Mavzu: Qadimgi Italiya va ilk Rim respublikasi Reja Kirish I.Bob. Qadimgi Rim tarixiga kirish 1.1. Qadimgi Italiya haqida manbalar 1.2. Qadimgi Italiyaning geografik joylashuvi va aholisi II.Bob. Qadimgi Italiya va ilk rim respublikasining vujudga kelishi 2.1. Qadimgi Etrusklar jamiyati va madaniyati 2.2. Qadimgi Rim podsholigi 2.3. Rim respublikasining tashkil topishi. 2.4. Rimda plebeylar va patritsiylar o‘rtasidagi kurash va Italiyada Rim hukmronligining o‘rnatilishi. III.Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1

Kirish Qadimgi tarixchilar Rimning birinchi oltita shohini xayrixoh va adolatli hukmdorlar sifatida tasvirlashgan, ammo oxirgisi o'zidan oldingi Serviy Tulliusni o'ldirgan, qirollikni tortib olgan, Senatni dahshatga solgan va jamoat ishlari bilan oddiy xalqni ezgan zolim zolim sifatida tasvirlangan. U go'yo xalq qo'zg'oloni tufayli ag'darilgan bo'lib, fazilatli zodagon ayol Lukretsiya qirolning o'g'li tomonidan zo'rlangan. Tarquinius Superbus hukmronligi monarxiyadan respublikaga asosiy siyosiy o'tishni monarxiyadan tiraniyaga aristokratiyaga konstitutsiyaviy evolyutsiya bilan bog'liq bo'lgan yunon siyosiy nazariyasiga muvofiq tushuntirish uchun yunon tiraniyasining stereotipik shartlarida tasvirlangan. Bu tushuntirish keyingi rimliklarga despotizmning erkinlikka yo'l qo'yadigan vatanparvarlik haqidagi qoniqarli hikoyasini taqdim etdi. Biroq, bu, ehtimol, tarixiy emas va faqat Afinada zolimning ukasining o'ldirilishiga va zolimning oxir-oqibat qulashiga olib kelgan taniqli yunon hikoyasining Rimga moslashtirilgani. Qadimgi an'analarga ko'ra, rimliklar o'zlarining so'nggi, zolim podshohlarini quvib chiqarishlari bilanoq, Rimga etrusklarning Kluzium shahri qiroli Lars Porsenna hujum qilib, qamal qildi. Shaharni Tiber bo'ylab ko'prikni himoya qilish uchun o'z hayotini qurbon qilgan Horatius Kokls va Porsennaga o'z lagerida suiqasd uyushtirishga uringan Mucius Scaevola tomonidan jasorat bilan himoya qilindi. Amal qilishdan oldin hibsga olinganida, u o'z jasoratini ko'rsatib, o'ng qo'lini yaqin atrofdagi olovda ixtiyoriy ravishda yoqib yuborgan. Rimliklarning shunday qahramonligi natijasida Porsenna Rim bilan sulh tuzib, qo‘shinini olib chiqib ketishi kerak edi. Keng tarqalgan zamonaviy qarashlardan biri shundaki, Rimdagi monarxiya tasodifan harbiy mag'lubiyat va chet el aralashuvi tufayli tugatilgan. Bu nazariya Rimni miloddan avvalgi 6-asrdagi etrusklar tomonidan yuqori baholangan joy sifatida ko'radi, ular o'z kuchlari va ta'sirini Tiber bo'ylab Latiumga va hatto janubdan Kampaniyagacha kengaytirganlar. 6-asrning oxirlarida Rim rimliklarni mag lubiyatga uchratgan, shaharni egallab olgan va so nggi qirolini quvibʻ ʻ chiqargan Kluzium qiroli Porsennaga qarshi urushda qatnashgan bo lishi mumkin. ʻ Porsenna o'zini monarx sifatida ko'rsatishdan oldin, u Rimni qirolsiz qoldirib, chekinishga majbur bo'ldi. Aslida, Porsenna boshqa lotinlar va Kampaniya Kumae yunonlarining birlashgan kuchlari qo'lida jiddiy mag'lubiyatga uchragani ma'lum. Rimliklar Tarkinni surgundan hokimiyatga qaytarish o'rniga, qirollikni har yili saylanadigan ikkita magistratga almashtirdilar (dastlab pretorlar, keyinchalik konsullar deb ataladi). lk respublika davrida (miloddan avvalgi 509—280-yillar) Rim davlati hajmi va qudrati oshgani sayin, yangi idoralar va muassasalar yaratildi, eskilari esa davlatning o zgaruvchan harbiy, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy ehtiyojlariga ʻ 2

moslashtirildi. uning aholisi Annalistik an'anaga ko'ra, bu o'zgarishlar va yangiliklarning barchasi ikki ijtimoiy tuzum - patritsiylar va plebeylar o'rtasidagi siyosiy kurash natijasida yuzaga kelgan, bu respublikaning dastlabki yillarida boshlangan va 200 yildan ortiq davom etgan deb taxmin qilinadi. Dastlab, patritsiylar hokimiyat monopoliyasiga ega bo'lishlari kerak edi (konsullik, senat va barcha diniy idoralar), plebeylar esa majlislarda ovoz berish huquqidan boshqa hech narsadan bosh tortdilar. Ammo kurash davomida plebeylar siyosiy tashviqot va qarama-qarshilik orqali asta-sekin patrisiylardan yon olishdi va oxir-oqibat ular bilan huquqiy tenglikka erishdilar deb hisoblar edi. Shunday qilib, Livi kabi qadimgi tarixchilar ilk Rimning ichki siyosiy rivojlanishining barcha tomonlarini yagona barqaror ijtimoiy harakat nuqtai nazaridan tushuntirdilar. An'anaga ko'ra, patritsiylar va plebeylar o'rtasidagi farq Rimning o'zi kabi qadimgi va Romul tomonidan o'rnatilgan. Haqiqiy tarixiy tanishish va bu farqni tushuntirish haligacha Rim tarixining eng katta hal qilinmagan muammosini tashkil etadi. Tafovut o'rta va kech respublika davrida mavjud edi, ammo zamonaviy olimlar uning qachon va qanday paydo bo'lganligi haqida bir xil fikrda emaslar. Ular respublikaning ilk davrida paydo bo'lgan va asta-sekin rivojlangan deb o'ylashga moyil bo'ladilar. O'rta va kech respublika davriga kelib, u asosan ma'nosiz edi. O'sha paytda atigi o'nga yaqin Rim oilalari patrisiy, qolganlari esa plebey edi. Patrisiy va plebey oilalari zodagonlarni tashkil qilgan, ular oddiygina konsullarning barcha avlodlaridan iborat edi. Shuning uchun "patritsian" atamasi "zodagonlar" bilan sinonim emas edi va uni chalkashtirib yubormaslik kerak: patritsiylar o'rta va kechki respublikaning Rim zodagonlarining faqat bir qismini tashkil qilganlar. Keyingi davrlardagi patritsiylar va plebeylar o'rtasidagi yagona farq shundaki, har bir guruh ma'lum bir kichik lavozimlarni egallashga haqli yoki undan mahrum edi. Livining ilk respublika haqidagi hikoyasidagi nomuvofiqliklar, nomuvofiqliklar va mantiqiy xatolar shuni ko'rsatadiki, annalistik an'ananing buyruqlar kurashi tezisi yagona sababga ega bo'lmagan juda murakkab voqealar seriyasini qo'pol ravishda soddalashtirishdir. Albatta, keskinliklar mavjud edi; hech bir davlat 200 yillik tarixni ma'lum darajada ijtimoiy ziddiyat va iqtisodiy tartibsizliklarsiz boshdan kechira olmaydi. Darhaqiqat, huquqiy manbalar shuni ko'rsatadiki, Rimning boshida qarz qonuni juda qattiq bo'lgan va ba'zida juda ko'p qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. Ilk Rimning ichki siyosiy rivojlanishining barcha jihatlari bir sababdan kelib chiqqanligiga ishonish mumkin emas. Dastlabki hujjatlar, agar mavjud bo'lsa, keyingi annalist tarixchilarga ma'lum bir idora yaratilgani yoki qandaydir qonun qabul qilinganligidan ko'ra ko'proq ma'lumot 3

bergan bo'lardi. 1 Sabab-oqibatni tushuntirish faqat folklor yoki tarixchining o'zi tasavvuriga ko'ra berilishi mumkin edi, ularning hech biriga tayanib bo'lmaydi. Livining dastlabki respublika siyosiy inqirozlari haqidagi ta'riflari kechki respublikaning siyosiy ritorikasi va taktikasini ko'rsatadi va shuning uchun asossiz ishonib bo'lmaydi. Masalan, erta respublika agrar qonunchiligi kech respublika terminlarida bayon qilingan. Plebey tribunalari va Senat o'rtasidagi dastlabki respublika mojarolari ham xuddi shunday kech respublikaning Optimatlari va Populares siyosatidan keyin shakllangan. Shuning uchun dastlabki Rimning ichki rivojlanishini o'rganishda ehtiyot bo'lish kerak. Qadimgi an'analarda qayd etilgan ko'plab asosiy yangiliklarni qabul qilish mumkin, ammo bu faktlarning qadimiy talqini shubhasiz qolishi mumkin emas. Keyingi rimliklar qirollikning bekor qilinishi va uning o rniga konsullikʻ o rnatilishini respublikaning boshlanishi deb hisoblashgan. Bundan buyon ʻ qirolning diniy vazifalarini umrbod bu lavozimni egallagan ruhoniy-qirol (rex sacrorum) bajaradi. Qirolning harbiy kuchi (imperium) konsul deb ataladigan har yili saylanadigan ikkita magistratga berilgan. Ular har doim respublikaning bosh magistraturasi sifatida qabul qilingan, shuning uchun har bir juftning ismlari tanishish maqsadida ularning lavozim yiliga berilgan. Shunday qilib, bu nomlar to'g'risida sinchkovlik bilan qayd etilgan bo'lib, ular keyinchalik respublikaning qadimiy tarixi uchun xronologik asos bo'lgan. Konsullar, birinchi navbatda, urushda Rim qo'shinlarini boshqargan generallar edi. Shuning uchun ular asrlar assambleyasi tomonidan saylangan, ya'ni Rim armiyasi ovoz beruvchi organga tuzilgan. Ikki konsul teng kuchga ega edi. Bunday kollegiallik deyarli barcha Rim davlat idoralari uchun asosiy edi; Bu hokimiyatni suiiste'mol qilish holatlarini tekshirish uchun xizmat qilgan, chunki bitta sudyaning harakatlariga uning hamkasbi to'sqinlik qilishi mumkin edi. I.Bob. 1.1. Qadimgi Italiya haqida manbalar 1 Аммиан Марцеллин. Римская история / Пер. Ю. А. Кулаковского, А. И. Сонни. — М. : АСТ : Ладомир, 2014. — 631 с 4

Qadimgi Rim tarixini an’anaviy xronologik chegarasi Rim shahrini barpo qilinishi 754—753-yillardan boshlanib, G'arbiy Rim imperiyasining qulashi 476- yil bilan tugallanadi. Rim tarixini o'rganishda turli xil manbalar: Rim va Yunon tarixchilarining asarlari, tabiiy, ilmiy va badiiy adabiyot, huquqiy yodgorliklar, arxeologiya, epigrafika, numizmatika va papirologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi. Qadimgi Rim tarixi bo'yicha moddiy manbalar xilma-xil bo'lib, Italiyaning paleolit va neolit davridan dalolat beradigan tosh qurollar, sopol idishlar, qoyatosh tasvirlari mavjud. Shimoliy va o'rta Italiyada etrusk madaniyatiga tegishli bo'lgan sog'onalar, uy- joy ibodatxona qoldiqlari topilgan. Rim shahrining o'zida palatin, eskvilin va boshqa tepaliklarda hamda forumda ko'p sonli qabrlar, ibodatxona poydevorlari, ona bo'rining jez haykali, Serviy tulliy davridagi shahar devori qoldiqlari qazib ochilgan. Italiyaning boshqa shaharlarida ko'p sonli arxeologik yodgorliklar mavjud. Jumladan, eramizning 79-yilida vulqon otilishi natijasida kul ostiga qolib ketgan Pompeya va Gerkulanum shaharlari arxeologlar tomonidan to'la qazib ochilgan. Bu shaharlardagi ko'chalar, uylar, ibodatxonalar to'laligicha saqlanib qolgan va eramizdan avvalgi birinchi ming yillikdan eramizning II asrigacha mavjud bo'lgan shahar me’morchiligi to'g'risida boy ma’lumotlar beradi. Moddiy madaniyat yodgorliklarida ba’zida yozuvlar ko'p bo'lgan. Qazib ochilgan inshootlardan etrusk, lotin, yunon yozuvlari topilgan. Bu yozuvlar bino devorlari, sopol idishlarda va toshlarga bitilgan. Rim tarixi bo'yicha eng qimmatli manbalardanf biri bu yozma adabiyotdir. Er. avv. Ill asrdan boshlanib Rim xalqaro siyosatda yetakchi rol o'ynashi bilan uning tarixi to'g'risida boy ma’lumotlar to'plana boshlandi. Er. avv. II asrda Polibiy kabi yunon yozuvchilarining asarlari Rim tarixini o'rganishda katta ahamiyatga ega bo'ldk Rimdagi fuqarolar urushi davri Gay Sallyustiy Krispning tarixiy monografiyalarida aks etdi. Rim respublikasini so'nggi davridagi yirik siyosiy arboblar Sitseron va Sezaming asarlari, ilk imperiya davrida Tit Liviyning Rim tarixi, eramizning I asrida Velley Patirkulning ham shu nomdagi asarlari yaratudi. Liviy tarixida Rimning ichki va tashqi siyosati, diniy hayoti to'g'risida boy ma’lumotlar berilgan. Velley Patirkulning/ikki jildli asartda Rim butun dunyo tarixi markazi sifatida tasvirlangan. Qadimgi Rim tarixi manbalari Er. avv . I asr so‘ngida Rimda yashagan yunon galikarnaslik Dionisiyning «Rim qadimiyatlari « nomli 20 kitobida Rimning ilk etnik, ijtimoiy-siyosiy, madaniy tarix batafsil tasvirlanadi. Bu kitoblardan 9 tasi to'la saqlanib qolgan bo'lib, er. avv. 442-yilgacha bo'lgan voqealar bayon qilinadi. Rim tarixshunosligining eng yirik vakili Tatsit (eramizning I asrining 2-yarmi, I asming boshlari) asarlarida eramizning I asridagi voqealar va Rim tarixiga oid 5