Rim Respublikasi inqirozi va Rim imperiyasi ilk davri Kirish Asosiy qism. I.Bob Rim respublikasining inqirozi I.1.Rim Respublikasining tushkunligi I.2.Sulla diktaturasining o rnatilishi ʻ I.3.Spartak boshchiligida qullar qo zg oloni ʻ ʻ II.Bob.Respublikaning qulashi va ilk imperiya davri haqida II.1.Pompeyning sharqqa yurishlari 1-triumvat 2-triumvat II.2..Yuliy Sezar diktaturasi II.3.Rimda ilk imperiya davri Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati ʻ .

Kurs ishining maqsadi : Zamonaviy Rim shahri hozirgi kunda Italiya Respublikasining poytaxti, G‘arbiy Yevropaning yirik shaharlaridan biridir. Lekin qadimgi davr uchun Rim mil.avv.VI asrda vujudga kelgan madaniylashgan davlat va jamiyatni bildiradigan tarixiy termin hisoblanadi. Dastlab Apennin yarimorolida yuzaga kelgan, keyinchalik butun 0‘rtayer dengizi havzasini egallagan “Qadimgi Rim” atamasi Rimda sivilizatsiya boshlangan davr bilan bog'liq. Lekin undan oldin esa rimlik yoki italyan bo‘lmagan markazlar, ya’ni Sitsiliya va Janubiy Italiya hududlaridagi, etrusk shaharlarida sivilizatsiyalarning vujudga kelishi mil. avv. VIII-VI asrlarga to‘g‘ri keladi. Apennin yarimoroli o‘zining ko‘rinishi bilan etikchani eslatadi. Uning geologik davomiyligi Sitsiliya oroli, Italiyadan 3 kilometrlik Messin quruqligidan ajralib chiqish bilan bogiiq. Sitsiliyaning shimolida kichkina Lipar (Eoliya) orolchasi joylashgan. Kurs ishining vazifasi: Italiyaning g‘arbiy qirg‘og‘ida Sardiniya va Korsika orollari, qirg‘oqqa yaqin joyda Elba va Kapri orollari joylashgan. Uning hamma tarafida Tirren dengizi to‘lqinlanib, janub tarafdan Ioniya, sharqdan Adriatika dengizi suvlari yuvib turadi. Italiyaning Tirren dengizidan ajralgan va janubiy hududlarida dengizchilik rivoj topgan. Sharqiy qirg‘oq liniyasi dengizdan ajralgan bo‘lib, bu yerda dengizchilik bilan shug‘ullanish noqulaylik tug‘diradi. Italiyaning shimolida mustahkam Alp tog‘lari qad rostlagan, markazda uncha baland bo‘lmagan yosh Apennin tog‘i, harakatdagi Vezuviy vulqoni bo‘lgan. Italiyaning maydoni va hududlari Yunonistonga o‘xshaydi. Farqli tomonlari Etruriya va uning qizil yerlari, Kampaniya va uning bir qismi hisoblangan Latsiyaning vulqonli tuprog‘i, Apuliyaning qora yerlaridir. Italiya Yunonistonga qaraganda suv resurslariga boy. Yirik suv tarmoqlaridan biri - Padus bo‘lib, o‘z suvini Adriatika dengiziga quyib, tarmoqlanadi. Padusning irmoqlari chapdan Titsin, katta va kichik Duriya, o‘ng tarafdan 211 Trebiya va Parmadir. Bu daryolar havzasida juda ko‘plab o‘tloqlar mavjud. Adriatika o‘z suvini Rubikon, Metavr, Aufid daryosiga etkazadi. Tirren dengiziga Amo, Tibr, Liris, Voltum daryolari o‘z suvlarini quyadi. Apennin tog'idagi qorlaming erishi bilan uncha katta bo‘lmagan yuqoridagi daryolar toshib, aholiga ko‘p talofotlar yetkazgan. Toskaniya va Pompiniyada botqoqlar bo‘lib, ulardan o‘tish aholi uchun qiyinchilik tug‘dirgan. Italiyada к о'liar ham anchagina. Masalan: Alp tog‘lari etagida Verban(Major), Benak(Garda), Etruriyada Trazmimin, Latsiyada Regil, Alban, Samniyada Futsin ko‘li mavjud.

Kurs ishining dolzarbligi. Miloddan avvalgi I mingy illik o‘rtalarigacha Italiyada iqlim salqin va nam bo‘lgan, shimoliy hududlarda deyarli hayot bo‘lmagan-o‘lik hududlar hisoblangan. Italiyaning qolgan hududlari esa subtropik iqlimga ega bo‘lib, janubda qor juda kamdan-kam yoqqan. Italiyaning o‘simlik dunyosi juda boy bo‘lgan. Alpning 1700 metr balandlikdagi qismlarida ninabargli daraxtlar: qarag‘ay, archalar, Markaziy Italiyada esa sarv, qayinlar, janubda hamisha ko‘m-ko‘k tusga ega bo‘lgan ulkan daraxtlar bo‘lgan. Qadimgi davrda Italiyada nok, olma, uzum yetishtirilgan, janubda esa bodom va anor parvarish qilingan. Dehqonlar bug‘doy, arpa, polba va boshqa donli ekinlami yetishtirishgan. Tomorqa dehqonchiligida esa asosan yuqorida ta’kidlanganidek, dukkakli ekinlar etishtirilgan. 0 ‘rmonlarda bo‘ri, ayiq, quyonlar, tog‘li joylarda ohular yurgan. Manbalarga ko‘ra Italiyaning nomi “Vitulus” - “buqa”, “buqacha” so‘zidan olingan, boshqa bir variantga ko‘ra Bovian shalirining nomlanishi shu yerdan olingan. Dengizlar ham baliq va mollyuskalarga boy bo‘lgan. Tarent ko'rfazida chig‘anoqlardan marvaridlar olingan. Foydali qazilmalaming turli xillari bo‘lib, temir va mis Ilva oroli va Janubiy Etruriyadan, kumush Bruttiyadan, oltin Alpdan, qurilish toshlari va marmar Apennindan, Kampaniyadan esa tuz va soz tuproq olingan.

I.BOB.Rim respublikasining inqirozi I.1.Rim Respublikasining tushkunligi Rim respublikasi o‘z hududini kengaytirib borgan sari boshqaruvning respublika shakli shuncha beqaror bo‘ lib boraverdi. Oxir-oqibatda respublika shakli o‘z o‘mini Rimda diktatorlar tomonidan boshqariladigan qudratli imperiyalarga bo‘shatib berdi. Boylik va Rim chegaralarining kengayishi ko‘plab muammolami keltirib chiqardi. Eng jiddiy norozilik jamiyatning quyi tabaqalari orasida o‘sib bordi va harbiy buyurtmalarda ham pasayish boshlandi. Bu muammolar respublikani larzaga kelishiga va yangi siyosiy tuzumni vujudga kelishiga olib keldi. Rim rivojlangani sari boylar va kambag‘allar orasidagi farq yana ham kengayib bordi. Rimning ko‘plab yirik yer egalari farovon sharoitlarda yashashardi. Turli xil urushlar davomida egallangan xalqlarga mansub bo‘lgan minglab kishilar shunday sharoitlarda 241 ishlashga majbur bo‘lganlar. Mil. avv. 100-yilga kelib qulga aylantirilgan fuqarolar Rim aholisining 1/3 qismini tashkil qilar edi. Mayda dehqonlar qullar mehnatidan foydalanadigan katta imkoniyatga ega bo’lgan kishilar bilan raqobatlashishga majbur boiardilar. Ulaming katta qismi o‘ z yerlarini boy yer egalariga sotdilar va uysiz, ishsizga aylanadilar. Katta qismi qishloq joylarda qolganlar va mavsumiy ishchilar sifatida ishlay boshladilar. Ba’zilari Rimga va boshqa shaharlarga ish qidirib ketadi. Ular Rim jamiyatining to‘rtdan bir qismini tashkil qiladigan shahar kambag‘allari toifasiga qo‘shiladilar. Ikki aka-ukalar Tiberiy va Gay Grakxlar Rim kambag‘ allariga yordam berish uchun harakat qildilar. Qullaming dahshatli harakatlari va Ispaniyadagi harbiy muvaffaqiyatsizliklar Rim davlatining kuchsizlanganini ko‘rsatdi. Nobiletetning nazoratsiz yakka hukmronligi erkin aholining katta qatlamini tashkil qilgan mayda yer egalarining xonavayron boiishi jamiyatda o‘tkir norozilik kayfiyatini vujudga keltirib, davlat tuzumi va boshqaruvini sog’lomlashtirish, 1 “Qadimgi dunyo tarixi“ R.Rajabov.2009 ,350 bet 2 “ Jahon Tarixi (Qadimgi sharq, Yunoniston va Rim tarixi) D.Urakov 2020.241 bet

jamiyatdagi birlikni mustahkamlash, tashqi siyosatni kuchaytirish borasidagi islohatlar o‘tkazishni talab qildi. Dastlab xalq tribuni Tiberiy Simproniy Grakx tamonidan mil.avv. 133-yili qonun loyihasi tayyorlandi. Tiberiy Simproniy Grakx ( mil.avv. 162-133 -yy) Rimning taniqli urug1 nobilitetlaridan biri edi. Tiberiyning fikricha radikal islohatlar o‘tkazish zarur bo’lib, ular Rim hukmronligini mustahkamlash, ichki va tashqi dushmanlarga qarshi tura oladigan jamiyatning-tayanch kuchini yaratishdan iborat edi. Tiberiyning bu intilishlari Rim nobilitetlari - mil. avv. 133-yilgacha konsul bolgan Appiy Klavdiy, Mutsiy Sevola, Lutsiniy Krasslar tomonidan qoilab-quvvatlangan. Tiberiyning qarashlariga ko‘ ra, Rim hukmdorligining qulashini asosiy sababi mayda yer egalarining qashshoqlashuvi bo’lgan. Tiberiy bu jarayonni to‘xtatish uchun agrar islohot o‘tkazishni zarur deb topdi. Bundan oldin ham agrar islohot haqida bir qancha g‘oyalar mavjud boigan. Masalan, mil. aw . II asr o‘ rtalarida Mark Porsiy Katon agrar islohot o ‘tkazish taklifi bilan chiqqan edi. Mil. aw . 141-yilda Gay Liliy ma’ suliyatli qonun loyihasini tayyorlagan ham edi. Ammo o ‘ shanda agrar islohatga qarshi yirik yer egalari va quldorlardan iborat qarshilik kuchlari vujudga kelib, ulaming ta’ siri ostida Liliy yer islohati haqidagi 242 taklifini xalq yig‘ ilishiga kirita olmadi. Bu harakati uchun nobilitet o ‘rtasida ” Dono” degan laqabga sazovor bo‘ ldi. Mil.avv. 134-yil dekabrda Tiberiy xalq tribuni vazifasini bajaruvchi lavozimiga ko‘tarildi. Tez orada u agrar islohot haqidagi qonun loyihasini xalq muhokamasiga qo‘ ydi. Qonun loyihasida yer egaligining miqdorini cheklash, davlatdan fuqarolaming yerlarini ijaraga olish tizimini y o‘ lga qo‘ yishni belgilar edi. Ijaraga yer olish normasi shudgor qilinadigan 500 yugerni olish, agar dehqonning voyaga yetgan o ‘ g‘ illari bo‘ lsa ular uchun ham 250 yugerdan ijaraga olish mumkin bo‘ ladigan bo‘ ldi. Bir oila 1000 yugerdan ko‘p yer bilan shug‘ ullanishi mumkin emas edi. Agar yer qo'yilgan normadan ko‘payib ketsa davlatga qaytarilishi nazarda tutildi. Tortib olingan yerlardan davlatning yangi yer fondlari shakllantirilib, ular ham o‘z navbatida 30 yugerdan kichik uchastkalarga bo‘ linib, yersiz va kam yerli fuqarolarga bo‘ lib beriladi. Ushbu yer uchastkalarini olgan Rim fuqarolari uncha katta bo‘lmagan davlat solig‘ ini to‘ lashi kerak bo‘ lgan, ushbu yerni sotish va birovga hadya qilish huquqiga ega bo‘lmagan. 1 “Qadimgi dunyo tarixi“ R.Rajabov 2009. 351 bet 2 “ Jahon Tarixi (Qadimgi sharq, Yunoniston va Rim tarixi) D.Urakov 2020. 242 bet