Erkin A’zam hikoylarining psixolingvistik tahlili
![Adib ijodida so’zlovchining o’ziga xos talaffus usuli, ko’pincha, nutq
subyektiga tegishli ma’lumot va axborotlarni ifodalovchi takror orqali yetkaziladi.
“Uning sho’x-sho’x hazillaridan boshini orqaga tashlagancha miriqib-miriqib
kuladi” [“Ko’k eshik”, 94].Bunda yozuvchi qahramon his-tuyg’ularini kitobxonga
yetkazish maqsadida “sho’x-sho’x (o’ynoqi, to’polonchi,xushchaqchaq, quvnoq
shaxs sifati),”miriqib-miriqib” (maza qilib, chin dildan kulmoq).”Masturani,olis
qishloqdagi Masturasini eslab gohida jindak-jindak otish odati bor. [”Ko’k eshik”,
99]. “jindak-jindak” ( ozroq, ozgina, kam miqdorda ma’nolarida ishlatiladi)
singarilar orqali qahramonning voqelikka bo’lgan munosabatini ko’rsatib berishga
xarakat qilgan.
Qahramon nutqining psixoliogvistik xususiyatini ochib berishda nutqiy jarayon
va vaziyat muhim ahamiyat kasb etadi.Psixolingvistikaga oid tadqiqotlaqrda asosiy
e’tibor til birligining kontekst, nutqiy vaziyat, til egalarining voqelik haqidagi
umumiy bilimlari va til ko’nikmalari kabi nolisoniy omillar bog’liq jihatiga
qaratiladi. Psixolingtvistik tadqiqotlar til birligining nolisoniy omillar bilan bog’liq
bevosita kuzatishda berilmagan imkoniyatlarini yuzaga chiqishda yordam beradi.
Badiiy asar tilini boy va jozibador bo’lishida ham dialektizmlarning o’rni va ro’li
muhim, bu ularda sheva unsurlarining me’yorida qo’llanilishi bilan bog’liq.
Erkin A’zam hikoyalarida fonetik dialektizmlarning hosil bo’lishi fonetik
jarayonlar-tovush o’zgarish, orttirilishi, tushishi, ikkilanishi hodisalari bilan yuzaga
chiqadi va yslubiy-psixologik vazifa bajaradi. So’z ortasigagi t, i,y tovushlarining
tushishi militsiya-milisa. Boysun tarixidagi battol milisa iste’foga chiqqach…
[A.J.O, 5]. So’z oxiridagi l harfining tushishshi kel-ke. –Ramazon, kaftida
nos,oyoqlarini kergancha,beparvo g’o’ddayib turardi. –Gaping bo’lsa o’zing ke!
[A.J.O,7]. So’z boshidagi o’ unli tovushning u unlisiga almashishi, so’z
ortasidagi g’ tovushining tushishi o’g’limning-ulimning. U yoqda enasi og’ir
yotibdi, “Ulimning mavridginasin ko’rmay ketadigan bo’ldim-da”, deb
chirqillagani-chirqillagan.[A.J.O,11]. Keltirilgan nutq personajning ruhiy holatini
ochib beradi.
10](/data/documents/f7987368-7c31-4738-94c4-8f2b26f440f1/page_10.png)
![So’z boshida tovush orttirilishi (proteza): ichish-pichish… -Ichish-pichishga
qalaysizlar.(K.e,98).alla-palla… Shu kecha alla-pallaga qadar uyqumiz kelmadi.
[K.e,99]. Apil-tapil… Apil-tapil kirib moshinaga o’rnashamiz.[N.o’.b,8].
Fonetik dialektizimlar, so’zlashuv uslubiga xos fonetik xodisalarsiz yozuvchi
asarlari jozibasi va xalqchilligini tasavvur qilish mumkin emas.
M. Yo’ldoshev shevaga xos leksik dialektizimlarni uch turga bo’lib o’rganishini
taklif etadi va sof leksik, etnografik va semantik dialektizimlarning turlarini
farqlaydi. (Yo’ldashev M. Cho’lpon so’zining sirlari.-Toshkent, Ma’naviyat,2002.-
B.42.) Odatda, adabiy tilda ma’nodoshi mavjud bo’lganlari sof dialektizimlar
hisoblanadi.
Sheva so’zlari mahalliy kolorit, xududiy mansublikni o’zida aniq aks ettirish
bilan birga, badiiy nutqda muayyan estetik funksiani bajaradi. Biroq
dialektizimlarning estetik qimmat kasb etishi ularning badiiy nutqdagi me’yori,
qanday ishlatilishi va ayni paytda, qanday dialektizimlarning qo’llanishi bilan
bog’liqdir.(M.Yo’ldashev, S. Muhamedova, M. Saparniyazova. Matn lingvistikasi.
O’quv qo’llanma .-Toshkent,2020.-99-100.).So’z tilning asosiy struktur-semantik
birligi. U fonetik, leksik, semantik va grammatik belgilarning majmui sifatida
amalda qo’llaniladi.(Gak.V.G. Slovo// Lingvisticheskix ensiklopedicheskiy slovar
-Moskva:Ensiklopediya, 1990.-S.464).So’zning kontektuallik xususiyati haqida l.
A. Novinkov shunday deydi.”Kontekstual semalar nutq ( matn)da til birligi
ma’nosining konnotativ nozikliklari yuzaga keladi”.(Novikov L. A Sema//
Lingvisticheskix ensiklopedicheskiy slovar .-Moskva.Ensiklopediya,1990.-S.437).
Shevaga xos birliklar tilshunoslikka oid tadqiqot va kuzatishlarda uch turga
bo’lib ko’rsatiladi. Ular: fonetik, leksik va grammatiki dialektizimlar. Qiyoslang:
“Hi, o’qivossanlarmi? -deydi, ko’zi boshqa yoqda, ko’kimtir yozuvli biqqi
barmoqlarining uchini cho’zib.[Anoyining jaydari olmasi,7].
Etnografik dialektizmlar deyilganda muayyan sheva tarqalgan hududda
yashovchi kishilarning o’zlariga xos bo’lgan urf-odatlarining nomlari tushuniladi.
11](/data/documents/f7987368-7c31-4738-94c4-8f2b26f440f1/page_11.png)
![Grammatik dialektizmlarning ham morfologik va sintaktik deb atalovchi ichki
guruhlari mavjudligini qayd etish mumkin.(Yoldoshev M.,Muhamedova S.,
Saparniyazova M. Matn lingvistikasi 5611600-Noshirlik ishi ta’lim yo’nalishi
uchun o’quv qo’llanma.-Toshtent,2020.-B. 92). Ukkag’ar boboning bir
sandiqchaqsi bor. [Anoyining jaydari olmasi,4].Esonberdiyev, o’sha g’o’ddaygan
“Esonberdiyev-hukumat”, Boysun tarixidagi battol milisa, iste’foga chiqqach,
Qo’rg’onchadagi nafasi o’tkir mulladan bir oy eskicha saboq olib, dastor o’rab
qaytibdi, hozir xatmi Qur’on-u chilyosingacha usiz o’tmas emish.[Anoyining
jaydari olmasi,4].Ramazonning hangomalarini tinglarkansiz, Boysun oralab
yurgandek,ajabtovur odamlar to’dasiga kirib qolgandek bo’lasiz.[Anoyining
jaydari olmasi,5].
Erkin A’zam hikoyalarida frazeologizmlardan o’rinli foydalangan. Bir kun katta
odam bo’lib, burning ko’tarilib ketsa, “Mana,ikkovimiz jo’ra edik” deb o’zingga
ko’rsataman. [A.j.o,5]. U bir gal hatto Toshning ham kapalagini uchurgan!
[A.j.o,6]. Ramazon ana shuning kapalagini uchirdi. [A.j.o,7]. Ammo bir vaqt
tomdan tarasha tushgandek,unga qarab salmoqlangancha “Keli-in, endi-i,bizning
Boysunlar ham yomon joy emas”,deb qolsa bo’ladimi![A.j.o,8].Keltirilgan iboralar
qahramonlarning nutqini yanada ifodaviyligini ta’minlaydi. Burni ko’tarilgan-
kekaygan,manman; kapalagi uchdi-qo’rqmoq; tomdan tarasha tushgandek-
kutulmagan vaziyatda,to’satdan kabi bir so’zga teng turg’un birikmalarni hosil
qiladi.
Erkin A’zam hikoyalarida xalqona ruhdagi jonlantirish, tovushlar takrori,so’zlar
takrori,yuklamalar takrori,taqlid so’zlar takrori, undov so’zlar takrori, birikma
takrori, gap bo’laklari takrori, gap takrori, kirish so’z takrori kabi til birliklari
ifodalangan.
Tovush takrori: -Oyi shu-u, bo’yi yetgan qizingiz bo’lmagani chatoqda ,-dedi
Hamid menga ko’zini qisib. …Ha-a bu, Kambodja masalasini eshitdingizmi?
[ “Ko’k eshik”]. “E-e, uyga borgim kelmayapti. Ey-y,sen tushunmaysan! –Ana-
a!...Yur, jo’rajon,bir portretga tushaylik! Xush qol endi-I, Zuhroxonim, Ayro
12](/data/documents/f7987368-7c31-4738-94c4-8f2b26f440f1/page_12.png)
![tushdi-I bu jo-on sendan… – Uf-f! chayqovchilik-da! –Uf-f… Ayting-chi,
sherigingiz kim edi? – Ha-a, demak, olma o’zlaringizniki, uydan olib kelgansiz?
“Xush qol en-di-i, Zuhraxonim…”. [“Anoyining jaydari olmasi”].
Yuqoridagi keltirilgan misollarda ovoz tembri nutqiy muloqatda
so’zlashuvchilarning har biriga xos differensial bo’yoqni ta’minlash uchun xizmat
qilgan. Qahramonning kuchli hayajoni, madad berish istagi, qayg’urishi kabi
ma’nolar ifodalangan bo’lib, nutqning turli holatdagi psixologik xususiyatlari
ochib berilgan.
So’z takrori. Erkin A’zam ijodida so’zlovchining o’ziga xos talaffuz usuli,
ko’pincha, nutq subektiga tegishli ma’lumot va axborotlarni ifodalovchi so’zlarni
takrorlash yo’li orqali emotsiyaga yo’g’rilgan qahramonning ruhiy holatini
ko’rsatib berish ancha ustunligini payqash mumkin. Kir-kir… Qachon kelding?
Umidim katta sanlardan, ha-ha!... Uning sho’x-sho’x hazillarida boshini orqaga
tashlagancha miriqib-miriqib kuladi. Buniyam vaqti-vaqti bilan,a? [Ko’k eshik].
“Ulimning mavritginasini ko’rmay ketadigan bo’ldim-da”,deb chirqillagani-
chirqillagan. Ota turib-turib mendan noliy ketdi. Savolni tushunmagandek
ko’zlarini pirpiratib, xonadagi yigirma chog’liq odamga bir-bir qarab chiqqandan
so’ng shiftga tikilgan ko’yi shunday bir gapni aytib yuboradiki, sudya
ko’zoynagini qo’liga olib baqrayib qoladi: mayli,mayli, Haydarov, keyin yeymiz
olmani... –Bo’pti, bo’pti, ishondik. Sudya ko’zlarini qattiq yumib, boshini
changallagabcha sarak-sarak qildi. Ahyon-ahyonda o’tkinchilarga birontasiga
qarab “Chantrimo-re!” deb hayqirar,”Chantrimori!” desangiz “Kalamakatori!” deb
javob qaytarar edi.Biz bitta-bitta sirpanib borib, olmalarni qo’yin-qo’njimizga
joylab, “Chantrimori! Chantrimori!” deya suron solgancha ko’cha boshiga
qaytardik. Ayib, ayib, deymiz-u, kimda yo’q u, jorajon? Poezd jo’nay-jo’nay deb
turganda kupega ikki odam kirib keldi. “Bemahalda sizni bezovta qildik-da,
og’ajon, ovora bo’lasiz-da”, deb qayta-qayta uzr so’rashdi…[“Anoyining jaydari
olmasi”]. Oqibat-pinhona umidlar bilan yura-yura, dog’da qolib ketadi. Mayli,
yuzta joni bo’lsa, bari-bari o’shaning,ya’ni- Malikaning yo’lida nisor! Ikki po’stin
13](/data/documents/f7987368-7c31-4738-94c4-8f2b26f440f1/page_13.png)
![o’zaro g’o’ng’ir-g’o’ng’ir qiladi.So’ka-so’ka tushurib yuborar.”Begonalar” ga bu
bizning qilig’imiz negadir erish tuyulmaydi,dalda bergan kabi juvon qarab-qarab
qo’yadi.Qandaydir to’plamda bir-ikkita kichik-kichik maqolalari chiqib, “Sango-
mango” domlamizning yaqin maslahatgo’yiga aylandi, kursda ham birmuncha
obro’ qozongandek bo’ldi. Malikaning tor ko’chasi boshida moshinadan tushib,
Janob ikkovimiz iymana-iymana cho’ntaklarimizni titkilayotgan edik,mashinaning
egasi qo’l siltadi:-Qo’yinglar-qo’yinglar, kerakmas! Xibisxonaga oq xalat kiygan
ikkita norg’ul-norg’ul yigit kirib kelganda shakkok, ko’zlarida yoshi shashqator,
hamon ovozini baralla qo’yiob g’azal o’qiyotgan bo’ladi. Qayerga tushib qolganini
ko’rib ho’ng-ho’ng yig’laydi. Kelib-kelib endi, rashkka o’rin qolmagan bo’lsa-da
(qabohat-ku bu!), aytolmadim. [N.o’.b.]
Yuklamalar: Karavotga cho’zilib oyog’imni ko’rpaga o’rayman-da kitob
o’qishga tutunaman. –Voy bolam-ey, ko’karib ketibsan-a! Bo’lganida sandan
boshqaga bermasdim-a, attang! -deb astoydil kuyunadi kampir. –Sho’x bo’lmay
ket-a, bolam… Ammo-lekin tilla kampir-da. O’zi qurilishda oddiy ishchi-
yu,hamisha oq ko’ylak,bo’yinbog’, shlyapada yurishi, muomalasi ziyoli kishilarni
eslatadi. ––Sherigingiz tupoy ekan-ku? Daniyaning qirolichasi kimligini bilmaydi-
ya! –Qo’ysang-chi,-dedi u ko’rpani yuziga tortib. –Yotaqxonada
yashamoqchimiz, desak-chi? Ilojim yetgagda-ku... Yo biror nimadan xafa
bo'ldinglarmi-a, bolalarim? Sizga pul kerakmi, a, ayting, pul kerakmi? Buniyam
vaqti-vaqti bilan, a? Menga-ku bari bir, seminarga tayyorlanish o’rniga Hamid
ba’zan ting’irlatib o’tiradi. Hafsalamiz sovib turgan bo’lsa-da, Hamid salomni
quyuq qilib,bidillashga tushib ketdi.[“Ko’k eshik”]. So’ng, chamadonni harakatsiz
buyumdek bir chetga uloqtiradi-da, qulochlarini keng yozib, bolaligingizni yodga
soladigan,bolaligingizdek sho’x, bolaligingizdek beg’am ovozda hayqiradi: – Ha,
jo’ramdan-da, jo’rajonimdan-da! –Nimaga kelding, Ramazon? Bari bir
kirolmaysan-ku?! –Kirsam-chi? -deydi u chap ko’zini qisinqiragancha tirjayib. –
Kirsam-chi? –Mayli, jo’ra, buyam bir gap-da. Mana, sen o’qiyapsan-ku, bo’ladi-
da menga shu. Qo’y-e, manavi olmalarga qarasang-chi! Nima shunday, o’sha
14](/data/documents/f7987368-7c31-4738-94c4-8f2b26f440f1/page_14.png)
![tushunsangiz-chi,biz sizga yordam qilmoqchimiz. –O’zingiz ”uka” deyapsiz-ku,
men nima deyin sizni? –O’sha-ya! “O’l-a,-dedim, ichimda,-shunday paytda
mening she’rimga balo bormi, o’zingni o’ylasang-chi!-lekin xudbinlik ustun keldi:
O’qibdi-ya, o’sha yerda o’qibdi-ya!” Jinim chiqadi, Ramazonni so’kaman,
so’kaman-u, ajabo, ko’rgim keladi uni, ko’rgim! Hali,hali… vaqt bor-ku? –
Qochdim-da, jo’rajon, seni ko’rgim keldi. –Aybim yo’q edi-da o’zi. –Mana,
meni qamadi-ku? Shunday gap-da. Ayb,ayb, deymiz-u, kimda yo’q u, jo’rajon?
Ziqnaligingga boribsan-da. –Ana, aytdim-ku, ishonmading, bari bir ishonmaysan,-
dedi Ramazon hafsalasi pir bo’lgandek,qandaydir mung bilan. Kimnidir qamashi
kerak-ku, ularni ham plani bordir. O’zi tergoviyam, kamerasiyam jonga tekkan edi,
jo’ra, e, cho’zilib yotadimi, xudoni buyurgani-da, dedim! –Men ishondim-da,
jo’rajon, nima qilay? –Bunday qilsam, uni tutar edi-da?” –Hozir Novosibirsk
poezdi keladi, hayyo-huyt deb Barnavulga jo’navorsam-chi? “O’shandagi gap
tasodif emas shekilli, asli qonida bor ekan-da buning”. –Bunisi-chi? –Axir,
hammaga tekin ulashyapsan-ku? “Turib qarasng-chi!” dedim. “Bemahalda sizni
bezovta qildik-da, og’ajon, ovora bo’lasiz-da”, deb qayta-qayta uzr so’rashdi.
[“Anoyining jaydari olmasi”]. Yana birpasgina kutsa-ku olam guliston edi-
hademay tong otadi. “Sen uchun-da, jo’ra! Birga o’qiymiz-ku, jo’ra!” deydi yerga
qarab. –Insof qiling-da, taqsir! O’n so’m emkish-a! Yalong’och dunyoning
ketida-yu! Insof degani bor ekan-ku! –Aytdik-ku, Yalang’och tarafrga! –Bular-
chi? –Sizlar-chi? –Nega… Malika-chi? O’zi qari-ku, o’ttiz beshlarda bor… –
Mirzo Bobur-ku bu! Lekin aeroportda nima hamdir bo’ldi-yu, samalyotga chiqish
oldidan “Kechikdingiz, odam to’lib qoldi” degan bahona bilan uni reysdan
qoldirib yuboradilar. Birortasini shoshilinch uchirib yuborish kerak bo’lgandir-da.
Ammo, navoiyshunos xiralik qilib yopishib olgach,ma’mur xotin iygandek bo’lib
uning pasportini varoqlab ko’rdi-yu, basharasiga otib yubordi: “Propuskangiz
shaharda-ku, boring, uyingizga borib yoting!” Navoiyshunos bu gapga sal
tirishadi-yu, sir boy bermay: “Bu o’zimning uyim-ku, nega bo’shatar ekanman?!”
diya da’vo qilib turib olibdi… Kelib-kelib endi, rashkka o’rin qolmagan bo’lsa-da
(qabohat-ku bu!), aytolmadim.[ “Navoiyni o’qigan bolalar”].
16](/data/documents/f7987368-7c31-4738-94c4-8f2b26f440f1/page_16.png)
![Hikoyalarda keltirilgan jumlalarda yuklamalar qahramonlarning ayni vaziyatdagi
hissiy munosabatlarini ifodalashga hizmat qilgan.
Bog’lovchilar takrori: Mezbon tinmay dam sharoiti: elektr, gaz, suvini aytib
g’ururlansa, dam uy egasining odamoxunligini maqtar. Hamid yo kampirning uyini
zo’rg’a ilituvchi cho’yan pechi oldida gap sotib o’tirgan, yoxud Bo’riboy akanikida
xalqaro axvoldam masala talashayotgan bo’ladi. Uni kampir onasidan o’zga hech
kim tinchitolmaydi ham, ovutolmaydi ham. Bo’riboy aka goh onasining bo’yniga
yosh boladek osilib oladi, goh uni yerdan dast ko’taradi. Bir xillari uyiga o’zi
sig’mayotganidan shikoyat qolardi; bir xillari shum ijaragirlar dag’da qoldirib
ketishganmish; ba’zilarini esa bo’yiga yetgan qizlari bor ekan… [ Ko’k eshik].
Besh oydirki, yursam ham, turam ham- ichumda bir tugun, qattiq ozorli bir tugun.
O’yini ham o’ziga o’xshagan edi: goh tizzalariga shapatilay-shapatilay davra
bo’ylab kavkazchasiga yo’rg’lab, goh qo’llarini ikki yonga siljitgancha kaftlarini
qimirlatib., “Ha-a,hu-u” diya qiyqiradi, hayqiradi, sakraydi, irg’ishlaydi: goh
jilmaqyadi, goh hazilga qovog’ini uyub oladi: Poyezd endi to’xtamaydi, uni na
men, na Ramazon to’xtata oladi. [Anoyining jaydari olmasI]. Malikaning
“ketaman” deganini parvo qilmabmiz- na men, na Janob. Ham g’ashim keladi,
ham kulgi qistaydi: Oldinda bir juft oshiq-ma’shuq, orqada bir juft .[Navoiyni
o’qigan bolalar].
Erkin A’zam hikoyalarida ham kinoya bo’lib kelgan so’z yoki so’z
birikmasining ko’chma–yashirin ma’noda ishlatilishiga e’tibor qilamiz. Jumladan
“Ko’k eshik” hikoyasidadi qahramonlar nutqidagi kinoya ohangini keltiramiz. U
holda biz yashaydigan xona devorlarini tog’ ungurida o’ynab yurgan ohular emas,
seryomg’ir kelgan bulturgi bahorning tomdan sizib o’tgan chakka dog’lari
“bezagan”. Bezagan–yomg’rdan so’ng qolgan dog’. Shifti Hamidning pakana
bo’yiga moslangandek pastak bu xona ikki kishi uchun chinakamiga “saroy”:
Saroy– past qurilgan, tor,ko’rimsiz, hashamatsiz uy. “Ilmiy ish” degani esa bir
paytlardagi orzu bo’lsa kerak. Ilmiy ish– ilmiy ish aslida qilinmagan, bir vaqtlar
orzusida bo’lgan, shunchaki havas bo’lgan. Kelsam, “tupoy” ilmiy ish–
17](/data/documents/f7987368-7c31-4738-94c4-8f2b26f440f1/page_17.png)
![5. Lingvokulturalogik yondashuvlarga ko’ra, matn muayyan xalqning madaniy
qadriyatlari milliy-mental fikrlash tarzini namoyon etuvchi lingvomadaniy
birlikdir. Xususan, presedent birliklar madaniy kodlarni avloddan avlodga olib
o’tuvchi vosita sifatida namoyon bo’ladi. Bunda-matn o’xshatishlar, matn-
metofaralar, tarkibida presedent birliklar, etalonlar, nutqiy etiketlar mavjud
bo’lgan matnlarni o’rganish muayyan etnosga xos bo’lgan olamning lisoniy
manzarasi ilmiy talqinini yaratishda eng muhim manba hisoblanadi
1.2. Nutq yaratilishining psixolingvistik talqini
Tadqiqotchilar uchun hamma vaqt nutq yaratilishi hodisasi dolzab mavzu
sifatida o’rganiladi. Bugungi kunda ush bu masalaga oid bir qahcha tadqiqotlar
yuzaga kelgan.
Charlz Osgud nutqning yaratilishi va nutqni idrok qilish masalalarini til darajasi
nazariyasi nuqtayi nazaridan hal qilishga urindi. U til darajasi nazariyasini taklif
qilar ekan, nutqninng yaratilish jarayonida (nutqni kodlashda) quyidagi to’rt
bosqichning mavjudligini taxmin qiladi:
1.Motivatsiya bosqichi. Motivatsiya bosqichining birligi sifatida keng
nogrammatik tushunchadagi gap tushuniladi. Bu bosqichda so’zlovchi tomonidan
umumiy xarakterdagi qarorlar qabul qilinadi:
a) gapirish yoki gapirmaslik; Ammo-lekin tilla kampir-da. Mana, o’zimiz
ham… [Ko’k eshik].
b) agar gapiriladigan bo’lsa,qanday shaklda-darak, so’roq yoki buyruq shaklda;
– Yana keldingmi? Yana o’qishgami? Bari bir kirolmaysan-ku?! [ Anoyining
jaydari olmasi]. Tushdan keyin o’qiyman. Seni, tupoy ekan, dedi. Lekin
kampirni ranjitish yo’q- shart shu. [Ko’k eshik].
c) agar shakl tanlangan bo’lsa, uni gapda ifodalash uchun qanday vositalardan
foydalanish kerak-masalan, faol yoki nofaol shakl;
26](/data/documents/f7987368-7c31-4738-94c4-8f2b26f440f1/page_26.png)
![d) mantiqiy urg’uda nima ajratiladi,intonatsiyaning qanday modeli tanlanadi.
Menga qara, to’rt tiyin-to’rt tiyin yig’ib, shu somsachiga bir haykal
qo’ysalaring-chi, a? [ Anoyining jaydari olmasi].
2. Semantik bosqich. Mazkur bosqichda so’zlovchi gapdagi muayyan ketma-
ketlikdagi so’zlarni-funksional guruhlarni tartibi bilan ajratadi. Osgudga ko’ra,
har qanday gap kodlangan birliklarga ajralishi mumkin: – Boysundan
gapiramiz! Toshkentda uloqin yurgan boysunlik musofirlar uchun beriladigan
eshittirishimizni boshlaymiz! [Anoyining jaydari olmasi].
3.Ketma-ketlik bosqichi. Ushbu bosqichning birligi semantik bosqich emas,
balki so’z, ya’ni fonetik so’zdir. Kodlash jarayonining bu bosqichida ketma-
ketlik sifatida quyidagi mexanizmlar ishtirok etadi.
a) tovush ketma-ketligini aniqlash;
b) “katta segmentlar” bilan ish ko’radigan grammatik ketma-ketliklar
mexanizmi.
4.Integratsion bosqich. Mazkur bosqichning birligi sifatida bo’g’in ishtirok
etadi. Bu bosqichda kodlashning motor mexanizmlari faoliyat ko’rsatadi va
o’rganib chiqilgan ifodaning tovush tomoni shakllanadi.
Ushbu model nutqning yaratilish jarayoni haqidagi umumiy tasavvur
beradigan dastlabki urinish edi.
Shu o’rinda, psixolingvistikada nutqning idrok qilishning bir necha modellari
mavjud. Ch. Osgud tomonidan nutqni idrok qilishning quyidagi modeli taklif
qilingan. Mazkur modelni quyidagicha talqin qilish mumkin:
So’zlovchida qandaydir 1-xabar paydo bo’ldi. So’zlovchi nutq organlari
(peredatchik) yordamida bu xabarni kodlaydi. Signal (havo tebranishi) aloqa
kanali orqali uzatiladi. U so’zlovchining eshitish organlari (priyomnik)ga yetib
keladi. Dekodlash amalga oshadi, ya’ni signal 2-xabarga aylanadi.
Kommunikatsiya vujudga kelishi uchun kodlash va dekodlash bir kod (til)
27](/data/documents/f7987368-7c31-4738-94c4-8f2b26f440f1/page_27.png)
Erkin A’zam hikoylarining psixolingvistik tahlili Mundarija Kirish………………………………………………………………………………. I Bob. Psixolingvistika tilshunoslikda yangi fan, soha sifatida o’rganilishi. 1.1. Antroposentrizm va o’zbek tilshunosligi. 1.2. Nutq yaratilishining psixolingvistik talqini. II Bob. Erkin A’zam hikoyalarining psixolingvistik tadqiqi masalalari. 2.1. Hikoyalarda keltirilgan nutq faoliyati subekti bo’lgan shaxs tilini o’rganish. 2.2. Hikoyalarda shaxs ruhiy holatining ifodalnishi. III Bob. Erkin A’zam hikoyalarining kognitiv semantik xususiyatlari. 3.1. Hikoyalarda lingvistik geshtaltlarning o’rni. 3.2. Hikoyalarda shaxs omili, vaziyat omili va eksperemental omili masalalari. Xulosa………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati ……………………………… 1
Kirish Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati . Bugungi kunda tilshunoslik taraqqiyotida , jumladan jahon tilshunosligi bosqichida kommunikativ munosabatlar antroposentrik tamoyillar asosida o’rganilib, lisoniy hodisalar va ularning ifoda imkoniyatlari keng talqin etilmoqda. Tilshunoslikning lingvokulturalogiya, etnolingvistika, pragmalingvistika,kognitiv tilshunoslik, matn tilshunosligi, kompyuter lingvistikasi, psixolingvistika va boshqa yo’nalishlarida inson omili tadqiqot obektiga aylanib bormoqda. Badiiy matnda inson omili va uning nutqini psixolingvistik jihatdan tadqiq etilishi bugungi kun tilshunosligini sifat bosqichiga ko’tarilmoqda. Bu esa XXI asr tilshunoslik nazariyasini yangi konsepsiyalar bilan boyitib, psixolingvistik bilimlarning optimallashuviga ma’lum darajada xizmat qilmoqda. Jahon tilshunosligida badiiy matnning psixolingvistik tahlili, matnda qo’llanilgan uslubiy-tasviriy vositalarning o’ziga xos xususiyatlari, matnga lingvopaetik yondashuv kabi muammolar tahliliga keng o’rin berilmoqda, bu holat butun bir ijtimoiy tizim xarakterini aniqlash, shu bilan bir qatorda, ijodkor yoki uning bir olamni idrok etish tamoyillarini belgilash imkonini beradi. Shuningdek, badiiy matn tahliliga bunday yondashuv tilshunoslikda yuzaga kelgan zamonaviy tahlil usullari bilan aloqadorlikda namoyon bo’lmoqda. Har bir fan kabi tilshunoslik han doimiy rivojlanishdadir. Jahon tilshunosligida badiiy matn va uning tahlil etishda psixolingvistik yondashuvning keng tadbiq etilishi mavzuni yoritish zaruratini yuzaga keltirmoqda. Jamiyatimiz ilm- fanda yuzaga kelgan o’zgarishlarning tilshunoslik sohasida adiblar asarlari tili, badiiy asar kompazitsiyasi hamda uning ichki qurilishidagi yetakchi unsur hisoblangan tasviriy vositalarning lisoniy xususiyatlari psixolingvistik tadqiqiga doir masalalariga oid ko’plab izlanishlar maydonga kelmoqda. Bu esa mustaqillik yillarida til, adabiyot va madaniyat birligi masalasini ta’minlab, mutoola madaniyatini yuksaltirishga bo’lgan ehtiyojini kuchaytirdi. “Adabiyot va san’atga, madaniyatga e’tibor- bu, avvalo, xalqimizga 2
e’tibor, kelajagimizga e’tibor ekanini, adabiyot, madaniyat yashasa , millat yashashi mumkinligini unitishga also haqqimiz yo’q”.(O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish - xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir” mavzusida O’zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasi// Xalq so’si,2017,4-avgust.) Shu bois, o’zbek ijodkorlari o’zining badiiy mahorati, so’z qo’llashdagi san’atkorona uslubi bilan alohida ajralib turadi. Zamonaviy o’zbek nasrining yorqin namoyondalaridan biri Erkin A’zam hikoyalari tili va uning psixolingvistik xususiyatlarini maxsus o’rganish ishning dolzarbligini belgilaydi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 16-fevraldagi PF-4958-son “Oliy o’quv yurtidan keying ta’limni yanada takomillashtirish to’g’risida”, 2017- yil 13-sentabrdagi PQ-3271-son “Kitob mahsulotlarinin nash etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, 2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-son “O’zbek tilini davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi, 2020-yil 20-oktabrdagi PF-6084-son “Mamlakatimizda o’zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi ushbu qaror va farmonlarga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya tadqiqoti ma’lum darajada xizmat qiladi. Dissertatsiyaning o’rganilganlik darajasi. Lisoniy til imkoniyatining ma’lum bir adib ijodida voqealanish xususiyati tadqiqotchilar tomonidan har xil aspektda, turli metod va metodologik asosda o’rganilib kelinmoqda. Bunda badiiy asar tilining leksik-grammatik xususiyatini o’rganish, til birligining lingvostilistik, lingvopsixologik hamda lingvopoetik xususiyati tadqiqi tarzida uch guruhga bo’lish mumkin. Bunda dissertatsiya ishiga tegishli ikki muammo yuzaga chiqadi: Birinchidan, olib borilgan ilmiy- tadqiqotlarda badiiy asar qahramonlari nutqi formal-funksiyonal asosida tadqiq etilmagan ; 3
Ikkinchidan, O’zbek prozasining yorqin namoyondasi Erkin A’zamning o’zbek tili lisoniy imkoniyatidan foydalanish mahorati, ya’ni adib personajlari nutqining psixologik xususiyatlari maxsus lingvistik tekshirish manbayi bo’lmagan. Bu esa adib hikoyalarining psixologik xususiyatlarini formal-funksional aspektda o’rganishning maqsad va vazifasini belgilashga asos bo’ladi. Adibning iste’dodi lisoniy kompitensiyasi (til bilimi) dan kelib chiqqan holda, nutqning boshqa ko’rinishidan farqli ravishda, til imkoniyatlaridan, shuningdek rang-barang lisoniy vasitalardan keng va o’rinli foydalanishida ko’rinadi. O’zida badiiylik va mushohadaviylik muvozanatini uyg’unlashtirgan, xalq hayoti va faoliyatini badiiy tarannum etishning betakror namunalari bo’lhan hikoyalari va boshqa asarlarida o’zbrk tili lisoniy imkoniyatlaridan yuksak darajada foydalanilgan. Badiiy asarda personajlar nutqining psixologik xususiyatlari umumiy me’yor asosida yuzaga chiqar ekan, bunda ijodkorning individual mahorati, bir tomondan, til lug’at boyligi hajmining oshishiga ma’lum darajada hissa qo’shadi. Erkin A’zam hikoyaqlarining bu borada alohida xususiyatga ega ekanligi mavzuning dolzarbligtini belgilaydi. Tadqiqotning maqsadi. Yozuvchi Erkin A’zamning hikoyalaridagi qahramonlar nutqini psixolingvistik aspektda o’rganish va ijodkorning o’zbek tili lisoniy imkoniyatidan foydalanish mahoratini ochib berishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari. Psixologik nutqning o’ziga xos xususiyatlarini lison- nutq tamoyili asosida o’rganish; Erkin A’zam hikoyalari orqali badiiy nitq va uning uslubiy- psixologik xususiyatini aniqlash; Hikoyalarda personajlar nutqining psixologik xususiyatlarini ochib berishda umumlisoniy qonuniyatga asoslangan tasviriy vositalarning baqdiiy matndagi o’rni va ahamiyatini asoslash. 4
tasviriy vositalar va ularning lingvokulturalogik xususiyatlari, hikoyalar matnida qo’llanilgan ko’chim va psixologik struktura, shuningdek takroriy lingvistik birliklar va psixolingvistik xususiyatlarini dalillash. Tadqiqotning obekti sifatida Erkin A’zamning “Ko’k eshik”, Anoyining jaydari olmasi”, ” Navoiyni o’qigan bolalar” hikoyalari tanlangan. Tadqiqotning predmetini Erkin A’zam hikoyalaridagi stilistik-psixologik vositalar hamda konnatativ strukturaning psixolingvistik xususiyatlari tashkil etadi. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot mavzusini yoritishda tavsiflash, kontekstual, differensial-semantik , psixolingvistik tahlil usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat. Erkin A’zam hikoyalaridagi qahramonlar nutqi hududiy milliy qadriyatlarga ko’proq urg’u berilganligi sababli sheva, ibora, maqol,matallarning lisoniy nutqda voqealanganligi ochib berilgan. Yozuvchi hikoyalarida xalqona ohang, dialektizm kabi personajlar nutqiga xos jarayonlar, erkin nasrning sintezlashuvi, rang tasvirining voqelikka uyg’unlashuvi kabi yozuvchi uslubiga xos grammatik vositalar, hikoyalar mazmunini boyitganligi kabilar dalillangan; adibning jonlantirish, mubolag’a, kinoya,metafora, metanimiya,senekdoxa, o’xshatish, tagma’no kabi uslubiy mahorati hikoyalarda estetik va ekspressivlik kasb etganligi ochib berilgan; Ijodkor nutq muloqatining ifada etilishida hikoyalarida keng qo’llanilgan qaray- qaray,kir-kir,miriqib-miriqib, sho’x-sho’x, vaqti-vaqti (“Ko’k eshik”), to’rt tiyin- to’rt tiyin,turib-turib,yo’q-yo’q, sarak-sarak,qila-qila, jo’nay-jo’nay, qayta-qayta, (“Anoyining jaydari olmasi”), yura-yura,bari-bari,g’o’ng’ir-g’o’ng’ir,qarab- qarab,kichik-kichik,iymana-iymana,ho’ng-ho’ng, kelib-kelib (“Navoiyni o’qigan 5