QADIMGI RIM TARIXI MANBALARINING TASNIFI VA XUSUSIYATLARI
![Lotin tilidagi birinchi tarixiy asarlarni mil.avv.234-149 yillarda yashagan
Mark Portsiy Katon yozgan. U mashhur davlat arbobi, tarixchi va notiq bo'lgan
Katonning «Boshlang’ichlar» nomi bilan yozgan yetti kitobdan iborat tarixiy
asarlaridan parchalar saqlanib qolgan. Katon har bir Italiya davlatining qayerdan
kelib chiqqanligini ta'riflab bergan, u voqea va hodisalarni yilma- yil
tasvirlamagan. Shuningdek lashkarboshilar, davlat arboblari nomini tilga olmagan.
Siseron: Gretsiya va Rim tarixida Katon bilmagan biron- bir «voqeani topish
qiyin» deb yozgan. Kichik yilnomachilar deb nom olgan. Lutsiy Seliy, Antipatr,
Semproniy Azellionlarning asarlar tarixiy qimmatga ega, lekin ular xatolarga ham
yo'l qo'yganlar. Mil.avv. II asrda Polibiy «Umumiy tarix»ni yozgan, unda mil.avv.
264-146 yillardagi voqealar bayon qilingan.
Miloddan avvalgi I asr respublikaning qulashi va imperiyaning barpo bo'lish
davridir. Bu davrning manbalari Mark Tulliy Siseron, Gay Yuliy Sezar, Gay Krisp
Sallyustiylarning asarlaridir 2
.
Siyosiy arbob, ajoyib notiq, yurist, adib bo'lishi Sitseron asarlari mil.avv. I asr
tarixini o'rganishda g'oyat zo'r qimmatga ega.U nutqlar, xatlar, falsafa va tarixdan
traktatlar qoldirgan.
Gay Krisp Sallyustiy Sezar tarafdori bo'lib, uning konsulligida bir qancha
muhim lavozimlarda ishlagan. Uning «Sezarcha xat», «Katilina fitnasi», «Yug'urta
urushi» , «Tarix» asarlari bor. Mil. avv. I asrda (100-44 yy) yashagan va shu
davrning eng yorqin siyosiy arboblaridan biri bo'lgan Gay Yuliy Sezarning Gall
urushlari haqidagi yozmalar» «Grajdanlar urushi haqidagi yozmalar», shuningdek
mualliflari noma'lum bo'lgan «Aleksandriya urushi» , «Afrika urushi» , «Ispaniya
urushi» kabi asarlar Sezar asarlarining davomidir. Yuqorida nomlari aytilgan
kitoblarda mil. avv. I asrdagi Rim tarixiga tegishli siyosiy voqealar yoritib
berilgan.
Tit Liviy «Shahar bino bo'lishidan boshlab Rim tarixi» asari 142 kitobdan
iborat bo'lib, 38 tasi saqlanib qolgan Yunon yozuvchilari Diodor Sitsiliyskiyning
40 kitobdan iborat «Tarixiy kutubxona» asarining XI-XX jildlari, Dionisiy
Galikarnasskiyning «Qadimgi Rim yodgorliklari» nomli asari 20 ta kitobdan 10
tasi saqlanib qolgan Rim adibi Mark Terentsiy Varron (mil.avv. 116-27 yy.)ning
«Qadimgi yodgorliklari» ensiklopedik xarakterga ega.
Iosif Flaviy yunon tilida «Yahudiylar urushi tarixi», «Tarjimai hol»,
«Yahudiylar arxeologiyasi» asarlarini yaratgan, ularda o'z vatani yahudiyaning
ellinistik va Rim davri tarixini yoritgan [2, 18].
Korneliy Tatsit (milodiy 54-120 yy.) mashhur tarixchidir. Uning «Tarixlar»,
«Yilnomalar», «Germaniya» kabi asarlari nihoyatda qimmatli asarlardir. Svetoniy
Tankvilla asarlari Tatsit asarlariga qo'shimchadir (asari «O'n ikki Sezarning hayot
qissasi»). 155-235 yillarda yashagan Dion Kassiyning «Rim tarixi» asarida
6](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_6.png)
![norozi bo`lgan Rim Yangi Karfagenga elchilar yuborib, Gannibalni Rim qo`liga
topshirishni talab qiladi. 4
Miloddan avvalgi 218 yilning bahorida Gannibal o`z qo`shinlari va jangovar
fillari bilan Yangi Karfagendan yo`lga chiqadi. U Pireney tog`laridan o`tib,
gallarning ba'zi qabilalari bilan jang qilib. Alp tog`lari etaklariga yetib boradi.
Gannibal juda og`ir mashaqqatlar bilan 33 kun deganda Alpning qorli tog`larida
oshib o`tib, Shimoliy Italiya tomon harakat qiladi. Qorli dovondan o`tish og`ir
bo`lib, askarlar tog`ning tikka va tog` so`qmoqlaridan o`rmalab borganlar.
Muzlagan sirg`anchiq yo`llaridan borayotgan jangchilar, otlar va fillarning
ko`pchiligi tubsiz jarga qulab halok bo`lgan. Tog` so`qmoqlaridan charchab,
holdan toygan qo`shin Shimoliy Italiyaga yetib kelganda Gannibalning 20 ming
piyoda va 6 ming otliq askari, oz sonli fillari qolgan edi. Lekin kelt qabilalari
Gannibalga kelib qo`shilib, unga bir oz madad beradilar. Gannibal Shimoliy
Italiyada turgan Rim qo`shinlarini navbatma-navbat tor-mor qilib, janub tomon
qo`shin tortadi [3, 14].
1.2. Qadimgi Rim tarixi bo’yicha ma’lumot beruvchi qadimgi manbalar
Miloddan avvalgi 217 yilda Rimliklar Etruriyadagi Arrisiy shahri yonida
Gannibalning yo`lini to`sganlar. Lekin Gannibal qo`shinlari rimliklar kutmagan
botqoqlikdan kun davomida kechib o`tib, ularning orqa tomonida paydo
bo`lganlar. Kechib o`tish vaqtida Gannibal ko`zidan ajralagan, u minib yurgan
yagona fil ham halok bo`lgan. Gannibal qo`shinlari Rim qo`shinlariga orqa
tomonidan hujum qilib, Traziman ko`li yonida Rim qo`shinlarining ko`p qismini
qirib tashlaganlar. Bu qiyinchiliklardan so'ng Gannibal Flaminiy armiyasining orqa
tomoniga o'tib olgan. Unga uch tomondan hujum boshlab, qirib tashlagan. Konsul
jang boshlagan paytidayoq halok bo'lgan. Asirlarni Gannibal qo'yib yuborgan.
Rimliklar Gannibalning Rimga bostirib kirishidan qo'rqqanlar, Senat diktator
saylashga qaror qilgan. Senator Kvint Fabiy Maksim diktator qilib saylangan. U
Kunktator (Sustkash)degan laqab olgan, chunki asta- sekin harakat qilish
taktikasini tutgan, qat'iy janglardan bo'yin tovlagan. Keyin saylangan konsul
Emiliy Pavel diktator Fabiy Maksimning taktikasini to'g'ri deb topgan. Ikkinchi
konsul Terensiy Vorron esa qat'iy harakat tarafdori bo'lgan.
Miloddan avvalgi 216 yilda Gannibal rimliklarning ayrim hujumlarini qaytarib,
Rimni chetlab o`tib, Janubiy Italiyaga yo`l olgan. Chunki Gannibal u yerda janubiy
Italiya aholisidan va Karfagenda madad olishi mumkin edi. U o`tish davrida
rimliklarning ko`plab qishloqlarini vayron qilgan. Gannibal Rimga dushman, tobe
qabilalarni o`ziga og`dirib olishni ko`zda tutib, ularni o`ldirmaslik haqida buyruq
beradi. Miloddan avvalgi 216 yili Gannibal qo`shinlari Italiya janubidagi Kanna
qishlog`iga kirib kelganida uning 40 ming piyoda jangchisi va 10 mingga yaqin
otliq askarlari bor edi. Rim qo`shinida esa 80 ming piyoda va 6 ming otliq jangchi
8](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_8.png)
![o’rnatilishi.Miloddan avvalgi VI-III asrlarda Rim va Italiya. Plebey va patritsiylar
o’rtasidagi kurash sabablari, asosiy bosqichlari va natijalari. Miloddan avvalgi IV-
III asrlarda Rimda davlat tuzilishi. Rim tomonidan Italiyaning istilo etilishi. Rim-
Italiya ittifoqi. Uning tarkibi. Rim madaniyati [4, 19].
Qadimgi Rim tarixi bo’yicha muhim ma’lumotlar yunon mualliflari: Plutarx,
Appian(II asr), Dion Kassiy (III asr) asarlarida mavjud. Bundan tashqari tarixiy
voqealarni borishini tiklash uchun Askoniy Pidian (eramizning I asri), Lutsiy
Anney Flor (II asr) Evtropiy (IV asr) kabi imperiya davri yozuvchilarining yirik
asarlari, har xil kompendiyalar, yozuvchilarning yirik asarlari, xronografiyalar va
obzorlarni ko’rsatish mumkin. Rim shahrining arxeologik yodgorliklari alohida
ahamiyatga ega. Bu yerdan topilgan qabrlar, uy – joylar, jamoat binolari, mudofaa
devorlari, Rim forumi, suv quvurlari muhim arxeologik manba bo’lib xizmat qildi.
Italiyalik arxeologlar hozirgi kungacha bu yodgorliklarni tarixiy-madaniy jihatdan
to’la tadqiq qilib, Rim tarixini qayta tiklashda ilmiy jihatdan qimmatli bo’lgan 100
ga yaqin tadqiqotlarni e’lon qildilar. 4
Rimning etrusklar davri, respublika imperiya davrlari, diniy hayoti bo’yicha
qimmatli ma’lumotlar qadimgi kohinlar kollegiya jadvallari, qabrtosh yozuvlari,
nasroniy dini kitoblari, nasroniy tarixchilarning asarlari orqali bilish olish mumkin.
Rim davlatiga oid davlat aktlari, senat qarorlari, va sud hujjatlari Rim kalendari
kabi tarixiy hujjatlar mavjud. Rim mifologiyasi, falsafa, adabiyot, komediya kabi
yozma yodgorliklari bizgacha juda katta miqyosda yetib kelgan. Shu bilan birga
Rim imperiyasi qaramog’ida bo’lgan Italiyadan tashqari Yevropaning boshqa
hududlarida, Osiyo, Afrikada ko’p miqdorda memoriy inshootlar: saroy-
ibodatxona, mudofaa inshootlari qoldiqlari, ko’priklar, portlar saqlanib qolgan.
Rivoyatlarga ko’ra Rim shahriga er. avv. 753-yil 21-aprelda asos solingan.
“Qadimgi Rim" tushunchasi o’n ikki asrdan ortiqroq tarixni o’z ichiga olgan (er.
avv. 753-yil 21-apreldan boshlanib, eramizning 476-yil 23-avgustida G’arbiy Rim
imperiyasining halokati bilan tugallandi) davlat jamiyat va sivilizatsiyani o’z
ichiga oladi. Boshida uncha katta polis bo’lmagan Rim er. avv. 265-yilga kelib,
butun Italiyani o’ziga bo’ysundirdi, er. avv. II asr o’rtalarida eng qudratli
o’rtayerdengizi davlatiga aylandi. Eramizning I-II asrlariga kelib, O’rta yer dengizi
qadimgi sivilizatsiyalarini ulkan madaniy merosini o’zlashtirgan bepoyon imperiya
bo’ldi. Jahon tarixida antik madaniyatning buyuk yutuqlarini qabul qilgan,
o’zlashtirgan va keyingi avlodlarga yetkazgan davlat va jamiyat sifatida Qadimgi
Rimning muhim o’rni belgilanadi. Qadimgi Rim davlati va jamiyati tarixi uzluksiz
taraqqiyot jarayonida bo’lgan iqtisodiy-siyosiy, madaniy va ijtimoiy voqelikdir.
Rim tarixi uning taraqqiyotini belgilovchi tarixiy jarayonlarga ko’ra olti davrga
bo’linadi. Arxeologik qazishmalar Italiyada odamlar paleolit davrida joylashganini
4
Rajabov Q, Ko’rsatilgan asar, B. 91, 159-bet
10](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_10.png)
![tasdiqlaydi. Ular dastlab g’orlarda yashaganlar va ovchilik bilan shug’ullanganlar.
Er. avv. 1800 yillar atrofida Apennin yarim orollariga shimoldan yangi qabilalar
kelib o’rnashdilar. Ular bilan Terra – Marra (italyancha-“qora unumdor yer”)
dehqonchilik madaniyatini olib keldilar. Bu qabilalar suvdan ko’tarilgan ustunlarda
qurilgan yoki uylarda yashaganlar to’g’ridan – to’g’ri qirg’oqda qurilgan.
Keyinchalik bu madaniyatning vakillari latin, samnit, umbrlar qabilalariga bo’linib
ketdilar. Er. avv. 1000 yilliklar atrofida qabilalarning yangi to’lqini Villan
madaniyatini (Bolqoniya yaqinidagi joy nomi bo’yicha) olib keldilar. Bu
madaniyat vakillari o’lik mayitlarni gulxanda yoqib, kulini maxsus idishlarda
saqlar edilar. Er. avv. VIII asrda Italiyada ikki til guruhida so’zlaydigan latin –
sikull, sabin-umbrlar tashkil qildilar. Latinlar dastlab qadimgi Latsiya hududida
yashadilar. Umbrlar Tibrning yuqori qismida samnitlar togli Samnit viloyatida,
shimoliy Kampaniya, Apuliya, Lukaniya va Bruttiyada yashadilar. Volsklar tili
umbrlar va sabin qabilalariga yaqin bo’lgan Volsk hududida latinlardan janubda
yashadilar. Aterna daryosining so’l qirg’og’ida vestin va marusin qabilalari
joylashdilar. Ularning ijtimoiy munosabatlari mutlaqo ibtidoiy edi. Italiyaliklar
kelishigacha mamlakatni shimoli-g’arbidagi ligurlar italiyaliklar kelishigacha eng
qadimgi tub joy aholisi edi. Jez davri boshlarida kelgindi hind-yevropa qabilalari
ligurlarni Italiyaning shimoliy g’arbiga siqib chiqardilar. Italiyada joylashgan sikan
va sikunlar ham ibtidoiy hayot kechirar edilar. Ular dastlab Sitsiliyada yashar
edilar. Keyinchalik ularni Finikiya va yunon kolonistlari orol ichkarisiga siqib
chiqardilar. Bu davrda Italiya hududida finikiyaliklar va etrusklar qaram kishilar
mehnatidan foydalanib jamiyat taraqqiyotida yuqori darajaga erishganlar. Er. avv. I
ming yillikda yarim orolning aholisini asosiy qismini hind-yevropa qabilalari
bo’lgan italiklar, illiriyaliklar va yunonlar tashkil qildi [5, 18].
Yunonlar ilk bor Italiyaga er. avv. II ming yillikda paydo bo’ldilar. Er. avv.
VIII asrda Janubiy Italiya va Sitsiliyada ko’plab yunon koloniyalari barpo qilina
boshlandi. Janubiy Italiyada shunday koloniyalardan Lokri, Sibaris, Tarent va
Kroton, Sitsiliyada esa Sirakuza, Gela va Akragant koloniyalariga asos solindi.
Yunonlar dehqonchilik, chorvachilik va vositachi savdo bilan shug’ullandilar.
Yunon koloniyalarida savdo-hunarmandchilik, dehqonchilik gullab yashnadi. Bu
koloniyalar o’z ona vatanlari Bolqon Yunonistoni, Kichik Osiyo va boshqa
hududlar bilan faol savdo aloqalarini yo’lga qo’ydilar. Vaqt o’tishi bilan bu hudud
buyuk Yunoniston nomini oldi. Yunon koloniyalarida ijtimoiy-siyosiy hayot
keskin ziddiyatli edi. Yunonlarning ilg’or ijtimoiyiqtisodiy munosabatlari, polis
tuzumi, madaniy turmush tarzi mahalliy qabilalarni tarixiy taraqqiyot jarayoniga
ta’sir qilib, ularda ilk sinfiy jamiyat va davlat tashkilotini shakllanish jarayonini
tezlashtirdi. Tarentlik Liviy Andronik Rim adabiyotining asoschilaridan biri
hisoblanadi. Er. avv. I ming yillik o’rtalarida Po vodiysida kel`t qabilalri
11](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_11.png)
![2-BOB. QADIMGI RIM TARIXIGA DOIR ASOSIY MANBALARGA
TAHLILIY YONDASHUV
2.1. Qadimgi Rim tarixi bo’yicha umumiy ma’lumot
Qadimgi Rim tarixi ko'p asrlar davomida hayratlanarli va o'rganish mavzusi
bo'lib kelgan. Uning merosini butun Evropada uning me'morchiligi, tili, qonuni va
madaniyatida ko'rish mumkin. Ushbu insho qadimgi Rim tarixining asosiy
elementlarini va uning Evropaga ta'sirini ko'rib chiqadi. Qadimgi Rimni o'zining
tarixiy davriga ko'ra, taxminan uch davrga bo'lish mumkin: Rim podsholigi
(miloddan avvalgi 753-509), Rim respublikasi (miloddan avvalgi 509-27) va Rim
imperiyasi (miloddan avvalgi 27 - 476). Rim podsholigi davrida Rimda monarxiya
hukmronlik qilgan. Miloddan avvalgi 509-yilda respublika tashkil etilgan bo lib, uʻ
miloddan avvalgi 476-yilda Rim imperiyasi tugaguniga qadar davom etgan. Rim
respublikasi o'zining saylov tizimi bilan ajralib turardi, unda fuqarolar (odatda
badavlat kishilar) ularni vakillik qilish uchun mansabdor shaxslarni sayladilar.
Imperator Avgust hukmronligi bilan boshlangan Rim imperiyasi Rim tarixida
muhim burilish nuqtasi bo'ldi. Imperiya o'zining ulkan hududiy kengayishi va
hokimiyatning imperator qo'lida to'planishi bilan ajralib turardi [6, 22].
Qadimgi Rimning eng muhim meroslaridan biri bu uning me'morchiligidir.
Rim me'morchiligi o'zining ulug'vorligi, muhandislik qobiliyati va simmetriyasi
bilan mashhur. Kolizey, Panteon va suv o'tkazgichlari qadimgi Rimliklarning
arxitektura yutuqlaridan dalolat beruvchi bugungi kungacha saqlanib qolgan bir
nechta ajoyib inshootlardir. Qadimgi Rimning yana bir muhim merosi uning tilidir.
Qadimgi rimliklarning tili bo'lgan lotin ko'plab Yevropa tillari, jumladan, frantsuz,
italyan va ispan tillarining kashshofidir. Lotin tili butun Rim imperiyasida keng
tarqalgan bo'lib, u katolik cherkovining rasmiy tiliga aylandi, bu uning omon
qolishini ta'minlashga yordam berdi. Qadimgi Rimning huquqiy tizimi Evropaga
doimiy ta'sir ko'rsatgan yana bir merosdir. Rim huquqiy tizimi adolat, adolat va
qonuniylik tamoyillariga asoslangan edi. Ushbu tamoyillar Evropada keng qabul
qilingan qonunlar to'plamiga kodlangan. Kodifikatsiyalangan huquq tushunchasi
ilgari Yevropada hukmron bo‘lgan norasmiy, yozilmagan huquq tizimlaridan
sezilarli darajada chekinish edi. Xulosa qilib aytganda, qadimgi Rim tarixini
o‘rganish bizga Yevropaning madaniy, siyosiy va ijtimoiy asoslarini chuqur
tushunish imkonini beradi. Qadimgi Rimning infratuzilmasi, tili, huquqiy tizimi va
madaniy an'analari imperiya qulaganidan keyin ham asrlar o'tib Yevropaga ta'sir
qilishda davom etmoqda. Evropaning qadimiy tarixini o'rganish orqali biz
insoniyat tarixining boy gobelenlari va o'tmish tsivilizatsiyalarining abadiy
merosini qadrlaymiz.
Qadimgi Rim tarixini o'rganishga qo'shgan hissalari ko'rib chiqiladi. Ushbu
tadqiqot uchun Rim davrining uchta yirik tarixchisi tanlangan: Livi, Tatsit va
13](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_13.png)
![jamoalari ijtimoiy tarkibining o’zgarishi. Xristianlik dinining evolyutsiyasi va
uning imperator hokimiyati bilan munosabati. Yevropa qit'asidan ajratib turadi.
Yarim orolni ko'plab tog'lar bir necha qismlarga bo'lib turadi. Yarim orol tabiiy
jihatdan uch qismga bo'linadi [7, 20].
1. Shimoliy qismi – Alp bilan Anennin tog'lar oralig'idagi past tekistlikdir.
Shu pasttekstlikda Padus daryosi oqib o'tib, Adriatika dengiziga qo'yadi.
2. Markaziy qismi - uni shimol, sharq va janubi- sharqdan Apennin tog'lari
qurshab olgan. Bu tog'lar markaziy qismni o'z navbatida bir necha vodiylarga:
Arno daryosi vodiysi, Tibr daryosi vodiysi, Kampaniya pastteksliki Volturno
daryosi vodiysiga bo'lib turadi.
3. Apuliya pasttekisligi uchunchi qismidir. U yarim orolning janubiy- sharqiy
qismidan iborat. Apennin yarim orolining sharqiy qirg'og'i dengizchilikka noqulay,
biron bir orol yo'q. Sohil bo'yidagi barcha orollar yarim orolning g'arb tomonidir.
Sitsiliya, Korsika, Sardina, Kipr, Elba kabi orollari bor. Apennin yarim oroli
daryolari sersuv, lekin yozda qurib qoladi. Iqlimi har xil, qishda yomg'ir, hatto qor
ham yog'adi. Dengiz bo'yi rayonlarida qishda havo iliq, ammo yomg'ir ko'p
yog'adi. Yarim orolning ko'p qisimi qalin o'rmon bilan qoplangan.Dub, qarag'och,
qayin o'sgan. Olma, anor azaldan o'sgan, sarv, zaytun, palma, sitrus mevalari keyin
olib kelingan. Bug'u, tog' echkisi, cho'chqa, bo'ri, tulki va ko'plab parrandalar
yashagan. Arxaik davrdagi yunon madaniyatiga ega bo'lgan xususiyatlar Krit-
Mikena davriga va doriylarning istilolari (mil.av. XI-IX asrlar) davrigacha borib
taqaladi. Yunon dini Krit-Mikena zamonida va urug'doshlik tuzumi buzilayotgan
davrdayoq tarkib topa boshlaydi. Mil.av. VIII-VII asrlarda bu din tamomila rivoj
topgan. Bu antromorfizmdan, ya'ni insonni ilohiylashtirishdan, xudolarni
o'lmaydigan va abadiy yosh bo'lib turadigan kuchli, go'zal kiilar deb tasavvur
qilishdan iborat edi. Yunonlarning tasavvuriga ko'ra, olam avvalida Xaosdan iborat
bo'lgan. Yer-Geya va yer osti olami Tartar ham bo'lgan. Geyadan uning o'g'li Uran
- osmon xudosi kelib chiqqan. Uran bilan Geyadan titan Kronos tug'ilgan va o'z
otasi Uran hokimiyatini ag'darib tashlagan. Bular titanlar - katta xudolar ekan.
Kronosdan, Aid, Poseydon, Gestiya, Demetra, Gera va Zevs kabi kichik xudolar
kelib chiqqan. Zevs boshliq kichik xudolar - titanlarning hukmronligini ag'darib
tashlaganlar va olamni o'zlarini idora qila boshlaganlar. Zevs bosh xudo, xudolar
otasi, chaqmoq sochar hisoblangan. Osmon ma'budasi va nikoh homiysi Gera
uning xotini bo'lgan. Poseydon dengiz xudosi sifatida e'zozlangan. Demetra
hosildorlik va don ekinlari ma'budasi bo'lgan. Gestiya uy-ro'zg'or ma'budasi, Aid
yer osti olamining xudosi bo'lgan [8, 118] .
Ajoyib Parfenon ibodatxonasi ma'buda Afinaga bag'ishlangan. Hozirga qadar
ham u jahon me'morchiligining durdonasi hisoblanadi. Parfenonning ustunlari
doriycha uslubda bo'lsada, lekin butun binoning tarz-tarovati ioniycha uslubdadir.
15](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_15.png)
![yugurib ketayotgan Menada haykali hamda Tegeydagi fronton guruhiga oid
yarador jangchilarning ma'yus boqishlari mashhurdir. Afsuski, bu haykallar yaxshi
saqlanmagan. Mil.av. IV asrda yashagan Lisipp jismoniy va irodasi kuchli
kishilarni tasvirlagan. Uning “Gerakl”i va o'z badanini qashlag'ich bilan tozalovchi
“Apoksiomen”i ana shunday pahlavon kishilardir.
Qadimgi Yunoniston shunday madaniy qoidalar bo'lganki, bu qoidalar turli
shaharlarni bamisoli bir butun qilib bog'lagan va yunon elini birlashtirgan. Bolqon
yarim orolining shaharlari o'z bayramlari, o'yinlari, orakullari (valiylari) bilan
yunon elini birlashtiruvchi markazlar bo'lgan. Yunonistonda xudolarga atalgan
maxsus bayramlar mavjud bo'lgan, bu bayramlar faqat diniy xususiyatga ega
bo'lmagan, chunki bu bayramlarida sport musobaqalari, musiqa, qo'shiq va raqslar
ijro etilgan [9, 89]. Bu bayramlarga Yunonistonning hamma polislaridan odamlar
yig'ilib kelishgan. Pelaponnesdagi Argos shahrida Gera sharafiga, Afinada ma'buda
Afina sharafiga Panafeniya bayrami o'tkazilgan. Bu bayramlar chog'ida Afinaga
Yunonistonning turli shaharlaridan ko'p odamlar kelgan. Afinada ayollarning
namoyishlari, ayniqsa, shuhrat qozongan. Odatda ayollar uylaridagi maxsus
binolarda - chinekeyalarda o'tirganlar va deyarli hech joyga bormaganlar. Ammo
Panafeniya bayramlarida ayollar ma'buda Afina sharafiga bag'ishlangan tantanali
yurishda qatnashganlar. Ular bayram liboslariga yasanib, bemalol ko'chaga
chiqqanlar. Bu bayramlar tantanali suratda o'yin-kulgu bilan o'tkazilgan. Bu kuni
qo'shiqlar aytishganlar, davra olib raqsga tushganlar, laparlar aytganlar, oxirida
teatr tomoshalar qo'yib berilgan. Bayramlardan tashqari, yunonlarni umumyunon
musobaqalari birlashtirgan. Peloponnesdagi Olimpiyada o'tkizib kelingan olimp
o'yinlari, ayniqsa, mashhur bo'lgan. Bu o'yinlar xudolar otasi, chaqmoqsochar
Olimplik Zevs sharafiga o'tkazilgan. Olimpiyada Zevsning ibodatxonasi bo'lib, u
yerda Zevsning kattakon haykali turgan. Olimp o'yinlari har to'rt yildan bir marta
beshinchi yilga o'tar chog'ida boshlangan. Rivoyatlarga ko'ra, birinchi olimpiada
mil.av. 776 yilda o'tkazilgan. Qadimgi yunonlar keyinchalik o'z vaqt hisoblarini
olimpiadalar asosida yurgiza boshlaganlar. O'yinlar vaqtida unda hamma yunonlar
qatnasha olishi uchun urushlar to'xtatilgan. U chinakam tinchlik darakchisi bo'lgan.
Musobaqalarda yugurish, sakrash, disk irg'itish, aravachalarda ot choptirish va
ko'pgina gimnastika mashqlari o'tkazilgan. Bundan tashqari dramaturglar, shoirlar,
ashulachilar, sozandalar ham musobaqalashgan. Jismoniy mashqlarda erkaklar
ishtirok etgan, ayollardan faqat spartalik qizlar qatnashgan. Olimp o'yinlarining
g'oliblari oddiygina mukofot - muqaddas zaytun daraxti barglaridan to'qilgan
gulchambar olganlar. U oliy faxrli mukofot hisoblangan. G'alaba qilgan kishi izzat-
ikrom qilingan. Faqat o'zi emas, oilasi ham, tug'ilgan shahri ham ulug'langan. Ular
sharafiga she'rlar to'qilgan, qo'shiqlar aytilgan. Haykaltaroshlar ularning haykalini
yasashgan. Olimp o'yinlari butun Yunonistonning madaniy taraqqiyoti uchun katta
17](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_17.png)
![ahamiyatga ega bo'ldi. Makedoniya singari, Yunoniston ham Aleksandr
Makedonskiy imperiyasi parchalangach, ko'p yillik urush va aholining Sharqqa
ketishi natijasida zaiflashgan edi. Mil.av. 280 yilda Etoliya (mil.av. 367 yil)
ittifoqidan tashqari Makedoniyaning Yunonistonda hukmronligiga qarshi Axeya
ittifoqi tashkil topdi. Korinf bu ittifoqda birinchi o'rinni egalladi. Bu ittifoqning
rivojlanishi avval Peloponnes shaharlaridan makedon garnizonlarining quvib
yuborilishiga olib keldi. Afina va Sparta mil.av. III asrda yunon shaharlari va
qabilalari ittifoqlariga kirmadi 11
. Sparta davlatida ichki ahvol og'ir edi. Spartaning
yanada zaiflashib ketishiga yo'l qo'ymaslik uchun sotsial va siyosiy reformalar
o'tkazish zarur edi. Mil.av. 243 yilda Spartaning yosh podshosi Agis IV bu ishga
boshchilik qildi. U xalq yig'iniga murojaat etib, spartalik uchun 4500 yer
uchastkasi taqsimlash, perieklarga Lakonikadan tashqarida 15000 yer uchastkasi
ajratish, ularga fuqarolik huquqlari berishni taklif etildi. Soliqlarni bekor etishni
e'loq qildi. Shu vaqt Lakonikaga etoliylar hujum qilishadi, Agis urushda edi, qaytib
kelgach, yer egalari tomonidan dorga osildi. Podsho Leonidning o'g'li Kleomen
Agis ishini davom ettirdi. Axeya ittifoqi Peloponnesning katta qismini egallagan
edi. Kleomen Pelaponnesni istilo qilish uchun hujum boshladi. Axeya ittifoqi
boshlig'i Arat Makedoniyadan yordam so'radi. Kuchlar noteng edi. Kleomen
ozgina qo'shini bilan Misrga qochdi va u yerda halok bo'ldi. Sparta mil.av. 221
yilda Makedoniya podshosi Antigon Doson qo'shinlari tomonidan zabt etildi.
Sparta ham, Axeya ittifoqi ham va umuman Yunoniston (Afinadan tashqari)
Makedoniyaga bevosita qaram bo'lib qoldi. Yunon davlatlari Rimdan najot
kutdilar. Rim shu vaqtda Karfagen bilan urushayotgan edi [10, 91].
Makedoniya esa Karfagen bilan ittifoq tuzib, Rimga qarshi urush e'lon qildi,
lekin mag'lubiyatga uchradi. Elladada Rimning ta'siri ortdi. Bu davrda Egey
dengizidagi muhim savdo yo'lida joylashgan Rodos orolining roli ortdi. Elladadagi
turli ittifoqlar, davlat orasidagi kurash Rodos oroli mavqeini kuchaytirgan edi.
Mil.av. III asr oxirlarida Rodos Ellin davlatlari orasidagi munosabatlar
keskinlashuvi natijasida Rim bilan ittifoq tuzish yo'lini tutishga majbur etdi.
Italiyadagi yunon koloniyalari mil.av. IV asrning oxiri - III asrda asta-sekin Rim
respublikasi hokimiyati qo'li ostiga o'ta boshladi. Faqat Tarent qarshilik ko'rsatdi. u
Epirdan yordam so'radi. Epir unga yordam berib, urushga kirdi, lekin u mag'lub
bo'lgach, mil.av. 272 yilda Tarent rimliklar tomonidan zabt etildi. Yunonlar
Sitsiliyada birmuncha vaqt mustaqilligini saqlay oldilar. Bu yerdagi eng qudratli
davlat Sirakuza edi. U Rim va Karfagen orasidagi kurashda ustalik bilan
foydalanib turgan. Mil.av. 211 yilda Sarakuza Rim tomonidan zabt etildi, chunki u
Karfagen bilan ittifoqqa kirgan edi. Sarakuza Rim zabt etgan birinchi Ellinistik
davlat edi. Eng qudratli Ellinistik davlatlardan Selevkiylar podsholigi bilan
Ptolemeylar podsholigi O'rta dengizning sharqiy qismida hukmronlik uchun o'zaro
18](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_18.png)
![forslar qarshilik ko'rsatadi, lekin Gavgamela jangida Eronning asosiy kuchlari
yakson etilgan, xazinaning ko'p qismi qo'ldan ketgan edi. Eron armiyasining
qolgan-qutgani qadimiy Eron poytaxti Persepol yonidagi jangda tor-mor qilinadi
va poytaxt olinib yakson qilib tashlanadi. G'alaba bayrami vaqtida Aleksandrning
buyrug'i bilan Kserksning hashamatli saroyi, yunon-fors urushlari uchun o’ch olish
uchun yondirib yuborilgan. 7
Miloddan avvalgi 113 yilda noma'lum sabablarga ko'ra O'rta Yevropada
yashovchi kimvr va tevton qabilalari Apennin yarim orolining shimoliy – sharqiga
kela boshlagan. Rim konsuli Karbon ulardan Rim chegaralaridan nari ketishni
talab qilgan, ular orqaga qaytgach, Karbon hujum uyushtirgan va qattiq
mag'lubiyatga uchragan. Keyin bir necha Rim armiyalari tor-mor qilingan. Rim
dahshatga tushgan [11, 270]. Lekin g'oliblar sira kutilmaganda ortiga qaytib
Piriney yarim oroli tomon ketishgan. Gay Mariy qo'mondon qilib saylangan. U
Lutsiy Korneliy Sulla, Kvint Sertoriylar bilan birga armiyani mustahkamlashga
uringan paytda Sitsiliyada ikkinchi katta qullar qo'zg'oloni boshglangan. Urushlar
tufayli Rim armiyasi kamayib qolgan edi. Mariy ittifoqchilardan askar olishga
senat orqali ruxsat oladi. Vifin podshosi Nikomed rimliklarning bu talabini bajara
olmasligini aytdi. Sabab yosh erkaklarni Rim sudxo’rlarini qul qilib sotayapti deb
aytadi. Senat tekshirishga komissiya yuboradi. Lekin tekshirish sudxo’rlar ta'siri
bilan to'xtab qolgach, miloddan avvalgi 104 yilda qullar qo'zg'oloni boshlanib
ketadi. Qo'zg'olonga Salviy va Afenion degan kishilar rahbarlik qilgan. Salviy
podsho deb e'lon qilinadi. Armiya tuzadilar. Podsho huzurida kengash tuzilgan.
Ular Sitsiliyaning ancha qismini ishg'ol qilgan. Miloddan avvalgi 101- yilda
Rimdan konsul Maniy Akviliy kuchli qo'shin bilan keladi va qo'zg'olonni tor- mor
qiladi. Asirlar Rim sirklari va amfiteatrlarining gladiatorlariga aylantirilgan.
Attikadagi Lavrion kumush konlaridagi qullar qo'zg'olon qilganlar. Bosfor
podsholigida Savmak boshchiligida qullar qo'zg'oloni g'alaba qilgan. Evksin Pontiy
podshosi Mitridat IV Bosfordagi qullar qo'zg'olonini bostirib (mil.avv. 107-106
yillar), uning yerlarini bosib olgan. Mitridat IV hatto Rimga qarshi kurashishga
jur'at etgan. Sitsiliyadagi qullar qo'zg'oloni bo'layotganda tevtonlar va kimvrlar
Alpni oshib o'tib, Italiyaga hujum qilgan. To'rtinchi marta konsullikka saylangan
Gay Mariy dushmanni qaytargan. Shundan so'ng Rim boshiga tushgan og'ir ahvol
bartaraf etilgan. Gay Mariyning shuhrati oshib ketgan. Gay Mariyning raqiblari
bo'lgan optimatlar ham unga tan berishgan. Senat unga Vatan otasi va Rimning
Ikkinchi asoschisi degan unvon bergan (Pattr Patriae). Lekin uning armiya
veteranlariga yer berish haqidagi iltimosini senat rad qilgan 13
.
Apullat Saturnil va Glavsiy degan arboblar yordamida armiya veteranlariga
yengilliklar berishi va Afrikadan yer ajratilishiga erishgan. Rimda shu masala
7
Mansurxo ja Xo jaev, Shermuhammadbek qo rboshi, Sharq. T:, 2008, B. 28--betʼ ʼ ʼ
20](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_20.png)
![yuzasidan optimatlar va populyarlar (plebsning yo'lboshchilari) qattiq kurash
boshlagan. Bu kurashlarda Gay Mariy avval optimatlar qarshiligini sindirgan.
Keyin qo'shin yordamida populyarlarni tarqatib yuborgan. Optimatlar ham,
populyarlar ham Gay Mariyning Rimdan chiqib ketishiga erishganlar. Senatda
optimatlar ustinlikka erishganlar. Populyarlarning pozitsiyasi bo'shashgan.
Rimdagi siyosiy- iqtisodiy kurashi juda jiddiylashgan. Italiyadagi ittifoqchilar Rim
grajdanlik huquqi berilishini talab qilganlar. Italiyada tashqaridagi Rim yerlaridan
grajdanlarga yer berilishini talab qilgan. Xalq tribuni Liviy Druz reformalar
o'tkazgan. Keyin Druz o'ldirilgan [12, 198]. Ushbu tadqiqotda foydalanilgan
asosiy manbalar turli xil qadimgi Rim matnlari, masalan, Yuliy Tsezar, Tsitseron
va Liviyning yozuvlari edi. Ushbu birlamchi manbalar Rimning respublika
davridagi, shuningdek, ilk imperiya davridagi tarixi haqida batafsil ma'lumot
bergan. O‘sha davr voqealari va odamlari haqida chuqurroq tushunchaga ega
bo‘lish uchun arxeologik dalillar, tangalar, yozuvlar kabi qo‘shimcha birlamchi
manbalarga ham murojaat qilingan. Bu manbalar o‘sha davr tarixini to‘liqroq
tasvirlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ushbu tadqiqot uchun foydalanilgan
ikkilamchi manbalar qatoriga turli manbalar, jumladan, adabiy asarlar, arxeologik
materiallar, yozuvlar, tangalar va boshqa artefaktlar kiradi.
Adabiy manbalar Rim imperiyasining siyosiy, ijtimoiy va madaniy tarixi
haqida ma’lumot berdi. Bu manbalarga Liviy, Plutarx, Tatsit va Suetonius kabi
Rim mualliflarining tarixi, tarjimai holi va boshqa asarlari kiritilgan. Rim
imperiyasining moddiy madaniyati haqida tushunchaga ega bo‘lish uchun ashyolar
va yodgorliklar kabi arxeologik materiallardan ham foydalanilgan. Yozuvlar,
tangalar va boshqa artefaktlar Rim xalqining kundalik hayoti haqida qo'shimcha
ma'lumot berdi. Bundan tashqari, Rim imperiyasi tarixshunosligi haqida
tushunchaga ega bo‘lish uchun Edvard Gibbon va Mommsen kabi zamonaviy
tarixchilarning asarlari bilan maslahatlashildi. Qadimgi Rim tarixnavisligidagi
mavzular keng tadqiq qilingan. Turli adabiy manbalarni tahlil qilish natijasida bir
qancha umumiy mavzular aniqlandi. Bularga dinning ahamiyati, davlatning roli,
harbiylarning ta'siri va shaxsning ahamiyati kiradi. Qadimgi Rim tarixshunosligida
din muhim mavzu edi. Xudolar va ma'budalar hokimiyat va kuchning yakuniy
manbai sifatida ko'rilgan. Ular Rim davlatining muvaffaqiyati yoki
muvaffaqiyatsizligi uchun javobgar deb hisoblangan. Tarixchilar ko'pincha xudolar
nomi bilan o'tkaziladigan diniy marosimlar va marosimlarga e'tibor berishgan.
Qadimgi Rim tarixshunosligida davlatning roli yana bir muhim mavzu edi.
Tarixchilar ko'pincha Rim Respublikasining siyosiy tuzilishi, Rim
imperiyasining yuksalishi va qulashi, Rim huquqining ta'sirini muhokama qilishdi.
Shuningdek, ular Rim davlatining ijtimoiy tuzilishini, jumladan Senat,
magistratura va imperatorning rollarini muhokama qildilar. Harbiylarning ta'siri
21](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_21.png)
![berdi va olimlarga Rim jamiyati va madaniyatining murakkabliklarini batafsilroq
o'rganish imkonini berdi [13, 221].
Ushbu kurs ishining asosiy cheklovi birlamchi manbalarning etishmasligidir.
Ikkilamchi manbalardan ko p ma lumotlar olingan bo lsa-da, birlamchiʻ ʼ ʻ
manbalarning yo qligi tadqiqotning faqat manbalar talqini bilan cheklanishini
ʻ
anglatardi. Bu natijalarda potentsial noxolislikka olib kelishi mumkin, chunki
mualliflarning talqinlari o'zlarining shaxsiy qarashlari va qarashlari bilan
ranglanadi. Bundan tashqari, foydalanilgan manbalar asosan Rim mualliflari
tomonidan yozilgan bo'lib, boshqa madaniyat va jamiyatlarning fikrlarini hisobga
olmagan bo'lishi mumkin. Ushbu dissertatsiyaning yana bir cheklovi arxeologik
dalillarning yo'qligi. Ba'zi arxeologik dalillar mavjud bo'lsa-da, ular cheklangan edi
va aniq xulosalar chiqarish uchun foydalanish mumkin emas edi. Bu shuni
anglatadiki, tadqiqot yozma manbalar bilan cheklangan bo'lib, ular sharhlash
uchun ochiq va bir tomonlama bo'lishi mumkin. Va nihoyat, ushbu dissertatsiya
tadqiqot uchun mavjud bo'lgan vaqt bilan cheklangan. Tadqiqot uch oy davomida
o'tkazildi va bu chuqur tahlil qilish uchun etarli vaqt emas edi. Natijada,
tadqiqotdan olingan xulosalar to'liq to'g'ri bo'lmasligi mumkin va ishonchliroq
xulosalar chiqarish uchun qo'shimcha tadqiqotlar talab qilinishi mumkin. Qadimgi
Rim tarixini o rganish va uning tarixshunosligi doimiy va doimiy rivojlanib
ʻ
boruvchi tadqiqot sohasidir. Shunday qilib, Rim imperiyasi haqidagi
tushunchamizni yanada chuqurlashtirish uchun tadqiqotning bir qancha potentsial
yo'llari mavjud. Ulardan birinchisi qadimgi Rim tarixchilari foydalangan
manbalarni keyingi tadqiq qilishdir. Qadimgi Rim tarixchilari tomonidan
foydalanilgan manbalarni batafsilroq tahlil qilish va bu manbalarni talqin qilish va
ishlatish usullari Rim imperiyasini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Bunga qo'shimcha ravishda, qadimgi Rim tarixchilarining o'z manbalaridan
foydalanish usullarini chuqurroq o'rganish qadimgi Rim tarixchilarining o'tmish
haqidagi hisobotlarini tuzish usullarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Tadqiqotning yana bir potentsial sohasi qadimgi Rim tarixchilari va ularning
auditoriyalari o'rtasidagi munosabatlarni yanada o'rganishdir. Qadimgi Rim
tarixchilarining o‘z tinglovchilari bilan muloqot qilish usullari va ularning o‘tmish
haqidagi hikoyalariga tinglovchilarining munosabati qadimgi Rim tarixchilarining
o‘z tinglovchilari bilan qanday tushunishi va ular bilan muloqotda bo‘lganligi
haqida qimmatli ma’lumotlarni berishi mumkin. Bu qadimgi Rim tarixchilarining
o'tmish haqidagi hikoyalarini qanday tuzganligini, shuningdek, ularning
tomoshabinlari ushbu hikoyalarga qanday munosabatda bo'lganini yaxshiroq
tushunishga yordam beradi. Va nihoyat, qadimgi Rim tarixchilarining 15
o'tmish
haqidagi hikoyalarida ritorika va ishontirish usullarini qo'llash usullarini yanada
chuqurroq o'rganish qadimgi Rim tarixchilarining o'tmish haqidagi ma'lumotlarini
23](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_23.png)
![qurish usullari haqida qimmatli fikrlarni berishi mumkin. Qadimgi Rim
tarixchilarining o‘tmish haqidagi hikoyalarida ritorika va ishontirish usullarini
qo‘llaganliklarini o‘rganib chiqib, qadimgi Rim tarixchilarining o‘z
auditoriyalariga qanday ta’sir ko‘rsatishga harakat qilganliklarini yaxshiroq
tushunish mumkin. Bu qadimgi Rim tarixchilari o'zlarining o'tmish haqidagi
hikoyalarida ritorika va ishontirish usullarini qo'llaganliklarini, shuningdek, o'z
auditoriyalarining ushbu hikoyalarga qanday munosabatda bo'lishlarini yaxshiroq
tushunishga yordam beradi. Bular Rim imperiyasi haqidagi tushunchamizni yanada
chuqurlashtirish uchun o‘rganilishi mumkin bo‘lgan tadqiqot yo‘llarining faqat bir
qismidir. Tadqiqotning ushbu potentsial yo'llarini o'rganish orqali Rim imperiyasi
va uning tarixshunosligi haqida yaxshiroq tushunchaga ega bo'lish va qadimgi Rim
tarixchilarining o'tmish haqidagi ma'lumotlarini yaratish usullarini yanada to'liqroq
tushunish mumkin. qadimiy Rim tarixnavisligining respublikadan to oxirgi Rim
imperiyasigacha bo‘lgan davrdagi taraqqiyoti ko‘rib chiqiladi. U Rim
tarixchilarining tarixni yozishga bo'lgan turli yondashuvlarini va ularning asarlari
Rim o'tmishi haqidagi hikoyani shakllantirish usullarini o'rganadi. Shuningdek, u
Rim tarixshunosligining Rim imperiyasi ichidan va undan tashqaridagi
tarixchilarning keyingi avlodlariga ta'sirini baholaydi. Dissertatsiyada turli xil
dastlabki manbalarga tayangan holda, Liviy, Tatsit, Ammian Marcellin kabi yirik
Rim tarixchilarining asarlari o‘rganilib, ular asarlarining davr tarixshunosligiga
ta’siri baholanadi. Shuningdek, u Rim imperiyasining tanazzulining tarixni
yozishga ta'sirini ko'rib chiqadi va keyingi tarixchilar o'zlarining o'tmishdoshlari
asarlariga qanday munosabatda bo'lishlari va ularni qayta talqin qilish usullarini
o'rganadilar. Nihoyat, dissertatsiyada [14, 54]
Rim tarixnavisligining merosi va uning zamonaviy tarixshunoslikka
aloqadorligi baholanadi. Ushbu dissertatsiya qadimgi Rim tarixnavisligi haqida
to liq ma lumot berishga va Rim tarixchilarining asarlari o tmishni tushunish vaʻ ʼ ʻ
talqin qilish uslubimizni qanday shakllantirganini ko rsatishga intiladi. Qadimgi
ʻ
Rim tarixi eramizdan avvalgi 753-yilda Rim shahrining barpo etilganidan to
eramizning 476-yilidagi qulashigacha bo lgan murakkab va xilma-xil mavzudir.
ʻ
Bu davrda Rim kichik shahar-davlatdan O'rta er dengizi bo'ylab va undan
tashqarida joylashgan kuchli imperiyaga aylandi. Binobarin, Rim tarixi siyosiy,
ijtimoiy va madaniy rivojlanishlarning boy va murakkab gobelenidir. Tarixchilar
asrlar davomida Rim tarixini turli manbalardan, jumladan, arxeologik dalillar,
yozma ma'lumotlar va yozuvlardan foydalangan holda o'rganishgan. Bu dalillar
Rim imperiyasining yuksalishi va qulashi, shuningdek, uning fuqarolari hayotini
tiklash uchun ishlatilgan. Qadimgi Rimning tarixshunosligi keng va xilma-xil
bo'lib, Rim hukmdorlarining dastlabki ma'lumotlaridan tortib, zamonaviy
tarixchilarning so'nggi asarlarigacha. Rim tarixining dastlabki ma'lumotlari Rim
24](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_24.png)
![imperiyasining merosini va uning zamonaviy dunyoga ta'sirini o'rganish uchun
ishlatilgan [15, 84].
Tarixshunoslik tarixning qanday yozilishi va turli odamlar tomonidan qanday
talqin qilinishini o'rganadi. Bu qadimgi Rim tarixini o'rganishning muhim qismidir,
chunki u turli mualliflar bir xil voqealarni qanday izohlaganligini tushunishga
imkon beradi. Tarixshunoslik murakkab va doimiy rivojlanib boruvchi soha bo‘lib,
o‘tmishni hech qachon to‘liq anglab bo‘lmaydi, degan fikr ilgari surilgan (Gaddis,
2002). Tarixshunoslikni o rganish muayyan tarixni yozishda foydalanilganʻ
ma lumotlar manbalarini ko rib chiqishni, so ngra bu manbalardan qanday
ʼ ʻ ʻ
foydalanilganligini tekshirishni o z ichiga oladi. Xuddi shu hodisaning turli
ʻ
talqinlarini va bu talqinlarning vaqt o'tishi bilan qanday o'zgarganligini hisobga
olish ham muhimdir. Masalan, miloddan avvalgi 31-yilda bo lib o tgan Aktium
ʻ ʻ
jangi turli mualliflar tomonidan turlicha talqin qilingan va bu talqinlar vaqt o tishi
ʻ
bilan o zgargan. Turli mualliflar tarixni yozishga qanday yondashganligini
ʻ
tushunishda tarixshunoslik ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, ayrim mualliflar
muayyan hodisaning harbiy jihatlariga e’tibor qaratgan bo‘lsa, boshqalari ijtimoiy
va siyosiy jihatlarga e’tibor qaratgan. Bu bir xil hodisaning turlicha talqin
qilinishiga olib kelishi mumkin, keyin ularni o'rganish va solishtirish mumkin.
Qolaversa, tarixshunoslik bizga ma’lum voqea va odamlarning qanday esda
qolganligini, ular haqida yozilishiga qarab xotirasi qanday shakllanganligini
tushunishga yordam beradi. Bu qadimgi Rim dunyosini tushunishda muhim
ahamiyatga ega, chunki bu bizga turli mualliflar bir xil voqealarni qanday eslab,
talqin qilganliklarini ko'rishga imkon beradi. Druz vafotidan so'ng ittifoqchilar
Rimga qarshi urush boshlagan. Qo'zg'olon avval Avskul shahrida boshlangan,
keyin O'rta va janubiy Italiyaga yoyilgan. Yirik quldorlik xo'jaligi rivojlangan
Umbriy va Etruriya Rimga sodiq bo'lib qolgan. Samniylar, kukanlar, marslar
qo'zg'olonning ilg’or ishtirokchilari bo'lganlar. Marslardan Silon va samniylardan
Gay Mutiya qo'zg'olonning harbiy kuchlarini uyushtirishga boshchilik qilganlar.
Qo'zg'olonchilar armiyasini tuzishgan. Qo'zg'olonchilar Korfniy shahrini poytaxti
qilib, uni Italiya deb o'zgartirganlar. Poytaxtda turli shahar va qabilalardan 500
a'zodan iborat senat to'plagan. Senat 2 ta konsul va 12 pretor saylangan. Rim bilan
uning ilgarigi ittifoqchilari orasida boshlangan bu urush og'ir va keskin tus olgan.
Dastlab qo'zg'olonchilar g'alabalar qilgan. Rim senati Gay Mariy va Korneliy
Sullani qo'shinga rahbarlik qilishga chaqirganlar. Rim plebsi ham davlatdan norozi
bo'la boshlagan edi [16, 246].
Rim qo'shini g'alabalarga erisha olmagach, rimliklar o'z ittifoqchilariga
munosabatlarini o'zgartirganlar. Miloddan avvalgi 90 yillar oxirida Yuliy Sezar
Rimga sodiq ittifoqchilarga Rim grajdanlik huquqlarini berishni va'da qilgan
qonun chiqartirgan. Bu qonun qo'zg'olonni bo'shashtirgan. Harbiy ustunlik asta-
26](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_26.png)
![sulh tuzilgan. Unga ko'ra Mitridat Vifiniya va Kapnadokiyani bo'shatishi, tovon
to'lashi, kemalarni rimliklarga topshirishi kerak edi. Lekin Mitridat hokimiyatni
o’z qo'lida saqlab qolgan. Sulla o'z dushmani Gay Flaviy Fambriyaga qarshi
kurashga tayyorlanayotgan edi. Gay Flaviy Fambriya qo'shini Sulla tomoniga o'tib
ketgan, jang bo'lmagan. Gay Flaviy Fambriya o'zini - o'zi o'ldiradi. Sulla Miloddan
avvalgi 85-83 yillarda Kichik Osiyyo va Yunonistonda Bo'lib, Italiya va Rimdagi
populyarlarga qarshi tayyorgarlik ko'rgan. Sullani Italiyada hokimiyatdan mahrum
qilgan guruhlarning kuchi ko'p edi, lekin Sulla qo'shinining jangovorligi yuqori
edi. Sinna vafotidan keyin populyarlar qo'shiniga Karvon va Gay Mariyning o'g'li
Gay Mariy Kichik boshchilik qilgan, ularning harbiy talanti yetarli emas edi.
Miloddan avvalgi 83 yilda Italiyada kelgach, optimatlar uning qo'shinini
to'ldirgan. Lekin lukanlar, samniylar populyarlar tomonida bo'lib, Sulla qo'shiniga
jiddiy qarshilik qilgan [17, 52]. Miloddan avvalgi 82 yilda Rim shahri devorlari
bo'yida, Kollin darvozasi yonida grajdanlar urushining so'nggi oxirgi jangi bo'lgan.
Sulla g'alaba qilgan. Tutqunlar qirib tashlangan. Gay Mariy Kichik o’ldirilgan.
Karbon va boshqalar viloyatlarga, Ispaniyaga qochib ketgan. Senat Sulla
tarafdorlarining talabi bilan uni muddatsiz diktator deb e'lon qilgan. Sulla
dushmanlaridan qattiq o'ch olgan. U respublika dushmanlarining ro’yxati –
proskripsiyalarni tuzdirgan. Bu ro'yxatga kiritilgan kishilarning mol- mulki
musodara qilingan, qullar ozod etilgan. Uni o'ldirgan kishiga mulkidan bir qismi
mukofot qilib berilgan. Sullaning yaqinlari shu yo'l bilan boyib ketgan. Sulla
diktatorligidan foydalanib, optimatlarning to'la hukmronligini ta'minlash uchun
600 kishidan iborat senat tuzilgan. Sulla Rim senatiga bo'ysunuvchi yerlarni
qisqartirgan. Sulla o'z jangchilariga Italiyani turli yerlaridan chek yerlar berib, o'z
mavqeini mustahkamlagan. Miloddan avvalgi 79 yilda Sulla hokimiyatdan ketgan.
78 yilda esa o'lgan. Rimda Sulla vafotidan so'ng siyosiy kurash kuchayib ketgan.
Sulla Rimda o'rnatgan tartib, ayniqsa proskripsiyalardan jabr chekkan kishilar bosh
ko'targan. Sullachilar hukmronligini ag'darishga konsul Emiliy Lepid boshchilik
qilgan. Uning taklifi bilan Rimda kambag'allarga g'alla tarqatish tiklangan. Xalq
tribunlarining huquqini tiklashga uringan. Etruriyada Sulla legionlari veteranlariga
berilgan yerlarni aholi qaytarib olish uchun qo’zg’olon boshlaydi. Lepid
qo’zg’oloni bostirishini bahona qilib, Etruriyaga ketadi va u yerda qo’shin to’plab
Rimga hujum qiladi. Lekin Gney Pompey qo’shinlaridan yengilib, qochadi va
tezda o’ladi [18, 292].
XULOSA
28](/data/documents/c2851590-e1cf-41b1-aefe-03bf51c0188d/page_28.png)
MUNDARIJA KIRISH 1-BOB. QADIMGI RIM TARIXI MANBALARINING TASNIFI VA XUSUSIYATLARI 1.1. Qadimgi Rim tarixini Yevropada o’rganilishi 1.2. Qadimgi Rim tarixi bo’yicha ma’lumot beruvchi qadimgi manbalar 2-BOB. QADIMGI RIM TARIXIGA DOIR ASOSIY MANBALARGA TAHLILIY YONDASHUV 2.1. Qadimgi Rim tarixi bo’yicha umumiy ma’lumot 2.2. Qadimgi Rim tarixshunosligi bo’yicha birlamchi va ikkilamchi manbalar XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1
KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Demokratik jamiyatning xalqaro miqyosda e’tirof etilgan tamoyillari asosida rivojlanish va taraqqiy etish yo’liga dadil qadam qo’yib, o’z milliy davlatchiligini qayta tiklayotgan kelajagi buyuk mamlakatimiz bu borada umumbashariy taraqqiyotga, boshqa xalqlar erishgan tajribalarga, ayniqsa, ijtimoiy qadriyatlarga suyanmog’i lozim. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek: «Bugun bizning oldimizda shunday tarixiy imkoniyat paydo bo’ldiki, biz bosib o’tgan yo’limizni tanqidiy baholab, milliy davlatchiligimiz negizlarini aniqlab, buyuk mamlakatimiz tomirlariga, qadimiy merosimiz ildizlariga qaytib, o’tmishdagi boy an’analarni yangi jamiyat qurilishiga tatbiq etmog’imiz kerak». Bu borada yosh avlodga boshqa dunyoviy bilimlar qatori tarixiy bilimlarni singdirish, rivojlantirish va takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ulkan tarix tajribasini o’rganish – hozirgi davrda ro’y berayotgan voqea-hodisalar mohiyatini tushunishga yordam beradi. Dunyoning turli burchaklarida yashaydigan xalqlarning tarixini turli davrlarda, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarda erishgan yutuqlari hamda taraqqiyot bosqichlariga ko’tarilishini tsivilizatsiya tushunchasi o’zida aks ettiradi. Bu taraqqiyot bosqichi insoniyatning paydo bo’lishi va rivojlanishi, jamiyatning rivojlanish darajasi, moddiy va ma’naviy madaniyatning yuksalishi, qabilalar va xalqlar o’rtasidagi munosabatlar bilan izohlanadi. Jahon xalqlari o’tmish tarixida Yaqin Sharq xalqlari ilk sinfiy jamiyat va davlatchilik tizimini shakllanishida asosiy o’rinlardan birini egallagan. 1 Qadimgi Rim tsivilizatsiyasi jahon tarixidagi eng mashhur va nufuzli madaniyatlardan biridir. Qadimgi Rimni o'rganish ko'p asrlar davomida ilmiy tadqiqot va tadqiqot mavzusi bo'lib kelgan. Qadimgi Rim adabiyot, ilm-fan va texnologiyani yaratgan va bugungi kungacha insoniyatga ta'sir ko'rsatgan global super kuch bo'lganligi sababli, tarixchilar va olimlar Rimga hayron bo'lishdi. Ushbu inshoda men qadimgi Rim tarixini tushunishdagi turli qiyinchiliklar va ziddiyatlarni tahlil qilaman, ayniqsa tarixshunoslikka e'tibor qarataman. Qadimgi Rimni o'rganishda tarixchilar duch keladigan asosiy muammolardan biri bu birlamchi manbalarning cheklangan sonidir. Yozma materiallarga bardosh berish va bardosh berishga imkon beradigan zamonaviy texnologiyaning etishmasligi tufayli bu davr matnlari ko'pincha yo'qolib ketgan yoki yo'q qilingan. Tarixchilarning Rim tarixiy voqealarini o'rganishga bo'lgan yondashuvi shuning uchun she'riyat, san'at va boshqa artefaktlar kabi omon qolgan manbalarni empirik tadqiq qilish va talqin qilishni talab qildi. Bu esa ulamolar o‘rtasida sodir bo‘lgan haqiqiy voqealar va ularni qanday talqin qilish kerakligi haqida ko‘plab bahs va kelishmovchiliklarga sabab bo‘ldi. 1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T.:Sharq, 1998 ,12-bet 2
Ishning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishida Qadimgi Mesopotamiyadagi Akkad, Shumer, Amoriylar davlatlaridagi iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy ahvolni tarixiy-arxeologik manbalar va adabiyotlar asosida ko’rsatib berishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ydik. Shundan kelib chiqib quyidagi vazifalarni belgilab oldik: - Qadimgi Rim tarixiga nazar solib, uning jahon tsivilizatsiyasi tarixidagi o’rnini ochib berish; - Qadimgi Rim madaniyati haqida tushuncha berib, uning yutuqlarini ochib berish va jahon tsivilizatsiyasi tarixidagi o’rni to’g’risida to’xtalib o’tishni lozim topdik. Ishdagi yangilik va erishilgan natijalar. Qadimgi Rim tarixnavisligini tadqiq qilish, respublikadan imperiyagacha bo'lgan davrga e'tibor qaratishdir. Tadqiqot savoli: Qadimgi Rim tarixshunosligi vaqt o‘tishi bilan qanday rivojlangan va bu taraqqiyotga qanday omillar ta’sir ko‘rsatgan? Ushbu tadqiqot Qadimgi Rim tarixining turli talqinlarini, Livi va Tatsitning dastlabki asarlaridan soqol, Millar va Vulf asarlari kabi so'nggi ilmiy tadqiqotlargacha o'rganadi. U tarixnavislik hikoyasining vaqt o‘tishi bilan rivojlanishini o‘rganadi, bu rivojlanishga hissa qo‘shgan turli omillarni hisobga oladi. Bu asarlar yozilgan siyosiy va diniy kontekstlarning ta'sirini, shuningdek, mualliflarning shaxsiy qarashlarining ta'sirini o'z ichiga oladi. Ushbu dissertatsiya, shuningdek, Qadimgi Rim tarixi haqidagi hikoyaning o'tmish talqinlarining o'zgarishi natijasida shakllanganligi, yangi arxeologik kashfiyotlar va texnologik yutuqlarning tarixshunoslikka ta'sirini ko'rib chiqadi. Oxir oqibat, ushbu dissertatsiya Qadimgi Rim tarixnavisligi haqida to‘liq ma’lumot berishga, Rim imperiyasi tarixi haqida aniqroq tushunchaga ega bo‘lish uchun o‘tmishning turli talqinlarini tushunish muhimligini ko‘rsatishga intiladi. Ishning amaliy ahamiyati . Bugungi kunda qadimgi davr, ayniqsa Rim tarixi va tarixshunosligini o'rganishning eng qiziqarli jihatlaridan biri manba materialining to'g'riligi va ishonchliligini talqin qilishdir. Xuddi shu voqealar haqidagi ma’lumotlar bir tarixchidan ikkinchisiga farq qilishi mumkin, bu esa ob’ektiv tarix degan narsa bormi yoki yo‘qmi degan savolni tug‘diradi. Tafsirning bu xilma-xilligi qadimgi Rimni o'rganish atrofida qizg'in munozaralar va tortishuvlarni keltirib chiqardi. Shu bilan birga, bu savollar olimlarni o'zlari o'rganayotgan voqealarga nisbatan o'zlarining noto'g'ri qarashlari va taxminlarini baholashga undadi. Qadimgi Rim sivilizatsiyasini o'rganishga ta'sir ko'rsatadigan yana bir muhim omil bu tarixchilarning o'zlari joylashgan tarixiy davrdir. Masalan, 19-asr tarixchisi qadimgi Rimliklarga tsivilizatsiya asoschilari sifatida qaragan bo'lsa, postmodernist Rim tarixini ekspluatatsiya, hukmronlik va qarshilik hikoyasi sifatida ko'rishi mumkin. Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, qadimgi Rim tarixini 3
tushunish va sharhlash mavjud dalillarning cheklanganligi, talqinlarning xilma- xilligi va kuzatuvchining tarixiy davrini hisobga olgan holda tarixchilar uchun doimo qiyin vazifa bo'lib kelgan. Shunga qaramay, yangi sa'y-harakatlar qadimgi Rim tarixini har tomonlama o'rganish imkoniyatini oshirdi. Bugungi tarixchilar ushbu ta'sirli tsivilizatsiyani turli nuqtai nazarlardan tushunishadi va chuqurroq tushunishadi, qadimgi Rim tarixiga turli yondashuvlar va nuqtai nazarlar doirasidagi ziddiyatlarni kontekstga solish va yarashtirish. Ushbu ishni bajarishda dotsent O.Nazarovning shaxsiy kutubxonasidagi kitoblardan, shuningdek, INTERNET ma’lumotlaridan foydalandik. Ishning tuzilishi. Mazkur kurs ishi Kirish, adabiyotlar tahlili, tanlangan ob’ektlar va tadqiqot metodlari, asosiy qismning 3-ta bobi, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat. 1-BOB. QADIMGI RIM TARIXI MANBALARINING TASNIFI VA XUSUSIYATLARI 4
1.1. Qadimgi Rim tarixini Yevropada o’rganilishi Rim tarixini o'rganish manbalari xilma-xil va nihoyatda boydir. Bu manbalarni asosan yozma, arxeologik, qadimgi yozuvlarni o'rganish va numizmatik manbalarga bo'lish mumkin. Qadimgi Rim tarixini yoritib beruvchi asarlar ham juda behisobdir: Qadimgi Rim davrida yaratilgan tarixiy asarlar, o'rta asarlar, yangi va eng yangi davrda Qadimgi Rim tarixiga doir yaratilgan deb gruppalashtirish mumkin. O'rta dengiz sohilidagi mamlakatlarida Rim imoratlarining juda ko'p qoldiqlari saqlangan. Qadimgi Italiyaning respublika zamoniga mansub arxeologiya yodgorliklari juda xilma-xil qadimgi shaharlar, manzillar, maqbaralar, ibodatxonalar, sug'orish inshoatlari , dehqonlarning mehnat qurollari, istehkomlar ana shunday yodgorliklardir. Imperiya davrining Pompey va Timgad shaharlari deyarli butunicha, Imperiya Anolloniysi, Kiprdagi Malamin, Akvin shaharlari qoldiqlari bu kungacha saqlangan. Qadimgi yozuvlar asosan keyingi respublika va imperiya tarixini o'rganish uchun qimmatli manba bo'lib xizmat qiladi. Ammo undan oldingi davrlarga oid yozuvlar, Tit Liviy bergan ma'lumotga ko'ra, mil.avv. 390- yili Galliya yong'inida yo'q bo'lib ketgan. Eng qadimgi yozuvlar mil.avv. VIII -VII asrlardagi etrusklarga mansubdir. Mil. avv. VII-VI asrlardagi etrusklarga aloqasi bo'lmagan yozuvlar Pitsendan topilgan. Mil.avv. VI asrga mansub ilk lotin qadimiy yozuvlari - odatda Prenstin tuqasi deb ataladigan oltin tuqadagi yozuv, Rim maydonidan afsonaviy Romul qabri joylangan yerdan topilgan «Qora tosh» dagi yozuv lotin tilining kelib chiqishi masalasini o'rganish uchun muhimdir. 2 Mil.avv. III-I asr yozuvlari muhimdir. Bag'ishlangan yozuvlar xujjatlar yozuvlar qabr toshlaridagi yozuvlar saqlanib qolgan. Masalan, mil. avv. 260 yili konsul Duiliyning rostr ustunidagi yozuvda flotning Karfagen floti ustidan qilgan g'alabasi bayon etilgan. Qadimgi Rim tanga pullari xo'jalik va siyosiy tarixni , diniy tasavvurlar, san'at, arxitektura kabi rivojlanishini yoritishga imkon beradi. Qadimgi Rim tarixini yoritib bergan dastlabki yozma manbalar Rim yilnomalaridir. Ular Rim tarixini yoritib berish maqsadini ko'zlamagan. Yilnomachilar o'tmishdan zamondoshlariga o'rnak bo'ladigan namunalarni topish, boy tabaqalarning qahramonliklarini maqtab, shu bilan respublikani mustahkamlashga yordam berish maqsadini ko'zlaganlar. Yilnomalar yaratgan asarlardan parchalar bizgacha keyingi mualiflarning asarlarigina saqlanib qolgan. Ko'pchiligi yo'qolib ketgan. Mil.avv. III-II asrlarda tarixchilarni odatda katta yilnomalari deb atash rasm bo'lgan. Katta yilnomalarning eng mashhuri Kvint Fabiy Piktordir. U mil.avv. III asr oxirlarida yashagan. Piktor «Yilnoma»sini yunon tilda yozgan, unda ikkinchi Puni urushigacha bo'lgan Italiya tarixi yoritilgan. 2 Mansurxo ja Xo jaev, Shermuhammadbek qo rboshi, Sharq. ʼ ʼ ʼ T:, 2008, B. 18-19 -betlar 5