QADIMGI YUNONISTON TARIXIGA KIRISH VA MANBASHUNOSLIGI

Загружено в:

23.11.2024

Скачано:

0

Размер:

342.376953125 KB

Скачать

MAVZU:QADIMGI YUNONISTON TARIXIGA KIRISH VA
MANBASHUNOSLIGI.
Mundarija
Kirish. ........................................................................................................................ 2
I BOB. ENG QADIMGI YUNONISTON. ............................................................... 4
1.1.Qadimgi Yunonistonning tabiati va aholisi. ........................................................ 4
1.2.Miloddan avvalgi XI–VI asrlarda Qadimgi Yunoniston va Afina. ..................... 9
1.3.Afinada demosning g`alabasi va davlatning mustahkamlanishi ........................ 13
II BOB.QADIMGI YUNONISTON TARIXI MANBASHUNOSLIGI VA
YUNON TARIXINI DAVRLASHTIRISH. ........................................................... 17
2.1.Qadimgi Yunoniston tarixi manbashunosligi. ................................................... 17
2.2.Qadimgi yunoniston adabiyoti, me morchiligi va tasviriy san ati.ʼ ʼ ................... 21
2.3.Yunon tarixini davrlashtirish. ............................................................................ 29
XULOSA ................................................................................................................. 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. ................................................................ 32
1

Kirish.
Qadimgi Yunoniston yoki Ellada — Bolqon yarim orolining janubi, Egey
dengizidagi orollar, Frakiya sohillari, Kichik Osiyoning g arbidagi dengiz sohilidaʻ
joylashgan qadimiy yunon davlatlari hududining umumiy nomi.
Arxeologik ma lumotlarga ko ra, Yunoniston hududida odamlar paleolit
ʼ ʻ
davridan yashab kelmoqda. Xalkidika yarim orolidan neandertal odamining bosh
suyagi chiqqan. Neolit davrida Yunoniston aholisi dehqonchilik, chorvachilik bilan
shug ullanib, o troq hayot kechirgan. Yunonistoning jez davri madaniyati shartli
ʻ ʻ
ravishda Kritmiken madaniyati yoki Egey madaniyati deb atalgan. Miloddan
avvalgi 3-ming yilliqda Yunoniston etnik tarkibi rangbarang (pelasglar, leleglar va
boshqalar) bo lgan; ularni protoyunon qabilalari — axeylar, ioniyaliklar siqib
ʻ
chiqarib o z tarkiblariga singdirib yuborganlar. Miloddan avvalgi taxminan 20—
ʻ
17-asrlarda Krit orolida axeylarning ilk davlatlari (Knos, Fest, AgiaTriada,
Mikena, Tirinf, Pilos va boshqalar) barpo etilgan. Miloddan avvalgi taxminan
1260-yil Mikena, Tirinf va boshqalar davlatlar Troyani bosib olib, uni vayron
etishgan (qarang Troya urushi). Doriy qabilalarining kirib kelishi (miloddan
avvalgi taxminan 1200 yil) oqibatida davlatlar parchalanib, urug chilik
ʻ
munosabatlari jonlangan. Miloddan avvalgi 9-asrga kelib Shimoliy Yunoniston da
— eoliylar, O rta Yunoniston va Peloponnesda — doriylar, Attika va orollarda —
ʻ
ioniyaliklar istiqomat qilgan: 8—6-asrlarda yunonlar O rta dengiz, Marmar va
ʻ
Qora dengiz sohillarini kolonizatsiya qilganlar. Bu davrda Yunonistonda polislar
(shahar davlatlar) shakllangan. Dehqonlar va hunarmandlarning urug zodagonlari
ʻ
bilan kurashi natijasiga qarab polisdagi davlat hokimiyati yo demokratik (Afinada)
yoxud oligarxik (Sparta, Krit o.da) tarzda bo lgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan
ʻ
polislarda (Korinf, Afina va boshqalar) qulchilik keng tarqalgan; Sparta, Argos va
boshqalarda urug chilik tuzumi qoldiqlari saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 6-
ʻ
asrda polislar Sparta boshchiligida Peloponnes ittifoqiga va Fiva rahbarligi ostida
Beotiya ittifoqiga birlashganlar. 5— 4-asrlar polislarning eng ravnaq topgan davri
sanaladi. U yunonfors urushlarida (500—449) yunonlarning g alabasi natijasida
ʻ
2

Afinaning yuksalishi va Delos ittifoqining (Afina boshchiligida) barpo etilishi
bilan bog liq bo lgan.ʻ ʻ
Perikl hukmronligi davri (443—429) Afina kuchqudratining eng kuchaygan,
siyosiy tuzumning eng demokratlashgan va madaniyatning ravnaq topgan davri
hisoblanadi. Afina Yunonistonning asosiy iqtisodiy va madaniy markaziga
aylanadi, u dengizda hukmronlikni o z qo liga olgan. Afina bilan Sparta o rtasida
ʻ ʻ ʻ
Yunonistonda gegemon bo lish, savdo yo llariga egalik qilish uchun kurash
ʻ ʻ
Peloponnes urushi (431—404) ga olib kelgan, u Afinaning mag lubiyati bilan
ʻ
tugagan. Spartaning yunon davlatlari ichki ishlariga aralashuvi miloddan avvalgi
395—387 yillardagi Korinf urushini keltirib chiqargan. 4-asrda Fiva vaqtinchalik
yuksalgan. Levktra jangida (miloddan avvalgi 371-yil) fivaliklar Sparta qo shinini
ʻ
tormor keltirishgan. 4-asr o rtasida Yunonistonning shim.da Makedoniya
ʻ
yuksalgan. Uning podshohi Filip II Xeroneya jangida (338) yunon shaharlari
koalitsiyasi ustidan g alaba qozonib Yunonistonni tobe etgan. Aleksandr (Iskandar)
ʻ
saltanati parchalangach, ellinizm davrida (3—2-asrlar) Yunonistonda hukmron
bo lish uchun kurashayotgan harbiylashgan tipdagi davlatlar va ittifoqlar ko p
ʻ ʻ
bo lgan (Makedoniya, Axey ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Miloddan avvalgi 197-yil
ʻ
Kinoskefal jangida Rim qo shinlari Makedoniya ustidan g alaba qozongach, Rim
ʻ ʻ
Yunonistondagi oligarxiyani quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha
boshlaydi. Miloddan avvalgi 148 yil Makedoniya, Illiriya va Epir Rim
provinsiyasiga aylantirilganlar. 146 yildan (Axey ittifoqi rimliklar tomonidan
tormor etilgandan so ng) Yunoniston Rimga tobe bo lgan (miloddan avvalgi 27
ʻ ʻ
yildan uning hududida Rimning Axaya provinsiyasi barpo etilgan), faqat nomiga
Afinagina erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy 4-asrdan Yunoniston
Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan.
3

I BOB. ENG QADIMGI YUNONISTON.
1.1.Qadimgi Yunonistonning tabiati va aholisi.
Qadimgi Yuno-niston, Bolqon yarim oroli, Egey, O`rtayer dengizining
sharqidagi bir qancha orollarni va Kichik Osiyoning g`arbiy sohilidagi joylarni o`z
ichiga olgan mamlakatdir.
Bolqon yarim oroli tabiiy jihatdan Shimoliy, o`rta va Janubiy Yunonistonga
bo`linadi. Janubiy Yunonistonni Peloponnes ham deyiladi. Yunoniston tog`lik
mamlakat bo`lib, daryolar oqib o`tgan joylarning bir qismi kichik-kichik
tekisliklardan iborat. Yunonistondagi tog`larning eng baland cho`qqisi Olimp
bo`lib, uning balandligi 2911 metrdir. Bolqon yarim orolini uch tomondan Egey,
Adriatika, Ioniya va O`rtayer dengizlari o`rab turadi.
Yunonistonning iqlimi subtropik bo`lib, yozi u qadar issiq emas, iliq, yoqimli.
Tog` tepalarida qish ancha sovuq bo`ladi. Vodiylarda qish u qadar sovuq emas.
Yunoniston tog`lari mis, ruh, qo`rg`oshin, oltin, kumush kabi turli xil
qimmatbaho toshlarga boy bo`lgan.
Daryo vohalaridagi unumdor yerlar va tog` yaylovlari dehqonchilik,
bog`dorchilik va chorvachilikni rivojlantirish uchun qulaydir. Arxeolog va
antropologlarning ma`lumotlariga qaraganda Bolqon yarimoroli va orollarda
odamlar tosh asridan beri yashab kelganlar.
Bolqon yarimoroliga odamlar Afrikadan yoki Markaziy Yevropadan kirib
kelganlar. Bolqon yarimoroli va orollarda qadimda pelast, ioniy va axey kabi
qabilalar yashaganlar. Keyinchalik esa Bolqon yarimoroliga doriylar kirib kelib
mahalliy aholi bilan qo`shilib ketganlar.
Qadimgi Krit jamiyati. Krit O`rtayer dengizining sharqidagi yirik orollardan
biridir. Bu orol odamlarning yashashlari uchun ancha qulayliklarga ega bo`lgan.
Miloddan avvalgi VI–Vmingyilliklardayoq orolga Kichik Osiyodan odamlar
suzib kelishgan.
Miloddan avvalgi IV mingyillik oxiri va III mingyillikning birinchi
yarmida Kritda xo`jalik – dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq ancha
rivoj topib, odamlar orasida xususiy mulk, mulkiy tengsizlik va tabaqalanish
4

boshlangan. Ular birlashib, Kritda dastlabki davlatni tuzganlar. Miloddan avvalgi
2000-yilda Kritda Knoss hukmdorining juda ulkan va muhtasham saroyi qurilgan.
Uch, hatto to`it qavatli qilib solingan bo`lib, devorlari nafis qilib suvalgan.
Saroyning pastki qavatidagi binolar yog`du chiqarib turadigan quduqlar bilan
yoritilgan ekan. Saroy odam, xilma-xil hayvon va o`simlik suratlari bilan
bezatilgan. Devorlarda saroyda yashovchilarning turmushini ifoda etuvchi rasmlar
ham bor. Binolar ichida chiqindi suvlarni tashqariga chiqarib yuborish uchun sopol
quvurlardart tashkil topgan qurilmalar ham bo`lgan ekan.
Miloddan avvalgi 1750-yilda Kritda qattiq zilzila bo`lib, aholi
markazlaridagi saroyJar, shuningdek Knos saroyi ham vayron bo`ladi. Shu vaqtda
Kritga yaqin orollardan birida vulqon otiladi. Shu vaqtda orolni kuldan iborat
bulutlar, vulqon changlari va balandligi bir necha o`n metr keladigan dengiz
to`lqinlari bosib kelgan. Vulqon changlari, ulkan to`lqin, zilziladan zararlanmagan
bog`-u rog` va ekinzorlarni yo`q qilib tashlagan.
Krit davlatining ravnaqi va inqirozga yuz tutishi. Miloddan avvalgi
XVIII asrning ikkinchi yarmida Kritdagi vayron bo`lgan saroylar qayta
tiklangan. Knoss shohi Minos butun Kritda hukm-ronlikni qo`lga olib, kuchli
dengiz davlati tuzgan. Minos kuchli harbiy-dengiz floti qurib Egey dengizidagi
orollarni, Kichik Osiyo va Bolqon yarimoroli sohilidagi yerlarni, hatto Attikani
ham o`ziga itoat ettiradi. Minos boshliq dengizchilar uzoq Sitsiliyagacha suzib
borganlar. Ba`zi ma`lumotlarga qaraganda, Minos Sitsiliyadagi janglarda halok
bo`lgan ekan.
Miloddan avvalgi XVI–XV asrlarda Krit O`rtayer dengizi havzasidagi eng
kuchli quldorlik davlatiga aylangan.
Bu davrda Kritda dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq
yuksak darajada rivojlanadi. Krit shohlari O`rtayer dengizi havzasidagi hamma
mamlakatlar bilan qizg`in savdo-sotiq olib boradilar.
Minos va uning vorislari davrida Knoss saroyi qaytadan tiklanadi. Qaytadan
tiklangan saroy devorlari ajoyib rasmlar bilan bezatilgan. Saroy devorlari zangori
ko`ylaklar kiyib marjonlar, munchoqiar taqib olgan serpardoz saroy xonimlarining
5

raqsga tushayotgani ifoda etilgan rasmlari bilan mashhurdir. Devorlarning birida
esa ulkan ola-chipor buqaustidao`yin ko`rsatayotgan akrobat-o`yinchilarning
tasvirlari ham kishini hayratga soladi. Krit davlati rivoj topgan davrda
to`qimachilik, kulolchilik, zargarlik, miskarlik, kemasozlik, rassomlik,
haykaltaroshlik va tasviriy san`atning boshqa tarmoqlari rivoj topgan edi.
Qadimgi kritliklar «A» va «B» chiziqli xat belgilariga ega bo`lganlar. Ammo
bu yozuvlarni uzoq vaqt hech kim o`qishga muyassar bo`la olmagan. 1953-yilga
kelib, ingliz olimlari Ventris va Chadvik lar chiziqli «B» yozuvni o`qishga
muvaffaq bo`ldilar. Miloddan avvalgi XV asrning ikkinchi yarmidan boshlab
Krit davlati yemiriladi. Zilzila, vulqon va dengiz to`lqinlari mamlakatni vayron
etgan.
Shu davrda axey qabilalari kelib orolga o`rnashib oladilar. Miloddan avvalgi
XIII asrdan boshlab esa Kritga doriylar bostirib kirib, uni ishg`ol qiladilar.
Shu bilan Krit davlati va uning madaniyati ham inqirozga uchraydi.
Pilos-Miken jamiyati va madaniyati. Janubiy Yunoniston ham qadim
zamondan boshlab o`zining qulay geografik muhiti bilan odamlarni o`ziga jalb
qilib kelgan. Miloddan avvalgi IV–III mingyilliklarda Janubiy Yunonistonda
ibtidoiy urug` jamoasi buzila boshlaydi. Jamiyatda tabaqalanish sodir bo`lib,
Miken, Pilos, Tirinf kabi yirik aholi markazlari vujudga keladi. Miloddan avvalgi
III mingyillikning oxiri va II mingyillik boshlarida markazlarda dastlabki
quldorlik davlatchalari tashkil topgan.
Peloponnesdagi davlatchalarning eng yiriklaridan biri Miken bo`lgan. Miken
Janubiy Yunonistonning shimoli-sharqiy burchagida joylashgan edi. Bu shahar-
davlatiga Dunay bo`yidan kelgan axey va mahalliy yunon qabilalari miloddan
avvalgi III mingyillikning oxirida asos solganlar. Miken ham quldorlik davlati
bo`lib, miloddan avvalgi XV–XIII asrlarda gullab-yashnagan. Uni oqsoqollar
kengashi va amaldorlarga tayangan podsho boshqargan. Miken podsholikning bosh
shahri bo`lib, uning akropoli tepalik ustida bino qilingan edi. Akropol yunoncha
so`z bo`lib, «yuqori shahar » degan ma`noni bildiradi. Akropol katta-katta
xarsanglar bilan urilgan mustahkam devor bilan o`rab olingan edi. Akropol bizdagi
6

qal`aga to`g`ri keladi. Qal`a ichida podsho saroyi, ibodatxona, aslzodalarning uy-
joylari va ma`muriy binolar bo`lgan. Ular ajoyib rasmlar, ustunlar va naqshlar
bilan bezatilgan.
Miken o`zining kuchli dengiz floti va quruqlikdagi qo`shiniga ega bo`lgan.
Mikenda qadimdan boshlab dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq va
chorvachilik ham rivoj topgan edi. Mikenliklar kemasozlikka alohida e`tibor
berganlar. Shu tufayli ular O`rtayer dengizi havzasidagi mamlakatlar bilan qizg`in
savdo-sotiq olib borganlar.
Mikenliklar o`zlariga xos madaniyat yaratganlar. Ammo Krit madaniyati
mikenliklar madaniyatiga kuchli ta`sir ko`rsatgan. Mikenliklar kritliklarning
madaniyati va chiziqli yozuvlaridan ham foydalanganlar. Shu bois uni Krit-Miken
madaniyati deyiladi.
1-rasm. Sparta jangchisi.
Janubiy Yunonistondagi shahar-davlatlardan yana biri Pilos bo`lgan. U
Janubiy Yunonistonning g`arbida bo`lib, dengiz bo`yida joylashgan. U kattagina
yer maydoniga ega bo`lgan. Pilosdan Alfey daryosi oqib o`tgan. Pilos ham
miloddan avvalgi III mingyillik oxiri – II mingyi ll ikning birinchi yarmida
7

tashkil topgan. Miloddan avvalgi XVI–XIII asrlarda ravnaq topgan. Pilos
davlatining hukmdori Vanka deyilgan. Yer podsho, aihoniy, amaldor va oddiy xalq
orasida taqsimlangan. Pilosda ham dehqonchilik, hunarmandchilik, chor-vachilik
ancha taraqqiy etgan edi. Pilosliklar asosan dengiz va quruqlik orqali uzoq-yaqin
mamlakatlar bilan savdo ishlarini olib borganlar. Davlat va xo`jalikning barcha
sohalarida qullar mehnatidan foy-dalanilgan. Pilos podsholigi viloyatlarga bo`linib
uni noiblar bosh-qarganlar. Mamlakat hukmdori podsho hisoblangan.
Miloddan avvalgi XIV–XIII asrlarga kelib Pilos zaiflashadi va doriylar
hujumi natijasida yemiriladi.
Pilosliklar Krit-Miken madaniyatidan bahramand bo`lib, o`zlariga mos
madaniyat yaratganlar. Ular ham kritliklarning chiziqli yozuvidan foydalanganlar.
Doriylar istilosi va uning oqibatlari. Qadim zamohlardan boshlab
Bolqondan shimolda, quyi Dunay bo`ylarida doriy qabilalari yashar edilar. Ular
miloddan avvalgi XIII–XII asrlarda o`z boshlaridan ibtidoiy jatnoa tuzumining
so`nggi bosqichini kechirmoqda edilar. Ular madaniyat jihatdan krit-
mikenliklardan orqada edilar.
Miloddan avvalgi XIII–XII asrlarda doriylar Yunonistonga bostirib kirib,
uni bosib ola boshlaydilar. Janubiy Yunoniston va Krit ham doriylar ixtiyoriga
o`tadi. Faqat Attika aholisi doriylarga qarshilik ko`rsatib o`z mustaqilliklarini
saqlab qolganlar. Doriylar bilan bo`lgan janglarda juda ko`p aholi halok bo`lgan,
qishloq va shaharlar kuydirilib, vayron etilgan. Tokzorlar, zaytunzorlar va mevali
bog`lar xarob bo`lib qolgan.
Mahalliy aholining bir qismi doriylarga itoat etib, ular bilan aralashib ketgan.
Bosqinchilarga itoat etishni istamagan aholi o`z vatanini tashlab uzoq o`lkalarga
bosh olib ketishga majbur bo`lgan. Doriylar istilosi natijasida Yunonistonning
xo`jaligi tushkunlikka uchragan. Qadimgi Miken, Tirinf, Krit va Pilos kabi
quldorlik davlatlari tugatilgan. Ammo doriylar o`zlari bilan temir va temir qurollar
olib kelishgan. Kelgindilar yunon aholisi bilan aralashib ketganlar. Keyinchalik
xo`jalik ancha rivoj topgan va madaniyat qaytadan jonlangan.
8

1.2. Miloddan avvalgi XI–VI asrlarda Qadimgi Yunoniston va Afina.
Miloddan avvalgi XI–IX asrlarda yunon qab il alari. Doriylar istilosidan
keyin yunon qabilalari Yunonistonning va Kichik Osiyoning turli joylarida tarqalib
yashaydilar. Shimoliy Yunoniston va Kichik Osiyoning shimoli-g`arbida eoliylar
joylashib olganlar. O`rta Yunonistonning sharqiy Egey dengizi orollari va Kichik
Osiyoning g`arbiy sohillarida esa ioniylar yashar edilar. Peloponnes, Krit, Egey
dengizining janubidagi orollar va Kichik Osiyoning janubi-g`arbiy sohillariga esa
doriylar o`mashib olgan edilar. Peloponnesning shimoliy va markaziy qismi,
shuningdek, Kiprdaaheylar yashardilar.
Yunonistonda yashagan aholi bu davrda urug` va qabilalardan tashkil topgan
edi. Yunonistonning har qaysi kichik vodiy va orolida alohida qabilalar
yashardi.Yer umumiy bo`lib, oila o`zi uchun ajratilgan yerda ishlab dehqonchilik
qilardi. Urug` va urug`doshlar chorva mollarini umumiy yaylovlarda boqishardi.
Muhim masalalarni muhokama qilish uchun butun qabila erkaklari tomonidan
saylangan urug` oqsoqollari kengashi va xalq yig`inga to`planganlar.
Urug` doirasidagi ishlarni urug` oqsoqollari, qabila miqyosidagi ishlarni
qabila oqsoqollari bajarganlar.
Yunonistonda tabaqalanishning kuchayishi. Doriylar istilosi
Yunonistondagi taraqqiyotni sekinlashtirdi. Ammo bu jarayon uzoq davom etmadi.
Yunonlaming mehnat ahli va ishbilarmon kishilari o`zlarining fidokorona
mehnatlari evaziga xo`jalikni qayta tiklay boshladilar. Temir asboblardan va uy
hayvonlarining kuchidan unumli foydalanish mamlakatda dehqonchilik,
hunarmandchilik, savdo-sotiq va chorvachilikni rivojiga katta turtki berdi.
Xo`jalikning rivojlanishi natijasida dehqonchilik, hunarmandchilik va chorva
mahsulotlari ko`paya bordi. Savdo-sotiq rivoj topib, shu ish bilan shug`ullanuvchi
kishilar boyib keta boshladilar. G`olibona urushlar urug`, qabila oqsoqollarining va
harbiy boshliqlarning boyishi uchun muhim manba bo`ldi.
Bu jarayonlar Yunonistonda xususiy mulk, mulkiy tengsizlik va
tabaqalanishni kuchaytirdi. Qo`lida boylik va ortiqcha mahsuloti ko`p bo`lgan bir
guruh kishilar – urug`, qabila oqsoqollari, harbiylar, ruhoniylar va ularning
9

atrofidagi kishilar aholining nufuzli kishilari – aslzodalarga aylana boshladilar.
Dehqonlar, kosiblar, hunarmandlar oddiy, chorvador va mayda savdogarlar esa
aholining o`rta tabaqasini tashkil etar edilar.
Aholi orasida qashshoq va kambag`al kishilar ham bo`lgan. Urushda asir
tushgan odamlar qullarga aylantirilgan.
Yunonistonda shahar, davlatlarning tashkil topishi. Yunonistonda jamiyat
rivojlana borgani sari uni boshqarish ham murakkablashib borgan. Ko`p tarmoqli
xo`jalikni, harbiy va mudofaa ishlarini boshqarib turish uchun qandaydir tashkilot
zarur bo`lib qolgan. Bu tashkilot dastlabki davlat hokimiyati edi.
Bu hokimiyat ixtiyorida qo`shin, xalq saylagan kengash, soqchi, sudya-qozi,
qamoqxona va boshqa ma`muriy idoralar bo`lgan. Bunday davlat hokimiyatini
boshqarib turadigan rahbarlar, hokimlar va podsholar bo`lgan. Dastlab jamiyatga
rahbarlik qiluvchi hokimlar, podsholar va ularning amaldorlarini xalq yig`ini
saylagan.
Keyinchalik, podsholik, hokimlik va nufuzli vazifalar otadan bolaga va aka-
ukalarga meros qilib o`tkazilgan. Xo`jalikning rivojlana borishi munosabati bilan
miloddan avvalgi IX–VIII asrlarda tepasida hokim va podshochalar turgan bir
necha o`n yunon shahar-davlatlari tashkil topgan.
Bular Afina, Sparta, Korinf, Agros, Epis, Fiva va boshqa shahar-davlatlaridir.
Yunonistondagi bu shahar-davlatlarni polislar deb atalgan. Bu davlatlarga shahar
va uning atrofidagi qishloqlar va viloyatlar kirgan. Shahar atrofi mustahkam devor
bilan o`rab olingan. Yunonistondagi shahar-davlatlardan eng yirigi Afina va Sparta
bo`lgan.
Afina quldorlik davlati. O` rtaYunonistonningjanubi-sharqida Attika viloyati
joylashgan bo`lib, yer usti tog`lik va kichik-kichik vohalardan iborat edi. Attika
sohillarida qayiq va kemalar to`xtaydigan qo`ltiqlar – bandargohlar ko`p bo`lgan.
Attikaning qadimgi aholisi t o g` oralaridan chiqib keluvchi mayda soylar bo`yida
va tog`larda yashaganlar. Miloddan avvalgi II mingyillikda Attikaning g`arbidagi
tekislik o`rtasidagi tepalikda katta bir qal`a qurilgan. Qal`a atrofi mustahkam devor
bilan o`ralgan bo`lib, yunonlar qal`ani akropol – yuqori shahar deb atashgan. Ana
10

shu akropol keyinchalik Afina shahriga asos bo`lgan. Afina akropoli atrofida
aholining uylari joylashgan. Dushmanlar hujum qilgan vaqtlarda aholi akropolga
kirib yashiringan.
Attikaning xo`jaligi. Attika tog`lik viloyat bo`lganligi uchun unumdor
tuproqli yer maydoni kam edi. Attika dehqonlari yer kamligi va uning
unumsizligidan ko`p zarar ko`rganlar. Shu tufayli g`alla Yunonistonga boshqa
mamlakatlardan keltirilgan. Attika bog`bonlari tog` yonbag`irlarida zaytun va
tokzorlar bunyod etib, ulardan mo`1 hosil olib, uzumdan ajoyib musallas ichimligi,
zaytun mevasidan esa zaytun moyi olishgan. Yunonistonda sabzavotchilik va
bog`dorchilik ham rivoj topgan edi.
Attikada tog` yaylovlari ko`p bo`lib, togiiklar chofvachilik bilan
shug`ullanganlar. Miloddan avvalgi XII–XI asrlarda Yunonistonga temirning
kirib kelishi, undan foydalanish hunarmandchilikning rivojiga juda katta ta`sir
ko`rsatdi.
Ayni paytda Attikada kemasozlik, uysozlik, to`qimachilik, zargarlik,
asbobsozlik, bo`yoq, shisha ishlab chiqarish ham rivojlangan. Ustalar ishlagan
qo`sh quloqli katta-katta xlimiar – amforlar Attika vaYunoniston tashqarisida ham
mashhur edi.
Ustalar uy va bozor boshida ustaxonalar ochib, unda o`zlari, farzandlari va
shogirdlari bilanbirgaishlab, o`z hunarlarini farzandlari va shogirdlariga
o`rgatganlar. Ayrim badavlat kishilar har turli ustaxona ochib, unda ustalarni,
yollangan ishchilarni va qullarni ishlatganlar. Miloddan avvalgi IX–VIII asrga
kelib Attikada dehqonchilik, chorvachilik, ayniqsa hunarmandchilikning rivoj
topishi munosabati bilan ortiqcha mahsulotlar ishlab chiqarila boshlangan.
Ortiqcha mahsulotlar ichki va tashqi bozorlaiga chiqarib sotilgan. Attikada katta-
kichik qishloq va shaharlar ko`paygan. Har bir katta qishloq va shaharning o`z
bozori bo`lgan. Miloddan avvalgi IX–VIII asrlarda Afina Attikaning bosh shahri
va markaziga aylanib, tez rivojlangan. Akropol atrofida ustaxonalar bino qilinib,
dahalar vujudga kelgan. Afina shahri o`rtasida katta bozor – agora joylashgan edi.
Agorada hunarmandchilik buyumlari, dehqonchilik va chorva mahsulotlari sotilgan
11

va sotib olingan. Bozorda xorijdan keltirilgan mahsulotlar ham ko`p bo`lgan. Afina
yaqinida kemalar to`xtab mol ortadigan va mol tushiradigan qu-lay qo`ltiqlar –
bandargohlar ko`p bo`lgan. Ulardan eng mashhuri Pirey qo`ltig`i edi.
Bu bondargohda Afina kemalari va chetdan kelgan juda ko`p kemalar turardi.
Bandargohda qullar, yollangan ishchilar kecha-kunduz kemalarga yuk ortib,
ulardan yuk tushirar edilar. Afina, Italiya, Misr, Kichik Osiyo va boshqa
mamlakatlar bilan qizg`in savdo ishlari olib borgan.
Afinada aslzodalar hukmronligi. Afinada aholining katta qismini o`rtahol
va kambag`al dehqonlar tashkil etgan. Qurg`oqchilik va hosilsizlik yillarida
dehqonlar og`ir ahvolga tushib qolar edilar. Qurg`oqchilik va suvsizlik tufayli
zaytunzorlar, uzumzorlar va meva bog`lari qurib qolardi. Ularni qayta tiklash va
hosilga kiritish uchun bir necha yil kerak bo`lardi. Bog`lar hosilga kirguncha
bog`bonlar badavlat kishilardan qarz olib turardilar. Qarz evaziga esa qarzdorlar
boylarga qo`shimcha to`lovlar to`lashardi.
Miloddan avvalgi VII asr oxirlariga kelib boylar va aslzoda dehqonlar
Attikadagi yerlarning katta qismini egallab olganlar. Dehqonlaming ko`pi yerdan
ajrab qullikka tushib qolganlar. Dehqon yerlarida esa qarz toshlari ko`payib
ketgan. XI–IX asrlarda Afinani oqsoqollar kengashi va shu kengash saylab
qo`ygan 9 hokim idora qilgan. Hokim, kengash a`zolari va sudyalar Afina
aslzodalaridan bo`lgan. Aslzodalar oddiy xalqqa nafrat ko`zi bilan qaraganlar.
Aslzodalardan biri: «... xalqning ko`kragiga oyoqni qattiq qo`yib, mis nayza
bilan uni savalab turish kerak», deb yozgan edi.
VII asrda Drakon ismli hokim tomonidan tuzilgan «Drakon qonunlari»da
jinoyatchilarni jazolash uchun qattiq jazolar belgilangan. Sudyalar ana shu
qonunga asoslanib kishilarga qattiq jazo berganlar. «Drakon qonunlari» haqida
odamlar «Ular siyoh bilan emas, qon bilan yozilgan», der edilar. Shu davrda
Afinada aslzodalarning mavqei oshib ketgan. Shu tufayli ular o`z idora usullarini
«aslzodalar hokimiyati» deb ataganlar. Shu tariqa miloddan avvalgi VIII–VII
asrlarda Afinada zo`rlikka asoslangan davlat qaror topadi. Aholining tabaqalarga
12

ajralishi kuchayib, aslzodalar bilan qullar va quyi tabaqa kishilar o`rtasidagi
qarama-qarshilik avjiga chiqadi.
1.3.Afinada demosning g`alabasi va davlatning mustahkamlanishi
Demos va uning aslzodalarga qarshi kurashi. Demos Afinaning oddiy
fuqarosi hisoblangan. Yunonchadagi demos bizda oddiy xalq, fuqaro degan
ma`nolarni bildiradi. Afinada demosning ko`pchiligini dehqonlar, hunarmandlar,
mayda savdogarlar, dengizchilar va yollangan mardikorlar tashkil etar edi. Afina
aslzodalari hukmronlik qiigan davrda demosning huquqlari cheklangan edi.
Miloddan avvalgi VIII–VII asrlarda demosning bir qismi badavlat
kishilarga aylanadilar. Ular orasidan boy savdogarlar, dehqonlar, chorvadorlar,
kema va ustaxona egalari ajralib chiqadilar. Ularning ixtiyorida qullar ham bo`lib,
ustaxonalarda qullar va yollangan mardikorlar kuchidan foydalanganlar. Lekin
shunga qaramay demosning haq-huquqlari cheklanganligicha qolmoqda edi.
Afinada demos aslzodalar hukmronligidan norozi edi. Ular Afinani idora qilish
ishlarida qatnashish uchun kurash olib borganlar.
Oddiy dehqonlar esa qarzlarni bekor qilishni, yerdan qarz toshlarini olib
tashlashni, yerlarni aslzodalardan tortib olib, uni kam yerli va yersiz dehqonlarga
bo`lib berishni talab qilar edilar.
Miloddan avvalgi VII–VI asr boshlarida demosning aslzodalar
hukmronligiga qarshi noroziligi kuchayadi.
Solon qonuni va uning ahamiyati. Miloddan avvalgi VII asr oxiri va VI
asr boshlarida aslzodalar bilan demos o`rtasida shiddatli janglar boshlanib ketadi.
Mashhur yunon faylasufi Aristotel: «Demos aslzodalarga qarshi qo`zg`olon
ko `t ardi», deb yozgan edi. Bu ikki tabaqa o`rtasidagi kurash ancha uzoq davom
etgan va ko`p qon to`kilgan. Xalq harakatidan qo`rqib ketgan aslzodalar demosga
yon berishga majbur bo`lganlar. Demos ham urushni to`xtatib, sulhga moyilligini
bildirgan. Natijada ikki tomonni kelishtirish g`oyasi tug`ilgan.
Miloddan avvalgi 594-yili Solon Afina (arxonti) hokimi etib tayinlanadi.
Solon aslzodalardan bo`lib, kambag`allashib qolgan oiladan chiqqan edi. U jasur
jangchi, shoir va ajoyib notiq bo`lib, o`z she`rlarida xalqni mardlikka,
13

vatanparvarlikka va jasoratga undagan. U yoshligida dengiz savdosi bilan
shug`ullangan. Solon o`ta bilimdon bo`lib, juda ko`p kitob o`qir va bilish,
o`rganishdan charchamas edi.
Arxont bo`lib saylangan Solon Afina uchun juda muhim bo`lgan
Salamin oroliga qo`shin yuborib, uni Afinaga qo`shib olishga muvaffaq
bo`ladi.
Solonning eng muhim ishlaridan biri mamlakatda siyosiy va iqtisodiy
islohotlar o`tkazishdan iborat bo`ldi.
Qarzlarni bekor qilinishi. Oqsuyak aslzodalar hukmronlik qilgan davrda
dehqonlar og`ir ahvolda kun kechirar edilar. Yerlar qarz toshlariga to`lib ketgan
bo`lib, dehqonlar qarzdorlikdan jafo chekar edilar. Solonning iqtisodiy
islohotlaridan biri dehqonlarning qarzlarini bekor qilish va dalalardan qarz
toshlarini olib tashlash bo`ldi.
Islohotga binoan dehqonlarning qarzlari bekor qilinib, yerlardagi qarz toshlari
olib tashlandi. Qarz tufayli qulga aylantirilgan ozod kishilar qullikdan ham ozod
etildilar. Ayni paytda erkin afmaliklarni qullik zanjiriga tushirish taqiqlangan.
Uzoq mamlakatlarga qul qilib sotib yuborilgan ozod afinaliklar davlat tomonidan
to`lanadigan haq evaziga ozod etilib, Afinaga qaytarib olib kelingan.
Solon ona yurtimning o`zi qilgan ishlarimning shohididir, deb quyidagilarni
yozgan edi:
«Qora libos kiygan sitamdiyda ona yurtimdan,
Isnod-badnomlik toshlarini men olib tashladim.
Ilgari cho`ri bo`lsa, hozir ozoddir vatanim,
O `zga yurtga qul qilib sotilgan ko`p odamlarni,
Muhtasham shahrimiz Afinaga qaytarib keldim,
Ham shu yerda – jonajon yurtda qullikka tushgan,
Xo`jayin oldida titrab-qaqshagan, Qullarni ham ozod ayladim».
Qarzlar va qarz badaliga qul qilish bekor qilingach, Afinada dehqon
xo`jaliklari rivojlanib mustahkamlandi. Dehqon xo`jaliklarining soni ortdi. Ammo
14

Solon islohotiga ko`ra o`zga mamlakatlardan Afinaga keltirilgan qullarning ahvoli
o`zgartirilmadi.
Afina davlati fuqarolarining burchlari va huquqlari. Attikada tug`ulib
o`sgan erkaklar Afina davlatining chin f u qarosi hisoblangan. Bu fuqarolar
boyliklarning miqdoriga qarab to`rt toifaga bo`linganlar. Ular har turli vazifalarni
bajarganlar.
Afmaning voyaga yetgan erkak fuqarolari quruqlikda yoki harbiy-dengiz
flotida ikki yil harbiy xizmatni bajarishlari lozim bo`lgan. Agar mamlakat urush
holatda boisa, ular belgilangan joyga qurollangan holda kelishlari shart bo`lgan.
Yeri kam kambag`allar esa piyoda qo`shinda yengil qurollangan jangchi yoki
harbiy kemalarda oddiy dengizchi va eshkakchi bo`lib xizmat qilishlari mumkin
edi.
O`ziga to`q, qurol-aslahalar sotib olishga kuchi yetadigan dehqonlar og`ir
qurolli piyodalar bo`lib, ular Afina qo`shinining asosini tashkil etganlar. Ot sotib
olishga qurbi yetadigan kishilar esa otliq qo`shinda xizmat qilganlar. Boy, badavlat
aslzodalar esa qo`shin, flotda qo`mondonlik vazifalarini egallar edilar.
Xalq yig`ini Afina davlati hayotida muhim o`rin tutgan. Afinaning voyaga
yetgan erkak fuqarolari xalq yig`inida qatnashish huquqiga ega edilar. Xalq yig`ini
eng muhim masalalarni hal qilib, davlatni idora qiladigan mansabdor shaxslarni,
qo`shin va flotga qo`mondonlik qiladigan strateglarni saylar edi. Bu lavozimlaiga
boy va o`ziga to`q fuqarolar saylanganlar. Afinaning barcha ozod fuqarolari sudya
bo`lish huquqiga ega edilar.
Fetlar Attikaning yersiz, kambag`al kishilari bo`lib, ular oliy mansabdagi
vazifalarni egallashlari mumkin emas edi.
Afina xalq yig`ini saylab qo`ygan arxont boshqaradigan quldorlik davlati bo`lib,
unda xalq yig`inining o`rni katta edi. O`sha vaqtda harbiy xizmatga chaqirilgan
yigitlar harbiy saf oldida qasamyod qilganlar. Afina yigitlarining harbiy xizmatga
kirayotgandagi qasami: «Men mana shu muqaddas qurolga isnod keltirmayman va
qayerda tursam ham jangdagi o`rtog`imni hech qachon tashlab ketmayman.
Xonadonimning chirog`i so`nmasligi, uchun jang qilaman, toki mendan keyin
15

Vatanim zaiflashmasin, balki yanada qudratli va kuchli bo`lib qolsin. O`zim ham
hamma kabi hozir amalda bo`lgan qonunlarga, shuningdek kelgusida amal
qiladigan qonunlarga bo`ysunaman».
16

II BOB. QADIMGI YUNONISTON TARIXI MANBASHUNOSLIGI VA
YUNON TARIXINI DAVRLASHTIRISH.
2.1.Qadimgi Yunoniston tarixi manbashunosligi.
Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar ko‘pligi va yaxshi saqlanib
qolganligi bilan boshqa hududlar tarixidan farq qiladi. Yunoniston tarixi
manbashunosligida qadimgi tarixchilarning asarlari muhim o ‘rin tutadi. Er
avVI—V asrlarda tarix fani gullab yashnagan davridir. Bu davr tarixchiligini
g‘arb olimlari «Aliolida polislar tarixi» deb atashadi. Bu davrdagi ko‘zga
ko‘ringan tarixchilardan: Gerodot, Fukidid va Ksenofontni olish mumkin.
Makedoniyalik Aleksandming sharqqa yurishlaridan so‘ng Yunoniston
tarixida yangi tarix maktabi — Arastu maktabi shakllandi. Bu davrning eng
ko'zga ko'ringan asari Arastuning «Politiya» asaridir. Bu asar Arastu va uning
shogirdlari tomonidan yozilgan bo‘lib, yunon polislari, O’rta yer dengizi
qirg‘oqlaridagi yunon koloniyalari haqida muhim ma’lumot beradi. Asar juda
ko‘p boiimlardan iborat bo‘lsa-da, uning faqat bizgacha «Afina politsiyasi»
qismi yetib kelgan. Ellin davriga kelib yunon jamiyatidagi keskin o
‘zgarishlar, katta davlatlaming vujudga kelishi bilan umumiy tarixga asos
solindi. Bu davrning eng ko‘zga ko'ringan tarixchilaridan biri Timey bo‘lib, u
o ‘zining asarida Bolqon Yunonistoni, g‘arbiy yunon mustamlakalari haqida
muhim ma’lumotlar beradi.
Qadimgi yunon tarixi bo‘yicha eng muhim manbalardan biri arxeologik
topilmalar hisoblanadi. Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey dengizi
orollaridagi qadimgi ibodatxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini qazib
ochdilar. Ayniqsa, Krit orolida ingliz arxeologi A. Evans 40 yildan ko‘proq
vaqt Knoss saroyini qazib ochdi. Kichik Osiyoda nemis arxeologi G.
Shlimanning Troya xarobalarini qazib ochishi qimmatli ma’lumotlarni berdi.
Me’muar asarlar. Polislarning yemirilishigacha yunonlar tarix va adabiyotga
oid asarlarni me’muar shaklda yozishgan. Er avIV asrdagi eng yirik me’muar
asar Ksenofontga tegishli. U asosan harbiy sohaga oid ma’lumotlarni beradi.
Ellinizm davrida me’muar va avtobiografik asarlar yozish odat tusiga kirdi.
17

Ellin davri siyosatchilaridan Pirra va Arata eng yirik tarixiy asarlar
mualliflari hisoblanadilar.
Ular «Axey ittifoqi» haqida keng ma’lumotlarni yozib qoldirishgan.
Xatlar. Antik jamiyatda xatlar muhim o ‘rin tutgan. Ular ikki xil shaklda
ochiq va yopiq shaklda yozilgan. Platon, Isokrat va Sallyustiylar yozgan
ochiq xatlarida falsafiy muammolar haqida fikr yuritilgan. Yopiq xatlar davlat
ahamiyatiga molik xatlar boiib, maxsus kishilar nomidan yozilgan. Ularda
asosan siyosiy va maxfiy maiumotlar yozilgan. Shoirlar va ularning asarlari.
Yunon she’riy adabiyotining shakllanishi er avIX—VIII asarlarga tegishli
boiib, bu davmi «Gomer davri she’riyati» deyishadi. Gomer, Gesiod va
dramaturglar Esxil, Sofoklning asarlari juda yaxshi saqlangan. Gesiod
o‘zining «Mehnat va kunlar» asarida yunon jamiyatidagi ijtimoiy ziddiyatlar
haqida yozadi.
2-rasm Troya oti. Troya oti — yunon rivoyatlariga ko ra, yog ochdanʻ ʻ
ishlangan ulkan ot; uning ichiga yashirinib olgan yunonlarning sara askarlari
Troyaga kirganlar (qarang Troya urushi). Troyaliklar yunonlarning bu hiylasidan
18

g aflatda qolishgan va shahar devori oddida turgan otni shaharga olib kirishgan.ʻ
Tunda yunonlar otning ichidan chiqib qal a darvozasini ochganlar va qolgan
ʼ
qo shinni shaharga kirishiga imkon berganlar. "Troya oti" iborasi majoziy ma no
ʻ ʼ
(dushmanni halok etish maqsadida unga tuhfa berish) kasb etgan.
Shaharlar. Yunon tarixiy manbashunosligiga shahar qoldiqlari muhim
o'rin tutadi. Shaharlardagi saroylar, ibodatxonalar yaxshi saqlangan. Krit-
Miken davri saroylari, inshootlari juda ko'plab topilgan. Yunon
me’morchigining asosiy yodgorliklaridan bu Palestlar va Gimnasiylardir.
Palestlar — bu sport inshootlari jumlasiga ki rib, u yerda asosan yosh bolalar
muntazam sport bilan shug‘ullanishgan. Gimnasiy — sport inshooti boiib, bu
yerda asosan kattalar sport va fan bilan shug‘ullanganlar. Bizgacha Afinaning
ikki katta gimnasiyasi saqlanib qolgan. Ulardan biri qahramon Akadem bogida
joylashgan, ikkinchisi likeylik Appolon dala hovlisida joylashgan.
Yunonistondagi madaniyat markazlaridan yana biri bu muqaddas joylar
va ulardagi haykal va inshootlardir. Sliaharlar tarixini o ‘rganishda qadimgi
yoilar ha... muhim ahamiyat kasb etadi. Eng yirik yoilar xarobasi Afina va
Pirey portidagi y o i boiib, dengiz ortidan keltirilgan mahsulotlar Pirey portiga
tushirilib, shu y o i orqali Afinaga keltirilgan. Bu mashhur y o i Peloponnes
urushi davrida Sparta va uning ittifoqchilari tomonidan buzib tashlangan.
Hozirgi kunda faqat uning xarobalarigina saqlanib qolgan. Pireydan tashqari
Yunonistonning ikki yirik porti Samos va Iskandariya ham o ‘z ahamiyatini
yo‘qotgani yo‘q.
Mudofaa devorlari . Yunon mudofaa va harbiy tarixida himoya devorlari
va boshqa fortifikatsiya inshootlari muhim o ‘rin tutadi. Yunon tarixini
qadimgi davriga oid mudofaa inshootlari Troya, Mikena, Tirinf va Afinada
yaxshi saqlangan. Undan tashqari Xersones, Eley, Metapont, Akrogant
shaharlari devorlari asl holicha saqlanib qolgan.
Yozuvlar. Yunon tarixini o ‘rganishda yozuvlar muhim ahamiyat kasb
etadi. Asosan XIX asrning 70-yillaridan papirus topilmalarni o ‘rganish
natijasida yangi «papirologiya» faniga asos solindi.
19

Yunon jamiyatiga papirusning kirib kelishi Misr tarixi bilan uzviy
bogMiqdir. Qadimgi mashhur yunon — lirik shoirlari Alkey, Sapfo, Korin,
Pindara, Vakximida va mashhur fojeanavislar Sofokl va Evripid hamda
mashhur hajviy asarlar muallifi Menandrlar o ‘z asarlarini papiruslarga
yozishgan. Papirusga ko‘chirilgan eng yirik asar Arastuning «Afina politiyasi»
asaridir. Keyinchalik qog'ozning kashf etilishi bilan papiruslar o ‘z
ahamiyatini yo'qotgan, ularni faqat hukmdor saroyidagi arxivlardan topish
mumkin.
Tangalar. Yunoniston iqtisodiy tarixini o ‘iganishda tangalar muhim o’rin
tutadi. XVIII asrda Venada o'tkazilgan qadimgi yunon tangalari ko'rgazmasida
70000 dona yunon tangalari kolleksiyasi namoyish etilgan. Qadimgi yunon
tangalari iqtisod va savdo sohasidagi eng muhim ashyoviy dalildir.
Arxaik davr yunon tangalari kumushdan bo'lib, uning teskari qismida
shahar ramzi yoki shahar nomining birinchi harfi tushirilgan. Ellin davri
tangashunosligi arxaik davr tangashunosligidan farq qiladi. Ularda asosan
hukmdorning surati va teskari tomonida esa yozuv va ramzlar tushirilgan.
Tangalardan tashqari tesserlar, ya’ni hozirgi kundagi chipta shaklidagi
hujjatlar yaxshi saqlangan. Ular asosan sopol va metalldan tayyorlangan.
Tesserlar ikki xil vaziyatda ishlatilgan: harbiy sohalarda kiyimlarga taqilgan
bo‘lsa, kundalik hayotda teatr va dam olish joylariga kirish uchun ruxsatnoma
vazifasini o ‘tagan.
Bizgacha yetib kelgan tesserlardan eng mashhuri Dionis teatriga kirish
uchun ko‘rsatilgan tesserlardir. Ularda asosan yunon harflari yozilgan, har bir
tesserda bitta harf uchraydi 1
.
Ostrakonlar. Ular sopol parchalari bo'lib, Afina demokratiyasiga xavf
soladigan siyosiy arbob, taniqli shaxslarga qarshi ovoz berishda ishlatilgan.
Ular er avV asrga oid. Bizgacha yetib kelganlaridan biri Femistoklga qarshi
yozilgan. Qadimgi Yunoniston tarixini o ‘rganishda logograflarning asarlari ham
muhim o ‘rin tutadi. Logograflar o'sha davr voqea-hodisalarini hech qanday
1
История Древней Греции. Под.ред. В.И.Кузищина. М., 2005.С.17-18.
20

izoh bermay tasvirlaganlar. Ular er avVI—V asrlarda yashaganlar. Ular tarixni
afsonalar bilan aralashtiiganlar. Afsonalaiga tarixiy voqealar deb qarab unga
ishonganlar. Er. av . VI asrning ikkinchi yarmida yashagan logograf Miletlik
Gekatey o'zining asarida Yunonistonning jug‘rofik xaritasini chizadi. Uning
asarlaridan bizgacha ayrim parchalar yetib kelgan.
2.2.Qadimgi yunoniston adabiyoti, me morchiligi va tasviriy san ati.ʼ ʼ
Yunonistonda yozma badiiy ijodning ilk namunalari taxminan 2700—2800
yillar muqaddam paydo bo la boshlagan. Bu adabiyot miloddan avvalgi 3-asrda
ʻ
Rim madaniyatining barpo etilishida, tarkib topishida ham muhim ahamiyat kasb
etgan. „Iliada“ hamda „Odiseya“ dostonlari yunon yozma adabiyotining bizga
qadar yetib kelgan eng qadimiy namunalaridir. Bu kabi yuksak badiiy asarlar uzoq
muddatli adabiy harakatning davomi, uning yetuk mahsuli sifatida maydonga
kelgan. „Odisseya“ dostonida Demodok kabi ajoyib baxshilar — rapsodlar botirlik
haqida dostonlar aytib, davra ahllarini rom qilgan. Platon, Herodot kabi allomalar
va shu zamonning ba zi yozuvchilari Homerdan ilgari Orfey degan shoir yashab
ʼ
o tganligini xabar qiladilar. Biroq bu shoirning go zal navolari haqida afsonaviy
ʻ ʻ
rivoyatlardan boshqa tarix sahifalarida bironta ham misra saqlanib qolmagan.
Yunon xalqi o rtasida keng tarqalgan rivoyatlarda Orfeydan tashqari yana bir
ʻ
qancha shoirlar: Muze, Evmolp, Tamir, Olen va boshqalar tilga olinadi.
Barcha xalqlarning tarixida bo lgani kabi yunon adabiyoti ham xalq og zaki ijodi
ʻ ʻ
zaminida vujudga kelgan. Tarix sahifalarida yunon folkloridan juda kam
namunalar saqlanib kelgan bo lsada, shularga asosan ibtidoiy qabilachilik
ʻ
davrlarida yunon xalqining an anasi boy va rangbarang og zaki adabiyoti
ʼ ʻ —
ertaklari, maqollari, matallari, topishmoqlari, qo shiqlari bo lganligini aniqlash
ʻ ʻ
mumkin. Ibtidoiy jamiyatdagi mavjud og zaki adabiyot shu jamiyat kishilarining
ʻ
tabiat haqidagi tushunchalarini ifoda etgan.
Yunon mifologiyasi uzoq tarixga ega. Shu uzoq muddat davomida ijtimoiy
ongning o sishi bilan miflar ham o zgargan, yangi ma nomazmun kasb etgan.
ʻ ʻ ʼ
Yunon kishisi ibtidoiy qabilachilik davrida tevarak atrofdagi tabiiy hodisalarning
hammasini jonli his qilib, ularga sig inishgan, ulardan madad tilashgan, yovuz
ʻ
21

kuchlarni moyil qilish uchun qurbonliklar qilingan. Tabiat hodisalari qarshisida
ibtidoiy insonning butun hayoti qo rquv va tahlikada o tgan. Keyinchalikʻ ʻ
qabilachilik tuzumining yemirilishi va harbiy aristokrat tabaqalarning kuchayishi
natijasida quyi tabaqa vakillarining ahvoli yanada og irlashgan, boylarning zulmi
ʻ
kuchaygan. Bu holat insonlarning diniy e tiqodlariga ham o z ta sirini o tkazgan.
ʼ ʻ ʼ ʻ
qadimiy inson tasavvurida falak hukmronlari — odam qiyofasidagi Olimp
ma budalari paydo bo lgan. Zevs
ʼ ʻ — momaqaldiroq hamda bulutlar hukmdori,
ma budlar ma budi; Poseydon
ʼ ʼ — dengiz hukmroni; Aid oxirat xoqoni, Zevsning
rafiqasi Gera — osmon ma budasi, ma budalar malikasi va h.k.
ʼ ʼ
Ma budlarni odam qiyofasida tasavvur etish, o z navbatida, mifologiyani haqiqiy
ʼ ʻ
hayotga yaqinlashtirgan va uning obrazlariga chinakam hayotiylik bag ishlagan.
ʻ
„Iliada“ dostonida muallifning butun diqqati asarning bosh qahramoni Axillning
g azabiga qaratilgan bo lib, qolgan voqealar faqat 50 kun ichiga sig dirilgan.
ʻ ʻ ʻ
Tinglovchi va kitobxon to la taassurotga ega bo lishi uchun asar davomida muallif
ʻ ʻ
yo lyo lakay chekinishlar yasab, turlituman hodisalar bilan asosiy voqeani to ldirib
ʻ ʻ ʻ
borgan. Xuddi shu uyg unlik, muxtasarlik „Odisseya“ dostonida ham bor. Jafokash
ʻ
Odisseyning o z vataniga qaytishi, har safar mobaynida uning boshidan kechgan
ʻ
mushkulotlar, uchragan ajoyibot, g aroyibotlar
ʻ — asarning asosiy mavzusidir.
Qahramonlarning qiyofasini ular, ning tabiati, xattiharakatini ko rsatish bobida
ʻ —
realistik tavsifi nihoyatda sezilarli. Dostonlarda hayotning turli pog onalarida
ʻ
turuvchi ilohiy kuchlar, odam bolalari: Olimp tog ining ma bud va ma budalari,
ʻ ʼ ʼ
devlar, parizodlar afsonaviy maxluqlar, podshohlar, pahlavonlar, oddiy jangchilar,
malikalar, kanizaklar, qul va cho rilar, go daklar va h.k. ko z o ngida gavdalanadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Yunon xalqi asrlar davomida botirlik haqidagi o z tuyg u va orzularini ana
ʻ ʻ
shunday qahramon nomi bilan bog lab kelgan.
ʻ
Yunon xalqining botirlik, g ayrat va jasorat tushunchalarini yozuvchi Axill
ʻ
obrazida talqin etgan bo lsa, shu xalqning hayot bobida orttirgan donishmandligi,
ʻ
aql va zakovatini Odissey obrazi orqali ko rsatgan. Boshqa qahramonlardan
ʻ
tashqari (har ikkala) dostonda ikkinchi darajali shaxslar bor: Agamemnon —
22

takabbur, Menelay — botir, Diomed — serg ayrat, Nestorʻ — nuroniy, Baris —
xudbin, olifta, Gektor — oriyatli va h.k.
Yevropa xalqlari o z taraqqiyotlari davomida katta ishtiyoq bilan necha bora
ʻ
yunonlar hamda rimliklar yaratgan san at va adabiyotga murojaat etib, ular asosida
ʼ
qalblarini bezovta qilgan tuyg u va g oyalarni hal etishga uringanlar. Uyg onish
ʻ ʻ ʻ
davrining buyuk allomalari qo lida antik (qadim) dunyoning ilmu fani, san at va
ʻ ʼ
adabiyoti, falsafiy ta limotlari eng kuchli qurol bo lib xizmat qilgan. „Uyg onish“
ʼ ʻ ʻ
so zining dastlabki ma nosi ham qadimgi madaniyatni qayta tiklash, yangidan
ʻ ʼ
oyoqqa turg izish demakdir.
ʻ
17-asr Yevropa klassitsizm adabiy oqimi ham 100—150 yil davomida antik
dunyo badiiy ijodiga taqlid shiori ostida rivojlandi, bu davr mobaynida qariyb
butun Yevropa sahnasi, asosan, Yunon va Rim tragediyalari mavzulari bilan
yashadi. Elin madaniyati O rta Osiyo madaniyatining ravnaq topishiga samarali
ʻ
ta sir etgan. Salavkiylar va Yunon-Baqtriya podsholigi hukmdorlari davrida O rta
ʼ ʻ
Osiyo, Eron va boshqalar o lkalar aholisining faol ishtirokida sharqiy ellinizm
ʻ
madaniyati vujudga keldi, u yunon madaniyatini ham boyitdi.
Yunon me morlari va tasviriy san at namoyandalari ko p asrlar osha turli
ʼ ʼ ʻ
xalqlar uchun go zallik, uyg unlik, yuksak did namunasini o tagan san at
ʻ ʻ ʻ ʼ
yodgorliklarini yaratgan. Asarlar asosan sodda afsonaviy mavzularga asoslangan
bo lsada, borliq va inson muvozanatini his etib, tabiiy muhit, inson tanasining
ʻ
tabiiy go zalligi va uyg unligini anglab aks ettirdi. Bu nisbatlar me morlikda ham
ʻ ʻ ʼ
aniq ifodasini topgan. Yunon badiiy yodgorliklari Bolqon yarim oroldagina emas,
shuningdek, Kichik Osiyo, Janubiy Apennin yarim oroli, O rta dengiz orollari
ʻ
hamda Shim. Qora dengiz sohillarida ham saqlangan.
Yunoniston san ati Miken madaniyati negizida paydo bo lgan; mikenlar
ʼ ʻ
bilan miloddan avvalgi 2—1-ming yillik san atining o zaro bog liqligi kulollik va
ʼ ʻ ʻ
me morlik bo yama naqshlarida ko zga aniq tashlanadi. Yunon san ati taraqqiyoti
ʼ ʻ ʻ ʼ
(miloddan avvalgi 11—1-asrlar) tarixan gomer, arxaika, klasika, ellin kabi bir
necha davrlarga ajratiladi.
23

Homer davri (miloddan avvalgi 11—8-asrlar) da bo yama naqshli kulollik taraqqiyʻ
etgan, geometrik uslub miloddan avvalgi 7-asrgacha hukm surgan, eng taraqqiy
etgan davri (8-asr)da %abr yodgorliklari vazifasini o tagan ro zg orga
ʻ ʻ ʻ
mo ljallangan dipilon ko za va idishlar bezagi, naqsh va inson shaklining aniq
ʻ ʻ
ritmi, chiziqlar ifodaliligi bilan ajralib turadi. Geometrik uslubda terrakota
haykallar va idishlarga haykaltaroshlik bezaklari (qopqoq, shakldor dastalar) ham
yaratildi. Me morlik haqida ma lumotlar deyarli yo q, ba zi bino qoldiqlari,
ʼ ʼ ʻ ʼ
ibodatxonalarning terrakota modeli va adabiy yozma manbalarda ayrim
ma lumotlar uchraydi.
ʼ
Arxaika (miloddan avvalgi 7—6-asrlar) davrida polislar shakllandi,
shaharlar yuzaga keldi, shaharsozlikning asosiy belgilari muqaddas joy (akropol)
va jamoat savdo markazlari (agora) bo lib, ular atrofida turar joy mavzelari
ʻ
joylashtirilgan, shaharlar bunyod etilgan. Yetakchi o rinni ibodatxonalar
ʻ
(haykallari bo lgan „xudolar uyi“) egallagan.
ʻ
Ibodatxonalar bilan bir qatorda turli vazifalarni bajaruvchi jamoat binolari (teatr,
stadion, palestr va boshqalar) bunyod etilgan. Inshootlar toshdan qurishga
o tilgach, order turlari shakllandi (qarang
ʻ Me morlik orderlari ʼ ), ibodatxonalar
bo rtma tasvirlar, haykallar bilan bezatildi; dahshatli maxluqlar bilan olishayotgan
ʻ
xudolar va qahramonlar (Gerakl, Tesey, Persey va boshqalar)ning qat iy tasvirlari
ʼ
yaratildi; ularning hajmdorligi ibodatxonalardagi me moriy shakllar bilan uyg un.
ʼ ʻ
Ioniy uslubidagi ibodatxonalarning haykaltaroshlik frizlari dinamikasi va
murakkab kompozitsiyasi bilan ajralib turadi. Dastlabki o zaro bog lanmagan kam
ʻ ʻ
shaklli frizlardan o zaro uyg un va ko p shaklli yaxlit kompozitsiyalarga o tish
ʻ ʻ ʻ ʻ
kuzatiladi, ilk frontonlardagi relyeflar (Kerkira o.dagi Artemida ibodatxonasi)
dumaloq haykallar bilan almashadi.
Haykaltaroshlikda kichik bronza haykallar („Fivalik Apolon“, miloddan
avvalgi 7-asr 1-yarmi)dan yalang och o smir (kuros)lar va uzun ko ylakli qiz
ʻ ʻ ʻ
(kora)lar shaklini yasashga o tildi. Harakatsiz shakllar o rniga harakatlarni shartli
ʻ ʻ
ifodalash yuzaga keldi („Delosli Nike“, miloddan avvalgi 6-asr o rtalari).
ʻ
Haykaltaroshlar inson mimikasini ifoda vositasi sifatida kam qo llasalarda, ayni
ʻ
24

vaqtda boy hajm, kiyimlar burmalarining goh qat iy, goh nafis talqini bilan ifodaliʼ
obraz qurilishiga erishdilar. Arxaika haykallarida ayrim mahalliy farklar kuzatiladi:
ioniy uslubidagi kora va kuroslar lirik va hayotbaxsh obrazlari, shakllarning
mayinligi bilan qat iy qiyofali va keskin shaklli doriy uslubidagi haykallardan
ʼ
ajralib turadi. Bu davrda yunon ko zalari (amfora va boshqalar) tugal shakllandi,
ʻ
buyumlarga butun yuzasi qoplab gilama usulida mujassamotlar yaratildi, shartli
qat iy chiziqlar va geometrik uslubdagi naqshlar o rnini syujetli sahnalarning tez-
ʼ ʻ
tez qo llanishi egaladi. Korinf, keyinroq Afina (7—6-asrlar)da qora shaklli uslub
ʻ
qaror topdi (Klitiy, Eksekiy, Amasis va boshqalar), qora shakli uslubdan qizil
shakli uslubda ko zalar yasashga o tish yuzaga keldi (Andokid va boshqalar).
ʻ ʻ
Klassika (miloddan avvalgi 5-asr — 4-asr 3-choragi)da shaharlar rivojlandi,
muntazam tarhli shahar tipi shaklandi (Milet, Pirey), shaharlarni to g ri burchakli
ʻ ʻ
ko chalar to ri bilan qismlarga bo lish, turar joylarni majmua tarzida qurish kabi
ʻ ʻ ʻ
asosiy qoidalar yuzaga keldi. Polislarning o ziga xos ramzi bo lgan
ʻ ʻ
ibodatxonalarning tipik xususiyatlari individuallik bilan qo shilib ketgan, bir
ʻ
tipdagi qurilishlarda yagona order tuzilishidagi nisbat va ko lamlarnigina
ʻ
o zgartirib takrorlanishi bilan har bir shahar
ʻ — davlat bosh inshootlarida o ziga ʻ
xos me moriy qiyofalar yaratishga erishildi. Shu jihatdan umumiy tarhli va order
ʼ
elementlari bo lgan
ʻ Afina Afayi (taxminan miloddan avvalgi 500—480, Egin
o.da), Gera II („Poseydon ibodatxonasi“, miloddan avvalgi 5-asr 2-
choragi, Poseydoniyada ), Zevs (miloddan avvalgi 468—456, Olimpiyada)
ibodatxonalari o ziga xos sifatlari bilan bir-biridan farqlidir.
ʻ
Miloddan avvalgi 6—5-asrlar chegarasida tasviriy san atda keskin
ʼ
o zgarishlar ro y berdi, haykaltarosh va rassomlar inson qiyofasi va uning
ʻ ʻ
harakatini mukammal ifoda etdilar, fronton, frizlarda ko p shaklli lavhalarni dadil
ʻ
bajardilar. Klasika boshida yuzaga kelgan „qat iy uslub“ hususiyatlari ko zalarga
ʼ ʻ
ishlangan tasvirlarda aniq ifodasini topdi (Epiktet, Yevtimid, Yefroniy). Qizil
shakllar uslubida ijod qilgan Brig afsonaviy mavzular bilan bir qatorda maishiy
lavhalar (bazm, maktabdagi mashg ulotlar, stadiondagi atletlar)ni ham yaratdi.
ʻ
„Qat iy uslub“ miloddan avvalgi 5-asr 1-yarmidagi haykaltaroshlikda ham ko zga
ʼ ʻ
25

tashlanadi; Egin o.dagi Afina Afayi ibodatxonasi frontoni, Olimpiyadagi Zevs
ibodatxonasi fronton va metoplari kabi san at durdonalari yaratildi. Klassikaningʼ
ilk davrida qahramonlar obrazlari bilan bir qatorda ko tarinki ruhdagi real obrazlar
ʻ
ham yuzaga keldi (Miron va boshqalar). Inson tanasini mukammal ishlanishi
yunon san atiga umrboqiy g oyalar (go zallikning xunuklik ustidan g alabasi)ni
ʼ ʻ ʻ ʻ
ifodalash imkonini berdi. Miloddan avvalgi 5-asr o rtalarida klassika san ati
ʻ ʼ
(„yuksak klassika“ deb nomlangan) gullab yashnadi. Perikl davrida Afina
Elladaning siyosiy va badiiy markaziga aylandi. Vayron bo lgan Akropolda Fidiy
ʻ
boshchiligida mohir me morlar va haykaltaroshlar ishladi: tasviriy ansambllar hosil
ʼ
qilindi, yangi ibodatxonalar bunyod etildi, haykallar o rnatildi, go zallik va
ʻ ʻ
uyg unlik tarannum etildi (ma budlarning yuksak mavqei, tantanalarda viqor bilan
ʻ ʼ
yurishlari, kentavrlar bilan olishuvlari va boshqalar). Ozod ellin fuqarolik ruhi,
g oyaviy, axloqiy va jismoniy mukammalligi Fidiy asarlarida, Parfenon
ʻ
bezaklarida, Poliklet haykallari, Polignot ko zalari, freskalar, terrakota haykallari,
ʻ
relyef va tangalarda yorqin ifodalangan.
Miloddan avvalgi 4-asr boshlarida yunon polislari demokratiyasi inqirozi bilan
ayrim shaxslar xohishi polislar xohishini siqib chiqardi. Diniy inshootlar qurish
o rnini insonning kundalik hayoti bilan uzviy bog liq bo lgan inshootlar (palestr,
ʻ ʻ ʻ
teatr va boshqalar) qurish egalladi (jumladan, Epi davrdagi teatr, miloddan avvalgi
350—330 va boshqalar).
Vazifasiga mos aniq kompozitsiyali yunon teatrlari jahon me morligidagi tomosha
ʼ
inshootlarining keyingi taraqiyotiga asos bo ldi. Memorial ansambllarda inson
ʻ
shaxsini abadiylashtirish an analari yuzaga keldi (mas, Galikarnasl&t maqbara,
ʼ
taxminan miloddan avvalgi 353). Tasviriy san atda inson xarakteriga qiziqishning
ʼ
ortishi haykaltaroshlik portretlarini rivojlanishini ta minladi. Afsonaviy
ʼ
kompozitsiyalarda kurash dramatizmi, insonning ruhiy qudrati va jismoniy
shijoatini tasvirlagan Skopas ijodida voqelikdagi qarama-qarshiliklar o tkir
ʻ
ifodasini topdi, bu jihatdan Praksitel haykallari, Lisipp asarlari diqqatga sazovor.
Ellin davri (miloddan avvalgi 4-asr oxiri — 1-asr) yunon madaniyati
mintaqalarining kengayishi uning Aleksandr davlati va uning vorislari davlati
26

tarkibiga kirgan xalqlar madaniyati bilan o zaro qo shilishi bilan belgilanadiʻ ʻ
(qarang [[El[[ linizm ). Afina badiiy hayot markazi mavqeini yo qotdi. Kichik
ʻ
Osiyoning yirik shaharlari yangi qarash (nuqtai nazar)larni yaratuvchiga aylandi,
qurilish beqiyos darajada o sdi, ko plab muntazam tarhli yangi shaharlar yuzaga
ʻ ʻ
keldi (Istanbul va boshqalar), yirik inshootlar qurildi (Istanbuldagi Faros mayog i),
ʻ
mahobatli me moriy ansambllar bunyod etildi (Pergamdagi Akropol) oddiy uydan
ʼ
bosh saroygacha bo lgan turar joy tipi shakllandi, an anaviy ichki hovli tarhli uylar
ʻ ʼ
ustunlar bilan o ralgan peristilga aylantirildi. Elin haykallaridagi qiyofalar qo rquv,
ʻ ʻ
davrni fojiaviy anglash bilan yo g rilgan. Ellin davri san atiga mintaqaviy
ʻ ʻ ʼ
maktablar, yo nalishlarning hamda badiiy obrazli masalalarning rangbarangligi
ʻ
xos: haykal portretlar rivojlandi, klassikaning inson — fuqaro uyg unligi o rniga
ʻ ʻ
buyuklarni ulug lash qaror topdi. Ijtimoiy kelib chiqishi har xil bo lgan odamlarga,
ʻ ʻ
ularning yoshidaga xarakterli xususiyatlarga qiziqish ortdi. Yunoniston Rim
tomonidan zabt etilishi bilan ellinlar san ati g oliblar madaniyatining rivojlanishi
ʼ ʻ
bilan qo shilib, uni o zining ko p asrlik an analari bilan boyitdi, shuningdek,
ʻ ʻ ʻ ʼ
o zining mustaqilligini ham yo qotib bordi.
ʻ ʻ
Teatri — yunon dramasi va teatri Dionis sharafiga o tkaziladigan qishloq xo jaligi
ʻ ʻ
bayramlaridan boshlangan. Uning asosida tabiatning qishki o lik mavsumi va
ʻ
bahorgi uyg onish davri
ʻ bilan bog liq qadimiy yer egalarining o yinlari yotadi. ʻ ʻ
Miloddan avvalgi 4—1-asrlargachaYunon teatri. 1. Getera niqobi. 2. Tropik
kahramonniqobi. 3. Andromedaning teatr libosidagi tasviri (vazadagi rasm). 4.
Tragik aktyor (fil suyagidan ishlangan haykalcha).dramatik chiqishlarda xor asosiy
rol o ynagan. 6-asrning 2-yarmida alohida ijrochi
ʻ — aktyor (dramaturgning o zi) ʻ
paydo bo ldi. Esxil sahnaga 2 aktyorni olib kirdi. Sofokl esa sahna dekoratsiyasida
ʻ
tasviriy bezaklardan keng foydalandi, fojialarda 3 aktyor paydo bo ldi. Aktyorlar,
ʻ
asosan, niqob kiyib o ynaganlar. Teatr yunonlar hayotida alohida o rin egalladi.
ʻ ʻ
Ayniqsa, quldorlik davri gullagan paytda teatr ahamiyati yanada ortdi. Teatr,
asosan, 3 qism: orxestr, tomoshabinlar uchun joy va chodirdan iborat bo ldi.
ʻ
Bulardan eng qadimiysi orxestryumaloq maydon bo lib, unda aktyor va xor
ʻ
ijrochilari tomosha ko rsatganlar. Dastlab barcha tomoshabin orxestr atrofida
ʻ
27

o tirganlar, keyinchalik omma uchun alohida joylar ajratilgan. Teatr binolaridanʻ
qadimiysi Afinadagi Dionis teatri binosi hisoblanadi. Keyingi eng katta Afina teatri
miloddan avvalgi 4-asrning 2-yarmida qurildi. Teatrda tragediya va komediyadan
tashqari mifologik syujetga ega satirik spektakllar ham qo yilgan. Dastlab ayollar
ʻ
rolini erkaklar niqob kiyib ijro etgan, Esxil, Sofokl, Yevripid, Aristofan kabi buyuk
dramaturglarning ijodida Yunoniston quldorlik demokratiyasining ravnaqi va
ziddiyatlari aks etdi. Mifologik syujetli pantomimik raqslar keng tarqaldi. Ularda
ayol aktyorlar ham qatnashdi. [[El[[ linizm davrida (miloddan avvalgi 3—1-asrlar)
teatr Sharqda yunon madaniyatini targ ib qilishda asosiy vositalardan biriga
ʻ
aylandi. Teatrlar nafaqat yirik savdo markazlarida, balki kichik shaharlarda ham
qurila boshladi. Dionis sharafiga o tkaziladigan bayramlarda tragediya va
ʻ
komediyalar namoyish etildi. Qishloq komediyasi yo qola bordi. Yangi
ʻ
komediyalar (Menandr, Filemon va boshqalar) o zaro hayotiy munosabatlarni,
ʻ
inson ichki kechinmalarini aks ettirdi. Miloddan avvalgi 5-asrda Yunonistonda
mimlarmaishiy va hajviy harakterdagi kichik sahnalar yuzaga keldi.
[[El[[ linizm davrida ilk bor professional aktyorlar ijod qildi. Aktyorlar uyushmasi
paydo bo ldi. Bu davrda aktyorlar katta hurmatga, yuridik huquqga ega bo lganlar.
ʻ ʻ
Tomosha ko rsatish uchun aktyorlar hatto urush paytlarida ham xohlagan yerlariga
ʻ
borish, o zlari va narsalariga daxlsizlik huquqi berilgan. Aktyorlarning o zlari esa
ʻ ʻ
har qanday harbiy xizmatdan ozod etilganlar (miloddan avvalgi 3-asr boshlarida bu
haqda maxsus qonun qabul qilingan). Yunoniston teatri jahon teatrining
rivojlanishida muhim rol o ynadi.
ʻ
28

2.3.Yunon tarixini davrlashtirish.
Yunon tarixi' Qadimgi dunyo tarixining bir qismi hisoblanadi. Qadimgi
yunon tarixi doirasida Bolqon yarim oroli, Egey dengizi havzasi, janubiy
Italiya, Sitsiliya oroli va shimoliy Qora dengiz bo‘yi, Kichik Osiyoning g‘arbiy
qirg‘og‘idagi qadimgi jamiyatlaming shakllanishi, gullab-yashnashi va
tushkunlik davrini o ‘rganadi. Yunon sivilizatsiyasi tarixi uch bosqichga
boiinadi: birinchisi — bu er avII ming yillikda Krit va Mikenada ilk sinfiy
jamiyatlar va davlat birlashmalarining paydo boiishi va halokati. Ikkinchi
bosqich — bu Krit-Miken sivilizatsiyasining halokatidan keyin antik
Yunonistonning er avXII asrdan er avIV asrning so‘nggi choragigacha bo‘lgan
taraqqiyot davrini o ‘z ichiga oladi. Qadimgi Yunon jamiyati taraqqiyotining
eng yuqori cho‘qqisi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy davlat tuzilmasi bo‘lgan yunon
polislarining tug‘ilishi, yuksalishi va tushkunligi bosqichi boidi.
Er avIV asrning so‘ngi choragida yunon-makedonlar tomonidan
Ahamoniylar Eroni davlatining bosib olinishidan yunon tarixining uchinchi
so'nggi bosqichi boshlanadi. Bu bosqich qariyb uch yuz yilni ,o‘z ichiga olib,
sharq va g‘arb madaniyati unsurlarini o ‘z ichiga olgan Ellin davlatlarining
tashkil topishi, ellin madani yatining rivojlanishi davridir. Bu bosqich er avI
asr so‘ngida ellin davlatlarining g‘arbdan Rim, sharqdan Parfiya tomonidan
bosib olinishi bilan tugaydi. Bolqon Yunonistonida davlatchilik taraqqiyotining
yangi davri taxminan er avXI asrdan boshlanadi.
Bu davrdan antik Yunoniston taraqqiyotining polis davri boshlanadi.
U o ‘z ichiga uch davmi oladi:
1. Er avXI—IX asrlar — Gomer yoki polis arafasi («Qorongi asrlar»).
Bu bosqichda Bolqon Yunonistoni hududida urug‘-qabila munosabatlari
hukmron boiadi.
2. Arxaika davri (er avVIII—VI asrlar) — polisdavlatlarning
shakllanishi, Buyuk Yunon kolonizatsiyasi va ilk Yunon tiraniyalari davri.
3. Klassik Yunoniston (er avV— TV asrlar.) — Qadimgi yunon polislari,
ularning iqtisodiyoti va yunon madaniyatining gullab-yashnagan davri.
29

Makedoniyalik Iskandarning Sharq yurishlaridan keyin Ellin davlatlarining
tashkil topishi bilan qadimgi yunon tarixida yangi ellin davri (er avIV asrning
so‘ngi choragi - er av30-yillar) boshlanadi.
30

XULOSA
"Qadimgi Yunoniston"-qadimgi yunon tilida so'zlashuvchi dunyoni tasvirlash
uchun ishlatilgan atama. Bu nafaqat zamonaviy Yunonistonning geografik yarim
oroliga, balki yunonlar tomonidan qadimdan joylashtirilgan ellin madaniyatining
sohalariga ham tegishli: Kipr va Egey orollari, Anadolining Egey qirg'oqlari (o'sha
paytda Ioniya deb atalgan), Sitsiliya va Italiyaning janubi. (Magna Graecia nomi
bilan tanilgan) va Kolxis, Iliriya, Frakiya, Misr, Kirenayka, Golliya janubi, Iberiya
yarim orolining sharqiy va shimoli -sharqiy, Iberiya va Taurika sohillarida
tarqalgan yunon aholi punktlari. Rim imperiyasi klassik yunon madaniyati va
ta'limiga qarz olgani va qurgani tufayli, yunon madaniyati Evropaning merosiga
aylandi va xristianlik bilan chambarchas bog'liq edi. Bu ko'plab sohalarda insoniy
fikrlashning asosi bo'lib qolmoqda. Yunon ta'siri zamonaviy hayotning ko'p
qirralari ortida turadi, shuning uchun Yunonistonning qadimiy badiiy, siyosiy va
intellektual hayoti u qadar rivojlanmaganida, hayot qanday bo'lishini tasavvur
qilish qiyin.
Bir vaqtning o'zida buyuk yunon mutafakkirlari gullab -yashnagan paytda, Budda
va Konfutsiy va boshqalar dunyoning boshqa joylarida ham insoniyatni
ma'rifatparvar qilishgan. Eksenel asr nazariyasi shuni ko'rsatadiki, o'sha paytda
insoniyat xohlagan narsaga aylanishi uchun zarur bo'lgan axloqiy va axloqiy
poydevorni qo'ygan juda muhim voqea sodir bo'lgan, bu dunyoda ular uchun
mas'uliyat yuklangan. farovonlik.
31

FOYDALANILGAN A DABIYOTLAR .
1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974.
2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970.
3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970.
4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka,
1980.
5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990.
6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991.
7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v
epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966.
8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964.
9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A.
Koropchevskogo.M., 1989.
10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.:
Nauka, 1985.
11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida.
Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.
32

MAVZU:QADIMGI YUNONISTON TARIXIGA KIRISH VA MANBASHUNOSLIGI. Mundarija Kirish. ........................................................................................................................ 2 I BOB. ENG QADIMGI YUNONISTON. ............................................................... 4 1.1.Qadimgi Yunonistonning tabiati va aholisi. ........................................................ 4 1.2.Miloddan avvalgi XI–VI asrlarda Qadimgi Yunoniston va Afina. ..................... 9 1.3.Afinada demosning g`alabasi va davlatning mustahkamlanishi ........................ 13 II BOB.QADIMGI YUNONISTON TARIXI MANBASHUNOSLIGI VA YUNON TARIXINI DAVRLASHTIRISH. ........................................................... 17 2.1.Qadimgi Yunoniston tarixi manbashunosligi. ................................................... 17 2.2.Qadimgi yunoniston adabiyoti, me morchiligi va tasviriy san ati.ʼ ʼ ................... 21 2.3.Yunon tarixini davrlashtirish. ............................................................................ 29 XULOSA ................................................................................................................. 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. ................................................................ 32 1

Kirish. Qadimgi Yunoniston yoki Ellada — Bolqon yarim orolining janubi, Egey dengizidagi orollar, Frakiya sohillari, Kichik Osiyoning g arbidagi dengiz sohilidaʻ joylashgan qadimiy yunon davlatlari hududining umumiy nomi. Arxeologik ma lumotlarga ko ra, Yunoniston hududida odamlar paleolit ʼ ʻ davridan yashab kelmoqda. Xalkidika yarim orolidan neandertal odamining bosh suyagi chiqqan. Neolit davrida Yunoniston aholisi dehqonchilik, chorvachilik bilan shug ullanib, o troq hayot kechirgan. Yunonistoning jez davri madaniyati shartli ʻ ʻ ravishda Kritmiken madaniyati yoki Egey madaniyati deb atalgan. Miloddan avvalgi 3-ming yilliqda Yunoniston etnik tarkibi rangbarang (pelasglar, leleglar va boshqalar) bo lgan; ularni protoyunon qabilalari — axeylar, ioniyaliklar siqib ʻ chiqarib o z tarkiblariga singdirib yuborganlar. Miloddan avvalgi taxminan 20— ʻ 17-asrlarda Krit orolida axeylarning ilk davlatlari (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena, Tirinf, Pilos va boshqalar) barpo etilgan. Miloddan avvalgi taxminan 1260-yil Mikena, Tirinf va boshqalar davlatlar Troyani bosib olib, uni vayron etishgan (qarang Troya urushi). Doriy qabilalarining kirib kelishi (miloddan avvalgi taxminan 1200 yil) oqibatida davlatlar parchalanib, urug chilik ʻ munosabatlari jonlangan. Miloddan avvalgi 9-asrga kelib Shimoliy Yunoniston da — eoliylar, O rta Yunoniston va Peloponnesda — doriylar, Attika va orollarda — ʻ ioniyaliklar istiqomat qilgan: 8—6-asrlarda yunonlar O rta dengiz, Marmar va ʻ Qora dengiz sohillarini kolonizatsiya qilganlar. Bu davrda Yunonistonda polislar (shahar davlatlar) shakllangan. Dehqonlar va hunarmandlarning urug zodagonlari ʻ bilan kurashi natijasiga qarab polisdagi davlat hokimiyati yo demokratik (Afinada) yoxud oligarxik (Sparta, Krit o.da) tarzda bo lgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan ʻ polislarda (Korinf, Afina va boshqalar) qulchilik keng tarqalgan; Sparta, Argos va boshqalarda urug chilik tuzumi qoldiqlari saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 6- ʻ asrda polislar Sparta boshchiligida Peloponnes ittifoqiga va Fiva rahbarligi ostida Beotiya ittifoqiga birlashganlar. 5— 4-asrlar polislarning eng ravnaq topgan davri sanaladi. U yunonfors urushlarida (500—449) yunonlarning g alabasi natijasida ʻ 2

Afinaning yuksalishi va Delos ittifoqining (Afina boshchiligida) barpo etilishi bilan bog liq bo lgan.ʻ ʻ Perikl hukmronligi davri (443—429) Afina kuchqudratining eng kuchaygan, siyosiy tuzumning eng demokratlashgan va madaniyatning ravnaq topgan davri hisoblanadi. Afina Yunonistonning asosiy iqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi, u dengizda hukmronlikni o z qo liga olgan. Afina bilan Sparta o rtasida ʻ ʻ ʻ Yunonistonda gegemon bo lish, savdo yo llariga egalik qilish uchun kurash ʻ ʻ Peloponnes urushi (431—404) ga olib kelgan, u Afinaning mag lubiyati bilan ʻ tugagan. Spartaning yunon davlatlari ichki ishlariga aralashuvi miloddan avvalgi 395—387 yillardagi Korinf urushini keltirib chiqargan. 4-asrda Fiva vaqtinchalik yuksalgan. Levktra jangida (miloddan avvalgi 371-yil) fivaliklar Sparta qo shinini ʻ tormor keltirishgan. 4-asr o rtasida Yunonistonning shim.da Makedoniya ʻ yuksalgan. Uning podshohi Filip II Xeroneya jangida (338) yunon shaharlari koalitsiyasi ustidan g alaba qozonib Yunonistonni tobe etgan. Aleksandr (Iskandar) ʻ saltanati parchalangach, ellinizm davrida (3—2-asrlar) Yunonistonda hukmron bo lish uchun kurashayotgan harbiylashgan tipdagi davlatlar va ittifoqlar ko p ʻ ʻ bo lgan (Makedoniya, Axey ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Miloddan avvalgi 197-yil ʻ Kinoskefal jangida Rim qo shinlari Makedoniya ustidan g alaba qozongach, Rim ʻ ʻ Yunonistondagi oligarxiyani quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha boshlaydi. Miloddan avvalgi 148 yil Makedoniya, Illiriya va Epir Rim provinsiyasiga aylantirilganlar. 146 yildan (Axey ittifoqi rimliklar tomonidan tormor etilgandan so ng) Yunoniston Rimga tobe bo lgan (miloddan avvalgi 27 ʻ ʻ yildan uning hududida Rimning Axaya provinsiyasi barpo etilgan), faqat nomiga Afinagina erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy 4-asrdan Yunoniston Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan. 3

I BOB. ENG QADIMGI YUNONISTON. 1.1.Qadimgi Yunonistonning tabiati va aholisi. Qadimgi Yuno-niston, Bolqon yarim oroli, Egey, O`rtayer dengizining sharqidagi bir qancha orollarni va Kichik Osiyoning g`arbiy sohilidagi joylarni o`z ichiga olgan mamlakatdir. Bolqon yarim oroli tabiiy jihatdan Shimoliy, o`rta va Janubiy Yunonistonga bo`linadi. Janubiy Yunonistonni Peloponnes ham deyiladi. Yunoniston tog`lik mamlakat bo`lib, daryolar oqib o`tgan joylarning bir qismi kichik-kichik tekisliklardan iborat. Yunonistondagi tog`larning eng baland cho`qqisi Olimp bo`lib, uning balandligi 2911 metrdir. Bolqon yarim orolini uch tomondan Egey, Adriatika, Ioniya va O`rtayer dengizlari o`rab turadi. Yunonistonning iqlimi subtropik bo`lib, yozi u qadar issiq emas, iliq, yoqimli. Tog` tepalarida qish ancha sovuq bo`ladi. Vodiylarda qish u qadar sovuq emas. Yunoniston tog`lari mis, ruh, qo`rg`oshin, oltin, kumush kabi turli xil qimmatbaho toshlarga boy bo`lgan. Daryo vohalaridagi unumdor yerlar va tog` yaylovlari dehqonchilik, bog`dorchilik va chorvachilikni rivojlantirish uchun qulaydir. Arxeolog va antropologlarning ma`lumotlariga qaraganda Bolqon yarimoroli va orollarda odamlar tosh asridan beri yashab kelganlar. Bolqon yarimoroliga odamlar Afrikadan yoki Markaziy Yevropadan kirib kelganlar. Bolqon yarimoroli va orollarda qadimda pelast, ioniy va axey kabi qabilalar yashaganlar. Keyinchalik esa Bolqon yarimoroliga doriylar kirib kelib mahalliy aholi bilan qo`shilib ketganlar. Qadimgi Krit jamiyati. Krit O`rtayer dengizining sharqidagi yirik orollardan biridir. Bu orol odamlarning yashashlari uchun ancha qulayliklarga ega bo`lgan. Miloddan avvalgi VI–Vmingyilliklardayoq orolga Kichik Osiyodan odamlar suzib kelishgan. Miloddan avvalgi IV mingyillik oxiri va III mingyillikning birinchi yarmida Kritda xo`jalik – dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq ancha rivoj topib, odamlar orasida xususiy mulk, mulkiy tengsizlik va tabaqalanish 4

boshlangan. Ular birlashib, Kritda dastlabki davlatni tuzganlar. Miloddan avvalgi 2000-yilda Kritda Knoss hukmdorining juda ulkan va muhtasham saroyi qurilgan. Uch, hatto to`it qavatli qilib solingan bo`lib, devorlari nafis qilib suvalgan. Saroyning pastki qavatidagi binolar yog`du chiqarib turadigan quduqlar bilan yoritilgan ekan. Saroy odam, xilma-xil hayvon va o`simlik suratlari bilan bezatilgan. Devorlarda saroyda yashovchilarning turmushini ifoda etuvchi rasmlar ham bor. Binolar ichida chiqindi suvlarni tashqariga chiqarib yuborish uchun sopol quvurlardart tashkil topgan qurilmalar ham bo`lgan ekan. Miloddan avvalgi 1750-yilda Kritda qattiq zilzila bo`lib, aholi markazlaridagi saroyJar, shuningdek Knos saroyi ham vayron bo`ladi. Shu vaqtda Kritga yaqin orollardan birida vulqon otiladi. Shu vaqtda orolni kuldan iborat bulutlar, vulqon changlari va balandligi bir necha o`n metr keladigan dengiz to`lqinlari bosib kelgan. Vulqon changlari, ulkan to`lqin, zilziladan zararlanmagan bog`-u rog` va ekinzorlarni yo`q qilib tashlagan. Krit davlatining ravnaqi va inqirozga yuz tutishi. Miloddan avvalgi XVIII asrning ikkinchi yarmida Kritdagi vayron bo`lgan saroylar qayta tiklangan. Knoss shohi Minos butun Kritda hukm-ronlikni qo`lga olib, kuchli dengiz davlati tuzgan. Minos kuchli harbiy-dengiz floti qurib Egey dengizidagi orollarni, Kichik Osiyo va Bolqon yarimoroli sohilidagi yerlarni, hatto Attikani ham o`ziga itoat ettiradi. Minos boshliq dengizchilar uzoq Sitsiliyagacha suzib borganlar. Ba`zi ma`lumotlarga qaraganda, Minos Sitsiliyadagi janglarda halok bo`lgan ekan. Miloddan avvalgi XVI–XV asrlarda Krit O`rtayer dengizi havzasidagi eng kuchli quldorlik davlatiga aylangan. Bu davrda Kritda dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq yuksak darajada rivojlanadi. Krit shohlari O`rtayer dengizi havzasidagi hamma mamlakatlar bilan qizg`in savdo-sotiq olib boradilar. Minos va uning vorislari davrida Knoss saroyi qaytadan tiklanadi. Qaytadan tiklangan saroy devorlari ajoyib rasmlar bilan bezatilgan. Saroy devorlari zangori ko`ylaklar kiyib marjonlar, munchoqiar taqib olgan serpardoz saroy xonimlarining 5

QADIMGI YUNONISTON TARIXIGA KIRISH VA MANBASHUNOSLIGI

23.11.2024

0

342.376953125 KB

Похожие