logo

TUPROQQAL‘A QADIMGI SHAHAR YODGORLIGINING O‘RGANILISH TARIXI

Загружено в:

23.11.2024

Скачано:

0

Размер:

2564.8603515625 KB
MA VZU:   " TUPROQQA L‘A   QA DIMGI   SHA HA R   Y ODGORLI GIN IN G
O‘RGA N ILI SH TA RIX I"
REJA:
KIRISH
I-BOB: TUPROQQA L'A  SHA HRI  VA  UN IN G TA RIX IY  A HA MIY A TI
1. Tuproqqal'a shahri haqida umumiy  ma'lumot lar
2.   Tuproqqal'a   shahrining   t arixiy   urnaqlari   v a   y odgorlik larining
t urlari
3.   Tuproqqal'a   shahri   y odgorlik larining   arxeologik   t opi l malari   v a
ularning o'rganilishi
II-BOB : TUPROQQA L'A  SHA HRIDA GI  Y ODGORLIK LA R VA  ULA RN IN G
A SOSIY  MA 'N O VA  FUN KSIY A LA RI
1. Tuproqqal'a shahridagi asosiy  y odgorlik lar haqida ma'lumot lar
2. Y odgorlik lar v a ularning t arixiy  ma'nosi
3.   Y odgorlik larining   t uproqqal'a   shahri   uchun   ahamiy at i   v a
ularning ijt imoiy , madaniy  funk siy alari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1 Kirish
Tuproq-qal’a - qadimgi Xorazm “xazinasi”
Tuproq-qal’a   yoki   “Yer   shahri”   -   Qadimgi   Xorazmning   eng   qimmat   va
mahobatli   yodgorliklaridan   biridir.   Qoraqalpog ʻ iston
Respublikasi Ellikqal’a   tumani   hududida,   Bo ʻ ston   qishlog ʻ idan   12   km
masofada   joylashgan.
Qadimgi   Xorazm   sivilizatsiyasining   boshqa   ko ʻ plab   yodgorliklari   kabi
ushbu   yodgorlik   ham   taniqli   arxeolog   va   tarixchi   Sergey   Pavlovich
Tolstov tomonidan topilgan. Bu qidiruv ishlari 1938 yilda sodir bo ʻ lgan.
Shaharning   maydoni   120   gektarni   tashkil   etadi   va   keyinchalik   ma’lum
bo ʻ lishicha, bir vaqtlar bu yerda mudofaa devori va kvadrat minoralar
bilan   o ʻ ralgan   shahar   va   hashamatli   qal’a-saroy   bo ʻ lgan.  
Bir   vaqtlar   muhtasham   qal’a   qadimiy   shaharning   o‘zagi   bo‘lib,
eramizning   II-III   asrlarida   Xorazm   shohlarining   qarorgohi   bo‘lgan.   Bu
yerda,   mudofaa   devori   orqasida   dushman   hujumlaridan   himoya
galereyalari   bo‘lib,   ko‘plab   ko‘chalar   va   savdo   rastalari   joylashgan,
shuningdek   markazda   keng   old   ko‘cha   mavjud   bo‘lgan.   Qadimgi
shahar   shunchalik   katta   ediki,   uning   hududi   200   ga   yaqin   xo‘jalik   va
turar-joy   binolaridan   iborat   10   ta   kvartalni   o‘z   ichiga   olgan.   Har   bir
2 kvartalda   o‘zlarining   kichik-markazlari   bo‘lib,   ularda   ziyoratgohlar   va
hunarmandchilik binolari joylashgan. Shaharda 2,5 mingdan ortiq aholi
yashagan,   ularning   yarmi   saroy   qarorgohida   ishlagan.
Saroy   alohida   e’tiborga   loyiqdir.   Uning   qanchalik   ulug‘vor   va
hashamatli   ekanligini   tasavvur   qilish   qiyin   emas,   chunki   uning
balandligi   40   metrga   yetishi   mumkin   va   saroy   haykaltaroshlik   va
rasmlar   bilan   bezatilgan   150   xonadan   tashkil   topgan   saroydan   iborat
bo‘lgan.   Qazishmalar   davomida   olimlar   Tuproq-qal’aning   qiziqarli
tafsilotini ta’kidlashdi: ellinistik uslubidagi badiiy rasmlar nafaqat saroy
binolarini,   balki   oddiy   fuqarolarning   turar-joylarini   ham   bezatgan,   bu
esa qadimiy shaharning yuksak madaniyatidan dalolat beradi.
Qal’a   uch   qavatdan   iborat   bo‘lgan.   Uning   xonalaridan   ko‘plab
yodgorliklar   topilgan:   oziq-ovqat   qoldiqlari   (suyaklar,   urug‘lar),
idishlarning   bo‘laklari   va   butun   qismlari,   turli   xil   idishlar,   zargarlik
buyumlari, haykallar (eng mashhur haykallardan biri - Ruhoniy haykali),
rasmlar va hatto qadimgi Xorazm qo‘lyozmalari.
3 Hashamatli   saroyning   markazida   mahobatli  devoriy   rasmlar  va   antiqa
naqshlar bilan bezatilgan taxt o‘rnatilgan xona bor edi. “Qirollar zali”da
ellinistik san ʼ atiga oid haykallar, turli portretlar va yuzlari juda realistik
tasvirlangan haykallar topilgan.
Tuproq-qal’ani   qazish   ishlari   shov-shuvga   sabab   bo‘ldi   va   III   asrda
shahar   Qadimgi   Xorazmning   ilg‘or   poytaxti   bo‘lganligi,   bu   zaminda
qadimiy   madaniyatning   gullab-yashnaganligi,   ko‘chalar   va   binolar
yaxshi   loyihalashtirilganligi,   Tuproq-qal’ani   geometriya   qirolligi   deb
atash   mumkinligi   haqida   xulosa   qilish   imkonini   beradigan   qiziqarli
materiallar olindi.
oladi [1]
.
Tuproqqal ʼ a
4 Tuproqqal ʼ a xarobalari
Shown   within   G ʻ arbiy   va
Markaziy Osiyo
G ʻ arbiy   va   Markaziy   Osiyo
xaritasida
ko ʻ rinishiUzbekistan
xaritasida
ko ʻ rinishiHammasini ko ʻ rsat
5 Mu
qob
il   n
oml
ar Tuproqqal ʼ a
Ma
nzil
goh Qoraqalpog ʻ iston ,   O ʻ
zbekiston
Koo
rdi
nat
alar 41°55′37.9″N   60°49′1
9.8″E   /   41.927194°N
60.822167°E   G   O
Koordi
natalari :   41°55′37.9″N  
60°49′19.8″E   /   41.927
194°N 60.822167°E   G   O
Tur
i Manzilgoh
Tarix
Dav
rlar Parfiya ,   Sosoniylar
6 Mak on qay dlari
Qaz
ish  
san
alar
i 1938-yil
Vaz
iy at Vayron bo ʻ lgan
2.   Tuproqqal'a   shahrining   t arixiy   urnaqlari   v a
y odgorlik larining t urlari
Tuproqqal ʼ a   1938—1950-yillarda   S.   P.   Tolstoye   rahbarligidagi   Xorazm
arxeologiya-etnografiya   ekspeditsiyasi tomonidan   o ʻ rganilgan.
Uning   tarhi   to ʻ g ʻ ri   burchakli   (500×350   m)   bo ʻ lib,
gumbazsimon   yo ʻ lakli   va   burjli   mudofaa   devori   bilan   o ʻ ralgan.
Devorning   mustahkam   janubiy darvozasidan   otashkada   tomonga
markaziy  ko ʻ cha  o ʻ tgan.  Ko ʻ ndalang tushgan  ko ʻ chalar shaharni  10  ta
kvartalga   ( mahalla )   ajratgan.   Tuproqqal ʼ aning   madaniy
7 qatlamidan   milod boshlaridan   VI asrgacha   bo ʻ lgan davrga oid ashyoviy
materiallar   chiqqan.   Tuproqqal ʼ aning   shimoli-sharqiy   qismida
maxsus   ko ʻ tarma   supa   ( balandligi   14   m,   maydoni   80*80   m)   ustiga
xom   g ʻ ishtdan saroy   qurilgan .   Unga   yondosh   qilib   balandligi   25   m   li   3
ta   minorasi   bo ʻ lgan   ark   binosi (maydoni   40×40   m)   bunyod   etilgan.
Arkka   sharq   tomonidan   ko ʻ tarma   yo ʻ lak   orqali   kirilgan.
Tuproqqal ʼ adan   100   ga   yaqin   turar   joy,   xo ʻ jalik   binolari   va   8   ta
saroy   xonalari topilgan.
Xonalar   devori   bo ʻ rtma   naqshlar   va   relyefli   rangli   haykallar   bilan
bezatilgan   (qarang   Tuproqqal ʼ a   devoriy   rasmlari   va   haykallari ).
Tuproqqal ʼ aning   sharqiy   qismida   qurol-aslaha   ustaxonasi   bo ʻ lgan,   u
yerdan   temir nayzalar ,   3   parrakli   o ʻ qlar ,   saroyning   yemirilib   ketgan   2-
qavatidagi   podsho   arxividan   esa   teri   va   yog ʻ och   taxtachalarga   yozilgan
100 dan ortiq hujjatlar topilgan. Ular qadimiy   xorazmiy   tilida bitilgan ( I
— III   asrlar ).   Tuproqqal ʼ adan   jun ,   shoyi ,   ip   gazlama parchalari,   bo ʻ yra ,
rangli   gilam ,   ko ʻ plab   haykal   bo ʻ laklari,   sopol   buyumlar
va   Kushon tangalari   topilgan.   Qal ʼ a   sug ʻ orish inshootlarining   buzilishi,
harbiy to ʻ qnashuvlar natijasida xarobaga aylangan.
3.   Tuproqqal'a   shahri   y odgorlik larining   arxeologik
t opishmalari v a ularning o'rganilishi
Markaziy Osiyoda yozuv paydo bo‘lishi bilan muhim voqea-hodisalarni
qandaydir   qattiq   narsalarga-devor ,   tosh,   sopol   buyumlar,   metal
taxtacha ,   yog‘och   va   yog‘och  
taxtachalarga   qayd   qilib   borish   an’analari   paydo   bo‘ldi.   Shunday   qilib,
muhim   voqealar   hujjatlashtirilib   borilgan   va   hujjatlarni   saqlash
an’anasi   paydo   bo‘lgan.   Shunga   qadar   Markaziy   Osiyoda   arxivchilik
an’anasining   paydo   bo‘lganligi   va   rivojlanganligini   tasdiqlaydigan
arxivlar   topilgan.   Qadimgi   Nisadan   topilgan   Parfiya   ish   yuritish
8 hujjatlari   podshohning   sharob   saqlanuvchi   omborxonasidan   topilgan
2700   dan   ortiq   ostrakon   (sopol   taxtacha)lardan   iborat   bo‘lib,
kimga,   qancha   yoki   kim ,   qaerdan   vino   olib   kelganligi   to‘g‘risida
ma’lumotlar   mavjud.   Mazkur   ostrakonlar   hisob   hujjatlari   vazifasini
o‘tagan. Hujjatlar oromiy alifbosiga asoslangan parfiya tilida yozilgan.  
Hujjatlar   tasodifiy   ravishda   bir   joyda   to‘plangan   bo‘lib,   miloddan
avvalgi   I   asr   va   milodiy   II-III   asrlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Hujjatlardagi
ma’lumotlar   cheklangan   bo‘lishiga   qaramay,   umumiy   holda   ular
Parfiya   jamiyati   hayotining   turli   tomonlari   to‘g‘risida   axborot   beradi.
Ular   yordamida   podshohlik   xo‘jaligining   ayrim   jihatlarini   o‘rganish
mumkin.   Xususan   ular   Parfiya   podshohligining   ma’muriy-huquqiy
tuzilishi,   boshqaruv   tizimi ,   ijtimoiy   qatlami   to‘g‘risida   tasavvur   hosil
qilishga   yordam   beradi.  
1945-1950-yillarda   S.P.Tolstov   tomonidan   Qorakalpog‘istonning
Elliqqal’a   tumanida   joylashgan   Tuproqqal’a   harobalaridan   Xorazm
hujjatlari sanalgan ulkan arxivining topilishi fanga katta ma’lumotlarni
olib kirdi. Tarix fanida bu arxiv joy nomi bilan “Tuproqqal’a arxivi” deb
yuritiladi.   Hujjatlardan   ma’lumki,   Xorazmda   devonxona   ish   yuritish   va
arxivlashtirish ishlari juda yaxshi rivojlangan. Ayniqsa, ma’muriy-xo‘jalik
tizimi turkumiga kirgan arxiv xujjatlarining topilishi Xorazm davlatidagi
ish   yuritish   an’anasi   uzoq   davrlardan   buyon   davom   etib
kelayotganligini   bildiradi.  
Eramizning   boshlari   va   milodiy   II–III   asrlarda,   Tuproqqal’ada   Xorazm
shohlarining   qarorgohini   o‘rganish   davomida   to‘plangan   ashyoviy
manbalarda , ayniqsa, haykaltaroshlik namunalarida Kushon podsholigi
davri   madaniyatining   ta’siri   yaqqol   seziladi.   Xorazmda   yozuv   o‘z
yo‘nalishida   davom   etgan   va   oromiy   alifbosi   asosida   qadimgi   xorazm
yozuvi   shakllangan.   Qadimgi   Xorazm   davlati   poytaxti   –   Tuproqqal’a
arki-a’losidagi   podsho   qarorgohi   bo‘lib   xizmat   qilgan   saroy  
majmuini   o‘rganish   jarayonida   III   asrga   oid   Xorazm   podsholari   arxivi
topilgan.   Tuproqqal’a   saroyidagi   podsho   arxivida   1947–1949   yillarda
9 S.P. Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi
a’zolari   qadimgi   xorazmliklarning   teri   va   yog‘ochga   yozilgan   140   ta
hujjatini topishdi. Shundan 122 tasi teriga yozilgan bo‘lib, ularning ko‘pi
chirib   ketgan.   Teriga   yozilgan   hujjatlardan   18   tasi,   taxtaga
yozilganlardan   esa   8   tasi   yaxshi   saqlangan.   Bu   hujjatlarning   asosiy
qismi   ma’muriy-xo‘jalik   masalalariga   doir   bo‘lib,   oromiy   tipidagi
alifboda   yozilgan.   Hujjatlarning   tili   A.A.   Freyman   va   boshqa
tilshunoslar   tekshirgan   Xorazmning   XIII  

XIV   asrlardagi   o‘ziga   xos   eroniy   (forsiy)   tiliga   o‘xshaydi.   Ayrim
hujjatlarning   yili   ham   ko‘rsatilgan.   Ular   teriga   yozilgan   bo‘lib,
noma’lum davr sanalari – 207, 231 va 232 yillar bilan belgilangan.
Hujjatlar   topilgan   madaniy   qatlam   Xorazm   tarixining   kushon-
afrig‘iylar davri oralig‘i, ya’ni III-IV asrlarga oiddir.  
Tuproqqal’a   hujjatlari   Mug‘   qal’asidan   topilgan   Panjikent   hokimi
Devashtich   arxivi   kabi   O‘rta   Osiyoning   qadimgi   davriga   xos   ijtimoiy
munasabatlarni   o‘rganishda   beqiyos   muhim   manba   hisoblanadi.   Ilk
o‘rta   asrlarga   oid   teriga   bitilgan   boshqa   bir   Xorazm   hujjati
Yakkaporson   ko‘shkida,   1959   yilda   Xorazm   arxeologik-   etnografik
ekspeditsiyasi xodimlari tomonidan topilgan.  
10 Illyustrativ foto
Keyingi   paytda   ijtimoiy   tarmoqlarda   “Tuproqqal ʼ a”   arxeologik
obidasida   mahalliy   hokimiyat   tomonidan   mardikorlar   yordamida
rekonstruksiya   ishlari   olib   borilyapti,   bu   ishlardan   Madaniyat   vazirligi
va   mutasaddi   tashkilotlar   bexabar”   qabilida   gap-so ʻ zlar   aylana
boshladi .   Ushbu   masalaga   oydinlik   kiritish   maqsadida
Qoraqalpog ʻ iston   Respublikasi   bo ʻ yicha   madaniy   meros   obyektlarini
muhofaza qilish va ulardan foydalanish mintaqaviy davlat inspeksiyasi
boshlig ʻ i   Quanishbek   Sharipovga murojaat etdik.
—   Sizning   ushbu   murojaatingizni   tinglab,   kuni   kecha   Nukusda   bo ʻ lib
o ʻ tgan   bir   tadbir   yodimga   tushdi,   —   deydi   Q.   Sharipov.   —   Men   uni
“Xabar”   dasturi   orqali   ko ʻ rdim.   O ʻ zbekiston   Jurnalistlari   ijodiy
uyushmasi   Qoraqalpog ʻ iston   bo ʻ limi   muassisligida   tashkil   etilgan,
tajribali hamda yosh jurnalistlar qatnashgan ushbu “Jamoatchilik bilan
aloqalar: muammolar va olddagi vazifalar” deb nomlangan seminarda
“...Jurnalist   uyoq-buyoqdan   eshitgan   gapiga   qarab   emas,   bevosita
voqea   ichiga   borib,   ko ʻ rganiga   tayanib   yozishi   kerak,   afsuski,   ayni
paytda   eshitganiga   asoslanib   yozilayotgan   xabarlar   ko ʻ payib
11 bormoqda,   oqibatda   esa   bu   asl   voqelikka   to ʻ g ʻ ri   kelmay   qolyapti”,
degan o ʻ git ham ta ʼ kidlab o ʻ tildi. Demoqchi bo ʻ lganim, siz aytayotgan
gap ham asossiz xabarlardan kelib chiqqan.
Ellikqal ʼ a   tumanida   joylashgan   “Tuproqqal ʼ a”   arxeologik   obyekti
miloddan   avvalgi   III-II   asrlarda   qurilib,   milodning   IV-V   asrlarida   qayta
tiklangan   obidadir.   Qal ʼ a   Xorazmshohlar   qarorgohi   bo ʻ lgan.   1938
yildan   sobiq   ittifoq   Fanlar   akademiyasining   Xorazm   arxeologiya   va
etnografiya   ilmiy   safari   xodimlari   mazkur   shahar   o ʻ tmishiga   oid
masalalarni o ʻ rgana boshlagan.
Aytish   joizki,   qadriyatlarimizni   asrab-avaylash,   ularga   doimiy   e ʼ tibor
qaratish   mamlakatimiz   siyosati   darajasidagi   masalalardan   biri.
Xususan,   Prezidentimiz   Shavkat   Mirziyoyevning   2017   yil   15-16   dekabr
kunlari   Qoraqalpog ʻ iston   Respublikasiga   tashrifi   davomida   berilgan
topshiriqqa   muvofiq,   “Tuproqqal ʼ a”   yon-atrofida   ochiq   drenaj   tizimi
yaratildi.   Madaniy   meros   obyektlarini   muhofaza   qilish   va   ulardan
foydalanish ilmiy-ishlab chiqarish Bosh boshqarmasi qoshidagi “Meros
Chashmasi”   loyihalash   kichik   korxonasi   tomonidan   konservatsiya
ishlarining   smeta   hamda   loyihasi   ishlab   chiqilib,   2018   yilning
sentyabridan   “El-ta ʼ mirlash”   mas ʼ uliyati   cheklangan   jamiyati   obyektda
konservatsiya   ishlarini   olib   bordi.   Bosh   boshqarma   boshlig ʻ ining
o ʻ rinbosari   X.   Xolmurodov   va   “Meros   Chashmasi”   loyihalash   kichik
korxonasi   direktori   F.   Davletov   2018   yil   oktyabrida   kelib,
“Tuproqqal ʼ a”da   olib   borilayotgan   ishlar   bilan   tanishdi.   Yo ʻ l-yo ʻ riq
ko ʻ rsatib, konservatsiya ishlarini davom ettirishni belgilab berishdi.
Bosh   boshqarmaning   2019   yilgi   restavratsiya,   konservatsiya   ishlari
rejasiga kiritilgan “Tuproqqal ʼ a” arxeologik obyekti uchun joriy yilning I
choragida 200 million so ʻ m mablag ʻ  ajratilib, “El-ta ʼ mirlash” MCHJ 2019
yilning 5 martidan konservatsiya ishlarini davom ettirmoqda.
12 Bugungi   kunda   madaniy   meros   va   arxeologik   obyektlarni   saqlash,
ulardan   foydalanish,   turizmni   rivojlantirish,   qolaversa   sayyohlarga
sharoit   yaratish   uchun   obyektlarda   tezkor   konservatsiya   va
obodonlashtirish ishlarini olib borish zarurati tug ʻ ilyapti. Gap shundaki,
sayyohlar   “Tuproqqal ʼ a”ni   devorlar   ustida   yurib   tomosha   qilishadi.   Bu
esa,   devorlarga   zarar   keltirmoqda.   Buning   oldini   olish   maqsadida
qal ʼ aning   G ʻ arbiy   tomonidan   zina   va   bir   joyda   turib   kuzatish
maydonchasi bunyod etildi. Bundan tashqari, qal ʼ aning ayrim yo ʻ qolib
borayotgan devorlarida ham konservatsiya ishlari olib borilmoqda.
II-BOB : TUPROQQA L'A  SHA HRIDA GI  Y ODGORLIK LA R VA  ULA RN IN G
A SOSIY  MA 'N O VA  FUN KSIY A LA RI
1. Tuproqqal'a shahridagi asosiy  y odgorlik lar haqida ma'lumot lar
Tuproqqal ʼ a   eramizning   I—II
asrlarida   Xorazm hukmdori   Artav   (Artaban)   tomonidan   qurilgan [3]
.
Qal ʼ aning   tashkil   etilishi,   ehtimol,   janubi-g ʻ arbdan   14   km   uzoqlikda
joylashgan   Aqchaxon-Qal ʼ aning   tark etilishidan keyin sodir bo ʻ lgan [4]
.
Artav   (Artaban)   –   Xorazm   hukmdori
va   Tuproqqal ʼ aning   asoschisi.   Byustiga   toj   kiygan   hukmdor   Nike .
Taxminan eramizning I—II asrlari.
Shahar   xarobalari   1938-yilda   Sergey   Tolstov   rahbarligidagi   Xorazm
ekspeditsiyasi   tomonidan   o ʻ rganilgan [1]
.   Saroyning   qurilgan
sanasi   Kushon   imperiyasi   hukmdorlari   Vima
Kadfiz   va   Kanishka   tangalari,   shuningdek,   Xorazm   shohi   Artav
13 (Artaban)   tangalari   topilganligi   orqali   aniqlangan [5]
.
Saroyda   zardushtiylik   xudolarini ifodalovchi devoriy rasmlar topilgan [1]
.
Tuproqqal ʼ a va butun Xorazmiya milodiy II asrda ma ʼ lum vaqt Kushon
imperiyasi nazorati ostida bo ʻ lgan bo ʻ lishi kerak, chunki qal ʼ adan Vima
Kadfiz   va   Kanishka   tangalari  topilgan,   lekin   ulardan   oldingi   va   keyingi
bir   qator   Xorazm   hukmdorlarining   tangalari   topilmagan [6]
.   Boshqa
tadqiqotchilar  tanga  zarb qilinganligi  to ʻ g ʻ risidagi  dalillarni tahlil qilib,
kushonlar Xorazmni nazorat qilmaganligini ko ʻ rsatadilar [7] [8]
.
Tuproqqal ʻ a   xarobalaridan   Gandharadagi yunon-buddist   san ʼ ati
uslubidan   kelib   chiqqan   va   Kushon   imperiyasi   ta ʼ sirini   aks   ettiruvchi
ellinistik   uslubdagi   liboslarga   o ʻ ralgan   tik   turgan   haykallarning   bir
qancha   baland   relyefi   topilgan [4]
.   Bu   mo ʻ l-ko ʻ l   haykaltaroshlik
ishi   Yunon-Baqtriya podsholigi   davridan beri ellinistik san ʼ at uslubi faol
saqlanib   qolgan   yaqin   atrofdagi   Baqtriyadan   kelgan   hunarmandlar
tomonidan   ham   amalga   oshirilgan   bo ʻ lishi   mumkin.   Haykallar
hozirda   Sankt-Peterburgdagi Ermitaj   muzeyida saqlanmoqda [4]
.
Sergey Tolstov qadimiy shaharning   rekonstruksiyasini   chizgan [9]
.
Tuproqqal ʼ a xarobalarining panoramasi

14 Tuproqqal ʼ
a xarobalari

Tuproqqal ʼ
a xarobalari (saroy va do ʻ
konlar maydoni)

Tuproqqal ʼ
a xarobalari

Tuproqqal ʼ
adan topilgan devoriy rasm (milodiy II—III asrlar)
2. Y odgorlik lar v a ularning t arixiy  ma'nosi
15 Tuproqqal ʼ a   va   Qizilqal ʼ aning boshqa   asosiy   qal ʼ alarga   nisbatan
joylashuvi
Tuproqqal ʼ aning   janubi-sharq  tomonidan   30   km   uzoqlikda   joylashgan
boshqa arxeologik yodgorliklar ham mavjud bo ʻ lib, ular qatoriga „Ellik
qal ʼ a   vohasi“ning   yana   bir   muhim   tarkibiy   qismi   bo ʻ lgan   Qo ʻ yqirilgan
qal ʼ a kiradi [1]
. Yana bir shu kabi manzilgoh   Ayoz qal ʼ adir .
Xorazm   poytaxti   miloddan   avvalgi   305-yildan   so ʻ ng,   afrig ʻ iylar   sulolasi
davrida   Kat   (zamonaviy   Beruniy )   shahriga   o ʻ zgartirilgan,   ammo
Tuproqqal ʼ a   shahri   milodiy   VI   asrgacha   gullab-yashnashda   davom
etgan
16 Qadimiy   va   boy   tariximizni   o‘rganish,   keng   targ‘ib   etish   yoshlarda
qanday   buyuk   zotlarning,   dunyo   ilm-fani   va   madaniyatiga   beqiyos
hissa qo‘shgan ulug‘ olim va mutafakkirlarning avlodi, betakror meros
vorisi   ekanidan   faxrlanish   tuyg‘usini   kuchaytirish,   ma’naviyatini
yuksaltirishga xizmat qiladi.
O‘tgan   asrning   o‘rtalariga   kelib   jahon   jamoatchiligi   nodir   va   betakror
yodgorliklarni   asrab-avaylash,   ularni   umumbashariyat   mulki   sifatida
kelajak   avlodlarga   yetkazish   masalasiga   e’tibor   qarata   boshladi.
YuNESKO 1972 yil Parijda bo‘lib o‘tgan simpoziumda Madaniy va tabiiy
meros yodgorliklarini muhofazaga olish haqida rezolyusiya qabul qildi.
1983 yilda BMT tomonidan 18 aprel – Xalqaro yodgorliklarni va tarixiy
joylarni   asrash   kuni,   deb   belgilandi.   2003   yilda   YuNESKO   nomoddiy
madaniy meroslarni muhofazasiga olish haqida qaror chiqardi.
Prezident   rahnamoligida   milliy   qadriyatlarimizni,   yurtimizdagi   tarixiy
obida   va   madaniy   yodgorliklarni   asrab-avaylash,   o‘rganish   va
muhofaza   qilishga   alohida   e’tibor   qaratilmoqda.   O‘zbekiston
Respublikasining   “Madaniy   meros   ob’yektlarini   muhofaza   qilish   va
ulardan   foydalanish   to‘g‘risida”gi   qonuni   bu   borada   muhim   huquqiy
asos bo‘lib xizmat qilayotir.
Mamlakatimiz,   jumladan,   Qoraqalpog‘iston   Respublikasida   ushbu
hujjat   asosida   qadimiy   yodgorliklarni   o‘rganish,   qayta   tiklash   bo‘yicha
keng ko‘lamli ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar olib borilmoqda. Xususan,
Kot-Firqal’a, Tuproqqal’a, Aqchaxonqal’a, Ayozqal’a, Chilpiq, Mizdaxkan
singari   madaniy   yodgorliklar   o‘rganilib,   xalqaro   turizm   yo‘nalishiga
kiritildi.
Avstraliya   xalqaro   arxeologik   ekspeditsiyasi   bilan   hamkorlikda   1995
yildan   buyon   Beruniy   tumanidagi   Aqchaxonqal’a   yodgorligida   ilmiy
17 izlanishlar   olib   borilmoqda.   Tadqiqotlar   natijasida   Toshxirmon
vohasidagi   bu   qal’a   devorlari   qalin   paxsa   va   katta   g‘ishtlardan
qurilgani,   har   bir   g‘ishtga   o‘sha   davr   urug‘lari   tamg‘asi   bosilgani
ma’lum bo‘ldi. Umumiy maydoni 50 gektar bo‘lgan qal’a yodgorligi bir-
birining ichiga joylashgan tashqi va ichki qal’alardan iborat. To‘plangan
arxeologik   materiallar   bu   yerda   o‘z   davrida   xalq   hunarmandligining
ko‘pgina turlari rivojlanganini ko‘rsatmoqda.
Ayni   paytda   O‘zbekiston   Respublikasi   Fanlar   akademiyasi
Qoraqalpog‘iston   bo‘limida   saqlanayotgan   bu   materiallar   ustida
laboratoriya-tekshiruv   ishlari   olib   borilayotir.   Qal’adan   topilgan
rangtasvir   san’ati   namunalari   Avstraliya,   Fransiya,   Lixtenshteyn   va
irlandiyalik   olim   va   mutaxassislar   tomonidan   ham   o‘rganilmoqda.
Laboratoriya-tahlil   ishlari   nihoyasiga   yetkazilgach,   xalqimizning
qadimiy   tarixi,   amaliy   san’ati   namunalari   va   boy   madaniy   merosini
targ‘ib   etish   maqsadida   rivojlangan   davlatlar   muzeylarida   ko‘chma
ko‘rgazmalar tashkil etilishi rejalashtirilgan.
Aqchaxonqal’a   yodgorligida   olib   borilgan   ilmiy   tekshiruvlar   va   qazish
ishlari   natijasida   uning   atrofida   qadimiy   Toshxirmon,   Cho‘pon,
Sheyitlik,   To‘proqqal’a-3,   Qoratepa-2,3,4,   Ko‘panqal’a,   Jigarman   kabi
o‘nlab arxeologik yodgorliklar topildi.
Mamlakatimizda   milliy   davlatchiligimiz   tarixini   o‘zida   aks   ettirgan
ushbu   yodgorliklarni,   tarixiy   va   madaniy   obidalarni   o‘rganish,   asrab-
avaylash   va   keng   targ‘ib   etish   borasida   amalga   oshirilayotgan   ishlar
samarasi yurtdoshlarimiz, ayniqsa, yoshlar qalbida Vatanga muhabbat,
istiqlol   g‘oyalariga   sadoqat,   ajdodlardan   iftixor   qilish   tuyg‘usini
yuksaltirishga xizmat qilmoqda
18 3.   Y odgorlik larining   t uproqqal'a   shahri   uchun   ahamiy at i
v a ularning ijt imoiy , madaniy  funk siy alari
Foto: Madaniyat vazirligi matbuot xizmati
Qoraqolpog‘iston   Respublikasiga   tashkil   etilgan   press-turning   birinchi   kuni
Amudaryo viloyatining mashhur madaniy meros ob’yekti «Chilpiq» tepaligini
o‘rganishdan   boshlandi.   Madaniyat   vazirligi   matbuot   xizmati   ushbu   sayohat
haqida   reportaj tayyorladi.
19 Mazkur qadimgi Zardushtiylik yodgorligi - Dahmiy Chilpiq (Shilpiq, Chilpiq-
qal’a)   yoshi   2200   yildan   ortiq.   Chilpiq   -   bu   15   metr   balandlikdagi   65   metr
diametrga   ega   tomsiz   dumaloq   minora   bo‘lib,   Nukusdan   43   km   masofadagi
tabiiy yassi tepalikning cho‘qqisida joylashgan.  Mazkur tepalik Zardushtiylar
davrida   murdalarni   minora   ichida   yovvoyi   qushlarga   yem   uchun
qoldiriladigan joy bo‘lgan. Keyinroq, suyak qoldiqlari yerga ko‘milgan. Ushbu
dafn   etish   usuli   zardushtiylik   falsafasi   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   jasad   qoldiqlari
20 bilan   yerni   zararlantirishni   tahqirlaydi.   Keyinchalik   Xorazmshoxlar   davrida
ushbu yodgorlik minora sifatida foydalanilgan.
Bu   yerlarga   arablarning   kelishi   (VII   asr)   bilanoq,   minora   qayta   qurilgan,
so‘ngra,   IX-X   asrlarda   Qadimiy   Xorazmning   gullagan   vaqtlarida   yana
ta’mirlangan.   Bir   qator   tadqiqotchi   olimlarning   fikricha,   xorazmliklar
Chilpiqdan   Xorazmshohlar   davlatining   boshqa   qal’alari   bilan   bir   qatorda
xabar   yetkazish   va   mudofaa   minorasi   sifatida   foydalanishgan.   «Chilpiq»
Qoraqalpog‘istonning   yorqin   yodgorliklaridan   biri   hisoblanib,   hatto
respublika gerbida ham uning tasviri aks ettirilgan.
21 Bilasizmi,   ushbu   yodgorlikning   hozirgi   kundagi   holati   achinarli   albatta,
ammo   u   o‘ziga   sayyohlarni   jalb   etuvchi   maskandir,   chunki   aynan
zardo‘shtiylar davridan saqlanib qolgan ushbu tepalikni ko‘rish va yuqoridan
hududni   tomosha   qilib,   uning   tarixini   eshitishga   ko‘pchilik   oshnodir.   Biz
press-tur ishtirokchilari ushbu tepalikka chiqayotganimizda, haqiqatdan ham
u   yerda   qandaydir   sir-sinoatlar   borligiga   amin   bo‘ldik,   tor   yo‘lak   bo‘ylab
tepalikni   zabt   etdik.   Tabiat   xodisalaridan   o‘sha   davrdan   loy-paxsalardan
qurilgan yodgorlikning taxminan 20-30 foizi saqlanib qolgan. Quvonarlisi shu
bo‘ldiki,  tepalikda  bir   qator   xorijlik   sayyohlar   bilan   uchrashib,   ushbu   tepalik
haqida savol berganimizda, bizga O‘zbekistonga ilk bora safar uyushtirgani va
aynan   Qoraqalpog‘iston   hududida   joylashgan   qal’alarni   ko‘zdan   kechirishni
niyat   qilgani   va   barcha   qal’alarning   tarixini   o‘rganishgani   to‘g‘risida
ma’lumot berishdi.
22 Shu   bilan  birga,  Amudaryo   viloyati   mutassadi   xodimlari   bizga  «Chilpiq»ning
yangi   ko‘rinishi   borasidagi   loyiha   hujjatlari   bilan   o‘rtoqlashishdi.   Turizmni
rivojlantirish   maqsadida   yaqinda   «Chilpiq»   yodgorligi   yonida   xunarmandlar
o‘tovlari,   avtoturargoh   joyi   va   tepalikka   chiqish   uchun   maxsus   zinapoyalar
barpo etiladi.
Shundan   so‘ng   Ellikqal’a   tumaniga   yo‘l   oldik,   bu   yerda   biz   «Tuproq-qal’a»
yodgorligini o‘rgandik. Tarixiy yodgorlik miloddan avvalgi I-IV va VI asrlarga
23 tegishli.   «Tuproq-qal’a»   1938   yil   S.P.Tolstov   ekspeditsiyasi   tomonidan   kashf
etilgan.
«Tuproq-qal’a»   tuzilishi   to‘g‘ri   to‘rt   burchak   shaklida   bo‘lib,   17,5   ga   yer
maydoni   teng,  unda   2000-2500   kishi   istiqomat  qilgan.   Shahar   gumbazsimon
yo‘lakli va burjli mudofaa devori bilan o‘ralgan. Shaharning ichida joylashgan
xonadonlarning   orasidagi   yo‘laklar   juda   tor   bo‘lib,   g‘ishtlarga   tushirilgan
tamg‘alar   orqali   yashagan   jamoalarning   qaysi   uruqqa   mansubligini   aniqlash
mumkin   bo‘lgan.   Hayratlanarlisi   shuki,   tashqari   devorlarning   qalinligi   7-9
metrga teng bo‘lgan. Shaharni arxeologik qazish jarayonida 100ga yaqin turar
joy   va   8ta   saroy   zali   aniqlangan.   Zallar   bo‘rtma   naqshlar   va   rangli   xaykallar
bilan jixozlangan.
24 «Tuproq-qal’a»   eramizning   I-IV   asrlarida   Xoraz   davlatining   poytaxti
hisoblangan. Shahar tarixi to hozirgi kunga qadar o‘rganilmoqda. Arxeologik
yodgorlikka   chiqish   uchun   zinapoyalar   barpo   etilgan.   Chunki,   zinalardan
avval, loysimon yo‘laklar noqulayliklar tug‘dirgan.
25 Ammo   yodgorlikni   konservatsiya   qilish   davrida   ilmiy   kengash   bilan
kelishilmagan   holda   ish   olib   borilgan   va   oqibatda   yemirilib   borayotgan
devorlarni  o‘rnatilgan  qoidasi  bo‘yicha  ta’mirlanmagan.  Bu masala ommaviy
axborot   vositalarida   mart-aprel   oylarida   keng   tus   olgan   edi.   Hozirda   barcha
konservatsiya ishlari to‘xtatilgan.
Kunning   ikkinchi   yarmida   OAV   vakillari   bilan   «Ayazqal’a»   madaniy   meros
ob’yektiga tashrif buyurdik. Ma’lumki, milodimizning I asr ohiri va II asrlarida
Xorazm Kushonlar imperiyasi tarkibiga kirgan. «Ayazqal’a» uch kompleksdan
26 iborat   bo‘lgan.   «Ayazqal’a-1»   qo‘rg‘oni   60   metr   baland   tog‘   qoyasi   tepasida
tekislikda   xom   g‘isht   bilan   qurilgan.   S.P.Tolstovning   fikriga   qaraganda
«Ayazqal’a»da   hayot   milodimizning   III-IV   asrlarigacha   davom   etgan.   Bu
yerda arxeologik qazish ishlari olib borilganda II asrda zarb qilingan tangalar
topilgan.
«Ayazqal’a-2»   qo‘rg‘oni   eramizning   IV-VIII   asrlarida   barpo   bo‘lgan   va
qurilish ishlari IX asrga qadar davom etgan. Ya’ni, qal’a Sulton Uvays tog‘i va
Qizilqum   tomonlaridan   kelgan   ko‘chmanchi-bosqinchilaridan   himoya   qilish
maqsadida   qurilgan.   Uning   pastki   qismida   «Ayazqal’a-3»   qo‘rg‘oni   qurilgan,
unda   topilgan   2ta   tegirmon   hozirda   Ellikqal’a   tuman   tarix   va   arxeologiya
muzeyida saqlanmoqda.
27 «Ayazqal’a»   qo‘rg‘onlarini   ko‘zdan   kechirayotgan   vaqtimizda   xorijiy
sayyohlarning biri bilan suhbat uyushtirdik. U Buyuk Ipak Yo‘lida joylashgan
barcha   madaniy   meros   ob’yektlari   xaritasini   shakllantirayotganini   aytdi.
Xaritaga   kiritilayotgan   har   bir   ob’yektni   o‘zi   o‘rganib,   ularning   tarixi   va
joylashgan joyini shaxsan bilishi lozimligini aytib o‘tdi.
28 Qo‘rg‘onning   yonida   20   ta   o‘tovdan   tashkil   topgan   sayyohlar   uchun   maxsus
turar   joylar   tashkil   etilgan.   Barcha   xizmat   turlari   kiritilgan,   ayniqsa   tabiat
qo‘ynida dam olish istaganlarga bu maskan yoqishi aniqdir.
Xullas,   madaniy   meros   ob’yektlarimiz   tarixi   borasida   ko‘plab   rivoyatlar
eshitdik.   Bularni   o‘z   ko‘zingiz   bilan   ko‘rishingiz   va   xis   etishingizni   tavsiya
qilamiz.
29 Adabiyotlar
 Tolstov S. P., Drevniy Khorezm, M., 1448;
 Tolstov S. P., Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. T., 1964.
 Dzhabbarov   I.   Drevniy   Khorezm   –   strana   vysokoy   kul’tury   i
unikal’noy   dukhovnosti   (Etno-istoricheskiye   ocherki)   Moskva   :
Institut etnologii i antropologii RAN, 2014.
Manbalar
1. ↑   Jump   up   to:   1,0
  1,1
  1,2
  1,3
  1,4
  1,5
  Adrianov,   Boris   V.;   Mantellini,
Simone .   Ancient   Irrigation   Systems   of   the   Aral   Sea   Area:   Ancient
Irrigation Systems of the Aral Sea Area   (en). Oxbow Books, Limited,
31 December 2013 — 38 bet.   ISBN   978-1-78297-167-2 .  
2. ↑   Nerazik,   Ye.   Ye.,   Lapirov-Skoblo,   M.   S.,   Trudnovskaya,   S.   A.   &
Vaynberg,   B.   I.   (1981).   Gorodiщe   Toprak-kala   (raskopki   1965-1975
gg.)   (TXAEE, t. 12). Moskva.
3. ↑   "The second king of the dynasty was Artav (' ri ' w " the just „   ;
Vainberg , 1977 , p . 52). He appears to have begun construction
of   a   new   capital,   the   ruins   of   which   were   discovered   by   Sergey
Tolstov   in 1938 at Toprak   – kala“   Yar-Shater, Ehsan .   Encyclopaedia
Iranica   (en).   Routledge   &   Kegan   Paul,   1982   —   514
bet.   ISBN   9780710090904 .  
4. ↑   Jump   up   to:   4,0
  4,1
  4,2
  Minardi,   Michele   (January   2020).   "The   Ancient
Chorasmian   Unbaked-clay   Modelled   Sculptures:   Hellenistic
Cultural   'Impacts'   on   an   Eastern   Iranian   Polity"   (en).   Religion,
Society, Trade and Kingship. Art and Archaeology in South Asia Along
30 the Silk Road 5500 BCE-5th Century CE (South Asian Archaeology and
Art   2016,   Volume   1) :   195-205,   Figs.   7,   9,
11.   https://www.academia.edu/42306214 .
5. ↑   "Apart   from   purely   archaeological   and   artistic   evidence,   the
date   has  been   determined   from  coins   of  the  Kushan   kings  Vima
Kadphises   and Kanishka, and of the Khwarazmian king Artav, that
were   found   on   the   lower   floors   of   some   structures   .   Some
economic   documents   found   in   the   Palace   were   dated   to
between   188  and  252  of  the   Khwarazmian   era ,  i.e.,   to   within   the
third   century   A.   D.   It   should   be   borne   in   mind   that   only   an
insignificant   portion   of   the   archive   has   survived."   in   (en)   Bulletin
of   the   Asia   Institute .   Wayne   State   University   Press.   1996.   p.
183.   https://books.google.com/books?id=X-ZtAAAAMAAJ&pg=183 .
6. ↑   Basham,   Arthur   Llewellyn .   Papers   on   the   Date   of   Kaniṣka:
Submitted  to the  Conference  on  the Date of Kaniṣka,  London, 20-22
April 1960   (en). Brill Archive, 1969 — 414 bet.  
7. ↑   "Theories   that   Chorasmia   was   incorporated   into   the   Kushan
empire   are   refuted   by   the   numismatic   evidence;   there   was   no
interruption in the local minting of silver coins, and many Kushan
coins   bear   Chorasmian   overstrikes,   often   obliterating   the   rulers'
portraits."   Yar-Shater,   Ehsan .   Encyclopaedia   Iranica   (en).
Routledge & Kegan Paul, 1982 — 514 bet.   ISBN   9780710090904 .  
8. ↑   „CHORASMIA   i.   Archeology   and   pre-Islamic   hist.   –
Encyclopaedia Iranica“ .   iranicaonline.org .
9. ↑   Jettmar,   Karl   (1967).   "The   Middle   Asiatic   Heritage   of   Dardistan.
(Islamic Collective Tombs in Punyal and Their Background)" .   East
and   West   17   (1/2):   59–82,   Fig.   11.   ISSN   0012-
8376 .   https://www.jstor.org/stable/pdf/29755106.pdf .
31 10. ↑   Basham,   Arthur   Llewellyn .   Papers   on   the   Date   of   Kaniṣka:
Submitted  to the  Conference  on  the Date of Kaniṣka,  London, 20-22
April 1960   (en). Brill Archive, 1969 — 204 va 414 bet.  
Wikimedia   Commonsda   Toprak
K ala mavzusiga oid fayllar bor.
32

MA VZU: " TUPROQQA L‘A QA DIMGI SHA HA R Y ODGORLI GIN IN G O‘RGA N ILI SH TA RIX I" REJA: KIRISH I-BOB: TUPROQQA L'A SHA HRI VA UN IN G TA RIX IY A HA MIY A TI 1. Tuproqqal'a shahri haqida umumiy ma'lumot lar 2. Tuproqqal'a shahrining t arixiy urnaqlari v a y odgorlik larining t urlari 3. Tuproqqal'a shahri y odgorlik larining arxeologik t opi l malari v a ularning o'rganilishi II-BOB : TUPROQQA L'A SHA HRIDA GI Y ODGORLIK LA R VA ULA RN IN G A SOSIY MA 'N O VA FUN KSIY A LA RI 1. Tuproqqal'a shahridagi asosiy y odgorlik lar haqida ma'lumot lar 2. Y odgorlik lar v a ularning t arixiy ma'nosi 3. Y odgorlik larining t uproqqal'a shahri uchun ahamiy at i v a ularning ijt imoiy , madaniy funk siy alari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1

Kirish Tuproq-qal’a - qadimgi Xorazm “xazinasi” Tuproq-qal’a yoki “Yer shahri” - Qadimgi Xorazmning eng qimmat va mahobatli yodgorliklaridan biridir.   Qoraqalpog ʻ iston Respublikasi Ellikqal’a tumani hududida, Bo ʻ ston qishlog ʻ idan 12 km masofada joylashgan. Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasining boshqa ko ʻ plab yodgorliklari kabi ushbu yodgorlik ham taniqli arxeolog va tarixchi Sergey Pavlovich Tolstov tomonidan topilgan. Bu qidiruv ishlari 1938 yilda sodir bo ʻ lgan. Shaharning maydoni 120 gektarni tashkil etadi va keyinchalik ma’lum bo ʻ lishicha, bir vaqtlar bu yerda mudofaa devori va kvadrat minoralar bilan o ʻ ralgan shahar va hashamatli qal’a-saroy bo ʻ lgan.   Bir vaqtlar muhtasham qal’a qadimiy shaharning o‘zagi bo‘lib, eramizning II-III asrlarida Xorazm shohlarining qarorgohi bo‘lgan. Bu yerda, mudofaa devori orqasida dushman hujumlaridan himoya galereyalari bo‘lib, ko‘plab ko‘chalar va savdo rastalari joylashgan, shuningdek markazda keng old ko‘cha mavjud bo‘lgan. Qadimgi shahar shunchalik katta ediki, uning hududi 200 ga yaqin xo‘jalik va turar-joy binolaridan iborat 10 ta kvartalni o‘z ichiga olgan. Har bir 2

kvartalda o‘zlarining kichik-markazlari bo‘lib, ularda ziyoratgohlar va hunarmandchilik binolari joylashgan. Shaharda 2,5 mingdan ortiq aholi yashagan, ularning yarmi saroy qarorgohida ishlagan. Saroy alohida e’tiborga loyiqdir. Uning qanchalik ulug‘vor va hashamatli ekanligini tasavvur qilish qiyin emas, chunki uning balandligi 40 metrga yetishi mumkin va saroy haykaltaroshlik va rasmlar bilan bezatilgan 150 xonadan tashkil topgan saroydan iborat bo‘lgan. Qazishmalar davomida olimlar Tuproq-qal’aning   qiziqarli tafsilotini ta’kidlashdi: ellinistik uslubidagi badiiy rasmlar nafaqat saroy binolarini, balki oddiy fuqarolarning turar-joylarini ham bezatgan, bu esa qadimiy shaharning yuksak madaniyatidan dalolat beradi. Qal’a uch qavatdan iborat bo‘lgan. Uning xonalaridan ko‘plab yodgorliklar topilgan: oziq-ovqat qoldiqlari (suyaklar, urug‘lar), idishlarning bo‘laklari va butun qismlari, turli xil idishlar, zargarlik buyumlari, haykallar (eng mashhur haykallardan biri - Ruhoniy haykali), rasmlar va hatto qadimgi Xorazm qo‘lyozmalari. 3

Hashamatli saroyning markazida mahobatli devoriy rasmlar va antiqa naqshlar bilan bezatilgan taxt o‘rnatilgan xona bor edi. “Qirollar zali”da ellinistik san ʼ atiga oid haykallar, turli portretlar va yuzlari juda realistik tasvirlangan haykallar topilgan. Tuproq-qal’ani qazish ishlari shov-shuvga sabab bo‘ldi va III asrda shahar Qadimgi Xorazmning ilg‘or poytaxti bo‘lganligi, bu zaminda qadimiy madaniyatning gullab-yashnaganligi, ko‘chalar va binolar yaxshi loyihalashtirilganligi, Tuproq-qal’ani geometriya qirolligi deb atash mumkinligi haqida xulosa qilish imkonini beradigan qiziqarli materiallar olindi. oladi [1] . Tuproqqal ʼ a 4

Tuproqqal ʼ a xarobalari Shown within G ʻ arbiy va Markaziy Osiyo G ʻ arbiy va Markaziy Osiyo xaritasida ko ʻ rinishiUzbekistan xaritasida ko ʻ rinishiHammasini ko ʻ rsat 5