logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLARNING PAYDO BO‘LISHI

QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLARNING PAYDO BO‘LISHI

Загружено в:

23.11.2024

Скачано:

0

Размер:

225.5 KB
Скачать
QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLARNING PAYDO BO‘LISHI MUNDARIJA: I. KIRISH II. ASOSIY QISM I BOB. QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLAR TASHKIL TOPGUNIGACHA BO‘LGAN VAZIYAT I.1. Qadimgi Misrning geografik o‘rni va tabiati I.2. Qadimgi Misr aholisi va mashg‘ulotlari I.3. Qadimgi Misr tarixining xronologiyasi va davrlarga bo‘linishi II BOB. QADIMGI MISRDA DASTLABKI DAVLATLARNING TASHKIL TOPISHI VA RIVOJLANISHI SABABLARI II.1. Ilk va qadimgi podsholik davrida Misr (mil.avv. XXXIII -XXIII asrlar) II.2. O‘rta va yangi podsholik davrida Qadimgi Misr (mil.avv. XXI-XVIII asrlar II.3. So‘nggi podsholik davrida Misr (mil.avv. XI - IV asrlar) III. XULOSA IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI [ 1 ] KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi Misr deb Nil daryosining birinchi ostonasidan boshlab keng Nil deltasini hosil qilgan tor Nil vodiysiga (kengligi 1 kmdan 20 km.gacha) aytiladi. Tor Nil vodiysi Yuqori Misr, deltaning quyi qismidagi viloyat Quyi Misr deb atalgan. (“Yegipet” nomi yunoncha, Misr poytaxti Memfis misrcha “Xetkau-Ptax” yoki xikupta “xudo Ptaxning ruhi qal’asi” ma’nosini bildiradigan so‘zdan kelib chiqqan.) Misrliklar o`z mamlakatlarini Nil vodiysining haydalgan qora tuproqli yeriga qarab Kemet-“qora yer” deb ataganlar. Afsuski, biz Misr tarixidagi ilk davr qancha davom etganini ham bilmaymiz. Har holda, biz aniq aytishimiz mumkinki, miloddan avvalgi 3000-yil Nil vodiysida allaqachon davlat mavjud edi. Qadimgi Misr tarixining aniq xronologiyasi ham etarli emasligi sababli mumkin emas. Shuning uchun vaqt ko‘pincha asrlar bilan emas, balki an'anaviy ravishda sulolalar tomonidan belgilanadi. Turli olimlar tomonidan Misr tarixi turlicha davrlashtirilgan. Mana shunday masalalar mavzuyimizning dolzarb tomoni hisoblanadi. Misr Afrika qit’asining shimoliy-sharqiy qismida joylashgan, Suvaysh bo`yni orqali Misr Old Osiyoning madaniy markazlari bilan bog‘langan. Misr Nil daryosi orqali Tropik Afrika va O`rtayer dengiziga tutashgan. 1 Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. XIX asr boshigacha Qadimgi Misr madaniyati va tarixi bilan hech kim shug‘ullanmadi. Misr yozuvi unitilgan edi. Faqat XIX asr boshlarida fransuz olimlari 1809— 1828-yillari 48 tomli “ Misr tasviri ” nomli kitobni nashr etdilar. 1822 - yili Jak Fransua Shampolyon qadimgi misr yozuvini o‘qidi. Shampolon misrshunoslik asoslarini yaratgan olim hisoblanadi. Nemis olimlari Lepsius va Brugsh “Misr xronologiyasi ” , “Misr fir’avnlari to‘g‘risida kitob” asarlarini yaratdilar. XIX asrning 80-yillaridan boshlab misrshunoslikda yangi bosqich boshlandi. 1 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y . 15-bet [ 2 ] 1) Katta hajmdagi maydonlarda olib boriladigan arxeologik qazilmalarni o‘tkazishning ilmiy asoslangan qat’iy metodikasi ishlab chiqildi, topilmalar o‘iganildi va doimiy saqlana boshlandi. 2) Topilgan yozma yodgorliklar filologik va tarixiy tahrir bilan chop etila boshlandi. 3) Qadimgi Misr tarixi va madaniyatning turli muammolari ishlanib, yirik asarlar to‘plami chop etila boshlandi. Misr topilmalari muzeyini tashkil qilgan va yirik arxeologik qazishmalar olib borgan olim O.Mariyettining misrshunoslik fanining taraqqiyotidagi xizmati katta bo‘ldi. Ingliz tarixchisi Flinders Pitri uning davomchisi bo‘ldi. U III tomli “Qadimgi davrda Misr tarixi ” , Brested II tomli “Misr tarixi ” , Maspero “Misr tarixi ” va Ed.Meyer “ Qadimshunoslik tarixi ” asarlarini yozdilar. Misrshunoslikning yangi davri XX asming 20-yillariga to‘g‘ri keladi. Angliyada “ Kembridj Qadimgi tarixi ” seriyasi chop etilib (I-XI tomlari, 1928- 1938-yillarda chop etildi), nemis olimlari A.Erman va X.Tropye (1926-1931-y.) V tomli Misr lun'atini tuzdilar. A.Gardner III tomli “ Vilbur papimsi ” , “ Ramseslar davri ma’lumoti hujjatlari ” va “ Misr onomastikasi” asarlarini chop qiladi. Misrda asosiy arxeologik qazishmalami Yevropa va AQSH olimlari olib bordilar. Faqat XX asming 20-yillaridan boshlab, o‘zi misrlik bo‘lgan olimlar arxeologik qazishmalami boshladilar. Rus olimlari ham Misr tarixini o‘rganishda muhim o‘rin egallaydilar. V.G.Barskiy degan odam 1727—1730-yillarda bir necha sharq mamlakatlarini aylanib chiqqan, shunda Misrda ham bo‘lgan, Barskiy, Qohira, Rozelt va Iskandariyada bo‘lib, o‘zining “ Sayohat ” degan asarida u Iskandariyadagi vaqtlarda mashhur yodgorliklaridan birini mufassal tasvirlangan. Barskiy bu tasvirlaiga rasmlami ilova qilgan, muallif bu rasmlami shu qadar sinchiklab ishlaganki, unda yodgoriikdagi iyeroglifni yozuvchi o‘z zamonasiga ko‘ra juda aniq aks ettirgan. Mashhur ms olimlari V. To‘rayev, I. Nikolskiy, E. [ 3 ] Avdiyev va boshqalar misrshunoslik fanini rivojlantirishda muhim o‘rin egallaydilar. Misr arxeologiyasi. XIX asr boshigacha Qadimgi Misr madaniyati va tarixi bilan hech kim shug‘ullanmadi. Misr yozuvi unitilgan edi. Faqat XIX asr boshlarida fransuz olimlari 1809— 1828-yillari 48 tomli “Misr tasviri” nomli kitobni nashr etdilar. 1822 - yili Jak Fransua Shampoon qadimgi misr yozuvini o'qidi. Shampolon misrshunoslik asoslarini yaratgan olim hisoblanadi. Nemis olimlari Lepsius va Brugsh “Misr xronologiyasi”,”Misr fir’avnlari to‘g‘risida kitob” asarlarini yaratdilar. XIX asming 80-yillaridan boshlab misrshunoslikda yangi bosqich boshlandi. Misrda asosiy arxeologik qazishmalami Yevropa va AQSH olimlari olib bordilar. Faqat XX asming 20-yillaridan boshlab, o‘zi misrlik bo‘lgan olimlar arxeologik qazishmalarni boshladilar. Rus olimlari ham Misr tarixini o'rganishda muhim o‘rin egallaydilar. V.G.Barskiy degan odam 1727—1730-yillarda bir necha sharq mamlakatlarini aylanib chiqqan, shunda Misrda ham bo'lgan, Barskiy, Qoxira, Rozelt va Iskandariyada bo‘lib, o'zining “ Sayohat ” degan asarida u Iskandariyadagi vaqtlarda mashhur yodgorliklaridan birini mufassal tasvirlangan. Barskiy bu tasvirlaiga rasmlarni ilova qilgan, muallif bu rasmlarni shu qadar sinchiklab ishlaganki, unda yodgorlikdagi iyeroglifni yozuvchi o‘z zamonasiga ko‘ra juda aniq aks ettirgan. Mashhur rus olimlari V. To‘rayev, I. Nikolskiy, E. Avdiyev va boshqalar misrshunoslik fanini rivojlantirishda muhim o‘rin egallaydilar. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsad va vazifasi Qadimgi Misrning tabiati, aholisi, ijtimoiy tuzumi, ilk davlatlarning tashkil toppish shart-sharoitlari, ilk davlatlarning tashkil topishi, Qadimgi Misr tarixining davrlashtirilishi kabi masalalarni umumiy jihatlarini tahlil qilishdir. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, 6 ta bob xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. [ 4 ] I BOB. QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLAR TASHKIL TOPGUNIGACHA BO‘LGAN VAZIYAT I.1. Qadimgi Misrning geografik o‘rni va tabiati Qadimgi Misr hududi Afrikaning shimoli-sharqida joylashgan bo‘lib. iqlimi nisbatan issiq, sug‘orma dehqonchilikka qulay, Nil darvosi uni kesib o‘tadi. Mazkur daryoning uzunligi 6671 km. ni tashkil etadi. Daryo qirg‘oqlan turli joylaida o‘rtacha 10-20 kilometrga yaqin vodiylarni tashkil qilgan. To‘yingan unumdor tuprtxj Afrikaning ekvatorial qismidan shiddatli Nil to‘lqinlari orqali shimolga oqizib chiqai'iladi. Sungra Misr hududida mavsumiy toshqin (odatda iyundan noyabr oyigacha) oqibatida daryo qirg‘oqlarida tinib hosildor vodiylami tashkil qilgan. Shimolda Nil irmoqlarga bo‘linib, Deltani (uchburchak) tashkil qilgan va 0‘rtayer dengiziga quyilgan. Ushbu dengizni qadimgi misrliklar “Uadj- Ur” (Buyuk yashillik) deb ataganlar Qadimda Nil deltasida botqoqliklar ko‘p bo‘tgan. G‘arbda Misr, Liviya cho‘llari, shimoli-sharqda Yaqin Sharq hududi va janubda Nubiya (Shimoliy Sudan) bilan o‘ratgan. Sharqiy qirg‘oqlan Qizil dengizga tutashgan, uni qadimda misrliklar “She-Iaru"(Iaru ko‘li) deb nomlaganlar. Qizil dengiz qirg‘oqlarini “Ta-Nuter” sifatida tilga olganlar, Misr zamini mis, oltin, qo‘rg‘oshin va yarim qimmatbaho ma’danlariga boy maskan hisoblangan. Misni asosan Sinay yarimorolidan qazib olganlar va tosh bilan birga ziroatchilik va chorvachilikda keng qo‘llashgan. Ohaktosh, granit va kvars Misrda ko‘p uchragan. Ma’danga boy rudalar Ва r ка tog‘idan qazib olingan. Misr iqlimi nisbatan mo‘tadil bulganligi va Yaqin Sharq iqlimiga yaqin ekanligini olimlar (L. S. Berg va K. V. Butser) ta’kidlab o‘tganlar. Ni) qirg‘oqlari qamish, papirus va boshqa o‘t-o‘lanlar bilan qoplangan edi. Daryoda ko‘plab baliq turlari mavjud boiib, baliqchilikka qulay hisoblangan. Barakali daryo bo‘ylarida o‘rdak, g‘oz, ibis va boshqa qushlar ko‘p uchragan, Umundor tuproqda bug‘doy, arpa, tarvuz, qovun, va turli xil sabzavotlar(piyoz, bodring, sarimsoq, sabzi va boshqalar) yaxshi [ 5 ] o‘sgan. Bulaming barchasi Misrni inson yashashi uchun qulay maskan bo‘lganligidan dalolat beradi 2 . Misrning serunum yerlari, asosan, Nil daryosi oqizib keltirgan tuproqdan vujudga kelganligini grek tarixchi va geograflari - Gerodot hamda Strabon ta’kidlab o‘tgan edilar. Nil daryosining toshishi natijasida yaxshi sug‘oriladigan Misr yerlari Shimoliy va Sharqiy Afrikaning keng cho‘llari o‘rtasida qolgan buyuk vohaga o‘xshaydi. Misr g‘arbda va Sharqda qoyali tog‘lar, o‘tish qiyin bo‘lgan cho‘llar, janubda esa, Nil daryosi bo‘sag‘alari tufayli qo‘shni mamlakatlardan ajralib, yakkalanib qolgan edi. Qadimgi Misr hududi Misrliklar doimo o‘zlarining serhosil va rohatbaxsh yerlarini tabiati ko‘rimsiz va yovvoyi qo‘shni mamlakatlarning yerlariga qaramaqarshi qo‘yib kelganlar. Misrliklar o‘z mamlakatini tasviriy iyeroglif yordamida tekis yer shaklida tasvirlab, ba’zida tekis yerni ariq va kanallar bilan bir qancha qismlarga bo‘lib ko‘rsatganlar va Misrni obrazli qilib “Qora tuproq” (Ta-Kemet) deb ataganlar. Misrliklar boshqa ko‘pgina qadimgi Sharq xalqlari singari bir qancha qabilalarning sekin-asta aralashib ketishi natijasida, ya’ni qadimgi Misr xalqi Shimoliy va Sharqiy Afrikaning mahalliy qabilalaridan tashkil topgan. Misrdagi qadimgi davrga oid kishilarning o‘ziga xos haykalchalari hamda Negadadagi qadim mozorlardan topilgan bosh suyaklarini o‘lchash natijalari, shuningdek, Qadimgi Misr tilining galla, somali va boshqa qabilalar tiliga yaqinligi eng qadimgi misrliklarning tropik Sharqiy Afrika qabilalari bilan qardoshligini ko‘rsatadi. Qadimgi Misr tavsiflariga ko‘ra, Sharqiy Afrikada (Punt mamlakatida) yashagan eng qadimgi qabila vakillarining tashqi qiyofalari misrliklarga juda o‘xshab ketadi. Bundan tashqari, eng qadimgi Misr qabilalari Shimoliy Afrikaning liviya qabilalari bilan ham juda yaqin qarindosh bo‘lgan 3 . Qadimgi Misr tili o‘zining ba’zi jihatlari bilan Shimoliy Afrikadagi barbar tillarini eslatadi. Misrda va Nil vodiysini o‘rab turgan baland tog‘liklarda o‘tkazilgan qazilmalar Misr madaniyatini vujudga keltirgan qabilalar qadimgi tosh 2 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60-betlar. 3 Photographic reproduction of world maps from four manuscripts and 336 regional maps; reprint Universität Frankfurt Inst. f. Geschichte d. Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1994. 63-76-bet [ 6 ] asridan buyon Shimoliy-Sharqiy Afrikada yashaganliklarini ko‘rsatadi. Misrliklar mis qazib topishni ham bilganlar 4 . Qadimgi Misr tilining asosiy lug‘at fondi va ba’zi o‘ziga xos xususiyatlari, taxminan milodiy 1 asr , ya’ni - feodalizm tuzumi vujudga kelgan vaqtga qadar, va hatto, aytish mumkinki, bir qadar keyingi zamonlargacha ham saqlanib kelgan. Qadimgi misrliklar tilining qadimgi semit (finikiyaliklar, aqqodliklar, ossuriy va qadimgi yahudiy) tillariga birmuncha yaqinligining sababi, qisman, Misr bilan Old Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi siyosiy va madaniy aloqalar tufayli, ularning o‘zaro ko‘rsatgan ta’siridandir. Qadimgi misrliklar tili miloddan avvalgi I va II ming yilliklarda Misrga bostirib kirgan chet el istilochilari- giksoslar , liviyaliklar, habashlar va boshqalarning tillari bilan chatishib ketgan, pirovard natijada qadimgi misrliklar tili doimo ustunlik qilgan. Eng qadimgi sinfiy jamiyatning paydo bo‘lishi. I.2. Qadimgi Misr aholisi va mashg‘ulotlari Gerodot “ Misr—Nilning sovg‘asi ” , — deb ta’riflaydi. Chunki, Nil daryosi Misr iqtisodiy hayotida yetakchi o‘rin tutgan. Nilda har yili 19-iyunda toshqin ko‘tarilgan. Bu toshqin sentabr o‘rtalarigacha davom etgan. Noyabrda daryo o‘z o‘zaniga tushgan. Ekilgan yer aprel-mayda hosil keltirgan. Nil daryosi Misr iqtisodiyotining asosi dehqonchilikda muhim o‘rin tutgan. Mo‘l-ko‘l hosil sun’iy sug‘orish asosida olingan. Misrliklar dehqonchilik ishlariga ko‘ra yilni 3 mavsumga bo‘lganlar: “ to‘la suv mavsumi ” — Nil toshqini (iyul o‘rtalari), “lekin, unish mavsumi” ekishdan hosil yig‘ishgacha bo‘lgan qishloq xo‘jalik ishlarini to‘liq sikli (noyabr va may o‘rtalari), “ quruq mavsum ” -yerni dam olish vaqti va shafqatsiz jazirama (may o‘rtalaridan iyul o‘rtalarigacha) davri. Suv omborlari qurilib, Nil vodiysi to‘g‘on, kanallar bilan to‘g‘ri burchakli havza (basseyn)larga bo‘lingan. 4 Miller K., Mappae Arabicae. Arabische Welt- und Länderkarten des 9.-13. Jahrhunderts in arabischer Urschrift, lateinischer Transkription und Übertragung in neuzeitliche Kartenskizzen, vol. VI, Stuttgart 1927.15-33-bet [ 7 ] Ekinlari, arpa, bug‘doy, kunjut, kanop, emmer (polba) xurmo, kokos palmalari akatsiya (qurilish materiallari uchun), uzum va mevali daraxtlar o‘sgan. Asosiy ovqat hisoblangan baliq ko‘p bo‘lgan. Chorva mollari: qo‘y, echki, sigir, eshak, cho‘chqa boqilgan. Qazilma boyiiklar: granit, bazalt, diorit, alebastr, shifer, ohak. Memfis yonida yirik tosh konlari, O‘rta Misrda Fiva yaqinida alebastr konlari va Sinay yarim orolida boy mis konlari bo‘lgan. Oltin Shimoliy Nubiya va Arabiston yarim orolidan olib kelingan . Qadimgi Misriiklar o‘rta bo‘yli, to‘ladan kelgan, soqoli qirilgan, sochlari qisqa qirqilgan. Ozgina turtib chiqqan daxan. Qalin lablar, uzunchoq bosh, “ negroid ” va “ Osiyo ” belgilari qo‘shilgan. Kiyimlar qisqa, old yubka, lungidan iborat bo‘lgan. A rpa non, emmer bo‘tqasi, quruq baliq, piyoz, sarimsoq va bodring. Qadimda misriiklar dunyo tarixida birinchi bo‘lib pivoni kashf qilganlar va arpadan tayyorlangan pivo asosiy ichimlik bo‘lgan. Go‘sht kam iste’mol qilingan. Nil vodiysida qadimgi aholi Saxara, Liviya sahrosi va Efiopiyadan er.avv.VI ming yillik oxirida kelib joylashgan. Bu etnik guruhlaming qo‘shilishidan qadimgi Misr xalqi kelib chiqqan. Misrda odamlar paleolit davridan yashay boshlaganlar. Miloddan avvalgi X – VI ming yillikda Nil atrofidagi cho‘llarda tarqoq holda yashagan qabilalar terib- termaglash, ovchilik, keyinroq esa, baliq ovlash bilan shug‘ullanishgan. Qadimgi som xalqlariga mansub ushbu qabila, barbar va kushitlarning o‘zaro aralashib ketishi tufayli miloddan avvalgi IV ming yillikda Misr xalqi paydo bo‘lgan. Aholi nufuzining ortishi chorvachilik va dehqonchilikka o‘tishni tezlashtirgan, bu esa hududiy jamoalarning paydo bo‘lishiga olib kelgan 5 . Dehqonchilik qilish uchun, tabiiyki, kanal, to‘g‘on qurish lozim bo‘lgan, shu maqsadda o‘zaro urushlarda asir tushgan qullar mehnatidan foydalanilgan. Natijada, jamoada ijtimoiy tabaqalanish ro‘y berib, urug‘ zodagonlari ajralib chiqqan, qabila sardorlari esa, mahalliy podshohlarga aylangan. Shu tariqa bir qancha mayda quldorlik davlatlari vujudga kelgan. Keyinchalik ular o‘rtasidagi kurash natijasida shimolda Quyi Misr, janubda Yuqori Misr podsholiklari barpo bo‘lgan. Miloddan avvalgi taxminan III ming yillikda ikkala podsholik birlashib, 5 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60-betlar. [ 8 ] yagona davlat barpo bo‘lgan. Eng qadimgi Misr yozuvlari, qadimgi Podsholik yilnomasi, Misr fir’avnlarining so‘nggi davrga oid shajarasi va Manefon tuzgan podsholar ro‘yxati hamda birinchi va ikkinchi suloladagi Misr davlati haqiqatdan ham tarixda bo‘lganligini Negad va Abidodan qazib olingan, ulkan podsho maqbaralaridan topilgan yodgorliklar ham bir qadar tasdiqlaydi. Amelino - de Morgan va Flindres Petrilar bu yerdan ko‘p va turli-tuman qazilma buyumlari hamda oldingi ikki sulola fir’avnlarining nomlari yozilgan eng qadimgi iyeroglif yozuvlarini topdilar 6 . Suloladan avvalgi davr yodgorliklari, shuningdek, dastlabki ikki sulolaga oid buyumlar va yozuvlar miloddan avvalgi IV ming yillikning oxirlarida deltada va Nil vodiysida eng qadimgi sinfiy jamiyat paydo bo‘lganligi haqida umumiy tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Misr aholisi bu davrda alohida kichik-kichik jamoalarga bo‘linib yashar, jamoalar boshida jamoa kengashi va oqsoqollar turardi. Dehqonchilik, mavjud tabiiy Sharoitga ko‘ra, sug‘orib ekin ekish shakliga kirib borgan. Har yili Nil daryosining toshishi aholidan toshqin suvlarining bir joyda to‘planmay, butun mamlakatga bir tekisda yoyilishini ta’minlash yuzasidan bir qancha choralar ko‘rishni talab qilgan. Sun'iy sug‘orish ishlari Mesopotamiyaning janubiy qismi uchun qay darajada zarur bo‘lsa, Misrga ham shunday muhim bo‘lgan. Shuning uchun irrigatsiya shahobchalarini barpo qilish, ularni asrash va kengaytirib borish vazifasini eng qadimgi davrlardayoq, dastlab jamoalar, keyin esa, davlat hokimiyati bajarib kelgan. Eng qadimgi dehqonchilik jamoalari hayoti uchun zarur sun'iy sug‘orish ishlarining bu kabi katta ahamiyati iyeroglif shakllar bilan yozilgan ”viloyat”, “o‘lka” va “viloyat boshlig‘i 7 ” so‘zlarida o‘z aksini topgan. Arxaik davrdayoq qishloq xo‘jaligi bilan birga turli hunar-kasblar ham rivojlangan. Arxaik davrdan boshlab keng tarqalgan va yuksak darajaga yetib takomillashgan eng qadimgi kasb-hunar turlaridan biri toshdan har xil asboblar yasashdir. Misrliklar qadim zamonlardan bo‘yon toshdan asbob va qurol-aslahalar, xususan, o‘roq, arra, pichoq, bolta, belkurak, nayza va o‘q-yoy 6 The only complete translation: Al-Idrīsī, Livre de la récréation de l’homme désireux de connaītre les pays, trad. complète par Pierre Amédée Jaubert, 2 vols., Paris 1836-1840; new rev. edition: La première géographie de l’Occident, par Henri Bresc et Annliese Nef, Paris 1999.13-30-bet 7 A. Pankratova, Konferentsiya chitatelei zhurnala “Voprosty istorii”, 1956.26-43-bet [ 9 ] uchlari, xanjar , shuningdek, bazalt, porfir va serpantin kabi chiroyli toshlardan mahorat bilan turli-tuman idishlar yasaganlar. Birinchi sulola davridan boshlab katta-katta tosh parchalari va plitalar ishlatilgan. Chunonchi, ushbu sulola podshosi Usefey maqbarasining pastgi qismiga granit plitalar yotqizilgan. II sulola fir’avni Xasexemui maqbarasining kichik sag‘anasi yo‘nilgan ohaktosh plitalaridan yasalgan. Bundagi yirik tosh parchalarini ishlatish texnikasi Shimoliy Afrikaning mezolit me'morchiligi texnikasini eslatadi 8 . Qadimgi misrliklarga qo‘rg‘oshin, mis, oltin, keyinchalik esa temir kabi metallar ma’lum bo‘lgan. Qo‘rg‘oshin Qizil dengiz qirg‘oqlarida, Koseyr hamda Asuvoan yaqinida qazib olingan. Miloddan oldingi davrlarga oid qabrlardan juda ko‘p qo‘rg‘oshin buyumlari topilgan. Sinay yarim oroli va Sharqiy cho‘ldan qazib olingan mis, ayniqsa, keng tarqalgan. Birinchi sulola zamonidayoq, mis qazib olinganligi va misdan har xil qadimgi asboblar yasalganligidan dalolat beradigan buyum Sinay yarim orolining janubiy- g‘arbiy qismida, Vadi-Mag‘xarada va Serobiltal-Xodimdan topilgan edi. Bu yerdan mis rudasi, ma’dan chiqindilari, temirchilik o‘choqlari hamda metall eritish pechining qoldiqlari, quyilma va tig‘larning qoliplari, nihoyat, mis eritadigan qozon siniqlari topilgan. O‘sha davrda Sharqiy cho‘l va Nubiyada oltin qazib chiqarilganligi ham ma’lum. Birinchi sulolalar zamonidagi qabrlardan oltindan yasalgan g‘oyat go‘zal zeb-ziynat buyumlari topilganligi bu yerda zargarlik yuksak darajada rivojlanganligini ko‘rsatadi. Qadimgi Misrda temir miloddan avvalgi I ming yillikka qadar juda kam ishlatilgan. Temirga ishlov berish arxaik davrdayoq, muhim kasb hisoblangan. Podsho saroyida maxsus temirchilik ustaxonalari bo‘lib, bu ustaxonalarni maxsus amaldor idora qilgan, arxaik davridagi muhrlarning nusxalarida “podsho saroyidagi temir quyuvchilar boshlig‘i 9 ” degan unvon uchraydi. Ammo temirchilik Misrda astasekin rivojlangan. Misrliklar anchagina ilg‘or metall qurollari bilan birga toshdan yasalgan qurollardan ham foydalanganlar. Suloladan oldingi ikkinchi davrga oid maqbaralardan Falastinga xos jimjimador dastali sopol idishlar topilishi 8 Markwick, Rewriting History in Soviet Russia. The Politics of revisionist Historiography, 1956-1874, Basingstoke 2001, p. 4. 9 A. Pankratova, Konferentsiya chitatelei zhurnala “Voprosty istorii”, 1956. 26-43-bet [ 10 ] Misrning Falastin va Suriya bilan ayirboshlash savdo olib borganligidan darak beradi. Bu idishlar ichidan qotib qolgan yog‘ yuqi ham chiqqan, bu Falastin yoki Suriyadan keltirilgan bo‘lsa ajab emas. Qadimgi Finikiya shahri Bibldagi qazish ishlarida Misrga oid buyumlar, chaqmoq toshdan yasalgan pichoq va belkuraklar, bo‘yoq uchun ishlatiladigan shifer taxtalar, oniks, billur, yashma va oltindan yasalgan munchoqlar, loydan yasalgan hayvon suratlari chiqqan. Birinchi sulolalar davri podsholarining maqbaralaridan Egeyga atab yasalgan spool idishlarning siniqlari topilgan 10 . Yer fondining davlat qo‘lida to‘planishi va butun sun'iy sug‘orish tizimini boshqarish zarurati tufayli, sekin-asta moliya va xo‘jalik ishlarini idora qiluvchi mahkamalar tashkil topdi. Podsho xazinasi “kumushxona” deb atalgan. Butun mamlakatdan yig‘iladigan natura solig‘i shu xazinaga to‘plangan. Shu bilan birga oziq-ovqat ta’minoti, tegirmonchilik, chorva xo‘jaligi, tokchilik va vinochilik ishlariga qaraydigan ayrim muassasalar ham bo‘lgan. Podshoning xususiy xo‘jaligi (podsho uyi) alohida ajratib olingan va uni boshqarish uchun alohida mansabdorlar tayinlangan. Davlat ayrim viloyatlar - (nomlar) ga bo‘lingan va bu viloyatlarni ko‘proq zodagonlardan bo‘lgan nomarxlar, mahalliy hokimlar boshqargan. Qadim zamonlardanoq sun'iy sug‘orish ishlarini idora qilish vazifasi mahalliy amaldorlar zimmasiga yuklatilgan. Qadimgi Misr tarixi davomida fir’avnning “ikki mamlakat sultoni” hamda “Yuqori va Quyi Misrning podshosi” unvonlari, mamlakat qadimda Shimol va Janubga bo‘linishi sababli, davlat boshqaruvining ikki qismdan iborat bo‘lishi ham avvallari Yuqori va Quyi Misrning uzoq vaqt ikki mustaqil davlat bo‘lganligini ko‘rsatadi. Yunon yozuvlarida dastlabki Misr podshosi va mamlakatni birlashtiruvchi deb hisoblangan qadimgi fir’avn Menes (Mina) nomi saqlanib qolgan. Tarixiy davrning Misr fir’avnlari shajaralarida fir’avn Minaning nomi birinchi bo‘lib keltirilgan. Negadada katta podsho maqbarasidan topilgan lavhada ham Mina nomi tilga olinadi. Mina Abidos yaqinidagi Tin degan joydan 10 Markwick, Rewriting History in Soviet Russia. The Politics of revisionist Historiography, 1956-1874, Basingstoke 2001.53-68-betlar [ 11 ] kelib chiqqan bo‘lib, deltani bosib olgan va yagona Misr davlatini barpo qilgan. Mina deltadan vodiyga chiqadigan yerda, ya’ni qulay va iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lgan yerda poytaxt - o‘z istehkomini qurgan va unga “Oq devor” deb nom bergan. Keyinchalik, bu yerda Qadimgi Podsholikning poytaxti bo‘lgan Memfis shahri qad ko‘tardi. Fir’avn Usefay Sinay yarim orolida yashovchi Sharqiy qabilalar bilan kurash olib bordi. Shunday qilib, dastlabki sulola fir’avnlari Misr iqtisodiyotining rivoji uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan boy mis konlarini bosib olish maqsadida, Sinay yarim oroliga hujum qilganlar. I.3. Qadimgi Misr tarixining xronologiyasi va davrlarga bo‘linishi Ma’lumki dunvoning ilk madaniyat markazlaridan biri bo‘lgan Qadimgi Misrda tabaqaviy jamiyat, ilk davlat va madaniyatning vujudga kelishi mil.avv. IV mingyillikning ikkinchi yarmiga borib taqaladi. Sharqshunos olimlar ilk davlatlar va madaniyatning Ikki daryo oralig‘ida yoki Nil vohasida vujudga kelganligi xususida aniq to‘xtamga kelishmagan 11 . Misr xalqi va davlati uzoq tarixiy rivojlanish jarayonini bosib olgan ekan, uni butunligicha o‘rganib boimavdi. Shu bois zamonaviy olimlar Qadimgi Misr tarixini quyidagi tarixiy davrlarga bo‘ladilar: 1. Misr tarixining sulolagacha bo‘lgan birinchi davri. Bu mil.avv. IV mingyillikning boshlariga to‘g‘ri kelib, bu davr Misrda urug‘ jamoalari munosabatlarining buzila boshlangan davriga to‘g‘ri keladi. 2. Sulola yoki gerzey davri bo‘lib, mil.avv. IV ming yillikning o‘rtalarigacha bo‘lgan davrdir. Bu davrda mamlakatda ijtimoiy o‘zgarishlar, sug‘onna dehqonchilik, sug‘orish inshootlari va ilk davlatchalar – “nom”lar vujudga keladi. Shu davrning oxirida mamlakatda Yuqori Misr va Quyi Misr podsholiklari tashkil topadi. 3. Ilk podsholik davri I—II sulolalar boshqaruvi davri. Shuningdek. yagona Umummisr davlatining barpo etilishi (mil.avv. XXXIII-XXIX asrlar). 11 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60-betlar. [ 12 ] 4. Qadimgi podsholik davrida Misrning markazlashtirilishi. III-IV sulola podsholarining boshqaruvi. (mil.avv. XXVIII-XXIII asrlar) 5. Misrda birinchi o‘tish bosqichi (7-10- sulola, mil.avv. XXIII-XXI asrlar). Markazlashgan yagona Misr davlatining alohida nomlarga - mayda hokimliklarga bo‘linib ketishi. 6. O‘rta podsholik davrida markazlashgan davlatning qayta tiklanishi. XI- XIII sulola podsholarining faoliyati (mil.avv. XXI-XVIII asrlar). 7. Ikkinchi o‘tish bosqichi (14-17-sulola podsholari, mil.avv. XVIII-XVI asr o‘rtalaridagi davr). Misrning kuchsizlanishi, xalq g‘alayonlari, Misrning giksoslar tomonidan istilo etilishi davri. 8. Yangi podsholik davrida podsholik va Misr madaniyatining gullashi. (18- 20-sulola podsholarining boshqaruvi. Mil.avv. XVI-XI asrlar). Misr saltanatining qayta barpo bo‘lishi. 9. Uchinchi o‘tish davri. (21-sulola, m.av XI-X asrlar). Misr davlatining tushkunlikka uchrashi. 10. So‘nggi podsholik davri (rn. av. 1085—332-yillar) Misr chet ellik sulolalar hukmi ostida. (22-25- sulola. m. av XI-VIII asrlar). Sais sulolasi davrida Misrning qayta tiklanishi. (mil.avv.VII-VI asrlar). 11. Misrning Eron shohlari tomonidan bosib olinishi va Eron saltanatiga qo‘shib olinishi. (XXVI1I-XXX sulola, m. av VI asr oxiri - IV asr). 12. Misrning Yunon-Makedon saltanati hukmronligi ostidagi davri. Shunday qilib. Qadimgi Misr tarixi ilk, qadimgi, o‘rta, yangi va so‘nggi podsholiklar davriga bo‘linib, u o ‘z ichiga birinchi o‘tish bosqichini qamrab oladi. O‘rta podsholik davridan so‘ng Misrda ikkinchi o‘tish bosqichi boshlanadi. Yangi podsholikdan so‘ng ham Misrda uchinchi o‘tish davri hukm surgan 12 . 12 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60-betlar. [ 13 ] II BOB. QADIMGI MISRDA DASTLABKI DAVLATLARNING TASHKIL TOPISHI VA RIVOJLANISHI II.1. Ilk va qadimgi podsholik davrida Misr (mil.avv. XXXIII -XXIII asrlar) Ilk podsholik davrida hukmronlik qilgan I - II sulola fir’avnlari Misrni birlashtirishga asos solganlar. III-X sulola fir’avnlari podsholik qilgan davr Qadimgi Misr Podsholigi davri deb atalib, miloddan avvalgi XXVIII-XXIII asrlarni o‘z ichiga olgan. Xuddi shu davrda markazlashgan, kuchli quldorlik davlati tuzilgan bo‘lib, nisbatan madaniyat yuksalgan. Quyosh xudosi Navserra ibodatxonasida bayramlarda qurbonlikka minglab g‘ozlar so‘yilgan. Xuddi shu ibodatxonada asalari boqish, asal olish bilan bog‘liq manzaralar ham saqlanib qolgan. Bu o‘sha davrda asalarichilik mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi. Yangi boshoqli ekinlar kelib chiqqanligi ham Quyi va Yuqori Misrda dehqonchilik taraqqiy etganini ko‘rsatadi (meva va poliz ekinchiligi, shu jumladan, uzumchilik, zig‘ir va zaytun yog‘i ishlab chiqarish keng yo‘lga qo‘yilgan). Bu davrda hunarmandchilik, xususan, yog‘ochsozlik, toshtaroshlik, metallsozlik, kulolchilik, papirus ishlab chiqarish, to‘qimachilik kabilarning rivojlanganligini ko‘rsatadi. Yog‘ochsozlikda ishlatish uchun xom ashyo Suriya va Nubiyadan keltirilgan. Tosh kesish va toshdan buyumlar yasash ancha rivojlangan. Metallurgiya mamlakat xo‘jaligining muhim tarmog‘iga aylanib, ayniqsa, Qadimgi Podsholik davrida taraqqiy topdi. Podsholik davridayoq, misrliklar temirdan keng foydalanishgan deyishga asos bor. Temir nodir metall hisoblanib, zargarlikda keng qo‘llanilgan. Malika Xetep-Xores maqbarasidan topilgan ko‘plab zargarlik buyumlari ana shundan dalolat beradi. Kulolchilik, papirus tayyorlash va to‘qimachilik ham taraqqiy etib borgan. Qishloq jamoalari va patriarxal oila Misr jamiyatining asosini tashkil etgan. Meros otadan katta o‘g‘ilga o‘tishi kerak bo‘lgan. Ko‘plab meros tortishuvlari haqida yozma xujjatlar saqlanib qolgan. Jamoa xo‘jaligi “jajat” va “kenbet” deb atalgan. “Kenbetlar” asosan oila huquqi, merosxo‘rlik masalalarini hal qilgan. Joylarda sud, xo‘jalik va ma’muriy hokimiyat mavjud bo‘lib, ular oldi-sotdi [ 14 ] ishlarini hal qilgan, hamda amaldorlarni kuzatib turgan, sun'iy sug‘orish tarmoqlarini nazorat qilgan. Jamoa boshliqlari keyinchalik davlat amaldorlariga aylangan. Xo‘jalik va savdo-sotiqning taraqqiy etishi, quldorlik kuchayishi, bosqinchilik urushlari, harbiy yurishlar mulkiy tabaqalanishni yanada tezlashuviga olib keldi. Urushda olingan o‘ljalarning katta qismi fir’avn va amaldorlar qo‘lida to‘plangan. Bu III va IV sulola fir’avnlari davrida Misr davrda Gerodot ma’lumotiga ko‘ra, “ehromlar qurilishida minglab qullar va kambag‘allar ishlagan” . III va IV sulola fir’avnlari Qadimgi Misr tarixida katta o‘rin tutgan. Ular davrida Misr qudratli markazlashgan davlatga aylangan. III sulolaning birinchi fir’avni Joser o‘z podsholigi davrida Misrning shimoliy-Sharqiy va janubiy hududlarida urushlar olib borgan. Sinay yarim orolidagi qadimgi mis konlari yaqinida Joserning bu yerda yashagan qabilalar ustidan qozongan g‘alabasini tasvirlovchi suratlar saqlanib qolgan. Nubiyani bosib olish biroz qiyin kechgan. Shu sababli Joser Misrning janubiy viloyatlarini mustahkamlash maqsadida Asvondan tortib to Filagacha devor qurishga majbur bo‘lgan. Fir’avn Snofru ham istilochilik siyosatini yuritishi natijasida Sinay yarim orolidagi mis konlari batamom Misr tasarrufiga o‘tgan. Uning bu g‘alabasi Vodi- Mag‘xaradagi qoyalarda saqlanib qolgan suratlarda aks etgan. Janubdagi urushlarda ham Snofru muvaffaqiyatga erishib, uning «Palermo toshidagi» davlat yilnomasida Nubiyadan 7 ming asr va 200 ming qoramol va qo‘yechki keltirganligi aytiladi. IV sulola fir’avni Xufuning g‘alaba relyefi saqlanib qolgan. Quyidagi qisqa yozuv buning siyosiy ma’nosini aniq ifodalab beradi: “Xnum-Xufu” . Sinay va Nubiyadan Misrga ko‘plab qullar keltirilgan. III va IV sulola fir’avnlari qurdirgan ehromlar davlatning yuksak qudrati ifodasidir. Birinchi yirik ehrom Joser tomonidan uzun zinapoyasimon shaklda qurilgan bo‘lib, balandligi 60 metrni tashkil etadi. Bu maqbara atrofida olib borilgan qazilmalar natijasida bu yerdan murakkab me'morlik inshooti topilgan. Bezatilgan ustunlar ajoyib va o‘ziga xos. Joser haykali xarobalari ichidan topilgan yozuvlarda o‘sha davrning bosh me'mori, oliy amaldor Imxotebning nomi ko‘plab uchraydi. Butun [ 15 ] bir qoyadan tarashlab yasalgan ulkan sfinks, Xufru, Xafra va Menkavr ehromlari III va IV sulola fir’avnlarining qudratini hozirgi avlodlarga ham namoyon etib turibdi. V sulolaning dastlabki III fir’avni quyosh xudosi Raning nikohi natijasida mo‘'jizaviy tug‘ilganliklari, bu fir’avnlarni quyosh V va VI sulolalar davrida Misr xudosining avlodi sifatida so‘zsiz podsholik taxtiga o‘tirish huquqiga ega bo‘lganliklarini ifodalaydi. Bu afsona va shu davrga oid yozuvlarning asl nusxasi ham IV sulola davridayoq, quyosh xudosi Raga e'tiqod kuchaya boshlaganini ko‘rsatadi. V sulola fir’avnlari davrida Ra Misrning bosh davlat xudosiga aylantirilgan. Fir’avnlar “Ra o‘g‘li” degan yangi unvon olganlar. Memfis yaqinida V sulola fir’avnlari qurdirgan ibodatxona xarobalari, ayniqsa, Raga nisbatan e'tiqod ayniqsa kuchayganini ko‘rsatadi. V va VI sulola fir’avnlari ham istilochilik siyosatini davom ettirganlar. Ular Liviya va Nubiyada urush harakatlari olib borganlar. Bu urushlar oddiy halq yelkasiga og‘ir yuk bo‘lib tushgan. VI sulola fir’avnlari - Pepi I va Pepi II davrida Nubiyaga qarshi muvaffaqiyatli urush olib borilgan. VI sulola davrida yashagan amaldor maqbarasida Falastinga qilingan harbiy yurish haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Bosqinchilik siyosati quldorlar va yirik zodagonlar yanada boyishi hamda kuchayishiga olib keldi. Ijtimoiy ziddiyatlar og‘irlashdi. Shu bilan birga idora ishlari markazlashib, nufuzli amaldorlar ko‘paydi, podsho va uning hokimiyatini ilohiylashtirishga qaratilgan puxta ishlangan mafkura yordamida fir’avnlar mavqyei mustahkamlandi. Sud idoralari rivoj topib, qadimgi jamoa sudlari o‘rnini podsho sudlari, podsho hakamlari egallagan. Hakam vazifasini ko‘p hollarda mahalliy hokim - nomarxlar ado etgan. “Oltita urug‘ uy” nomi bilan mashhur bo‘lgan oliy sud poytaxtda joylashgan. Oliy hakam mamlakatni idora qilishda birinchi yordamchi bo‘lgan. Qadimgi Podsholik davridagi yozuvlar maxsus harbiy mahkamaning tuzilishi va faoliyatiga oid o‘ziga xos xususiyatlarni tasavvur qilish imkonini beradi. Mamlakatning harbiy kuchlariga qo‘mondonlik qilish fir’avn oilasiga qarashli kishilardan biriga topshirilgan. [ 16 ] Misrning nomlarga bo‘linib ketishi. Qadimgi Podsholik davrining oxirlariga kelib, ayrim nomlarda hukmdor nomarxlar butun hokimiyatni qo‘llariga olib, mustaqil siyosat yurita boshladilar. Nomarxlar fir’avn hokimiyati vasiyligidan chiqa boshladilar. Bularning bari fir’avn hokimiyatining zaiflashishi va markazlashgan tizimning yo‘qola borishiga sabab bo‘lgan. Davlat hokimyati Nomlarda kohinlar juda katta kuch-e'tiborga ega bo‘lgan. Har bir nomning o‘z xudolari bo‘lib, shu yo‘l bilan kohinlar fir’avnga qarshi siyosat yuritganlar. Joylarda fir’avnni ilohiylashtirishga qarshi chiqib, ular mahalliy xudolar obrazini iloji boricha yuksaltirishgan. Bu intilishga mahalliy nomarxlar ham qarshilik qilmaganlar, chunki, markaziy hokimiyatning zaiflashuvi ularning manfaatlariga xizmat qilar edi. Iqtisodiy va siyosiy sohada markaziy hokimiyatning inqirozi natijasida Qadimgi Misr podsholigi parchalanib ketdi. II.2. O‘rta va yangi podsholik davrida Qadimgi Misr (mil.avv. XXI-XVIII asrlar Misr o‘rta podsholik davrida (miloddan avvalgi 2250-1750-yillar) . Markazlashgan davlatning inqirozga uchrab, parchalanishidan g‘arbdagi qo‘shni liviyalik qabilalar va Sharqdagi ko‘chmanchilar foydalandilar. Ular Misrga bostirib kirib, uning boyliklarini talon-taroj qildilar. Qadimgi podsholikning markaziy shahri - Memfis ham inqirozga yuz tutdi. Unda hukmronlik qilayotgan VIII-sulola vakillari mamlakatni birlashtirishning uddasidan chiqa olmadilar. Yuqoridagi sabablar mamlakatning siyosiy jihatdan qaytadan birlashtirilishini taqozo qilardi, natijada, Misrning kuchli viloyatlari o‘rtasida davlatning birligini tiklash uchun kurash boshlandi 13 . Bu shaharlar jug‘rofiy jihatdan qulay joylashganligi uchun ham, mamlakatning iqtisodiy hayotida muhim o‘rin tutadi. Misrdagi siyosiy va iqtisodiy voqealar mamlakatni qayta tiklash zaruratini yuzaga keltirdi. Misrni qaytadan birlashtirish uchun ham shimolda, ham janubda kurash boshlandi. Geliopol va Fiva shahri hokimlari Misrda ustun kelish va unga 13 A. Pankratova, Konferentsiya chitatelei zhurnala “Voprosty istorii”, 1956. 26-43-bet [ 17 ] hukmronlik qilish uchun miloddan avvalgi III ming yillik o‘rtalarida kurash boshlab, ertami - kechmi o‘zaro to‘qnashishi muqarrar edi 14 . Dastlab, siyosiy kurashni Geliopol hokimligi boshlab berdi. Misr bo‘linib borayotgan davrda markaziy hokimiyat zaiflashgan sari Geliopol hokimlari butun Misrni o‘z tasarrufiga olishga intildi. Xeti-Meri-ib-Ra Misrni qaytadan birlashtirib, Misr fir’avnlarining Geliopol (umumiy hisobda to‘qqizinchi) sulolasiga asos solgan Xeti (Axtoy) Misrni birlashtiribgina qolmasdan, balki Qadimgi Podsholik fir’avnlarining istilochilik siyosatini tiklashga ham urindi. Geliopol podsholari shimoldagi nomlarni birlashtirib, liviyaliklarni va Osiyo ko‘chmanchilarini mamlakatdan surib chiqardilar. Ular o‘zlarini Yuqori va Quyi Misr hukmdorlari deb e'lon qildilar. Biroq IX-X sulola vakillari bo‘lmish Geliopol podsholari hokimiyati mustahkam emas edi. Geliopol va Fiva hukmdorlari o‘rtasidagi kurashda oxir-oqibat Fiva hokimiyati ustunlik qildi. Kuchli Fiva hokimlari Nubiyaning moddiy boyligi va ishchi kuchidan foydalanib, janubiy Misrni o‘z atroflariga birlashtirishga muvaffaq bo‘ldilar. Bu kurashda Fiva podshosi Mentuxatep uzil-kesil g‘alaba qozonib, yagona Misr davlatini qayta tikladi. Natijada, Mentuxatep Misr fir’avnlarining XI sulolasiga asos soldi. Shu tariqa miloddan avvalgi 2250 yildan 1750 yilgacha davom etgan umummamlakat miqyosidagi O‘rta Podsholikka asos solinib, bu davrda 11, 12 va 13-sulola fir’avnlari podsholik qildi. O‘rta podsholik davrida xo‘jalik va ichki hayot. Misrda 11 va 12 sulola fir’avnlari davrida yana qaytadan qudratli, markazlashgan davlat vujudga keldi. Bu davlat Shimoliy-Sharqiy Afrikada hukmron bo‘lishga va qo‘shni mamlakatlarga o‘z ta’sirini kuchaytirishga intildi. 12 sulolaning qudratli fir’avnlari zamonida Misr yana katta va kuchli davlat bo‘lib birlashganidan so‘ng, xususan, Amenemxet III davriga kelib, sun'iy sug‘orish tarmoqlari ancha kengaytirilgan va mukammallashtirilgan. O‘rta Podsholik davrida Fayum vohasida , ayniqsa, irrigatsiya sohasida katta ishlar amalga oshirildi. Bu vohada Yunonlar Marida ko‘li deb atagan va alohida kanal vositasi bilan Nilga tutashtirilgan katta suv ombori 14 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60-betlar. [ 18 ] mavjud bo‘lgan. Irrigatsiya sohasida olib borilgan bu ishlar natijasida Fayum vohasida dehqonchilik rivoj topdi 15 . O‘rta Podsholik davrida mamlakatda ichki savdo-sotiq rivojlanishi bilan bir qatorda, tashqi savdo aloqalari ham taraqqiy etdi. Misr shimoliy-Sharqda Finikiya, Falastin, Ikki daryo oralig‘i va Kichik Osiyo bilan savdo aloqalarini olib bordi. U tomonlardan Misrga qora yog‘och, qo‘rg‘oshin, kumush, qimmatbaho toshlar, Kritdan esa dengiz kemalarida mis keltirilar edi. Misr savdogarlari janubda Nubiya va Punt o‘lkasigacha borganlar. Ular u yerdan oltin, fil suyagi va boshqa qimmatbaho buyumlar olib kelganlar. Savdo-sotiq suv yo‘li - Nil daryosi va Qizil dengiz orqali olib borilgan. Shunday qilib, 12 sulola fir’avnlari davrida Misr Yaqin Sharqdagi eng qudratli davlatga aylandi. Kambag‘allar va qullar qo‘zg‘olonlari. Misrda kambag‘allar va qullar ko‘targan qo‘zg‘olonlar haqida bizga turli manbalardan ma’lum 16 . Olag‘ovur yillarda shaharlarda tez-tez qo‘zg‘olonlar ko‘tarilib, ularda quyi tabaqa aholisi ishtirok etgan. Shaharda ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar haqida o‘sha zamon adabiy yodgorliklarida aytib o‘tiladi. Masalan, papirus yozuvlardan birida qo‘zg‘olondan “xarob bo‘lgan” bir shahar to‘g‘risida so‘z boradi. Fir’avn, kohin, amaldorlarning obro‘yi, oddiy xalq va qullar mehnati hisobiga oshib borgan. Mamlakatdagi ichki nizolar va fir’avnlarning bosqinchilik siyosati xalq ommasi va qullar ahvolining yomonlashuviga olib kelgan. Xuddi ana shu davrda fir’avn va mahalliy amaldorlar jabr-zulmidan bezgan xalq mavjud tuzumga qarshi bosh ko‘targan. Bu qo‘zg‘olon miloddan avvalgi 1750 yilda sodir bo‘lib, unda oddiy xalq bilan birga qullar ham faol ishtirok etganlar. Misrdagi bu voqyealar o‘sha davrga oid ikki asarda: “Ipuser nasihatnomasi” (344 - sonli Leyden papirusi matni) va Sankt - Peterburgdagi Ermitajda saqlanayotgan “Noferrexu nasihatnomasi” da o‘zining yorqin ifodasini topgan. “Ipuser nasihatnomasi” asarining muallifi yirik mansabdor kishi bo‘lib, u xalq ommasining harakatiga nafrat va salbiy nazar bilan qaragan. 15 Немировский А.И. История Древнего мира. В 2-х частях. Античност. М., «Владос», 2000.стр.15-50 16 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60- betlar . [ 19 ] Ipuserdagi ma’lumotlarga qaraganda kambag‘al va qullar zodagon va a’yonlarga qarshi bosh ko‘targanlar. Quyida undan bir parcha keltirilgan: “Nasl- nasabi bo‘lmagan kishilar endi zodagonlardan farq qilmaydilar. Hokimlarning bolalari qo‘zg‘olonchilar qo‘liga asir tushgan. Ularni urib kaltaklaganlar va boshlarini devorga urib majaqlaganlar. Podsho va badavlat kishilarning mol- mulklari batamom taqsimlangan. Yer haydashga ho‘kizi va omochi bo‘lmagan dehqon endilikda butun bir podaga, boshpanasi bo‘lmagan kishilar hashamatli turar joylarga ega bo‘lgan. Bitta ham qayig‘i bo‘lmagan kishilar butun bir kemalar flotiga egalik qilgan. Bir vaqtlar bashang kiyingan kishilar endilikda juldur kiyimda yuradigan bo‘lgan. Cho‘rilar bo‘yinlariga oltin, kumush va asl toshlardan ishlangan zeb-ziynat buyumlarini taqib olgan, zodagon ayollar esa och yurgan. Qo‘zg‘olonchilar sud idorasi va mahkamalarga bostirib kirib, unda saqlanayotgan hujjatlar, soliq ro‘yxatlarini ko‘chalarga uloqtirib, mayda-mayda qilib yirtib tashlaganlar. Ular podsho saroyiga hujum qilib, podshoni ko‘chaga haydab yuborganlar. Mamlakat boshliqlari qochib jon saqlaganlar, amaldorlar esa o‘ldirilgan. Qullar quldorlarga aylangan. Bu baxtsizlik qalbimni tilka-pora qilmoqda. Oh, bu zamonning azobuqubatlari men uchun naqadar qayg‘uli”. Ipuser qo‘zg‘olonning qancha vaqt davom etgani va qanday bostirilgani haqida ma’lumot keltirmagan. Ipuser qo‘zg‘olonni tasvirlar ekan, shunday deydi, - “Mansablar endi yo‘q. Odamlar cho‘ponsiz hurkigan podaga o‘xshaydi.” Qabila nomi bo‘lmish “giksos” so‘zi cho‘l mamlakatlarining “hukmdorlari” (“xekau xasut”) degan misrcha so‘zning buzib aytilishi, deb ta’riflanadi. Miloddan avvalgi XVIII asrning ikkinchi yarmida ular o‘zlarining ot qo‘shilgan jangovar aravalarida Shimoliy Misrga bostirib kirib, uni egallaganlar. Ular deltada Avaris (“Xat - uarit” - misrcha, cho‘llar va ajnabiy mamlakatlar xudosi Setuga bag‘ishlangan shahar) shahrini qurib, poytaxtga aylantirdilar va yuz yildan ortiq davr mobaynida Misrda hukmronlik qildilar. Giksos hukmdorlari 15-16 sulola namoyandalari edilar. Ular [ 20 ] shimolda Misr, Falastin, Sinay yarim oroli, Arabistonning shimoliy qismi ustidan hukmronlik qilganlar, ammo Misrning janubiy viloyatlarida Fiva hukmron bo‘lib qolaverdi 17 . Giksoslarning Misrdan haydab chiqarilishi. Giksos podsholari Misrda taxminan miloddan avvalgi XVII asrdan to 1580-yilgacha hukmronlik qilganlar 18 . Chet elliklarning hukmronlik qilishi mustaqil Misr davlatini tiklashga intilgan yerli aholining qo‘zg‘olon ko‘tarishiga sabab bo‘ldi. Bundan avvalgi davrda bo‘lgani kabi, mamlakatni birlashtirish uchun kurash Yuqori Misrdan boshlangan, chunki mamlakatning bu qismi doimo o‘zining mustaqilligini bir qadar saqlab kelgan. Giksoslarga qarshi kurash Fiva podshosi Kamesu vaqtida kuchayib, begonalar hukmronligiga qarshi ozodlik urushiga aylanib ketdi. Kamesudan keyingi Fiva podsholaridan biri Yaxmos I giksoslar ustidan uzil - kesil g‘alaba qozonib, XVIII Fiva sulolasiga asos solgan. Yaxmos I ning harbiy faoliyati uning katta mansabdorlaridan biri Yaxmos Iabana o‘g‘lining bizning zamonamizgacha saqlangan tarjimai holidan ma’lum. Bu tarixiy hujjatda Yaxmos I ning chet elliklar bilan olib borgan urushi davrlarga bo‘lib ta’riflangan. Misr qo‘shinlari giksoslarning deltadagi asosiy tayanch punkti Avaris shahrini qamal qiladilar. Giksoslarning qattiq qarshilik ko‘rsatishiga qaramay, misrliklar ularning qo‘shinlarini tor-mor qilib, Misrdan haydab chiqarishga muvaffaq bo‘ladilar. Misr qo‘shinlari giksoslarni ta’qib etib, Osiyoga ham kirib borib, giksoslarning Old Osiyodagi hokimiyat markazlarini egallab olishga intilganlar. O‘sha vaqtdan qolgan yozuvlarga qaraganda, Misr qo‘shinlari to Finikiya va Suriya viloyatlarigacha kirib borganlar. Yaxmos I , ayniqsa, Nubiyada katta muvaffaqiyat qozongan. U Nubiyaning ilgari Misr podsholari qo‘l ostida bo‘lgan viloyatlarini yana qaytadan istilo qilgan 19 . U davrda katta ibodatxonalarga qarashli yirik hunarmandchilik ustaxonalari ko‘p edi. Nofer Ronpet maqbarasi devorlarida (19 sulola davri) 20 dan ortiq kishi ishlayogan Amon ibodatxonasi ustaxonasi tasvirlangan. Ayniqsa, vazir Rexmer 17 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60-betlar. 18 Немировский А.И. История Древнего мира. В 2-х частях. Античност. М., « Владос », 2000. стр.15-50 19 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60-betlar. [ 21 ] maqbarasi devorlarida saqlangan tasvirlar muhim ahamiyatga ega. Bu hunarmandlar orasida chet ellik qullar ham bo‘lgan. Bunga Rexmer maqbarasidagi tasvirlar va yozuvlardan ishonch hosil qilish mumkin. Tutmos III podsholik qilgan davrda vazir, poytaxt boshlig‘i va oliy hakam mansablarini egallagan bu oliy amaldor ayni paytda “Amon ibodatxonasi boshlig‘i” hamda “Amonning Fivadagi barcha ishlari mudiri” vazifasini ham ado etgan. Shuning uchun Amon ibodatxonasidagi barcha ustaxonalar unga bo‘ysungan va shu sababdan bu ustaxonalar uning maqbarasi devorlarida juda batafsil tasvirlangan 20 . Bu davrda misrliklar bir qator yangi mamlakatlar, chunonchi, Kipr, Kichik Osiyo va Mesopotamiyaga savdo ekspeditsiyalari va istilochilik niyatida qo‘shin yuborganlar. Bu vaqtga kelib Sinaydagi mis konlari zahirasi deyarli tugab qolganligi sababli, misrliklar o‘zlariga zarur misning yangi manbalarini qidirishga majbur edilar. Yangi Podsholik davrida, ayniqsa, Kipr orolidan ko‘p mis keltirilar edi. Bu davrda Misrga Kichik Osiyodan, xususan, uning xettlar yashagan Sharqiy viloyatlaridan temir keltirilgan. Temir o‘sha davrda Misr uchun nodir metall hisoblangan. XVIII sulola fir’avni Tutanxamon maqbarasidan atigi bir necha dona temir buyum topilgan. Misr savdosi yana shimoliy-Sharqqa, Mesopotamiya viloyatlari tomon rivoj topa bordi. Ikki daryo oralig‘ining shimoliy-g‘arbida joylashgan Mitanni davlatidan bronza, lojuvard, gazmol, kiyim-kechak, yog‘, jang aravalari, otlar va qullar keltirilsa, Bobildan kumush, yog‘ochdan yasalib oltin va fil suyagi bilan bezatilgan qimmatbaho buyumlar olib kelingan. Misr va Ossuriya o‘rtasida ham savdo aloqalari o‘rnatilgan. Yozma manbalardagi ma’lumotlarga qaraganda, misrliklar Ossuriyadan jang aravalari, otlar va lojuvard keltirganlar 21 . Yangi Podsholik davriga xos xususiyatlar. Yangi Podsholik davrida davlatni idora qilishning murakkab tizimi tarkib topdi. Markazlashtirilgan idora tizimi tobora kuchayib bordi. Mamlakat Shimoliy va Janubiy Misrni o‘z ichiga olgan ikkita katta ma’muriy viloyatga bo‘lindi: viloyatga fir’avnning maxsus hokimi tayinlanib, bu idora qilish ishini yanada markazlashtirish imkonini berdi. Mamlakatni idora qilish ishi to‘liq podsho amaldorlari qo‘liga o‘tdi. XVIII sulola 20 Немировский А.И. История Древнего мира. В 2-х частях. Античност. М., «Владос», 2000.стр.15-50 21 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60- betlar . [ 22 ] hokimiyatining oxirida Misr qo‘shini ikki qismga bo‘linib: bir qismi - janubda, ikkinchisi - shimolda joylashgan edi. XIX sulola davrida esa, qo‘shin va harbiy qismlar bir necha bo‘limlardan iborat bo‘lgan. Harbiy qismlarga o‘sha davrdagi bosh xudolar ismlari berilgan. XVIII, XIX hamda XX sulola fir’avnlari xukmronlik qilgan davrni o‘z ichiga olgan Yangi Podsholik davrida (miloddan avvalgi XVI - XI asrlar) Misrda xo‘jalik sohasi yanada taraqqiy etib bordi. XVIII sulola davridan e'tiboran texnika sohasida birqadar taraqqiyot ko‘zga tashlana boshlaydi. XVIII sulola davridagi hunarmandchilik Savdo to‘g‘risida Karnakdagi Tutmos III ibodatxonasidan chiqqan hamda shu podshoning nomi yozilgan bolta, poytesha va kesish asboblari aniq tasavvur beradi. Yangi Podsholik davrining dastlabki podshosi Yaxmes (Amasis) I giksoslar ustidan uzil-kesil g‘alaba qozongan. Yaxmos I XVIII Fiva sulolasiga asos solgan podsho hisoblanadi. Yaxmos I ning harbiy faoliyati bizga uning yirik mansabdorlaridan biri - (Yaxmes) Iabana o‘g‘lining zamonamizga qadar yetib kelgan tarjimai holidan ma’lum. Yaxmos I dan keyingi podsholar Falastin va Suriyaga muttasil bosqinchilik yurishlar qila boshlaganlar. Ayniqsa, Tutmos III (miloddan avvalgi 1525-1491 yillar) katta istilochilik urushlari olib borib, uzoq davom etgan podsholigi davrida Suriyaga ko‘p marta qo‘shin tortgan. Tutmos III qattiq kurash natijasida muhim strategic ahamiyatga ega bo‘lgan Suriya, Finikiya va boshqa yerlarni egallab, Misr hukmronligini mustahkamlashga muvaffaq bo‘ldi. Tutmos III olib borgan bu istilochilik urushlari Osiyoda Misr ta’sirini shu qadar kuchaytirib yubordiki, Bobil, Ossuriya va Xett kabi Osiyoning bir qancha podsholari Misrga xiroj to‘lay boshladilar. XVIII sulola fir’avnlari ichida so‘nggi istilochilardan biri Amenxotep II (miloddan avvalgi 1491-1465 yillar) edi va u Suriya, Falastinga yurishlar qilib, ko‘plab oltin, mis, yilqi va jang aravalarini qo‘lga kiritgan. XVIII sulola fir’avnlari ichida so‘nggi istilochilardan biri Amenxotep II (miloddan avvalgi 1491-1465 yillar) edi va u Suriya, Falastinga yurishlar qilib, ko‘plab oltin, mis, yilqi va jang aravalarini qo‘lga kiritgan. Misr fir’avnlari Nubiyani ham Nilning to to‘rtinchi [ 23 ] ostonasiga qadar bosib olganlar, shu bilan birga, bu yerda Tutmos III ko‘proq faollik ko‘rsatgan. Bosqinchilik siyosatidan voz kechish fir’avn Amenxotep IV hukmronligi davrida ifodasini topdi; u o‘z faoliyatini Misr aholisining keng tabaqalariga suyangan holda yuritgan 22 . Sulolaning 10-fir’avni - Exnaton, Amenxotep III va malika Tining o‘g‘li bo‘lib, Amenxotep IV nomi bilan ham ma’lum va mashhur. Amenxotep IVning dinni isloh qilishi Misr tarixida ro‘y bergan yirik voqyeadir. Bu islohotni amalga oshirishdan maqsad, ko‘p xudolarga sig‘inishdan iborat qadimgi an'anaviy din shaklini yagona quyosh xudosiga sig‘inish bilan almashtirishdan iborat edi. XVIII sulola fir’avnlari olib borgan istilochilik urushlari bir guruh saroy zodagonlarining boyishiga sabab bo‘ldi. Ayniqsa, ibodatxonalar va Amon kohinlari katta boylik orttirdilar. Taxt boshiga Amenxotep IV kelganidan keyin u Fiva kohinlarining Yuqori tabaqalariga qarshi kurash boshladi. U bunda Geliopol va Memfis kohinlariga suyanishga majbur edi, chunki bu yerlarda qadimdan yagona va oliy quyosh xudosiga topinish rivoj topib kelgan. Amenxotep IV Geliopol xudosi Ra- Goraxtaga ibodat qilishni xudo Amonga sajda qilishga qaramaqarshi qo‘ygan1. Amenxotep IV hatto shunga bordiki, o‘z otasining ismini ham yodgorliklardan oldirib tashladi. Amenxotep IV yagona va oliy xudo - quyosh xudosi Atonga sig‘inishni amr etdi. Bu narsa podshoning o‘z nomini o‘zgartirishida ham o‘z ifodasini topdi. Fir’avn “Aton shu'lasi” ma’nosini anglatuvchi “Exnaton” degan nom oldi. Exnaton hozirgi Al-Amarna degan joyda yangi poytaxt - “Axetaton” - “Aton ufqi”ni qurdirdi. Pirovardida diniy islohat natija bermadi. Exnatondan keyin taxtga o‘tirgan Tutanxamon Fiva kohinlariga yon berib, Amonga sajda qilishni qaytadan tikladi va hatto o‘z ismini o‘zgartirib “Tutanxamon” deb atashga majbur bo‘ldi. Fiva yaqinidagi “podsho maqbaralari vodiysi” nomini olgan vodiyda 1922-yilda ingliz arxeologi Govard Karter tomonidan topilgan Tutanxamon maqbarasidan naqshinkor va go‘zal ishlangan ko‘plab buyum va rasmlar topilgan. 22 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60-betlar. [ 24 ] Ramzes I (Ria-masesa) Misr qo‘shinini qaytadan tuzish va uni mustahkamlashga qaratilgan bir qancha tadbirlarni amalga oshirdi. Katta harbiy yurishlarga Ramzes I dan keyingi fir’avn Seti I qo‘l urdi. U Suriyaga yirik qo‘shin tortib borgan va Megiddo tekisligiga qadar bostirib kirib, muhim yerlarni ishg‘ol qilishga muvaffaq bo‘lgan. Misr qo‘shinlari Suriya qirg‘oqlariga mustahkam o‘rnashib olishga erishgan, shubhasiz, bu hol Misrning Osiyodagi ta’sirini kuchaytirgan. Seti I dan keyin taxtni egallagan Ramzes II (miloddan avvalgi XIV asr oxiri - XIII asr boshlari) istilochilik siyosatini kengaytirdi. Urushdan maqsad Suriya ixtiyoriga o‘tgan ilgarigi Misr yerlarini qaytarib olish va mamlakatning Osiyodagi avvalgi nufuzini tiklash edi. Buning uchun Ramzes II xettlarning Falastin, Finikiya va Suriyada joylashgan asosiy harbiy kuchlar qarshiligini sindirishi lozim bo‘lgan 23 . II.3. So‘nggi podsholik davrida Misr (mil.avv. XI - IV asrlar) Misr So‘nggi podsholik davrida (miloddan avvalgi 1125-525 yillar) . XIX sulola fir’avnlarining Kichik Osiyoda olib borgan davomli urushlari, xususan, xettlar bilan bo‘lgan urush Misr aholisi va moddiy boyliklarini ancha kamaytirib yubordi. Misr tez orada chet el istilochilari, liviyaliklarga tobe bo‘ldi. Liviyaliklar dastlab Misr qo‘shiniga yollanma askar sifatida kelib qo‘shilgan edilar, so‘ng ularning lashkarboshilari podsho hokimiyatini qo‘lga olib, XXII sulolaga asos soldilar (miloddan avvalgi 941-821 y.) . Temirchilik texnikasi sohasida bir qancha yutuqlarga erishdilar. Misrliklar bronzadan turli buyumlar, jumladan, nafis haykalchalarni mohirlik bilan ishlay olganlar. Bu haykalchalar kumush yoki oltin tolalar bilan jimjimador qilib bezalgan. Takushiy nomli misrlik ayolning Efiopiya - Sais davriga oid haykalchasi ana shunday texnikaning noyob namunasi bo‘la oladi. Podsho Gasebxanning Tanisdan topilgan kumush sarkofagi (tobuti) metallga badiiy ishlov berish sohasida ajoyib yutuqlarga erishilganini ko‘rsatadi. Temirchilik tosh yo‘nish o‘rnini tobora ko‘proq egallay boshladi. Miloddan 23 Немировский А.И. История Древнего мира. В 2-х частях. Античност. М., «Владос», 2000 . Стр-15-50 [ 25 ] avvalgi VII asrga oid Dafna va Navkratis xarobalaridan: pichoq, bolta, iskana, chopqi, qirg‘ich va o‘q uchi kabi temir asboblar va qurolyarog‘lar topilgan 24 . Tait nomli To‘qimachilik ma’budasi va O‘rta Misrda Xejxetep (“Poki rahmat”) nomini olgan to‘qimachilik kasbi xudosi bo‘lib, ularga sig‘inganlar 25 . Misr fir’avnlari o‘zlaridan avvalgi XVIII - XIX sulola fir’avnlari kabi istilochilik urushlari olib borishga noqodir bo‘lib qolganlari tufayli, shu sababli bu davrda qul keltirish ancha kamayib, qullar narxi oshib ketgan. XIX sulola davrida bir cho‘ri 4 deben 1 kite (373,1 gramm) kumushga sotilgan bo‘lsa, XXI sulola davriga kelib qul bahosi 20 deben (1820 gramm) kumushga teng bo‘lgan 26 . Ibodatxonalar, kohinlar, katta amaldorlar va savdogarlar katta-katta yerlarni egallab olganlar. Boylar dehqonlarni sotib ola boshlaganlar. Tarixchilarning asarlarida podsho Bakxoris (misrcha nomi Baknerenf, miloddan avvalgi 732 - 726 yillar ) to‘g‘risida xotiralar saqlangan. Ushbu podsho ayrim shaxslar tomonidan misrlik qarzdor kambag‘allarni qullikka solishni ma’n qilgan va yer sotishga ruxsat bergan. Gerodotning so‘ziga qaraganda, Misr podshosi Yaxmos II “ misrliklar uchun bir qonun chiqargan; bu qonunga muvofiq Misrning har bir fuqarosi o‘z mablag‘lari haqida har yili viloyat boshlig‘iga hisobot berishga majbur bo‘lgan; buni qilmagan yoki qonuniy yo‘l bilan topilgan mablag‘ hisobiga yashayotganini isbot qila olmagan shaxsga o‘lim jazosi berilgan.” Shuningdek, Gerodot grek islohatchisi Solon misrliklarning ushbu qonunini ko‘chirib olgani va “Misr (shu vaqtda) g‘oyat farovon yashaganligini” ko‘rsatib o‘tadi. XX va XXI sulolalar zamonida liviyaliklar Misrga ko‘plab ko‘chib kela boshladilar. Liviya zodagonlaridan ba’zilari Misrda katta harbiy va kohinlik mansablarini egallaganlar. Harbiy qo‘mondon va Gerakleopoldagi Xershefn xudoning bosh ruhoniysi bo‘lgan liviyalik shaxsga tegishli yozuvlarda uning o‘n besh avlodi shu yerda yashab o‘tganligi aytiladi. Bu yodgorliklardagi yozuvga ko‘ra uning ajdodi “liviyalik Byuvava” taxminan XXI kohinlik sulolasi zamonida Gerakleopolga ko‘chib kelgan. Liviyalik mazkur zodagonlar urug‘idan biri podsho oilasi bilan 24 History of ancient civilization. Charlez Seignobos 2006 –p; 15-16 25 Taylor A., The World of Gerard Mercator, London 2005. Thower N.J.W., Maps and Civilization, Cartography in Culture and Society, 3rd edn., e book, Chicago 2008-y.27-48-betlar 26 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60-betlar. [ 26 ] qarindosh-urug‘ ham bo‘lgan. Ulardan biri Sheshonk podsholik taxtini qo‘lga olib, XXII sulolaga asos solgan. Liviyaliklar sulolasidan chiqqan podsholar Fiva kohinlari bilan hisoblashibgina qolmay, balki ko‘pincha ularga tayanib ish ko‘rishga majbur bo‘lganlar. Yangi sulola hukmdorlari avvalgi podsho xonadoni bilan qarindosh bo‘lib, ularning farzandlari Fiva ibodatxonalarida bosh ruhoniy lavozimlarini egallagan. Liviyaliklar sulolasiga asos slogan Sheshonk I o‘zini XVIII - XIX sulolalarga oid buyuk istilochi fir’avnlar ishining davomchisi qilib ko‘rsatib, Karnakdagi ibodatxona yonida “Bubastislar hovlisi” va katta minorani qurdirgan. Bu yerda saqlanib qolgan o‘ymakor naqshlarda Sheshonkning Falastinda qozongan g‘alabalari tasvirlangan. Ayniqsa, 156 ta osiyolik asirlarni arqonda olib ketayotgan Amon xudosining ulkan tasviri diqqatga sazovor, bu asirlar, chamasi, Misr qo‘shinlari ishg‘ol qilgan Falastin shaharlarining ramzi hisoblanadi. Qadimgi Falastin shaharlarining ro‘yxatida bir necha mashhur shaharlar nomi (xususan, Taanaxa, Shunema, Bet - Bana va Megiddo) saqlanib qolgan. Sheshonk I o‘z sulolasini mavqyeini mustahkamlash uchun deltadagi Bubastis shahrini davlat poytaxtiga aylantiradi. Shu sababli u asos solgan sulola Bubastislar sulolasi deb yuritiladi 27 . 626-yildan boshlab Saisni Psamtik idora qilgan. Ashshurbanipal yordamiga tayanib ish ko‘rgan va Ossuriyaliklarning sodiq ittifoqchisi bo‘lgan Psamtik butun Misrni o‘z qo‘li ostida birlashtirib, yangi XXVI sulolaga asos soladi va bu sulola tarixda Sais sulolasi nomini oladi. Mazkur sulola fir’avnlari zamonida Misr bir qadar ravnaq topgan. umuman, bu davr Misr davlati va madaniyatining inqirozga yuz tutgan davri hisoblanadi. Bu vaqtga kelib Misr tashqi savdosi ancha taraqqiy etgan. Fir’avn Nexo davrida Nil daryosini Qizil dengiz bilan tutashtiradigan kanal qurish maqsadida keng ko‘lamli ishlar olib borilgan. Bu kanal qurilishi bilan Misrdan Nubiyaga va xatto undan naridagi Puntga to‘g‘ridan-to‘g‘ri boradigan suv yo‘li ochilar edi. Sais fir’avnlari ko‘p jihatdan Kichik Osiyo va Gretsiyadan yollanib keltirilgan askarlarga tayanib ish ko‘rishga majbur edilar; bu yollanma 27 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60-betlar. [ 27 ] askar Misr qo‘shinlarining asosini tashkil qilgan bo‘lsa ajab emas. Nexoning vorisi Psamtik II (miloddan avvalgi 595 - 589 y.) ajdodlariga xos bo‘lgan filellin (ya’ni ellinchilik) siyosatini davom ettirdi. Uning zamonida Misrning Gretsiya bilan o‘zaro aloqalari avvalgidan ham mustahkamlandi. Sais davrining so‘nggi podshosi - Uax-ib-Ra (Apriy) ushbu siyosatni davomchisi bo‘ldi. Bu podshoning greklarga moyillik siyosati Misr aholisi o‘rtasida ko‘plab noroziliklar paydo qildi. Uning podsholik davrida lashkarboshilardan biri- Yaxmos (Amazis) boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tarilib, podsho Uax-ib-Raning , asosan, grek yollanma askarlaridan iborat bo‘lgan qo‘shinlari tor-mor keltirilgan. Hokimiyatni qo‘liga olgan Yaxmos II kirenalik grek qiziga uylanib, Samos mustabid hokimi Polikrat hamda Liviya Sais hokimlarining Misrni birlashtirishi podshosi Krez bilan juda yaqin munosabatda bo‘lgan. Yaxmos II grek ibodatxonalariga mo‘l-ko‘l in'omlar yo‘llab, greklarni o‘z tomoniga og‘dirgan va ularning o‘zini qo‘llab-quvvatlashiga erishgan. Yaxmos II ning faol tashqi siyosati Bobil yozuvlaridan birida aks etgan. Unda Misr qo‘shinlarining hujumlari haqida qayd etilib, “Amasu” ismli shaxs tilga olinadi. Lekin bu davr mustaqil Misr davlatining so‘nggi yillari edi. Sharqda Eron davlati ravnaq topib, butun qadimgi Sharq dunyosini o‘z hukmronligi ostida birlashtirishga harakat qilardi. Eronning juda yirik qo‘shini hujumini qaytarish uchun Misrda yetarlicha kuch yo‘q edi, mamlakat ancha zaiflashib qolgandi. Yaxmos II vafotidan so‘ng, oradan ko‘p o‘tmay, 525-yilda , Eron podshosi Kambiz Misr yerlariga bostirib kirib, Peluziya yonidagi jangda Misr qo‘shinlarini tor-mor keltirdi va Psamtik III ni taxtdan ag‘dardi. Shunday qilib, bir vaqtlar shon- shuhratga burkangan, lekin tanazzulga yuz tutgan qadimgi fir’avnlar podsholigi Eron tomonidan istilo qilinadi 28 . 28 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 15-60-betlar. [ 28 ] XULOSA Qadimgi Misrda huquqning manbai dastlab odat bo‘lgan. Davlat rivojlanishi bilan fir’avnlarning Qonunchilik faoliyati faollashmoqda. Kodifikatsiyalarni tuzish haqida ma’lumotlar mavjud, ammo ularning hech biri hozirgi kungacha saqlanib qolmagan. Misrda bir necha turdagi yer egaliklari mavjud edi. Davlat, Ma’bad, xususiy va kommunal yerlar mavjud edi. Katta yer egaligi juda erta paydo bo‘ldi. Katta yer egalari sifatida ibodatxonalar va shoh vorislari faoliyat ko‘rsatgan. Ular er bilan turli xil bitimlar tuzishlari mumkin edi (berish, sotish, meros qilib olish). Qishloqda xususiy mulkni rivojlantirish juda sekin kechdi. Jamoat bu yerda to‘xtatuvchi omil sifatida harakat qildi. Biroq, manbalar shuni ko‘rsatadiki, qadimgi Qirollik davrida kommunal yerlar qo‘ldan qo‘lga o‘tadi. Ko‘chma mulk- qullar, ishchi mollari, inventarlar - ancha oldin xususiy qo‘llarga o‘tgan va turli bitimlar mavzusi bo‘lgan. Qadimgi Misr qonuni bir qator shartnomalarni bilgan. Ular orasida kredit, yollash, sotib olish va sotish, erni ijaraga berish, yuklar, sheriklik shartnomasi mavjud. Misrda yerning katta qiymati tufayli uni qo‘ldan qo‘lga o‘tkazishning maxsus tartibi yaratildi. Ushbu tartib uchta AKTni amalga oshirishni nazarda tutgan: birinchisi sotuvchi va xaridor o‘rtasida shartnoma predmeti va to‘lovni amalga oshirish to‘g‘risida kelishuvga erishishdan iborat edi; ikkinchi diniy xarakterga ega edi va sotuvchi tomonidan shartnomani tasdiqlovchi qasam ichishdan iborat edi; uchinchi xaridorga egalik huquqini berish edi, bu esa erga egalik huquqini Asta-sekin ikkinchi harakat to‘xtatildi. Nikoh va oilaviy munosabatlar: Nikoh er va xotin nomidan shartnoma asosida tuzilgan. Shartnoma, shuningdek, xotin tomonidan mahr shaklida olib kelingan mulkning huquqiy rejimini belgilab berdi: u xotinining mulki bo‘lib qoldi. Shuningdek, oilaning barcha mol-mulkini xotiniga topshirishga ruxsat berildi. Misrda uzoq vaqt davomida matriarxat qoldiqlari mavjud bo‘lib, bu oiladagi ayolning nisbatan yuqori mavqeiga ta’sir ko‘rsatdi. Vaqt o‘tishi bilan, erning huquqlari [ 29 ] mustahkamlanib, u oila boshlig‘iga aylanadi va ayol, umuman olganda, uning mavqei ancha yuqori bo‘lishiga qaramay, eri bilan avvalgi tengligini yo‘qotadi. Misrda ajralish ikkala tomon uchun ham erkin amalga oshirildi. Misr qonuni merosni qonun va vasiyat bilan bilgan. Qonun bo‘yicha merosxo‘rlar ikkala jinsdagi bolalar edi. Vasiyatnoma er va xotin tomonidan tuzilishi mumkin edi. Jinoyat qonuni va sud jarayoni. Misr qonuni jinoyatlar deb tan olingan juda keng ko‘lamli xatti-harakatlar bilan mashhur edi. Davlat va ijtimoiy tuzumga tajovuzlar eng og‘ir deb hisoblangan (bu xiyonat, fitna, isyon, davlat sirlarini oshkor qilish deb hisoblangan). Bunday hollarda, barcha oila a’zolari bevosita aybdor bilan birga javobgarlikni o‘z zimmalariga olishgan. Diniy jinoyatlar ham qattiq jazolangan (muqaddas hayvonlarni o‘ldirish - Mushuklar, boyqushlar; sehrgarlik). [ 30 ] FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Т .: 1998-yil. 2. Abdullayev U.A. Jahon tarixi. – T.: 2017-y. 3. Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 4. Avdiyev v. Qadimgi sharq tarixi. – T. 1963-y. 5. История древнего востока . М .: 1988. 6. Замаровский В. Их вgичества пирамиды. М.: 1980. 7. Картgл JI. Во времени фараонов. М.: 1982. 8. Берлов О. Д. Общественне отношение а Египте эпохи Среднего царства. М.: 1978. 9. Савgьева Т.Н. Аграрный строй Египте в период Древнего царства. М.: 1962. 10. Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим. “ Слово ” , “ Эксмо ” -М.: 2004. 11. История древнего востока. Под. ред. А. Дьяконова. М.: 1988. 12. Замаровский В. Их вgичества пирамиды. М.: 1982. 13. Картgл Л. Во времени фараонов. М.: 1982. 14. Берлов О. Д. Обшественние отношение а Египте эпохи 15. Среднего царства. М.: 1978 16. История древнего мира: Восток, Греция, Рим/И. А. Ладынин и др. — М.: 2004. 17. Photographic reproduction of world maps from four manuscripts and 336 regional maps; reprint Universität Frankfurt Inst. f. Geschichte d. Arabisch- Islamischen Wissenschaften 1994. [ 31 ] 18. Miller K., Mappae Arabicae. Arabische Welt- und Länderkarten des 9.-13. Jahrhunderts in arabischer Urschrift, lateinischer Transkription und Übertragung in neuzeitliche Kartenskizzen, vol. VI, Stuttgart 1927. 19. The only complete translation: Al-Idrīsī, Livre de la récréation de l’homme désireux de connaītre les pays, trad. complète par Pierre Amédée Jaubert, 2 vols., Paris 1836-1840; new rev. edition: La première géographie de l’Occident, par Henri Bresc et Annliese Nef, Paris 1999. 20. A. Pankratova, Konferentsiya chitatelei zhurnala “Voprosty istorii”, 1956 21. Markwick, Rewriting History in Soviet Russia. The Politics of revisionist Historiography, 1956-1874, Basingstoke 2001. 22. Немировский А.И. История Древнего мира. В 2-х частях. Античност. М., «Владос», 2000. 23. History of ancient civilization. Charlez Seignobos 2006. 24. Taylor A., The World of Gerard Mercator, London 2005. Thower N.J.W., Maps and Civilization, Cartography in Culture and Society, 3rd edn., e book, Chicago 2008. 25. https://www.bibliofond.ru/view.aspx?id=72345 26. https://history.wikireading.ru/181695 27. https://www.worldhistory.org/trans/ru/1-74/ 28. https://jackanapesmsu.livejournal.com/6664.html 29. https://medium.com/dana-markova/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE %D1%80%D0%B8%D1%8F-%D0%B8%D1%81%D0%BA %D1%83%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0-3-c1d3f424442e 30. https://zababurinsv.github.io/Michurin/HE1/he109.html [ 32 ]

QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLARNING PAYDO BO‘LISHI MUNDARIJA: I. KIRISH II. ASOSIY QISM I BOB. QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLAR TASHKIL TOPGUNIGACHA BO‘LGAN VAZIYAT I.1. Qadimgi Misrning geografik o‘rni va tabiati I.2. Qadimgi Misr aholisi va mashg‘ulotlari I.3. Qadimgi Misr tarixining xronologiyasi va davrlarga bo‘linishi II BOB. QADIMGI MISRDA DASTLABKI DAVLATLARNING TASHKIL TOPISHI VA RIVOJLANISHI SABABLARI II.1. Ilk va qadimgi podsholik davrida Misr (mil.avv. XXXIII -XXIII asrlar) II.2. O‘rta va yangi podsholik davrida Qadimgi Misr (mil.avv. XXI-XVIII asrlar II.3. So‘nggi podsholik davrida Misr (mil.avv. XI - IV asrlar) III. XULOSA IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI [ 1 ]

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi Misr deb Nil daryosining birinchi ostonasidan boshlab keng Nil deltasini hosil qilgan tor Nil vodiysiga (kengligi 1 kmdan 20 km.gacha) aytiladi. Tor Nil vodiysi Yuqori Misr, deltaning quyi qismidagi viloyat Quyi Misr deb atalgan. (“Yegipet” nomi yunoncha, Misr poytaxti Memfis misrcha “Xetkau-Ptax” yoki xikupta “xudo Ptaxning ruhi qal’asi” ma’nosini bildiradigan so‘zdan kelib chiqqan.) Misrliklar o`z mamlakatlarini Nil vodiysining haydalgan qora tuproqli yeriga qarab Kemet-“qora yer” deb ataganlar. Afsuski, biz Misr tarixidagi ilk davr qancha davom etganini ham bilmaymiz. Har holda, biz aniq aytishimiz mumkinki, miloddan avvalgi 3000-yil Nil vodiysida allaqachon davlat mavjud edi. Qadimgi Misr tarixining aniq xronologiyasi ham etarli emasligi sababli mumkin emas. Shuning uchun vaqt ko‘pincha asrlar bilan emas, balki an'anaviy ravishda sulolalar tomonidan belgilanadi. Turli olimlar tomonidan Misr tarixi turlicha davrlashtirilgan. Mana shunday masalalar mavzuyimizning dolzarb tomoni hisoblanadi. Misr Afrika qit’asining shimoliy-sharqiy qismida joylashgan, Suvaysh bo`yni orqali Misr Old Osiyoning madaniy markazlari bilan bog‘langan. Misr Nil daryosi orqali Tropik Afrika va O`rtayer dengiziga tutashgan. 1 Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. XIX asr boshigacha Qadimgi Misr madaniyati va tarixi bilan hech kim shug‘ullanmadi. Misr yozuvi unitilgan edi. Faqat XIX asr boshlarida fransuz olimlari 1809— 1828-yillari 48 tomli “ Misr tasviri ” nomli kitobni nashr etdilar. 1822 - yili Jak Fransua Shampolyon qadimgi misr yozuvini o‘qidi. Shampolon misrshunoslik asoslarini yaratgan olim hisoblanadi. Nemis olimlari Lepsius va Brugsh “Misr xronologiyasi ” , “Misr fir’avnlari to‘g‘risida kitob” asarlarini yaratdilar. XIX asrning 80-yillaridan boshlab misrshunoslikda yangi bosqich boshlandi. 1 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y . 15-bet [ 2 ]

1) Katta hajmdagi maydonlarda olib boriladigan arxeologik qazilmalarni o‘tkazishning ilmiy asoslangan qat’iy metodikasi ishlab chiqildi, topilmalar o‘iganildi va doimiy saqlana boshlandi. 2) Topilgan yozma yodgorliklar filologik va tarixiy tahrir bilan chop etila boshlandi. 3) Qadimgi Misr tarixi va madaniyatning turli muammolari ishlanib, yirik asarlar to‘plami chop etila boshlandi. Misr topilmalari muzeyini tashkil qilgan va yirik arxeologik qazishmalar olib borgan olim O.Mariyettining misrshunoslik fanining taraqqiyotidagi xizmati katta bo‘ldi. Ingliz tarixchisi Flinders Pitri uning davomchisi bo‘ldi. U III tomli “Qadimgi davrda Misr tarixi ” , Brested II tomli “Misr tarixi ” , Maspero “Misr tarixi ” va Ed.Meyer “ Qadimshunoslik tarixi ” asarlarini yozdilar. Misrshunoslikning yangi davri XX asming 20-yillariga to‘g‘ri keladi. Angliyada “ Kembridj Qadimgi tarixi ” seriyasi chop etilib (I-XI tomlari, 1928- 1938-yillarda chop etildi), nemis olimlari A.Erman va X.Tropye (1926-1931-y.) V tomli Misr lun'atini tuzdilar. A.Gardner III tomli “ Vilbur papimsi ” , “ Ramseslar davri ma’lumoti hujjatlari ” va “ Misr onomastikasi” asarlarini chop qiladi. Misrda asosiy arxeologik qazishmalami Yevropa va AQSH olimlari olib bordilar. Faqat XX asming 20-yillaridan boshlab, o‘zi misrlik bo‘lgan olimlar arxeologik qazishmalami boshladilar. Rus olimlari ham Misr tarixini o‘rganishda muhim o‘rin egallaydilar. V.G.Barskiy degan odam 1727—1730-yillarda bir necha sharq mamlakatlarini aylanib chiqqan, shunda Misrda ham bo‘lgan, Barskiy, Qohira, Rozelt va Iskandariyada bo‘lib, o‘zining “ Sayohat ” degan asarida u Iskandariyadagi vaqtlarda mashhur yodgorliklaridan birini mufassal tasvirlangan. Barskiy bu tasvirlaiga rasmlami ilova qilgan, muallif bu rasmlami shu qadar sinchiklab ishlaganki, unda yodgoriikdagi iyeroglifni yozuvchi o‘z zamonasiga ko‘ra juda aniq aks ettirgan. Mashhur ms olimlari V. To‘rayev, I. Nikolskiy, E. [ 3 ]

Avdiyev va boshqalar misrshunoslik fanini rivojlantirishda muhim o‘rin egallaydilar. Misr arxeologiyasi. XIX asr boshigacha Qadimgi Misr madaniyati va tarixi bilan hech kim shug‘ullanmadi. Misr yozuvi unitilgan edi. Faqat XIX asr boshlarida fransuz olimlari 1809— 1828-yillari 48 tomli “Misr tasviri” nomli kitobni nashr etdilar. 1822 - yili Jak Fransua Shampoon qadimgi misr yozuvini o'qidi. Shampolon misrshunoslik asoslarini yaratgan olim hisoblanadi. Nemis olimlari Lepsius va Brugsh “Misr xronologiyasi”,”Misr fir’avnlari to‘g‘risida kitob” asarlarini yaratdilar. XIX asming 80-yillaridan boshlab misrshunoslikda yangi bosqich boshlandi. Misrda asosiy arxeologik qazishmalami Yevropa va AQSH olimlari olib bordilar. Faqat XX asming 20-yillaridan boshlab, o‘zi misrlik bo‘lgan olimlar arxeologik qazishmalarni boshladilar. Rus olimlari ham Misr tarixini o'rganishda muhim o‘rin egallaydilar. V.G.Barskiy degan odam 1727—1730-yillarda bir necha sharq mamlakatlarini aylanib chiqqan, shunda Misrda ham bo'lgan, Barskiy, Qoxira, Rozelt va Iskandariyada bo‘lib, o'zining “ Sayohat ” degan asarida u Iskandariyadagi vaqtlarda mashhur yodgorliklaridan birini mufassal tasvirlangan. Barskiy bu tasvirlaiga rasmlarni ilova qilgan, muallif bu rasmlarni shu qadar sinchiklab ishlaganki, unda yodgorlikdagi iyeroglifni yozuvchi o‘z zamonasiga ko‘ra juda aniq aks ettirgan. Mashhur rus olimlari V. To‘rayev, I. Nikolskiy, E. Avdiyev va boshqalar misrshunoslik fanini rivojlantirishda muhim o‘rin egallaydilar. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsad va vazifasi Qadimgi Misrning tabiati, aholisi, ijtimoiy tuzumi, ilk davlatlarning tashkil toppish shart-sharoitlari, ilk davlatlarning tashkil topishi, Qadimgi Misr tarixining davrlashtirilishi kabi masalalarni umumiy jihatlarini tahlil qilishdir. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, 6 ta bob xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. [ 4 ]

I BOB. QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLAR TASHKIL TOPGUNIGACHA BO‘LGAN VAZIYAT I.1. Qadimgi Misrning geografik o‘rni va tabiati Qadimgi Misr hududi Afrikaning shimoli-sharqida joylashgan bo‘lib. iqlimi nisbatan issiq, sug‘orma dehqonchilikka qulay, Nil darvosi uni kesib o‘tadi. Mazkur daryoning uzunligi 6671 km. ni tashkil etadi. Daryo qirg‘oqlan turli joylaida o‘rtacha 10-20 kilometrga yaqin vodiylarni tashkil qilgan. To‘yingan unumdor tuprtxj Afrikaning ekvatorial qismidan shiddatli Nil to‘lqinlari orqali shimolga oqizib chiqai'iladi. Sungra Misr hududida mavsumiy toshqin (odatda iyundan noyabr oyigacha) oqibatida daryo qirg‘oqlarida tinib hosildor vodiylami tashkil qilgan. Shimolda Nil irmoqlarga bo‘linib, Deltani (uchburchak) tashkil qilgan va 0‘rtayer dengiziga quyilgan. Ushbu dengizni qadimgi misrliklar “Uadj- Ur” (Buyuk yashillik) deb ataganlar Qadimda Nil deltasida botqoqliklar ko‘p bo‘tgan. G‘arbda Misr, Liviya cho‘llari, shimoli-sharqda Yaqin Sharq hududi va janubda Nubiya (Shimoliy Sudan) bilan o‘ratgan. Sharqiy qirg‘oqlan Qizil dengizga tutashgan, uni qadimda misrliklar “She-Iaru"(Iaru ko‘li) deb nomlaganlar. Qizil dengiz qirg‘oqlarini “Ta-Nuter” sifatida tilga olganlar, Misr zamini mis, oltin, qo‘rg‘oshin va yarim qimmatbaho ma’danlariga boy maskan hisoblangan. Misni asosan Sinay yarimorolidan qazib olganlar va tosh bilan birga ziroatchilik va chorvachilikda keng qo‘llashgan. Ohaktosh, granit va kvars Misrda ko‘p uchragan. Ma’danga boy rudalar Ва r ка tog‘idan qazib olingan. Misr iqlimi nisbatan mo‘tadil bulganligi va Yaqin Sharq iqlimiga yaqin ekanligini olimlar (L. S. Berg va K. V. Butser) ta’kidlab o‘tganlar. Ni) qirg‘oqlari qamish, papirus va boshqa o‘t-o‘lanlar bilan qoplangan edi. Daryoda ko‘plab baliq turlari mavjud boiib, baliqchilikka qulay hisoblangan. Barakali daryo bo‘ylarida o‘rdak, g‘oz, ibis va boshqa qushlar ko‘p uchragan, Umundor tuproqda bug‘doy, arpa, tarvuz, qovun, va turli xil sabzavotlar(piyoz, bodring, sarimsoq, sabzi va boshqalar) yaxshi [ 5 ]

Похожие

QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLARNING TASHKIL
QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLAR
XRISTIANLIKNING PAYDO BO‘LISHI VA TARQALISHI
QADIMGI MESOPATAMIYADA ILK DAVLATCHILIK
Qadimgi Italiya va ilk Rim respublikasi