadi. Badiiy matnda boshqa uslub matnlarida bo‘lganidek qat’iymantiq, soddalik, tushunarlilik, normativlik kabi qonuniyatlarga to‘la-to‘kisamal qilinavermaydi. Unda badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalaniladi. Ta’sirchanlik birinchi planga ko‘tariladi. Ohangdor, jozibador so‘zlar ko‘p qo‘llaniladi. Tasvirlanayotgan voqelikda uyg‘un bir musiqa, ichki bir garmoniya sezilib turadi. Insonni ruhan to‘lqinlantirish, yig’latish, kuldirish, х ayolot olamiga yetaklash, o‘yga cho‘mdirish, estetik tafakkurini shakllantirish, voqea-hodisalarga teran, boshqacha nazar bilan boqishga o‘rgatish kabi ko‘plab imkoniyatlarni o‘zida mujassam qilgan. Badiiy matn, ma’lumki, badiiy uslub talablari, qoliplari asosida shakllantiriladi, shuning uchun unda poetik, romantik, tantanavor ifoda shakllaridan keng foydalaniladi. So‘zlarning tanlanishi, gap tuzilishi, leksik – semantik, ritmik –intonatsion birliklarning qo‘llanishi ham mazkur uslub talablaridan kelib chiqadi. Badiiy matnning lisoniy х ususiyatlaridan eng muhimi ham shundaki, unda emotsional bo‘yoqdor so’zlarga, sheva so‘zlariga, tari х iy va ar х aik so‘zlarga, jargon va argolarga, ko‘chma ma’noli so‘zlarga, ma’nodosh, shakldosh, o‘ х shash talaffuzli va zid ma’noli so‘zlarga, shuningdek ibora, maqol-matal va aforizm kabi birliklarga keng o‘rin beriladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, har qanday matn o‘ziga х os sistemadir. Buni o‘zaro bir-birini taqozo qiladigan halqalar majmuiga o‘ х shatish mumkin: tovush(harf)lar → so‘zlar → iboralar → gaplar → abzats → bo’lim, qism, boblar. Matn tarkibidagi bu uzvlarning o‘zaro munosabati gapdagi so‘zlarning bir-biri bilan bo‘lgan munosabatiga o’ х shaydi. Lekin matnning tarkiblanishi gapdagi tarkiblanishdan tubdan farq qiladi.Gapning sintaktik qolipi turg’unlashgan, asrlar davomida shakllangan, hamma uchun qulay foydalaniladigan va deyarli o‘zgarmas bo‘ladi. So‘zlovchi yoki muallif o‘z niyatiga ko‘ra mazkur qoliplardan i х tiyoriy ravishda foydalanaveradi. Matndagi holat bundan boshqacharoq. Matnda so‘zlar orasidagi munosabatdan ko‘ra gaplar o‘rtasidagi aloqadorlik muhim hisoblanadi. Agar gaplararo ham mazmunan ham shaklan aloqadorlik mavjud bo‘lmasa, matn butunligi haqida ham gapirish mumkin emas. Badiiy matndagi kompozitsion butunlik tushunchasi makon va zamon muvofiqligi, ifoda va qolip uyg‘unligi, hamda motivatsion ya х litlik tushunchalari bilan uzviy bog‘liq. Badiiy matnni lisoniy tahlil qilish jarayonida bunday bog‘liqliklarga alohida e’tibor qaratish lozim. Voqelikni badiiy idrok etish va uni ifodalashning asosiy vositasi badiiy uslub hisoblanadi. Badiiy uslub insonning fe’l-atvorini, uning ichki dunyosini, ruhiy holatlarini, tabiatdagi turli voqea – hodisalarni tugal, butun murakkabligi bilan ifodalash imkoniyatini o‘zida mujassam qilganligi bilan ham diqqatga sazovordir. Badiiy nutq uslubining eng х arakterli х ususiyati tasviriylik va emotsionallik hisoblanadi. Agar ilmiy uslub umumlashgan tushunchalarni qat’iy qolipga solingan, ma х sus terminlar va formulalar bilan anglatsa, badiiy uslub o‘z zahirasidagi so‘zlar yordamida inson qalbi va tabiatining eng nozik nuqtalarigacha tasvirlash imkoniyatiga ega. Badiiy uslubda muallif asarning estetik ta’sirini kuchaytirish maqsadida tilning tasviriy vositalaridan unumli va ijodiy foydalanadi, shuningdek, o‘zi ham yangi so‘z va ifoda shakllarini yaratadi. Shuning uchun ham bu uslubda yozuvchilar mavjud so‘zlarni ishlatish bilangina chegaralanib qolishmaydi. Mahoratli yozuvchilar uchun mavjud tildagi so‘z zahirasi har doim cheklangan imkoniyat hisoblanadi. O‘zlari yangidan-yangi individual so‘z va iboralar ijod qilish payida bo‘lishadi. Badiiy nutqda til byetakror qiyofa, fe’l-atvor, voqelikka mos manzara yaratishga, yuksak obrazlilikni namoyon qilishga х izmat qiladi. Boshqa uslub materiallari badiiy nutqda muallif maqsadiga binoan erkin holda ishlatilishi mumkin. Bu uslubda har bir yozuvchi voqelikni badiiy idrok etish ko‘lami, ijodiy salohiyati, ifoda mahorati, matnni kompozitsion shakllantirish tarziga qarab bir-biridan farqlanadi. Shunga ko’ra, badiiy nutq uslubi boshqalariga qaraganda keng imkoniyatlarga ega, o‘ta qamrovdor va tasviriy ifoda vositalariga boy nutq ko‘rinishi hisoblanadi. Badiiy matn badiiy nutq uslubida yaratiladi. «Badiiy nutq asar ichida muallif tomonidan qay tarzda hikoyalanishiga qarab yozuvchining fikrlash doirasi, yozish uslubi, falsafiy mushohadasi haqida tasavvur hosil qilamiz. Muallif bayon jilovini badiiy-estetik niyatga ko‘ra goh o‘z qo‘lida ushlab turadi, goh personajlar qo‘liga tutqazadi, goh o‘zga hikoyachiga topshiradi. Natijada kitob х onni zeriktirmaydigan, realizmning mundarijasini kengaytira oladigan ko‘pqirrali tasvir-hikoya nutqi – polifonik nutq paydo bo‘ladi». Badiiy asar matnida muallif nutqi va qahramonlar nutqi farqlanadi. Qahramonlar nutqi ichki yoki tashqi, dialogik yoki monologik nutq ko‘rinishlarida bo’ladi. Muallif nutqi badiiy asar tilining muhim qismi hisoblanadi. Unda qahramonlarga, voqelikka nisbatan yozuvchi munosabati ifodalangan bo‘ladi. Muallif nutqi ikki х ilda ifodalanadi: 1. Muallif-hikoyachi nutqi. Bunda asar voqealarini so‘zlab beruvchi odam yozuvchining o‘zi bo‘ladi. Peyzaj tasviri va qahramonlar qiyofasi, fe’l-atvori, ularning ruhiy holati, ma’naviy takomili hamda ularning ongida ro‘y bergan o’zgarishlar muallif-hikoyachi nutqida х olis bayon shaklida keltiriladi. Badiiy asar tilining qiziqarli, ta’sirchan bo’lishi til birliklarining to‘g‘ri tanlanishi, matn mazmuniga mos kelishi muallif-hikoyachi nutqiga bog’liq. Muallif-hikoyachi nutqida voqelikni tashqaridan kuzatish, tasvirlanayotgan voqea-hodisalarga o‘z munosabatini oshkora yoki yashirin bildirish tarsi sezilib turadi. Agar muallif qahramonga nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lsa, tasvirda unga nisbatan muallif- hikoyachi х ayri х ohligini sezib turamiz. Saratonning ikkinchi kuni… Marg‘ilonning shimolida bo‘lgan B… mahallasining kunchiqar tomonida janubga qarab burulg’on tor ko‘chaning yuqorig‘i burchagida otining tizginini ushlagani holda bir yigit kiyimiga o‘lturgan chang-to‘zonlarni qoqar edi. Yigitning uzoqqina yo‘ldan kelganligi, uning kiprik va qoshlarig‘a, ham endigina chiqa boshlag‘an soqol-murtlariga o’lturg’an to’zonlardan bilgulik edi. Yigirma ikki yoshlar chamasida bo’lg’an bu yigit sariq tanlik, ukkining ko’zidek chaqchayib, o’ynab va yonib turg’an qizil ko’zlik, yuziga parchinlangandek yuza (puchuq) burunlik, manglayi qancha tashqarig’a o’sib chiqg’an bo’lsa, yuzi o’shancha ichkariga ketkan, qisqasi vaqtsizroq yaratilib qolg’on bir mahluq edi. (A.Qodiriy) 2. Qahramon-hikoyachi nutqi. Ayrim asarlarda yozuvchi asar voqeasini atayin qahramonga hikoya qildiradi. Masalan, voqealar Rashod Nuri Guntegining «Choliqushi» asarida Feride tilidan, Asqad Mu х torning «Davr mening taqdirimda» romanida Ahmadjon tilidan, O‘tkir Hoshimovning «Tushda kechgan umrlar» romanida Rustam tilidan hikoya qilinganligini kuzatishimiz mumkin. Buni yozuvchining badiiy-estetik niyati bilan bog‘liq ehtiyojdan kelib chiqqan desak adashmagan bo‘lamiz. «Chunki har bir inson dunyoni o‘z ko‘zi bilan ko‘radi, fikrlaydi, tahlil qiladi, baholaydi. Yozuvchi uchun esa o‘z qahramoni haqida uning qanday ekanligini aytishdan ko‘ra, qandayligini ko‘rsata olish, ko‘rsatganda ham personajning х atti-harakati, o‘z х ayollari, dunyoqarashi, atrofdagilarga bo‘lgan munosabatida namoyon qila olish, ya’ni uni to‘laligicha aks ettira olish katta yutuqdir.Shu bilan birga kitob х on uchun ham o‘zinikiga aylanib qolgan personajning ruhiy holatlarini, ichki kechinmalarini «eshitgandan» ko‘ra «ko‘rish» maroqliroq, tushunarliroq bo‘ladi». 3.Qahramonlar nutqi. Badiiy asarda qahramon nutqi nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Yozuvchi qahramonlar nutqini individuallashtirish orqali ularning ma’naviy dunyosini, ichki kechinmalarini, hissiyotlarini, fikrlash tarzini, dunyoqarashi va atrofidagi voqea-hodisalarga munosabatini aks ettiradi. Qahramonlar nutqi orqali uning qanday muhitda yoki qayerda yashayotganligi, qaysi shevaga mansubligi, qaysi toifaga mansubligi, kim bilan nima haqida suhbatlashayotgan- ligi, uning suhbatdoshlariga munosabati va boshqa ma’lumotlarga ega bo’lamiz. Qahramonlar nutqi dialogik yoki monologik nutq ko’rinishlarida bo’ladi. Dialogik nutq deb ikki yoki undan ortiq qahramonning o‘zaro muloqotiga aytiladi. Dialogik nutqda qahramonlar tabiatini aniq ifodalash imkoniyati mavjud. Dialogik nutq tahlili obekti alohida olingan gaplar tahlilidan emas, balki matn tahlilidan iborat bo‘ladi. «Dialogik matn ikki sha х sning mavzuiy va mantiqiy bir butunlikni tashkil etadigan, biri ikkinchisini to‘ldirib, aniqlab, izohlab keladigan gaplar yig‘indisidan tashkil topgan bir butun nutqiy birlikdir».2 Dialogik nutq ko‘rinishida tinglovchiga a х borotni tez, aniq, sodda va ta’sirchan yetkazish maqsad qilingan bo‘ladi. Shuning uchun suhbat jarayonida ellipsisdan, turli imo-ishoralardan keng foydalaniladi. Muta х assislar fikricha, «aloqa-aralashuvda so‘z, so‘z birikmasi, gap, ayrim hollarda matnlar ham ellipsisga uchrashi yoki nolisoniy vositalar bilan almashtirilishi mumkin. Dialogik matnlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, kommunikantlar aloqa-aralashuv jarayonida nolisoniy vositalardan lisoniy vositani izohlash, to‘ldirish, ta’kidlash, aniqlik kiritish, kompensatsiya qilish (lisoniy birlik o’rnida qo’llash) maqsadlarida foydalanadilar».1 Monologik nutq badiiy asar qahramonlarining o‘z-o‘ziga yoki o‘zgalarga qaratilgan nutqidir. Ham she’riy ham nasriy asarlarda ishlatiladi. Badiiy asarlardagi maktublar asosan monologik yozma nutq ko‘rinishida bo‘ladi (eslang: Kumushning Otabekka yozgan maktubi, yoki Otabekning Kumushga yozgan maktubi). She’riy matnlarda lirik qahramon kechinmalarini tugal tasvirlash uchun monologik nutqdan foydalaniladi. Ichki monologik nutq - «qahramonning o‘z-o‘zi bilan ichdan gapirishi, fikrlashi, fikr va tuyg‘ularining ichki ifodasidir. Ichki monologda qahramon o’zining sirli, yashirin fikrlarigacha aytadi, shu boisdan ichki monolog orqali qahramon kitob х on oldida o‘z-o‘zini ochadi. Shuning uchun ham uning sha х siyatida hech narsa sirli yoki tushunarsiz bo‘lib qolmaydi. Ichki monolog so‘zlashuv nutqidan o’zining ochiq va oshkoraligi bilan ajralib turadi». Arosat yalangligida Yigit yolg‘iz o‘zi. Yigit. Umrim o‘tdi sarsonlikda, sargardonlikda, Ya х shi-yomon zamonlarni ko‘rib keldim men. Ba’zan ma’no topa oldim chin insonlikda, Ba’zan esa uni yerga urib keldim men. Mana, o‘sha tarozibon, u-ku farishta, Insonlardan ko‘ra yuksak turajak-ku u. U zotga ham qiyin ekan bundaqa ishda, Ko‘zlarida allanechuk norizo tuyg‘u. Qiyin a х ir ularga ham, qalblari bordir, Qiyin a х ir ularga ham-bordir ko‘zlari. Faqatgina farmon berar Ollohi Qodir, Lekin qalbni anglamaydi qizlar singari. Endi qayga borsam ekan bu dasht, sahroda, Qayga borib padarimni kimdan so‘rasam? Bilolmasam, kim do‘za х da, kim arsh-a’loda… (A.Oripov) Dialogik nutq ham monologik nutq ham uch ko‘rinishda bo‘lishi mumkin: ichki nutq, tashqi nutq va parallel nutq. Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romanida Miryoqubning «men» bilan suhbati dialogik nutq х arakterida lekin ifoda tarzi ichki nutq shaklida berilgan. «Parallel nutq - qahramon ichki va tashqi nutqlarining bir vaqtning o‘zida namoyon bo‘lishidir. Bu nutq shakli ko’pincha qahramonlar o‘rtasidagi dialog jarayonida kuzatiladi va ichki nutq bunday hollarda suhbatdoshga bo‘lgan munosabatni bildiradi». Fursatni to‘g‘ri keltirib turib: -Imperiya nima degani?-deb so‘radim. -Nega so‘rab yotibsiz?-dedi. -O‘zingiz bilgan amaldor oshnam bir kun «Imperiya botib boradi» dedi, shunda juda х afa bo‘lib gapirdi. -Uning imperiya degani o‘ris podshosining qo‘l ostidagi yurtlar. Unda har qaysi millatdan bor, shu qatorda biz sho‘rliklar ham bor. (...) Sog‘in sigirni kim istamaydi? Oppoq, shirin suti bor... -Nimaning suti bor? –deb so‘radim men. Kuldi. -Siz-biz sog‘in sigirmiz, bizning shirin sutimiz bor, ruslar va boshqa ajnabiylar «bizni» emib yotadilar. Bir biz emas. Qarangiz, Hindiston, Sharqiy Turkiston, Tunis, Jazoir, Mag ‘ribiston, ya’ni Marokash...U gapiradi, gapiradi. Men hayron bo‘laman. Muncha nomlarni qaydan biladi? Hammasi qandoq qilib esida turadi? Hammasini o‘z ko‘zi bilan ko‘rganmi? Yo meni laqillatib, o‘z ichidan chiqarib aytadirmi? 1 Sharofuddin Х odjaev bilan Miryoqub o‘rtasida bo‘lib o‘tayotgan ushbu suhbat jarayonida Miryoqubning ichki nutqi bilan tashqi nutqi parallel ravishda berib borilgan. Qahramon ichki dunyosida ro‘y beradigan o‘zgarishlarni aks ettirishda bu 1 Cho‘lpon. Kecha va Kunduz.- Toshkent: Sharq,2016 usuldan foydalaniladi. 1. BADIIY MATNNING FONETIK-FONOLOGIK XUSUSIYATLARI. Badiiy matnni tahlil qilish jarayonida fonetik birliklarning estetik xususiyatlariga ham alohida e ’ tiborni qaratish zarur. She’riy matnda nutq tovushlarining estetik imkoniyatlari tez va qulay idrok etiladi. Chunki she’rda o‘ziga xos jozibador ohang bo‘ladi. Bu ohangdorlikka tovushlarni uslubiy qo‘llash natijasida erishiladi. She’riyatda asosan, alliteratsiya (undoshlar takrori), assonans (unlilar takrori), geminatsiya (undoshlarni qavatlash) kabi fonetik usullardan foydalaniladi. Nasrda unlilarni cho‘zish, undoshlarni qavatlash, tovushlarni takrorlash, so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish, tovush orttirish yoki tovush tushirish kabi fonetik usullar yordamida ekspressivlik ta’minlanadi. Tovushlarni uslubiy qo‘llash bilan bog‘liq qonuniyatlarni yozuvda «aynan» ifodalash imkoniyati cheklangan. Biroq, talaffuz va bayon muvofiqligiga fonografik vositalar yordamida erishish mumkin. Aflotun va Arastu yashagan zamonlardayoq so‘zning talaffuz tarzi va uni aynan yozuvga ko‘chirish muammosi mutafakkirlar e’tiborini o‘ziga jalb qilgan edi. Hatto bu notiqlik san’ati bilan bog‘liq bo‘lmagan ravishda, so‘zning, so‘zdagi harflarning talaffuzi bilan bog‘liq ohanglar garmoniyasi buyuk faylasuflarga ilhom manbai bo‘lgan edi. Ular so‘z tarkibiga singib o‘ziga xos ma’no va ohang kasb etib ulgurmagan tovushlarga ham o‘zgacha mazmun berishga intilishgan edi. Masalan, «r» -tezlikning, shiddatning ramzi, «l» - viqorning, silliqlikning, yaltiroqlikning ifodachisi, «i» - torning, «a» - kattaning, «e» - abadiyatning belgisi sifatida talqin qilingan. Keyinroq tovushlar tabiati bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar «u», «d», «r» tovushlari dahshatni yodga solishi, «i» xursandchilikning, «m», «n», «l» tovushlari nazokatning sirli ramzlari ekanligi haqidagi mulohazalarini bayon qilishgan. Badiiy asarlarda ruhiy holatni yozuvda ifodalash o‘ziga xos murakkablikni yuzaga chiqaradi. Qahramonlar ruhiyatidagi ichki hayajon, xursand bo‘lish, xafa bo‘lish, rozilik, taajjub, yalinish, hayratlanish, kinoya, piching, kesatiq, olqish, so‘roq, ta’kid, qoniqmaslik, norizolik, tilak-istak, qo‘llab-quvvatlash kabi holatlarni aynan berishda yozuvchilar unli yoki undoshlarni birdan ortiq yozish usuli - fonografik vositalar dan foydalanadilar. Masalan: 1. Unlilarni birdan ortiq yozish . Bunda unlini cho‘zib talaffuz qilinganligi tushuniladi. Unlini cho‘zib talaffuz qilish orqali qahramonning voqelikka munosabati oydinlashtiriladi. Ilmiy adabiyotlarda mazkur usul orqali belgining me’yordan kuchsiz yoki ortiq ekanligini ifodalashda foydalanilishi ta’kidlanadi. Masalan, belgining kuchsizligi : Ortiq jizzaki ko‘rinmaslik uchun bos- i-i q tovush bilan dedi... (P.Qodirov). Belgining ortiqligi : Uz o-o q yo‘l, ahy o-o nda bir keladi, qat o-o r imoratlar, o‘yl a-a b tursam, o‘g‘lim, dunyoni ishi qiziq.(A.Muxtor) «Sharq» sahnasi bilan «Turon»ning to‘rtta karnayi: g‘ o-o-o-o-o t, g‘ o-o-o t u-u-u g‘ o-o-o-o t! G‘ort-g‘ort-g‘ort! Ha, tovushing o‘chkur, ha, egasiz qolg‘ur!! (A.Qodiriy) - Qadrlasangiz, qani, siz ham bir duo bering,-dedi muallim. – B i-i r tomosha qilib, gullar terib kakliklaringizni sayrashini eshitib ketaylik. Shuningdek, badiiy matnda unlilarni birdan ortiq yozish usulidan qahramonning biror nimadan hayratlanishi, taajjubga tushishi kabi holatlarini ifodalashda foydalaniladi. Masalan: - Marhamat... O‘-o‘ , kaklikning sayrashini dedingizmi? – Uning manglayi tirishib va g‘ijinib davom etdi: - Biz ham sizga qo‘shilib eshitar ekanmiz-da? (Sh. Xolmirzaev) - O‘-o‘o‘ , okaxon, tuda-suda to‘laysiz-da. (SH. Xolmirzaev) - A-a-a , o‘sha sizmidingiz, buni qarang-a, tanimapman. Uyimizga yana bir kelgan ekansiz. Yo‘qligimni qarang-a.(S.Ahmad) Men o‘zimning odmi plashimni ham devordan daromad qilib yasalgan shifonerga ildim. “ O-o ! deb yana o‘zi ichkariga yo‘l tortdi Tavakkal.- Y а xsh i-ii... A, Gulsara? Bir kishiga bo‘ladi-da! (Sh. Xolmirzaev) Mazkur fonografik usuldan badiiy matnda xitob, chaqirish, da’vat, tinglovchi e’tiborini jalb qilish kabi maqsadlarda ham foydalanilishini kuzatish mumkin. Masalan, chaqirish: Qo ‘rqqanimdan ovozim boricha baqirib yubordim: -Dada-a-a! 2 Shuningdek, achinish ma’nosini ham ifoda etadi. Masalan, -E bolam-e,e bolam-e mard bo‘lsa allaqachon maydonga chiqmasmidi. 3 Ziyodni onasi paxtazor qarab-paxtazor qarab chaqiradi: -Ziyod-u-u-u! Men Ziyodni onasi qo‘lidan tortib-tortib yig‘lab qo‘yaberaman. Yuring ketamiz, momo! – deydi . – Yuring ketamiz, hozir samolyot keladi! Ziyodni onasi gapimni korlamaydi. Entikib-entikib chaqiradi: -Ziyod-u-u-u! Ziyodni onasi o‘pkasi to‘lib-to‘lib chaqiradi: -Ziyod-u-u-u! (T.Murod) 2. Undoshlarni birdan ortiq yozish . Aslida orfoepik me’yor bo‘yicha bir undosh talaffuz qilinishi kerak bo‘lgan so‘zlar muayyan vaziyatlarda ekspressiya va estetik maqsad talabi bilan atayin qavatlab talaffuz qilinadi. So‘zlovchining ichki ruhiyati (siqilish, xursandlik kabilar) va maqsadini kitobxonga «aynan» etkazish uchun yozuvchilar badiiy matnda bu holatni undoshlarni birdan ortiq yozish orqali ifodalashga harakat qiladilar. Bunda belgining me’yordan ortiqligi, harakatning davomiyligi yoki oniyligi (bir onda ro‘y berganligi), takroriyligi, tovush kuchining balandligi yoki pastligi kabi ma’nolar ifodalangan bo‘ladi. 2 Hoshimov O‘. Ikki eshik orasi. -Toshkent: Sharq, 2013.36 b. 3 Said Ahmad. Ufq. -Toshkent:Sano-standart. 2019. 108 b. Masalan, belgining ortiqligi : Ayyorlikda u chch iga chiqqanman deb maqtansam yolg‘on emas (Oybek). O‘zim shu baytni yakkaxonlik qilmoqdaman: Dardi yo‘q - ke ss ak, Ishqi yo‘q - e shsh ak! (A.Qodiriy) Harakatning davomiyligi : –Mening xotinim bo‘lib, aroq ochishni bilmaysanmi? – dedi mingboshi, xoxolab kuldi. – O‘rgan! Mana qarab tur! – Shishaning tagiga yo‘g‘on shapalog‘i bilan ikki marta urdi, po‘kak chachrab chiqib shiftga tegdi, so‘ngra u erdan sachrab tovchadagi katta jomga kelib tushdi, «ja r-r- r ang!»... etdi jom. – Ha-ha-ha!.. – dedi mingboshi. Jomlaringni jaranglatdim, sintaloq! 4 (Cho‘lpon). O‘ h-h o‘, bunaqa sigir bozorda falon pul bo‘lsa kerak.(S.Ahmad) Ziyodni onasi betini bilaklariga bosadi. Ziyodni onasi i z-z -i z-z yig‘laydi. Ziyodni onasi yu m-m -yu m-m yig‘laydi. (T.Murod) Yarim soatlik qonli «g‘o v-v-v-v , g‘u- v-v-v , o v-v-v-v-v , o v-v-v-v »dan so‘ng Mallaxonning davangisi mag‘lub bo‘lib, faje’ bir suratda yaralandi. (A.Qodiriy) Harakatning oniyligi : Mashina Chuqursoyga qayrilish o‘rniga yo‘lning o‘rtasida ta qq a to‘xtadi. Ovoz kuchining balandligi : «Bu mmm » degan tovush eshitildiyu, ko‘kni chang to‘zon qopladi.(Gazetadan) Ovoz kuchining pastligi : Ammo shunchalik davru davronlar o‘tquzilg‘an va o‘tquzilmoqda bo‘lg‘an bo‘lsa ham bunchalik ochub–...ti s-s-s ! Yopig‘liq qozon-yopig‘liq... tuya ko‘rdingmi - yo‘q... (A.Qodiriy) Mashina bir-ikki pig‘-g‘- g‘ degan 3. So‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish . Og‘zaki nutqda turli sabablarga ko‘ra ayrim so‘zlar, asosan, o‘zlashma so‘zlarni buzib talaffuz qilish holati mavjud. Bunday xato so‘zlovchining o‘zlashgan so‘z imlosini to‘g‘ri tasavvur qilmasligi, 4 Cho‘lpon. Kecha va Kunduz. -Toshkent:Sharq,2016.269 b. boshqa millatga mansubligi, paronimlarni farqlamaslik natijasida yuzaga keladi, deb izohlash mumkin. Badiiy asarda bu usuldan qahramon nutqini individuallashtirish hamda ifodani og‘zaki - jonli nutqqa yaqinlashtirish maqsadida foydalaniladi. Ayrim o‘rinlarda kulgi qo‘zg‘atish maqsadida ham so‘zlar atayin buzib talaffuz qilinadi va o‘sha tarzda yoziladi. Masalan: -Kotibadan, kirsam mumkinmi, deb so‘rash kerak. –Jinni bo‘ldingmi, Ne’mat? –Men sizga Ne’mat emasman, o‘rtoq Babbayev bo‘laman, o‘rtoq Xajjayip . (S.Ahmad) –Shayxantovur yarmankasiga ro‘za bo‘yi mol yoyg‘on juvonlar, kampirlar, qizlar, tumsalar faje bir qiyofa bilan «alvido, yo mohi ramazon», deb ro‘mol silkitadirlar.(A.Qodiriy) –Xo‘p, bo‘pti. Uning oti Zulfiqor, fomilasi ... –aytaveraymi, deb unga qaradi. (S.Ahmad) Bo‘rixon begona uyga kirib qolgan odamdek qovushmay turardi. U ukalariga, singillariga nima deyishni bilmasdi. To‘g‘ri, nima deyishni bilardi. Ammo, til bilmasa nima qilsin? O‘ylab-o‘ylab, « Salyam !» dedi. Jigarlari kulishni ham, yig‘lashni ham bilmay hayron turib qolishdi. 5 (S.Ahmad) Rejissyor tag‘in elkam qoqdi. – Barra kalla , barra kalla ! – dedi. Rejissyor elkam qoqa-qoqa meni mashina taraf jo‘natdi. Men yo‘l-yo‘lakay raisimizdan so‘radim: –Rais bova, rejissyor nima deyapti? –Barakalla deyapti, barakalla.(T.Murod) 5 Said Ahmad. Qorako‘z Majnun. Alliteratsiya. Badiiy nutqning ohandorligini va ta’sirchanligini ta’minlashda alliteratsiyaning o‘rni beqiyosdir. She’riy nutqda misralar, undagi so‘zlar hamda bo‘g‘inlar boshida yoki oxirida bir xil undosh tovushlarning takror qo‘llanishiga alliteratsiya deyiladi. Tovushlar zamiridagi musiqiylikka asoslangan bu usul qadimdan Sharq she’riyatida keng qo‘llanilib kelingan. Ko‘hna badiiyatshunoslik («ilmi bade’»)da alliteratsiya « tavzi’ san’ati» deb yuritilgan. Alliteratsiya deganda zabardast shoir Erkin Vohidovning mashhur «q» alliteratsiyali she’ri ko‘z oldimizga keladi: Q aro q oshing, q alam q oshing, Q iyiq q ayrilma q oshing q iz, Q ilur q atlimga q asd q ayrab – Q ilich q otil q aroshing, q iz. Q afasda q alb q ushin q iynab, Q anot q oqmoqqa q o‘ymaysan. Q arab q o‘ygil q iyo, Q albimni q izdirsin q uyoshing q iz. Bunday usulni shoir Elbek ijodida ham kuzatish mumkin: K o‘klamda k o‘karsa k o‘k k o‘katlar, K o‘klarga k o‘milsa k atta- k attalar, K o‘m- k o‘k k o‘karib k o‘rinsa k o‘llar, K o‘ngilni k o‘tarsa k o‘rkli gullar. Yoki, Abdulhamid Sulaymon Cho‘lponning mashhur «Xalq dengizdir» deb boshlanuvchi she’ri ham alliteratsiyaning go‘zal namunalaridan hisoblanadi: X alq dengizdir, x alq to‘lqindir, x alq kuchdir, X alq isyondir, x alq olovdir, x alq o‘chdir... Nasrda bu tarzda jumla tuzish she’riyatdagidek badiiy effekt bermasligi mumkin. Shuning uchun nasrda kamdan-kam hollardagina kuzatish mumkin bo‘ladi. Bolalar folklorida alliteratsiyaga asoslangan tez aytish hamda aytishmachoq o‘yinlari bor. Tez aytishlar: Bir t up t ut, t utning t agida bir t up t urp. T ut t urpni t urtib t uribdimi, t urp t utni t urtib t uribdimi? O q choyna kk a o q q op q o q , K o‘ k choyna kk a k o‘ k q op q o q . Sabr basta eshikdur kushod Sabr topdi eranlar murod Sabr sening dardingga darmon bo‘lur Sabr bilan xor guliston bo‘lur 6 Alliteratsiyadan xalq maqollaridagi intonatsion butunlikni ta’minlashda ham keng foydalanilganligini kuzatishimiz mumkin: S u y maganga s u y kanma, s u y ganingdan a y rilma. *** T ulkining t ushiga t ovuq kirar, T ovuqning t ushiga t ariq kirar. *** T ek t urganga shay t on t ayoq t u t qazar. *** X alq h ukmi – h aq h ukmi. Assonans. Badiiy nutqqa intonatsion butunlik, ohangdorlik va emotsional – ekspressivlik bag‘ishlash maqsadida qo‘llaniladigan fonetik usullardan biri 6 To‘qliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (majmua) -T.271 b. assonansdir. Adabiyotlarda assonans aynan yoki yaqin unlilarning takrorlanib kelishidan hosil bo‘ladigan ohangdoshlik ekanligi bayon qilingan. Unlilarning takrorlanishi maqollarda ko‘p kuzatiladi: O vni o tsang, bilib o t, D o l nish o nga qo‘yib o t. *** N o n q o n bo‘lsa, q o n – j o n. *** O‘ zing o‘ yda b o‘ lsang ham, o‘ ying u yingda b o‘ lsin. *** B i r t u p t o k e ksang, b i r t u p t o l e k. Assonans qofiyadosh so‘zlar tarkibida kelib, she’riy nutqqa ko‘tarinki ruh va o‘ziga xos musiqiylik baxsh etadi: Farzand ato qullig‘in chu odat qilg‘ay Ul odat ila kasbi sa o dat qilg‘ay Har kimli atog‘a ko‘p ri o yat qilg‘ay O‘g‘lidan anga bu ish sir o yat qilg‘ay 7 (Navoiy) Ruhimda yo‘qoldi q a r o r i m, Tanimda qolmadi m a d o r i m. Bizlarni bir yo‘qlab kelibsan, Vafo qilarmisan, b a h o r i m?! 7 To‘xliyev B., Karimov B., Usmonova K. Adabiyot. -Toshkent: 2017.104 b. Yoz o‘tdi, kuz o‘tdi, q i sh o‘tdi, Boshlardan savdoli i sh o‘tdi. Yurakka izg‘irin - n i sh o‘tdi, Vafo qilarmisan, b a h o r i m?! Yam-yashil q i rlarni sog‘indim, Chechakzor erlarni sog‘indim, U inja s i rlarni sog‘indim, Vafo qilarmisan, b a h o r i m?! Lolaning lablari x a nd a d i r, Dog‘i ham tubida – a nd a d i r. O‘xshashi ruh ila t a nd a d i r, Vafo qilarmisan, b a h o r i m?! Intiqmiz do‘st bilan, yo r bilan, She’r bilan, soz bilan – t o r bilan. Diydorlash bizningdek x o r bilan, Vafo qilarmisan, b a h o r i m?! (A.Oripov) Geminatsiya. Badiiy nutqda keng qo‘llaniladigan fonetik usullardan yana biri – geminatsiyadir. «Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati»da mazkur hodisa « qo‘sh undoshlik – ikki aynan bir xil undoshli holatning yuzaga kelishi» sifatida izohlanadi. «O‘zbek tili tarixiy fonetikasi» o‘quv qo‘llanmasida esa bu hodisa « qo‘shoqlanish » yoki « ikkilangan undosh » deb yuritiladi: « Qo‘shoqlanish – undoshlarning cho‘zilishi, ikkilanishi hodisasini fonetik o‘zgarishlar sirasida ko‘rib chiqish o‘ta shartlidir. Lekin bu hodisa faqat ikki unli orasidagi yakka undoshda sodir bo‘la olishi bilan fonetik o‘zgarishlarga o‘xshaydi. Qo‘shoqlanish, asosan, ikki unli orasida kelgan k , q , t , l tovushlarida va faqat 2 , 7 , 8 , 9 , 30 , 50 sanoq sonlarini nomlashda sodir bo‘ladi. Bu sonorlarni bir undosh bilan ham, ikkilangan undosh bilan ham talaffuz etish mumkin bo‘lgan. Sanoq sonlar nomidagi bu xil qo‘shoqlanish sabablari haligacha ochilmagan. Lekin ka tt a, la tt a, ya kk a, ya ll a, cha kk i, u kk i kabi so‘zlardagi ikkinchi t , l , k lar tarixan morfologik ko‘rsatkich bo‘lib, ulardagi qo‘shoqlanish singish (adaptatsiya) natijasidir degan fikr mavjud.» Adham Abdullayev esa « undoshlarni qavatlash » atamasini ishlatgan. Undoshlarni qavatlab qo‘llash orqali badiiy asarda qahramon ruhiyatidagi xursandlik va xafalik holatlari tugal tasvirlashga erishiladi. Masalan, Ayyorlikda u chch iga chiqqanman deb maqtansam yolg‘on emas (Oybek). Uni ayblashga sizning ma’naviy ha qq ingiz yo‘q, uka! - dedi g‘azab bilan (gazetadan). Keltirilgan misollardagi undashlarning qavatlanishi qahramonlar tabiatidagi sub’ektiv holatni ifodalashga xizmat qilgan. Ya’ni, birinchi gapdagi qahramonning o‘z «ishi- hunaridan» mamnunligi, «anoyi» emasligini ta’kidlash istagi qavatlangan «ch» undoshi orqali yanada aniq ifodalangan. Ikkinchi gapdagi qahramonning qahr- g‘azabi esa «q» geminatasi bilan ko‘rsatib berilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, undoshlarning qavatlanishi alohida uslubiy vositadir. Duch kelgan tovushni qavatlab qo‘llab bo‘lmaganidek, so‘zda turli sabablar bilan yonma-yon kelgan barcha undoshlar ham lingvopoetik jihatdan ahamiyatga ega bo‘lavermaydi. Masalan: – Ukaginam, bu ke nn oyingizga ( kelin oyingizga – ellipsis ) zagsda pa tt a ( so‘z imlosida mavjud ) kesilmagan. Birinchisidan to‘ qq izta ( so‘z imlosida mavjud ) bola bor. Bechora giroy bo‘laman rosa tug‘di. To‘qqizinchisini tug‘diyu o‘zimizning tilda aytganda bra kk a ( brak+ga/ka ) chiqib qoldi. (S.Ahmad) 2. BADIIY MATNNING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI Adabiyotning so‘z san’ati ekanligi haqidagi haqiqat juda qadim zamonlardan beri takrorlanib kelinadi. Demakki, adabiyotning bosh unsuri so‘z, umuman, tildir. Adabiy asarning abadiy asar darajasiga ko‘tarila bilishi uning lisoniy tarkibi va asar muallifining badiiy ifoda balog‘atiga bog ‘liq ekanligi shubhasiz. Shunday ekan, har qanday adabiy asarning mohiyatini xolis baholamoq uchun, eng avvalo, uning lisoniy tarkibining o‘ziga xosligi tahlil etilmog‘i lozim. Til va yozuvchi o‘rtasidagi munosabatni shaxmat va shaxmatchi o‘rtasidagi munosabatga qiyoslash mumkin. Shahmatda har bir donaning mavqei, darajasi, shaxmat taxtasi ustidagi harakatlanish qoidalari avvaldan belgilangan. Ana shu qoidalarni tugal egallash oqibatida yuzaga kelgan yuksak mahorati tufayli shaxmatchi tamoman yangi, kutilmagan yurishlar qiladi, betakror kombinatsiyalar yaratadiki, bu unga raqibini mag‘lub va muxlisini maftun qilish imkonini beradi. Tilda ham har bir unsurning o‘z vazifasi, ma’no doirasi, boshqa unsurlar, birliklar bilan bog‘lanish qonuniyatlari mavjud. Ana shu qonuniyatlardan mukammal boxabar bo‘lgan, badiiy didi, so‘z sezgisi va mahorati yuksak yozuvchi betakror tasvir, kutilmagan, ohorli badiiy lavhalar, so‘z chaqinlarini paydo qila oladiki, kitobxon adibning nafaqat g‘oyasi, balki go‘zal tilining asiriga aylanadi. Bunda yozuvchi umumxalq tilidagi badiiy tasvirga favqulodda muvofiq birliklarni tanlash, saralash va sayqallash asosida, lisoniy-badiiy qonuniyatlardan kelib chiqqan holda ularga yuklangan xilma-xil badiiy-estetik ma’nolar hal qiluvchi rol o‘ynaydi. So‘z qo‘llashning san‘at darajasida yoki san’at darajasida emasligini baholash uchun, eng avvalo, so‘z, uning ma’nosi va bu ma’noning tuzilishini aniq tasavvur etish lozim. Albatta, so‘zning qo‘llanishi bilan bog‘liq holda yuzaga chiqadigan qo‘shimcha ma’no nozikliklari, mazmun o‘zgachaliklari turli tasvir usullari va vositalari orqali reallashishi mumkin. Ammo ta’kidlash joizki, bunday qo‘shimcha ma’no nozikliklari aksar hollarda, avvalo, so‘z ma’no qurilishining o‘zida imkoniyat sifatida mavjud bo‘ladi, ular so‘zning ma’no qurilishi tarkibida ilgaridan qayd etilgan bo‘ladi. Tildagi nominativ birliklarning ma’no tuzilishini o‘rganishda tilshunoslikda semantikaning konnotativ jihati tushunchasiga alohida e’tibor qilinadi. Bu masalani monografik tarzda tadqiq etgan V.N.Teliya ta’rificha, «konnotatsiya - til birliklari semantikasiga uzual yoki okkozional ravishda kiradigan, nutq sub’ektining borliqni jumlada ifodalashida uning ayni shu borliqqa bo‘lgan hissiy – baholash va stilistik munosabatini ifodalaydigan hamda shu axborotga ko‘ra ekspressiv qimmat kasb etadigan mazmuniy mohiyat»dir. Konnotatsiya, ta’rifidan ko‘rinib turganiday, so‘zlovchining borliqni ifodalash vositalariga munosabatiga daxldor bo‘lgan jihatdir. Masalan, yuz, bet, chehra, ruxsor, aft, bashara, turq kabi so‘zlar qatoridan tegishli nutq vaziyati va sub’ektiv nuqtai nazarga muvofig‘ini tanlash so‘zlovchining o‘ziga berilgan imkoniyat ekanligi ma’lum. V.N.Teliya ta’kidlaganidek, bunday so‘zlar semantikasida «so‘zlovchining ifodalanmishga bo‘lgan munosabati haqidagi informatsiya kodlashtirib qo‘yilgan bo‘ladi va jumla qurilar ekan, xuddi siqilgan prujina qo‘yib yuborilganiday, bu informatsiya darhol ishga tushadi», demak, lug‘at birliklari faqat nominativ faoliyat uchungina emas, balki pragmatik faoliyat uchun tayyor material bo‘lishi mumkin. Tadqiqotchi ayni shu o‘rinda ana shu mulohazalarga asoslangan holda so‘zning semantik qurilishida nominativ jihatga qo‘shimcha konnotativ jihatning bo‘lishi nutqiy tejamkorlik uchun yordam berishini ham ta’kidlaydi. V.N.Teliya so‘zning leksik ma’nosini, kamida, uch makrouzvning kombinatsiyasi sifatida tasavvur etish mumkinligini aytadi: 1) ma’noning borliqdagi muayyan reallikni ifodalovchi denotativ uzvi; 2) kategorial-grammatik uzvi; 3) nutq sub’ektining so‘z orqali ifodalangan narsaga munosabatini anglatadigan emotiv-modal uzvi. Ana shu uchinchi uzv ekspressiv bo‘yoq, uslubiy bo‘yoq, emotsional bo‘yoq, sub’ektiv baho kabi tushunchalarni umumlashtiruvchi konnotativ ma’nolardir. Bunday uzvning mazmun-mohiyati o‘zbek tilshunosligida ham ancha keng ochib berilgan. Masalan, «O‘zbek tili leksikologiyasi» kitobida so‘z narsa-hodisani ifodalashi barobarida ko‘pincha shu narsa-hodisaga so‘zlovchining sub’ektiv munosabatini ham anglatishi alohida ta’kidlangan: «...Lug‘at sostavidagi so‘zlarni kuzatish ularning ba’zilari biror narsa, hodisalarni atabgina qolmay, ayni paytda so‘zlovchining ifodalanayotgan tushunchaga o‘z bahosini, munosabatini ifodalanishini ham ko‘rsatadi. Bu munosabat doirasiga g‘azab, erkalash, qoyil qolish, nafratlanish, jirkanish, kinoya kabi xilma-xil emotsional munosabat ko‘rinishlari kiradi. Xususan, azamat, o‘ktam, qoyilmaqom, so‘lqildoq, boplamoq, olchoq, mal’un, razil, satang, sanqi, asfalasofilin, miyanqi, qoyil, do‘ndirma, momoqaymoq kabi so‘zlar, ma’lum tushuncha anglatishdan tashqari, so‘zlovchining shu tushunchaga loqayd qaramasligini, aksincha, ijobiy va salbiy emotsional munosabatda ekanligini ham ko‘rsatib turadi. Bu baho elementi tinglovchi tomonidan ham odatda so‘zlovchi nazarda tutgandagidek idrok etiladi. Tilshunoslikda bunday xususiyatga ega bo‘lgan leksika emotsional - ekspressiv leksika, ekspressiv - stilistik leksika terminlari ostida o‘rganilmoqda». Badiiy matnni lisoniy tahlil qilish jarayonida yozuvchining tildan foydalanish mahoratini namoyon etadigan, emotsional-ekspressiv ifoda semalari qabariq holda reallashgan leksik birliklarni aniqlash va ular adibning badiiy-estetik maqsadiga qay darajada xizmat qilgani haqida mulohaza yuritish talab qilinadi. Buning uchun badiiy asar tilidagi ma’nodosh, shakldosh, zid ma’noli, ko‘p ma’noli, tarixiy va arxaik so‘zlar, yangi yasalmalar, shevaga oid so‘zlar, chet va vulgar so‘zlar ajratib olinadi va asarga nima maqsad bilan olib kirilganligi izohlanadi. Ma’nodosh so‘zlar Ma’nodosh so‘zlar tilning lug‘aviy jihatdan boylik darajasini ko‘rsatib beruvchi o‘ziga xos vositadir. Tilda ma’nodosh so‘zlarning ko‘p bo‘lishi tilning estetik vazifasini yanada to‘liq bajara olishini osonlashtiradi. Bu juda qadim zamonlardan beri anglangan, idrok etilgan va o‘rganilgan. O‘zbek tili ma’nodosh so‘zlarga juda boy. Y о zuvchilar tilimizdagi ma’nodosh so‘zlar ichidan tasvir maqsadi va ruhiga muvofiq keladigan aniq so‘zni topib o‘z asarlarida qo‘llashga harakat qiladilar, shu tariqa, qahramonlar ruhiyati hamda tasvir obyektining eng kichik qirralarigacha real ko‘rsatib berishga intiladilar. Badiiy matndagi ma’nodosh so‘zlar tahlilida, asosan, ikki jihatga e’tiborni qaratish zarur. Ulardan biri muallifning ikki yoki undan ortiq ma’nodosh so‘zdan ifodalanayotgan mazmun uchun eng maqbul birini tanlashi bo‘lsa, ikkinchisi ayni bir matn tarkibida ikki yoki undan ortiq ma’nodosh birliklarni badiiy tasvir maqsadiga uyg‘un holda qo‘llashi masalasidir. Tilshunoslikda ma’nodoshlikning, asosan, uch turi farqlanadi, ya’ni: 1) leksik ma’nodoshlik; 2) frazeologik ma’nodoshlik; va 3) leksik-frazeologik ma’nodoshlik. Leksik ma’nodoshlik dan bir necha maqsadlarda foydalaniladi. Til birliklarining takrori natijasida yuzaga keladigan ifoda kambag‘alligi va rangsizligidan qochish uchun: Ikkala o‘rtoqning sharaq-sharaq gaplashgan, bir- birlariga sevinch bildirishgan quvnoq va baland ovoz lari boshqa hamma un larni bosib ketdi.(Cho‘lpon) Tasvir ob’ektiga e’tiborni jalb qilish uchun: Xolbuki, musulmonlik kiyimda emas, qalbda, dilda . (Cho‘lpon) Ijobiy belgining darajama- daraja ortib borishini aniq ifodalash uchun: Zebixon bilan kelgan boshqa qizlar ham bir-biridan yaxshi , bir-biridan soz , bir-biridan ochiq, bir-biridan quvnoq. .. (Cho‘lpon) Salbiy belgining kuchayib borishini ifodalash uchun: Xo‘sh, mingboshining o‘zi odamlar aytganiday juda xunuk va badbashara odammi ? (Cho‘lpon) Kontekstual ma’nodoshlik . Katta mahoratli yozuvchilarning badiiy til borasidagi ustunliklaridan biri shundaki, ular faqat tilda mavjud bo‘lgan, tayyor ma’nodosh so‘zlardangina foydalanib qolmasdan, badiiy tasvir ehtiyojiga ko‘ra ma’nodosh bo‘lmagan so‘zlarni ham shunday qo‘llaydilarki, bu so‘zlar ham matnda xuddi ma’nodosh so‘zlar kabi idrok etiladi. Masalan: Kechagina qarg‘ab, so‘kib, «o‘ldirsam!» deb yurgan kundoshini o‘pib, quchoqlab, silab-siypab bir nafasda ikkalasi «qalin do‘st» bo‘lgan emishlar. (Cho‘lpon) Frazeologik ma’nodoshlik . Voqelikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko‘zi o‘ngida aniq va to‘la gavdalantirishda frazeologik iboralarning ma’nodoshligidan keng foydalaniladi. Toqati toq bo‘lmoq – sabr kosasi to‘lmoq, burni ko‘tarilmoq – dimog‘i shishmoq, yaxshi ko‘rmoq – ko‘ngil bermoq, ikki oyog‘ini bir etikka tiqmoq – oyoq tirab olmoq, og‘ziga tolqon solmoq – mum tishlamoq kabilar frazeologik ma’nodoshlikka misol bo‘ladi. Jumla tarkibida kelgan ma’nodosh iboralar qahramon bilan aloqador biror bir sifatni, xususiyatni detallashtirib, ikir-chikirigacha ko‘rsatib tasvirlashga xizmat qiladi. Masalan: U enggan, yutgan, oshig‘i olchi kelgan , deganini bo‘ldirgan kundosh emasmi? Leksik-frazeologik ma’nodoshlik . «Lug‘aviy birlik sifatida frazeologizmlar so‘zlar bilan ham sinonimik munosabatda bo‘la oladi». Masalan: Xursand – og‘zi qulog‘ida, g‘azablanmoq – jahli chiqmoq, beg‘am – dunyoni suv bossa to‘pig‘iga chiqmaydi kabilar leksik-frazeologik ma’nodoshlik hisoblanadi. Badiiy matnda ma’nodoshlikning bunday turidan holatni bo‘rttirib, atroflicha tasvirlashda foydalaniladi: Qurvon bibi so‘zga qancha epchil bo‘lsa, Razzoq so‘fi shu qadar kamgap , indamas , damini ichiga solgan , ziqna odam edi. Shakldosh so‘zlar Tilimizda tovush (yozuvda harfiy) tomoni bir xil bo‘lib, turlicha ma’nolarni ifodalovchi so‘zlar mavjud. Bunday so‘zlar omonimlar deb ataladi. Tilshunoslikda omonimiyaning uch ko‘rinishi mavjudligi ta’kidlanadi: Omoleksema, omograf va omofonlar. «Omoleksemalarni belgilashda talaffuz jihatidan bo‘ladigan bir xillik ham, harfiy (grafik) ifoda jihatidan bo‘ladigan bir xillik ham hisobga olinadi» Masalan, qovoq-I (inson a’zosi) – qovoq-II (o‘simlik nomi). Omograflar esa, harfiy jihatdan bir xil bo‘lib talaffuzi har xil bo‘ladi: tom-I (uyning tomi) – tom-II (jild), atlas-I (ipakdan tayyorlangan mato turi) – atlas-II (xarita). Omofonlar deb talaffuz jihatidan teng kelish hodisasiga aytiladi: bor(<bob) – bor, yot(<yod) – yot, sutxo‘r(<sudxo‘r) – sutxo‘r kabi. Shakldoshlik iboralarda ham kuzatiladi: boshiga ko‘tarmoq-I (e’zozlamoq) – boshiga ko‘tarmoq-II (to‘palon qilmoq), qo‘l ko‘tarmoq-I (ovoz bermoq, ma’qullamoq) – qo‘l ko‘tarmoq-II (urmoq). Shakldosh so‘zlar asosida yuzaga keladigan ohangdoshlikdan badiiy asarda alohida uslubiy vosita sifatida foydalaniladi. Nasrda askiya va payrov orqali kulgi chiqarish maqsadida, she’riyatda esa tuyuq hosil qilishda ishlatiladi. Masalan: Tuyuq: Bunim yo‘q, unim yo‘q, Uyimda unim yo‘q. Ishimda unum yo‘q, Aytishga unim yo‘q. (Kamiy) Paronim so‘zlar Paronimlar (para-yonida + onyma-nom) deb fonetik tarkibi boshqa-boshqa, talaffuzdagina o‘xshash, yaqin bo‘lib qolgan so‘zlarga aytiladi. Abzal (asli afzor- asbob, egar-jabduq) – afzal (lafz so‘zining ko‘pligi), xalos (ozod bo‘lish) – xolos (faqat), xush (yaxshi, yoqimli) – hush (insonning sezish, idrok etish qobiliyati). «Paronimlarga asoslangan uslubiy figura paronomaziya deb yuritiladi. Badiiy adabiyotda paronomaziyadan ifodalilik, ohangdorlikka erishish, komik effekt yaratish, so‘z o‘yini hosil qilish kabi maqsadlarda foydalaniladi». Badiiy adabiyotda o‘xshash so‘z (paronim)lar qahramonlar nutqini individuallashtirish, ularning ma’naviy hamda lisoniy saviyasini ko‘rsatish uchun ham ishlatiladi. Quyidagi parchada paronimlardan komik effekt yaratish maqsadida foydalanilgan. Qahrmon kompot (mevalardan tayyorlanadigan sharbat) va kompost (chiqindilardan achitib tayyorlanadigan organik o‘g‘it) paronim so‘zlarining ma’nosini bilmaganligi uchun kulgili vaziyatga tushadi: «Aylanib yurib to‘rtinchi brigada dalasida janjal ustidan chiqib qolibman. Bo‘lim boshlig‘i O‘rmon aka bilan brigadir Rahimjon aka nima to‘g‘risidadir qo‘llarini paxsa qilishib bahslashmoqda edi. Meni ko‘rishi bilan bo‘lim boshlig‘i: - O‘rtoq agronom sizdan bir iltimosim bor,-deb qoldi. - Agar malol kelmasa, mana bu Rahimjonga, uning a’zolariga kompost to‘g‘risida gapirib bersangiz. Bular haligacha hech narsa tushunmas ekan. - Marhamat,-dedimda, u yoq-bu yoqqa qarab olgach, leksiya o‘qishga tushib ketdim: - O‘rtoqlar, kompot juda foydali ichimlik, uni asosan mevadan tayyorlashadi. Mevalarning xili qanchalik ko‘p bo‘lsa, u shuncha shirin bo‘ladi. Bizning Farg‘ona tomonlarda kompotni o‘rik, shaftoliqoqi va olchaning qurug‘idan tayyorlashadi. Xullas, kompot ichmabsiz, dunyoga kelmabsiz... Gapimni tugatmasimdan o‘tirgan odamlar sharaqlab kulib yuborishdi. (X.To‘xtaboyev) Said Ahmad o‘zining «Sinovchi uchuvchi» deb nomlangan hajviyasida ham o‘xshash talaffuzli so‘zlar vositasida paronamaziyani yuzaga keltirgan: Muxbir (mikrofonga). Aziz radio tinglovchilar! Har bir korxonaning mahsuloti sifatini aniqlaydigan o‘z sinovchilari bo‘ladi. Masalan: yangi samolyotni birinchi uchirib beradigan uchuvchini sinovchi-uchuvchi deydilar... Mana, qarshimizda turgan barvasta qomatli, qarashi burgut nigohini eslatadigan, butun vujudidan kuch- g‘ayrat, sadoqat, vafo sezilib turgan kishi mana shu zavodning sinovchi- ichuvchisi dir... Birinchi parchadagi paronamaziyada ikkita o‘xshash so‘zning qahramon tarafidan farqlanmasligi, ya’ni ikkita alohida so‘z ma’nolarining qorishtirilishi natijasida kulgili holat yuzaga kelgan. Ikkinchi parchadagi paronamaziyada esa qahramon kulgili vaziyatni yuzaga keltirish uchun atayin o‘xshash talaffuzli yangi konstruksiyani hosil qiladi. Zid ma’noli so‘zlar Tilda zid ma’noli so‘zlarning mavjudligi badiiy nutqning ifodaliligi, ekspressivligi, ta’sirchanligini ta’minlashda qulay vositalardan biridir. Sharq adabiyotda juda qadim zamonlardan buyon tildagi bu ifoda imkoniyatidan keng foydalanib kelingan. «Shoir uchun juda zarur bo‘lgan san’atlardan biri tazoddir. Bu san’at yana mutobaqa, tiboq, tatbiq, muttazod, ittizod va takofu deb ham ataladi. Bu san’atda, badi’shunoslarning aytishicha, zid ma’noli so‘zlardan foydalaniladi.» Evropa filologik an’anasida bu san’at «antiteza» deb yuritiladi. Badiiy matnning lingvopoetik tahliliga bag‘ishlangan ishlarda zidlantirish, qarshilantirish atamalaridan foydalaniladi. Zid ma’noli so‘zlarni yonma-yon qo‘llash orqali tushunchalar, belgilar, holatlar, obrazlar zidlantiriladi. Odatda, lisoniy va kontekstual yoki nutqiy zid ma’noli so‘zlar farqlanadi. Masalan: Eski qishloqqa yangi odat. (Maqol) Hali ancha balandda bo‘lsa ham uning kamoli dan zavoli yaqinroq ekani ko‘rinib turardi. Shuncha er qo‘ldan chiqqan bo‘lsa, uning baravariga qancha davlat qo‘lga kirgan dir, muni xudo biladiyu xudoning sevimli bandasi qorako‘z Miryoqub biladi!..(Cho‘lpon) Ba’zan mahoratli yozuvchilar qahramonlar ruhiyatidagi kontrastlikni bo‘rttirib tasvirlash maqsadida muayyan bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha so‘zni boshqa bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha so‘zga birdaniga zidlantiradilar. Masalan: U vaqtda o‘zi – kuldi, ochildi, quvondi, gerdayib, osmondan qarab qadam bosdi ... Xadichaxon esa ezildi, kuydi, o‘rtandi, xo‘rlanib – xo‘rlanib, achchiq – achchiq yig‘ladi . (Cho‘lpon) Kontekstual antonimlardan badiiy asarda tasvirning ta’sirchanligini oshirish maqsadida ishlatiladi. Masalan: « Zelixon Elchindan qasos haqidagi gaplarni birinchi marta eshitganda sergaklandi. U mushtdek yurakni qoyadek dard bosib turibdi, deb yursa, bu vujudda vulqon kuch to‘playotgan ekan ...» (T.Malik) Bu nutqiy parchada mushtdek va qoyadek so‘zlari «kichik» va «katta» ma’nolari bilan antonimik munosabatga kirishgan. Zid ma’nolilikni barqaror birikmalarda ham ko‘plab kuzatishimiz mumkin. Iboralarda : ko‘kka ko‘tarmoq – yerga urmoq, yuzi yorug‘ – yuzi shuvut, ko‘ngli oq – ichi qora, ko‘ziga issiq ko‘rinmoq – ko‘ziga sovuq ko‘rinmoq kabi. YOki so‘z va ibora o‘rtasidagi – leksik-frazeologik zid ma’nolilik: xasis – qo‘li ochiq, xafa – og‘zi qulog‘ida kabi. Maqol va matallarda : Kattaga hurmatda bo‘l, kichikka izzatda. Yaxshidan ot qoladi yomondan dod. Osmon yiroq – er qattiq. Hikmatli so‘zlarda : Bilmaganni so‘rab o‘rgangan – olim, orlanib so‘ramagan – o‘ziga zolim. (Alisher Navoiy). Ko‘p ma’nolilik asosan so‘zlarga xos xususiyat bo‘lib bir so‘zning birdan ortiq ma’noga ega bo‘lishi tushuniladi. Iboralarda ham ko‘p ma’nolilikni kuzatish mumkin. Masalan: yuragi qinidan chiqmoq iborasi sevinchni va qattiq qo‘rquvni ifodalashga xizmat qiladi. Qizning paranjisini ko‘rishi bilanoq yigitning yuragi qinidan chiqayozdi (Oybek). Qo‘rqmayman deb bo‘lmaydi, o‘g‘lim. Shunaqa vaqtda odamning yuragi qinidan chiqib ketadi (A.Qahhor). Bosh suqmoq – qisqa fursatga kirmoq, xabar olmoq; aralashmoq, odamlarga qo‘shilmoq. Tomdan tarasha tushganday – kutilmaganda, qo‘qqisdan; qo‘pol tarzda. Eskirgan so‘zlar Jamiyat o‘sib-o‘zgarib borar ekan, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy hayotdagi ba’zi tushunchalar tamomila eskirib, amaliyotdan chiqib ketadi. Badiiy asarda muayyan davr voqealari tasvirlanar ekan, ana shu davrga oid bo‘lgan eski tushunchalarga murojaat qilmaslikning aslo iloji yo‘q. Tilshunoslikda bunday tushunchalarni ifodalaydigan so‘zlar «arxaik so‘zlar» va «istorizm – tarixiy so‘zlar» degan nomlar ostida umumlashtiriladi. Tilning hozirgi davri uchun eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan til birligi arxaizm deb yuritiladi. «Arxaizm o‘zi nomlayotgan voqelikni anglatuvchi leksik birlik bilan yonma-yon yashaydi». Arxaizmlar badiiy matnda tasvirlanayotgan davr voqeligini real tasvirlash, asarning tarixiylik ruhini ta’minlash maqsadida qo‘llaniladi. O‘rdu-qo‘shin, handasa- geometriya, tilmoch-tarjimon, mirza-kotib, sadr-rais, lak-yuz ming kabi so‘zlar ishlatilganda davr ruhi ta’kidlangan bo‘ladi. Ayrim arxaik so‘zlar zamonaviy ma’nodoshiga qaraganda ma’noni kuchliroq ifodalash xususiyatiga ega bo‘ladi. Masalan, yo‘qsil – kambag‘al arxaik so‘zlariga e’tibor beradigan bo‘lsak, «hech narsaga ega emaslik» ma’nosi yo‘qsil lekskmasida kambag‘al leksemasiga qaraganda ancha ortiq, chunki mazkur so‘zlar tarkibi tarixiy-etimologik tahlil etilganida anglanadigan yo‘q-kam so‘zlari qiyoslansa, birinchisida ayni belgining nol darajada ekanligi seziladi. Arxaik so‘zlar muayyan davrning yozma uslubini ifodalashda yoki qahramonning nutqiy xarakteristikasini berishda ham uslubiy vosita sifatida ishlatiladi. She’riyatda nutqqa ko‘tarinki ruh bag‘ishlash maqsadida ishlatiladi: Siz ko‘kning qopqa sin qoqqan soatda Quyosh ko‘z uqalab uyg‘onar edi.(G‘.G‘ulom) Ulug‘ shaharlarning bo‘ysirasida Abadiy o‘rinni topa olgan Shosh . (A.Oripov) Ne-ne zilziladan chiqolgan omon Manglay i yarqiroq makonsan buyuk. (A.Oripov) Hozirgi kunda uchramaydigan, faqat tarixiy narsa yoki voqea-hodisalarning nomini bildiruvchi so‘zlar istorizm (tarixiy so‘zlar) deyiladi. Istorizmning arxaizmdan farqi shundaki, bugungi kunda o‘sha tarixiy voqelikning o‘zi ham uni anglatuvchi boshqa leksik birlik ham bo‘lmaydi, demak istorizm o‘zi ifodalayotgan hodisaning yagona nomidir. Masalan: amin, pristav, mingboshi, noyib, ellikboshi, ponsad kabilar badiiy matnda ishlatilganda kitobxon ijtimoiy boshqaruv tizimi bilan bog‘liq tarixiy voqelikni ko‘z oldiga keltiradi. Tarixiy so‘zlar ham badiiy matnda o‘tmish voqeligini real tasvirlash maqsadida ishlatiladi. Badiiy asar tilidagi eskirgan so‘zlarni tahlil qilishda asar yozilgan davrni e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Chunki, «so‘zlar yozuvchi yashagan, ijod etgan davrdayoq eskirgan bo‘lishi mumkin bo‘lganidek, asar yozilgan davrda faol iste’molda bo‘lib, keyinchalik iste’moldan tushgan» bo‘lishi mumkin. Sheva so‘zlari Yozuvchilar o‘z qahramonlarini o‘zlari yashaydigan hudud va muhitdan ayirmagan holda, hayotdagidek ishonarli va jonli tasvirlash ehtiyojidan kelib chiqib shevaga xos so‘zlarni ishlatadi. Sheva so‘zlari mahalliy kolorit, hududiy mansublikni o‘zida aniq aks ettirish bilan birga «badiiy nutqda muayyan estetik funksiyani bajaradi. Biroq dialektizmlarning estetik qimmat kasb etishi ularning badiiy nutqdagi me’yori, qanday ishlatilishi va ayni paytda qanday dialektizmlarning qo‘llanishi bilan bog‘liqdir.» Tilshunoslikka oid adabiyotlarda shevaga xos birliklarning fonetik, leksik va grammatik dialektizmlar sifatida tasnif qilinganligini kuzatish mumkin. Fonetik dialektizmlar asosan, tovushlarni o‘zgartirib qo‘llash, tovush orttirilishi, tovush tushishi va tovushlarni qavatlab qo‘llash ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Masalan: 1.Zebining qish ichi siqilib, zanglab chiqqan ko‘ngli bahorning iliq hovuri bilan ochila tushgan; endi, ustiga poxol to‘shalgan aravada bo‘lsa ham, allaqaylarga t ala -qirlarga chiqib yayrashni tusay boshlagan edi (Cho‘lpon). 2.Enaxonlarning butun oilasi yoyilgan qopning tegrasida j uga ri uqalab o‘tirardilar. (Cho‘lpon) 3.Toshkan niyam olibdimi-a? 4.Televizorning ichida-da, ul im. 5.Obro‘ y bor-da, obro‘ y ! 6.Ana endi, quyoshda ma z z a qilib toblanib yotamiz. (T.Murod) Leksik dialektizmlar ham o‘z navbatida ichki guruhlarga bo‘lib o‘rganiladi: sof leksik dialektizmlar, etnografik dialektizmlar va semantik dialektizmlar. Masalan: 1.Kampir shoti ning yon yog‘ochini silab o‘ynar, Enaxon og‘zidan olgan saqichini ezib «soqqa» yasar...(Cho‘lpon) 2.Jiyaningiz qishloqdan zig‘ir moy olib keldi. SHuni chuchityapman . (T.Murod). 3.U yozlik kiyimini kiyib, to‘ppa-to‘g‘ri birinchi klass nomerga bordi va o‘zi uchun ajratilgan kichkinagina chigiling (bejirim) va soz uyiga o‘rnashdi. (Cho‘lpon). 4.Tok osti so‘ri olachalpoq ko‘laga bo‘ldi. (T.Murod) Muayyan sheva tarqalgan hududda yashovchi kishilarning o‘zlariga xos bo‘lgan urf-odatlarining nomlari etnografik dialektizmlar deb yuritiladi. Bunday so‘zlar tasvirning realligini ta’minlaydi: U eshikdan kirar – kirmas to‘y to‘qqizi ni xotiniga uzatib: - Qizing qani? – deya so‘radi.(Cho‘lpon) Biror so‘z adabiy tilda ham, shevada ham mavjud bo‘lib, shevada adabiy tilda bo‘lmagan ma’nosi bilan qo‘llana oladigan so‘zlar semantik dialektizmlar deb yuritiladi. Masalan, Men buvi mdan (onamdan – M.Y.) beruxsat mehmon chaqirmayman. (Cho‘lpon) Grammatik dialektizmlar ning ham morfologik va sintaktik deb ataluvchi ichki guruhlari mavjudligini qayd etish mumkin. Masalan: Qurvonbibi bu haqiqatni o‘zi- o‘z ko‘nglida necha marta takrorlagan bo‘lsa ykin . Bilamiz, taqsir, yangi uylangan odam di gapga tutib bo‘lmaydi. Shevaga xoslik iboralarda ham mavjud bo‘lib badiiy matn qahramonlarining ma’lum bir hududga mansubligini va voqea-hodisalar bo‘lib o‘tayotgan o‘rinni ta’kidlashga xizmat qiladi. Masalan, Tog‘ay Murod asarlarida Surxondaryo shevasiga xos frazeologizmlar ko‘p qo‘llanilgan: Eson xizmatkorni bolasi Botir qo‘shchi tumandan aynib keldi . Xolilatib-xolilatib oyoq ildi . SHahodat barmog‘ini boshi uzra nish etdi . Xulosa qilib aytadiga bo‘lsak badiiy matn tadqiqiga oid ko‘plab maqolalar, ilmiy ishlar qilingan, xususan, 2010- yilda himoya qilingan S.Boymirzayevaning doktorlik ishi matn hodisasi mazmuniy tuzilishining kognitiv mohiyatini monografik tadqiq qilishga bag‘ishlangan. Ishda matn hodisasining kommunikativ-pragmatik xususiyatlari tadqiq etilgan, uning mazmunini shakllantirishga xizmat qiluvchi modallik va temporallik kategoriyalarining matn mohiyati bilan uzviy aloqadorligi ko‘rsatib berilgan hamda matn mazmuni shakllanishining ijtimoiy hodisa ekanligi, uning muallif va retsipient ishtirokida kechadigan lisoniy kognitiv faoliyat mahsuli ekanligi ochib berilgan. Sh.Turniyazovaning nomzodlik ishi matn shakllanishining derivatsion xususiyatlari tadqiqiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda mikromatn va uning turlari haqida mulohaza bildirilib, unda oddiy grafema (nutqda tovush), so‘z va so‘z birikmalari ham matn maqomida kelishi mumkinligi dalillangan, mikro va makromatnlar voqelanishining derivatsion xususiyatlari ilmiy talqini berilgan, matn komponentlarining va umumiy matn strukturasining derivatsion xususiyatlari yoritildi va bunda derivatsiya operatori vazifasida keluvchi semantik omil hamda leksik vositalar, matn komponentlarining pog‘onali munosabati xususida fikrlar bildirilgan. Badiiy matnni tadqiq qilish jarayonida ko‘plab o‘ziga xosliklar, ayniqsa, badiiy matnning fonetik va semantic xususiyati boshqa turdagi matnlardan o‘zining estetikasi, jozibasi, ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1.Йўлдошев М. Йадгаров Қ. Бадиий матннинг лисоний таҳлили. Тошкент: 2007. 2.. Йўлдошев М . Бадиий матн лингвопоетикаси - Тошкент: : Фан , 2008. -16 б . 3. Мамажонов А . T екст лингвистикаси -Тошкент: 1999 . 4. Лапасов Ж.Бадиий матн ва лисоний таҳлил. - Тошкент: Ўқитувчи , 1995 5. Мамажонов А ., Маҳмудов У . Услубий воситалар .-Фар ғона . 1996. 6.Қиличев Е. Матннинг лингвистик таҳлили . Бухоро.2000. 7. Hoshimov O‘. Ikki eshik orasi. -Toshkent: Sharq, 2013.36 b. 8.Said Ahmad. Ufq. -Toshkent:Sano-standart. 2019. 108 b. 9. To‘qliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (majmua) -T.271 b. 10. Cho‘lpon. Kecha va Kunduz.- Toshkent: Sharq,2016. 11. Ziyo.uz.com

Badiiy matn haqida Reja: I .Kirish II. Asosiy qism 1. Badiiy matn va uni shakllantiruvchi vositalar 2. Badiiy matnning fonetik-fonologik xususiyatlari 3. Badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari III.Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.

Kirish Bugungi kun tilshunosligida matn tilning alohida yirik birligi (supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy obekti sifatida talqin qilinadi. Matnni tadqiq etishda uni so‘z birikmasi va gapdan farqlash lozimligi, matnning ham o‘z kategoriyasi va qonuniyatlari borligi aytiladi. Tilshunos M.X.Hakimov ilmiy matn tadqiqiga bag‘ishlangan dissertatsion ishida bu haqda shunday yozadi: “ Matn so‘zining lug‘aviy ma’nosida birikish, bog‘lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o‘zaro qaysidir bog‘lovchilar yordamida birikishini o‘rganish «Matn tilshunosligi» sohasining asosiy muammolaridan biri bo‘lib qoldi. Matn birliklarining o‘zaro bog‘lanishini ifoda etuvchi takror va uning bir necha ko‘rinishi, olmosh turkumiga oid ba’zi so‘zlar, gapning so‘roq shakliga xos bo‘lgan ko‘rinishining matn hosil qilishdagi vazifalari matn tilshunosligida alohida o‘rin tutadi. «Matn» atamasini «nutq», «kontekst» kabi boshqa lingvistik atamalardan farqlash lozimligini ta’kidlamoq lozim. Nutq og‘zaki va yozma shakllarda namoyon bo‘ladi. Nutqning yozma shakli matn atamasi ifodalaydigan mazmunga muvofiq keladi. «Nutq sub’ektdan adresatga yo‘naltiriluvchi nutqiy faoliyat hisoblanadi. Matn esa faqat obyektiv informatsiyadan iborat bo‘lmay, balki o‘ziga pragmatik mazmunni ham qamrab olgan nutqning material ko‘rinishidir». Tilshunos olim M.Arriv «Diskurs, ifoda (recit) va bular orasidagi aloqani maydonga keltiradigan butunlikka matn deyiladi» - deydi. Ilmiy adabiyotlarda kontekst atamasi nutqiy vaziyat mahsuli deb ko‘rsatiladi. «Kontekst - bu bir leksik yoki grammatik birlik asosida ifodalangan ma’no yoki tushunchani oydinlashtirish uchun keltirilgan, tuzilgan minimal nutq birligi. Qoida bo‘yicha bu -so‘z birikmasi, ba’zan gap, kamdan-kam abzats yoki yaxlit matnga teng keladi». Masalan, tuyoq so‘zi hayvonga aloqador a’zo hisoblanadi: Loyi ko‘pirib yotgan yo‘lda ot taqalari, mol tuyoqlaridan hosil bo‘lgan chuqurchalarni limmo-lim to‘ldirgan sariq zardoblar jimirlab, yoni- veridan sirqib yotardi (P.Tursun). Mazkur so‘z insonga nisbatan qo‘llanilganda

salbiy ottenka birinchi planga chiqadi: Obro‘ ying borida tuyog‘ingni shiqillatib qol . Kontekst so ‘ zlarning semantik ma ’ nosi reallashadigan o ‘ ziga xos maydon, nutqiy vaziyat hisoblanadi. Bu o‘rinda S.D.Katsnelsonning quyidagi fikrini keltirib o‘tish o‘rinli: «Borliqning mavjud dalillari lug‘atlarda berilganidek alohida so‘zlarda emas, balki nutqiy aloqalarda, tugal xabarlarda, matnlarda, ularning minimal bo‘lagi bo‘lgan gaplarda aks etadi... So‘zlar va ular ma’nolarining ong va borliqqa munosabati gap orqali bog‘langan, gapdan o‘zbek tilshunosligida matn lingvistikasi bo‘yicha umumlashtiruvchi, ta’limiy xarakterdagi ilk ishlardan biri A.Mamajonov tomonidan yaratilgan. Uning filolog-talabalar uchun mo‘ljallangan “Tekst lingvistikasi” nomli maxsus kursida matn haqidagi ilmiy qarashlar tahlil etilgan, matn tushunchasining mohiyati, tiplari va birliklari, bu birliklarning bog‘lanishi va bog‘lovchi vositalari, matn birliklariaro sinonimiya, sintaktik- stilistik figuralar masalalari bayon qilingan. Keyinroq shogirdi M.Abdupattoyev bilan hamkorlikda nashr ettirgan “Matn sintaksisi” nomli o‘quv qo‘llanmasida matnning struktur-semantik va stilistik jihatlari, matn birliklaridagi tema-rematik munosabat atroflicha tahlil qilingan, tegishli xulosalar umumlashtirilgan. Matn lingvistikasining yana bir muhim tarmog‘i - badiiy matnni tadqiq qilish yo‘nalishi ham, aytish mumkinki, o‘zbek tilshunosligida yuqori darajada taraqqiy qilgan. 2009-yilda M.Yo‘ldoshev badiiy matnni lingvopoetik tahlil qilishga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Mazkur doktorlik ishida badiiy matnda tilning estetik vazifasining namoyon bo‘lish tarzi o‘zbek adabiyotining eng sara asarlari misolida tahlil qilingan, badiiy matnning mazmuniy turlari hamda intertestuallik muammosi faktik materiallar asosida tasnif va tavsif qilingan, badiiy matnni lingvopoetik tahlili tamoyillari ishalb chiqilgan, shuningdek, badiiy matnning shakllanish tarzi va unda ishtirok etuvchi lisoniy omillar o‘rganilib, badiiy matnda fonografik, leksik, morfologik va sintaktik vositalarning poetik aktuallashish mexanizmlari aniqlangan. 2010- yilda himoya qilingan S.Boymirzayevaning doktorlik ishi matn hodisasi mazmuniy tuzilishining kognitiv mohiyatini monografik tadqiq

qilishga bag‘ishlangan. Ishda matn hodisasining kommunikativ-pragmatik xususiyatlari tadqiq etilgan, uning mazmunini shakllantirishga xizmat qiluvchi modallik va temporallik kategoriyalarining matn mohiyati bilan uzviy aloqadorligi ko‘rsatib berilgan hamda matn mazmuni shakllanishining ijtimoiy hodisa ekanligi, uning muallif va retsipient ishtirokida kechadigan lisoniy kognitiv faoliyat mahsuli ekanligi ochib berilgan. Sh.Turniyazovaning nomzodlik ishi matn shakllanishining derivatsion xususiyatlari tadqiqiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda mikromatn va uning turlari haqida mulohaza bildirilib, unda oddiy grafema (nutqda tovush), so‘z va so‘z birikmalari ham matn maqomida kelishi mumkinligi dalillangan, mikro va makromatnlar voqelanishining derivatsion xususiyatlari ilmiy talqini berilgan, matn komponentlarining va umumiy matn strukturasining derivatsion xususiyatlari yoritildi va bunda derivatsiya operatori vazifasida keluvchi semantik omil hamda leksik vositalar, matn komponentlarining pog‘onali munosabati xususida fikrlar bildirilgan. 2011- yilda himoya qilingan Sh.Haydarovning “Badiiy matnda parsellyativ konstruksiyalarning qo‘llanilishi” mavzusidagi nomzodlik dissertasiyasi ham matn lingvistikasining tarkibiy qismi, o‘rganish obyektlaridan biri bo‘lgan parsellyativ konstruksiyalar tadqiqiga bag‘ishlangan. Ishda parsellyativ konstruksiyalar badiiy matn materiallari asosida lingvopoetik tadqiq qilingan, parsellyativ konstruksiyalarning mohiyati, ularning ilova va boshqa konstruksiyalardan farqli belgilari badiiy matndan olingan misollar asosida izohlanib, parsellyativ konstruksiyalarning og‘zaki va badiiy nutqqa xoslanishi, ularning o‘ziga xos tomonlari tahlil etilgan hamda parsellyativ konstruksiyalarning voqelanishiga ko‘ra tasnifi ishlab chiqilib, parsellyativ konstruksiyalar grammatik va lingvopoetik jihatdan tavsiflangan. Ko‘rinadiki, badiiy matn lingvistikasi yuzasidan turli yo‘nalish va aspektlarda tadqiqotlar olib borilgan va olib borilmoqda.

Похожие

BADIIY MATNNING PRAGMALINGVISTIK TAHLILI
MATN TAHLILI FONETIK, LEKSIK, GRAMMATIK
Badiiy matnning keng qamrovliligi masalasi
BOLALAR FOLKLORINING O‘ZIGA XOS BADIIY XUSUSIYATLARI
Arxeologiya haqida