logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. QIZILQUM CHO’L LANSHAFTLARINING TRANSFORMATSIYASIGA TASHLAMA IRIGATSION KO’LLARNING TA’SIRINI BAHOLASH. SHARQIY QIZILQUM MISOLIDA

QIZILQUM CHO’L LANSHAFTLARINING TRANSFORMATSIYASIGA TASHLAMA IRIGATSION KO’LLARNING TA’SIRINI BAHOLASH. SHARQIY QIZILQUM MISOLIDA

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

61.2109375 KB
Скачать
QIZILQUM CHO’L LANSHAFTLARINING TRANSFORMATSIYASIGA TASHLAMA IRIGATSION KO’LLARNING TA’SIRINI BAHOLASH. SHARQIY QIZILQUM MISOLIDA. MUNDARIJA KIRISH.......................................................................................... 3 I bob. QIZILQUM CHO’LINING VUJUDGA KELISHI TARIXI ………………………………………………………………………… 1.1. Qizilqum cho’li haqida malumot ....................................................... 1.2. Qizilqum cho’lining o’rganilish tarixi ............... ................................. 1.3. Qizilqum cho’li lanshaftlarining geologik shakillanishi va unga ta’sir etuvchi omillar............................................................ ................................. .... II bob. AYDAR-ARNASOY KO’LLAR TIZIMINING LANSHAFTLAR TRANSFORMATSIYASIGA TA’SIRINI TADQIQ QILISHNING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI........... 2.1. Aydar-Arnasoy ko’llar tizimining lanshaftlar transformatsiyasiga ta’sirini tadqiq qilish…………………………………………………. 2.2. Lanshaftlar transformatsiyasini tadqiq etish prinsplari va metodlari…. 2.3. III bob. 3.1. 3.2. XULOSA.............................. ...................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............ I BOB. QIZILQUM CHO’LINING VUJUDGA KELISHI TARIXI. 1.1. QIZILQUM CHO’LI HAQIDA MALUMOT. Turon tekisligidagi O’rta Osiyoning katta qismini egallovchi va umumiy maydoni 300 ming km kv ni tashkil etgan eng katta cho’llardan biri bo’lib, Qizilqum cho’li O’zbekiston Respublikasining iqtisodiyotini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega muhim hududlardan biri xisoblanadi. Qizilqum cho’li asosan, Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida (O’zbekiston, Qozog’iston, qisman Turkmaniston hududida) joylashgan bo’lib lekin tabiiy geografik okrugiga Qizilqum cho’lining O’zbekiston hududida joylashgan qismi kiradi. Qizilqum cho’li qadimdan tabiatshunolar va sayyoxlarning e’tiborini o’ziga jalb qilgan hudud hisoblanadi.Uning hududi shimol va shimoliy-sharqda Sirdaryo vodiysi bilan, sharq va janubiy-sharqda Nurota tog’lari va Zarafshon vodiysi, janubiy g’arbda Amudaryo vodiysi bilan, g’arbda Amudaryo deltasi va shioliy-g’arbda Orol dengizi bilan chegaralangan. CHo’lning katta qismi tekislikdan iborat.Qizilqum cho’lining o’rtacha balandligi 300 metr bo’lib, janubiy- sharqida 300-400 metr, shimoliy- g’arbida 70-100 metr, Orol dengizi sohillarida 53 metrgacha tushadi. Qizilqum cho’lining eng keng joyi shimoldan janubga qarab Jusali- Farob meridianida 650km masofaga, g’arbdan sharqqa qarab Sulton Uvays tog’lari va CHordara suv ombori kengligida 600km masofaga cho’zilgan. Cho’lning katta qismi mamuriy jihatdan O’zbekiston Respublikasining Navoiy, Buxoro va Xorazm viloyatlariga va Qoraqalpog’iston respublikasiga, qolgan shimoliy-sharqiy qismi Qozog’ston Respublikasiga qaraydi. Dengiz sathidan o’rtacha balandligi 200-300 metrni tashkil qiladi. Qizilqumning tekis relyef shakli va cho’l lanshaftlari strukturasi arid botiq lanshaftlari kuchli yemirilgan pasttog’ va tog’oldi prolyuvial tekislik lanshaftlari bilan ancha murakkablashgan Qoraqum cho’l lanshaftlaridan keskin farq qiladi. Qizilqumning katta maydonini egallab yotgan qumli va sho’rxok lanshaftlari orasida uncha baland bo’lmagan va bir- biridan ajralib turgan paleozoy past tog’lari qad ko’tarib turadi. Tog’larning mutloq balandligi 473 metrdan 922 metr gacha boradi. Past tog’larning asosiy qismi Qizilqum cho’lining markaziy qismida joylashgan bo’lib bularga: Tomditog’-922 m, Quljuqtog’- 785 m, Bo’kantog’-764m, Aristontog’-698 m, Ovminzatog’- 695 m, Yetimtog’-565 m, Qozoqtog’-613 m, va boshqalar shular jumlasidan. Faqatgina Sulto Uvays tog’i-473 m bo’lib Quyi Amudaryoning o’ng sohilida joylashgan. Mazkur tog’lar paleozoy erasida burmalangan bo’lib, ular keyinchalik yakka yakka pasttog’ massivlariga o’xshab qolgan. Qizilqum cho’lida pasttog’, tog’oldi tekslik va qum massivlarini bir-biridan ajratib turuvchi berk botiq lanshaftlar ham keng tarqalgan. Bular orasida eng yiriklari Mingbuloq, Oyoqog’dirma, Qoraxotin, Mullali botiqlaridir. Shulardan Mingbuloq botig’ining yuzasidengiz sathidan -12m pastda joylashgan. Qizilqum cho’lining geografik o’rni Yevrosiyo materigi doirasida 39 va 46 gradus shimoliy kengliklar oralig’iga to’g’ri keladi. Uning murakkab relyef shakliga ega bo’lgan hududi, materik ichkarisida dengiz va okeanlardan uzoqda joylashganligi arid iqlimli tipik cho’l geotizimlarini vujudga kelishiga, shakllanishiga va dinamik rivojlanishiga bevosita qulay imkoniyat yaratgan. Maslan, aynana shu kengliklarning o’zida Atlantika okeanidan keladigan nam va iliq havo massalari ta’sirida G’arbiy Yevropada emanzorlardan tarkib tipgan keng bargli o’rmonlar vujudga kelgan. Shu bilan birga SHarqiy Osiyoda ham shu kengliklar oralig’idagi Tinch okeaniga yondosh bo’lgan joylarda musson iqlim tufayli eman-bukzorlardan tashkil topgan keng bargli o’rmonlar yaxshi rivojlangan. Binobarin, Qizilqum cho’lining va uning tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi arid geotizimlarning makon va zamonda paydo bo’lishida, tadrijiy shakllanishida va dinamik rivojlanishida birinchi navbatda tadqiq etilayotgan rayonning geografik joylashishini va uni o’rab turgan tabiiy geografik muxitning muhim ahamiyat kasb etishi isbot talab qilmaydigan aksiomadir. Qizilqum cho’lining tabiati, tabiiy resurslarga boyligi, aholi zichligining nixoyatda pastligi inson xo’jaligi faoliyatining ta’sirida daryo vodiylari, tog’oldi tekisliklari va tog’oralig’i, botiqlariga nisbatan nihoyatda kam o’rganilganligi qadimdan tabiatshunos olim va sayyohlarning e’tiborini o’ziga jalb etgan. Uning tabiiy sharoiti va resurslari to’g’risidagi hozirgi tasavvurlarimiz bir necha avlod tadqiqotchi geograflarning mashaqqatli xizmatlari evaziga vujudga kelgan, shakllangan takomillashgan. 1.2 Qizilqum cho’lining o’rganilish tarixi. O’rta Osiyo cho’llari haqida ilk bor malumotlar Kichik Osiyo va Pontga sayoxat qilgan qadimgi yunon tarixchisi Gerodot asarlarida uchraydi. U o’zining asarida O’rta Osiyo cho’llarining relyefining tekisligi, iqlimining kontinentalligi to’g’risida so’z yuritgan. Arrian Qizilqumning janubi-sharqiy qismidan oqib o’tuvchi Zarafshon daryosiga tariff berar ekan, uni sersuv bo’lishiga qaramasdan qumlar orasiga singib ketadi, deb yozadi. Kladviy Ptolomeyning “Geografiyadan qo’llanma” asarida O’rta Osiyoning ko’plab joylariga, jumladan Buxoro, Samarqand, SHosh, Farob va Farg’ona kabi shaharlariga muhim geografik malumotlar bergan (Raximbekov, Dontsova, 1982). O’rta Osiyo va Qizilqum cho’li to’g’risidagi tabiiy-geografik bilimlarning shakllanib va rivojlanib borishida o’rta asrda yashab ijod qilgan Arab va Eronlik geograf-sayyohlarning xizmatlari katta bo’lgan. Jumladan Abulqosim Ubaydulloh ibn Abdulloh ibn Xurdodbek o’zining “Masofalar va mamlakatlar haqida kitob” ( “Kitobi ul masolik va-l-mamolik” ) asarida O’rta Osiyoning tabiati, cho’llari, yirik daryolari, havosi to’g’risida malumot bergan. Ibn Rustaning “ Qimmatbaxo durlar haqida kitob” ( “Kitobul ul-aloq in-nafisa”) nomli ensiklopedik asarining geografiyaga oid yettinchi qismida Qizilqumga tutash bo’lgan Quyi Amudaryo vohasi, daryoning deltasidagi o’tloq, botqoq joylar, uning ko’lga quyilishi va Orol sohillari haqidagi geografik malumotlar yozib qoldirgan. Abu Isxoq Istaxriy “ Iqlimlar kitobi” ( Kitobul aqolim) asarini yozin O’rta Osiyo kartasini tuzgan, o’lka tabiati to’g’risida umumiy malumotlar bergan Amudaryo va Sirdaryoni Orol dengiziga quyilishini ko’rsatgan. Shu bilan birga u Xorazm vohasini Jayxunning ( Amudaryoning ) butun foydasini ola bilgan mamlakatdur deb ta’riflagan. Mashxur sayyoh va geograf Ibn Batuta Yaqin Sharq, Kichik, O’rta va Markaziy Osiyo hamda Afrika mamlakatlari bo’ylab sayoxat qilib, to’plagan materiallar asosida “ Turli shahar va safarlardagi ajoyibotlar shohidi bo’lganlar tuhfasi” (“ Tuhfat un-nuzzor fi g’aroib il-amsor va ajoyib il- asfor) nomli asarini yaratgan. Asarning O’rta Osiyo geografiyasi tarixi, etnografiyasiga doir qismida Ustyurt platosi, Quyi Amudaryo, Xorazm vohasi, Qizilqum cho’li, Zarafshon vodiysi tabiati va Urganch, Buxoro, Samarqand shaharlari hamda u yerdagi noyob tarixiy obidalar haqida ko’plab malumotlar bergan. O’rta Osiyo va O’zbekiston hududlari tabiatiga oid ilmiy jihatdan asoslangan dastlabki geografik malumotlar IX-XII asrlarda yashab ijod etgan va bilim saloxiyati bilan jahonga mashxur bo’lgan qomuschi olimlar tomonidan yaratilgan asarlardan keng o’rin olgan. Ayniqsa o’sha davrda O’rta Osiyoda geografiya fanining ravnaq topishiga o’zlarining ulkan xissalarini qo’shgan mashxur olimlar- Muhammad Ibn Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Bakr Narshaxiy, Abu Rayxon Beruniy va boshqalarning xizmati beqiyos katta bo’lgan. O’rta Osiyolik qomuschi allomalardan Abu Rayxon Beruniy Qizilqumning va Qoraqumning tabiati, paleogeografiyasi, geologiyasi, ularning tarixiy o’tmishdagi dinamik o’zgarishi, rivojlanishi, Amudaryo o’zanini o’tmishda bir necha marta o’zgarib turganligi, Turon pasttekisligida, xususan Qizilqum va Qoraqum hududlarida suvlik bilan quruqlikni almashtirib turganligi haqida teran fikr yuritib , ilmiy xulosalar qilgan. Shu bilan birga bunday o’zgarishlar endogen va ekzogen kuchlar tasirida sodir bo’lganligini etirof etgan. Bu esa Abu Rayxon Beruniyning O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi, paleogeografiyasi, dinamik geologiyasi to’g’risida mukammal ilmiy- nazariy bilimga ega bo’lganligidan dalolat beradi( Raximbekov, Dontsova 1982) I.V. Mushketov 1874-1880 yillar davomida O’rta Osiyoning eng yirik tog’ sistemalari hisoblangan Tyanshan va Pomir-Oloyda geologik glyatsiologik tadqiqot ishlarini olib borgan. U bu tog’ sistemalarining orografik va geologik tuzilishini, foydali qazilmalarin, tog’ muzliklarini atroflicha o’rgangan. Shu bilan birga I. V. Mushketov 1879-yilda Turon pasttekisligining katta hududini egallab yotgan Qizilqum cho’lida ilmiy qidiruv ishlarini amalga oshirib, uning g’arbiy qismini shimoldan janubga qarab kesib o’tgan, geologik tuzulishi, geomarfologiyasi va qazilma boyliklari to’g’risida malumotlar to’plagan. 1884-yilda u G.D. Romanovskiy bilan hamkorlikda Turkistonning 1 : 260000 masshtabli geologik kartasini tuzgan. I.V.Mushketovning O’rta Osiyo bo’yicha to’plagan geologik, geomorfologik, tabiiy geografik va glyatsiologik materiallari o’z ifodasini uning “ Turkiston” (“Туркестан” 1886) monografiyasida o’z aksini topgan. V.A. Obuchev 1886-1888 yillarda Kaspiyorti temir yo’lini qurish maqsadida tashkil etilgan ekspeditsiyada ishtirok etib Qoraqum, Qizilqumning janubi-sharqiy qismi va Quyi Zarafshon regionlarida tadqiqot ishlarini olib borgan va bu hududlarning tabiiy sharoiti, geologik tuzulishi, qazilma boyliklari hamda Amudaryoning qadimiy o’zani O’zboy haqida qiziqarli malumotlar bergan (Обучев, 1890). A.B.Xoroshxin 1872- yilda Qizilqumga tashrif buyurib, uning tabbiy tarixiga, mahalliy aholining urf odatiga oid ko’plab geografik va etnografik malumotlar to’plagan. Shu bilan bir qatorda u o’zining “ Qizilqum kundaligi “ (“ Кызылкумский дневник”, 1876) nomli maqolasida bu o’lkaning geografik komponentlari- relyefi, geologiyasi, o’simligi va hayvonot dunyosini tahlil qilgan. Tabiiy geografik nuqtai nazardan qiziqarli bo’lgan ilmiy tekshirish ishlari В.Пельтс (1912) tomonidan amalga oshirilgan. U Qizilqumning janubi-sharqiy qismida olib borgan kuzatishlari natijasida bu yerda lanshaftlarning ayrim elementlari kenglik yo’nalishi bo’ylab yani g’arbdan sharqqa qarab o’zgarib boradi degan xulosaga kelgan. O’rta Osiyo cho’llarini tabiiy geografik kompleks sifatida qarash to’g’risidagi ta’limotni rivojlantirishda Л.С.Берг (1913), Д.Н.Кашкаров (1928), Е.П.Коровин (1936) va boshqalarning xizmati katta. Л.С. Берг (1913) O’rta Osiyo cho’llarini, Qizilqumni lanshaft rayonlashtirish nuqtai nazardan tipologik tasniflab uni to’rtta tipga- qumli, gilli, sho’rxok va toshloq cho’llarga bo’ladi. М.Г. Попов (1925) Л.С. Берг ning bu tasnifini asos qilib olib, O’rta Osiyo cho’llarini geobotanik nuqtai nazardan besh tipga- hammada, qumli cho’l, sho’rxok cho’l, shuvoqli toshloq cho’l va efemerli gilli cho’lga ajratadi. Д.Н. Кашкаров va Е.П. Коровиннинг (1932, 1936) ilmiy asarida cho’lni o’ziga xos tabiiy kompleks sifatida tadqiq qilish , uni tabiiy geografik sharoitini va bu sharoitni cho’ldagi hayot jarayoniga ta’sir ko’rsatishini o’rganish e’tirof etilgan. Ana shunday ilmiy yondashishlar sistemasi asosida cho’lni o’ziga xos xususiyatlari qonuniyatlari bilan birgalikda murakkab tabiiy kompleks deb qarash g’oyasi vujudga keldi va shakllandi. Qizilqum tabiatini geografik komponentlari bo’yicha o’rganishda tashkil etilgan Konimex kompleks ekspeditsiyasining xizmati diqqatga sazovordir. U adabiyotlarda Janubi-G’arbiy Qizilqum ekspeditsiyasi deb ham ataladi. Ekspeditsiyaning asosiy vazifasi maydoni 3mln gektardan ortiq bo’lgan cho’l geotizimlarini tabiiy-tarixiy jihatdan kompleks tadqiq etish va ulardan qishloq xo’jaligida foydalanish imkoniyatlarini aniqlashdan iborat bo’lgan. Ayniqsa ekspeditsiya dasturida Janubi-G’arbiy Qizilqumning o’simlik qoplamini mufassal o’rganishga va kartalashtirishga,yem xashak resurslariga hamda yaylovlarga miqdor va sifat jihatidan tavsif berishga katta e’tibor berilgan. 1934-1936 yillar davomida faoliyat ko’rsatgan ekspeditsiyaga geobotanik I.I. Granitov raxbarlik qilgan. Uninng tarkibida turli mutaxasisilar, jumladan, geobotaniklar ( A.A. Genkel, E.N. Xarchenko, Z.A. Klimovskaya, V.S.Tarasevich, K.P.Smirnova, I.A.Tishenko), tuproqshunoslar ( S.N.Pustovoy, V.N. Nagornaya, P.N. Shapovalova), zoologlar ( I.I.Kolesnikov, T.Z.Zoxidov) va boshqalar ishtirok etishgan. Ular Oyoqog’itma va Sho’rko’l botiqlarida iqlim, tuproq, geobotanik, zoologik, o’simliklar fiziologiyasi va anatomiyasi bo’yicha keng ko’lamda statsionar tekshirishlar olib borgan. Ekspeditsiya davrida to’plangan materiallar I.I.Granitov (1937,1953), T.Z.Zohidov (1938,1958) I.I.Kolesnikova (1937,1949), V.N.Nagornaya (1949) va boshqalarning ishlarida keng yoritilgan . I.I.Granitov (1964,1967) cho’l o’simliklarining iqlim sharoitini va suv bilan taminlanganligini o’rganish bilan bir qatorda ularning bioiqlim nuqtai nazardan fasliy vegetatsiya jarayonlarini ham aniqlagan. Uning ma’lumotiga ko’ra, Janubi G’arbiy Qizilqum florasi tarkibining 30% ini vigetatsiya davri baxor-yozga, 17,5% ini yozga, 17% iniki yoz-kuzga, 11% iniki kuz-qish-bahorga va 0,5% iniki yil davomida to’g’ri kelar ekan. Janubi-Sharqiy Qizilqumning tuproq qoplami N.A. Butskov, Y.M.Nosirov (1961), N.A Butskov, N.T.Muravyevlar (1965) tomonidan mufassal o’rganilgan. Dala sharoitida tadqiq etilgan va kartalashtirilgan sur- qo’ng’ir, qumoq cho’l, taqir, taqirsimon, daryo vodiylaridagi o’tloq- sho’rxok, botiqlardagi sho’rxok va sug’oriladigan cho’l tuproqlarining geografiyasi, mexanik tarkibi, fizik xossalari, kimyoviy tahlili va boshqa xususiyatlarining tavsiloti ularning ilmiy asarlaridan keng o’rin olgan. E.V.Korovin Janubi-Sharqiy Qizilqumning geobotanik xususiyatlariga batafsil tavsilot berish bilan birga, uning tabiiy ozuqa resurslarini iqtisodiy potensialiga ham baxo beradi va bu hududning yaylovlarini 3 ta tipga va 21 ta turga ajratadi. Muallif yaylovlarning tiplarga va turlarga ajratishda o’simliklarning ozuqabop xususiyatlari, ularning fasliy ahamiyati va har qaysi yaylov turining hosildorligi kabi mezonlarga asoslangan. Ekspeditsiya davrida zoologiyaga oid to’plangan materilallar T.Z.Zoxidovning (1945, 1948,1953) asarlarida keng yoritilgan. Muallif Janubi-Sharqiy Qizilqumning tabiiy sharoiti umurtqali hayvonlarning cho’l sharoitidagi hayot tarzi, ularning cho’l yaylovlari ekologik muvozanatini saqlashdagi roli, biotoplarning xo’jalikdagi ahamiyati va boshqa masalalarga to’xtalib, ularning tavsilotini bergan. T.Z.Zoxidov Janubi-Sharqiy Qizilqumning ekologik holatini Janubi-G’arbiy Qizilqumning ekologiyasi bilan taqqoslab, uni bu yerda xil ekanligini ta’kidlagan. 1927- yilda I.P.Gerasimov va P.K. Chexachyovlarning geologik ekspeditsiyasi Qizilqumda ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi. Ular Qizilqum tabiatining asosiy xususiyatlarini, xususan geologik tuzulishini mukammal o’rganib, uning hududini uch qismga – shimoliy, markaziy va janubi-g’arbiy qismlarga bo’lgan. Bu materilallar 1931-yilda chop etilgan “ Qizilqumning geologik ocherki” ( “Геологечиский очерк Кызылкумов”, 1931) asaridan olgan. 1931-1932 yillarda P.S. Makeev Qizilqumda geomorfologik kuzatish ishlarini amalga oshirib, “ Qizilqumning relyef ocherki” (“Очерк рельефа Кызылкумов”, 1933) asarini yaratgan. U qizilqum relyefini ikita yirik relyef tipiga – qator tepali va do’ng qumlarga bo’lgan. Qator tepali qumlarning hosil bo’lishi to’g’risida fikr yuritib, ularning kelib chiqishini tektonik jarayonlar bilan bog’lagan. N.B.Lomakin (1934, 1936) ham Janubi-G’arbiy Qizilqumda geomorfologik tadqiqot olib borib, qum massivlarining dinamikasiga o’z e’tiborini qaratgan va shunga asoslanib ikita geomorfologik oblastni ajratgan: 1) qumlarni uchirib ketish oblasti va 2) qumlarni to’planish oblasti. O’rta Osiyo va Qizilqumning geologik struktarasi, tektonikasi, petrografiyasi, magmatik jinslarning geografik tarqalishi to’g’risidagi ilmiy g’oyalar, foydali qazilmalarni hosil bo’lishida tektonik jarayonlar, magmatik va cho’kinda jinslarning ahamiyati X.M. Abdullayev (1960), O.M. Akramxo’jayev (1960), SH.D. Davlatov (1971) va boshqalarning asarlarida batafsil yoritilgan. Qizilqumning stratigrafik strukturasi,geologik va tektonik tuzulishi, qumlarda uyali relyef shakllarining xosil bo’lish sabablari, inson xo’jalik faoliyati bilan bog’liq bo’lgan qum relyefining dinamikasi, yer resurslaridan oqilona foydalanish kabi masalalar Markaziy Qizilqum doirasida E.D. Mamedov ( 1960,1963), E.D. Mamedov va Y.A.Skvotsov (1963) ishlarida xar tomonlama tahlil qilingan va shular asosida ilmiy xulosalar berilgan. Qizilqumning tabiiy resurslari, ulardan maqsadga muofiq foydalanish, qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun sug’orishga yaroqli bo’lgan yerlarni o’zlashtirish, arid lanshaftlarning cho’llanish jarayoni, cho’l tabiatini muxofaza qilish kabi masalalar M.U. Umarovning ( 1967, 1982, 1986) ishlarida o’z ifodasini topgan. Qizilqum qumli cho’llari va past tog’larida mufassal geobotanik tekshirishlar 1960- yillardan keyin I.I. Granitov (1964, 1967) P.Q.Zokirov (1966, 1971), N.I. Oqjigitova (1971, 1982), A. G’. Olimjonov (1973) va boshqalar tomonida bajarilgan. I.I. Granitovning ko’p yillik samarali geobotanik tekshirishlarning natijalari uning ikki jildlik “Janubi- G’arbiy Qizilqumning o’simlik qoplami ( “Растительный покров Юго-Западных Кызылкумов” 1964, 1967) monografiyasida umumlashtirilgan. P.Q.Zokirov (1966, 1971) bir necha yillar davomida olib borgan geobotanik tadqiqotlar asosida Markaziy Qizilqumning paleozoy past tog’lari o’simliklarini tiplari, kichik tiplari, turlari, formatsiyalari va asotsatsiyalarini ajratgan. Qizilqumning yaylov resusrlarini tadqiq etishda, qumli va gilli cho’llarni fitomelioratsialash yo’li bilan antropogen yaylovlarni vujudga keltirishda va ulardan oqilona foydalanish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda O’zbekiston Respublikasi Qorako’lchilik va cho’llar ekologiyasi instituti xodimlarining ham xizmati katta. Ayniqsa L.S.Gaevskaya (1971), Z.SH. Shamsutdinov (1975, 1983), I.O. Ibroximov(1983), M.M.Maxmudov (1968,2002), SH.R. Ubaydullayev (1991) va R.X.Hayitboyevlarning (2002) cho’l o’simliklarini introduksiyalash, mahalliy sharoitga mos agrofitosenozlar yaratish va ularning ekologiyasini tadqiq etish borasida amalga oshirilgan ilmiy-amaliy ishlari va erishgan yutuqlari respublika chorvachiligini, hususan qorako’lchilikni rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. O’rta Osiyo hududini, xususan Qizilqum cho’lini kompleks tabiiy geografik rayonlashtirish muammosi E.M.Murzayev (1953, 1958), N.A.Gvozdetskiy (1960), V.M. Chetirkin (1960), N.A.Korjenevskiy (1960), L.N.Babushkin, N.A.Kogay (1964), T.V.Zvankova (1965), P. Baratov (1996), A.A.Abdulqosimov, S.B.Abbasov (1997, 2001) va boshqalarning ishlarida yoritilgan. E.M.Murzayev (1953, 1958) O’rta Osiyoni tabiiy geografik rayonlashtirish sxemasida Qizilqum cho’lini birinchi navbatda Shimoliy va Janubiy Qizilqum oblastlariga bo’ladi. Shimoliy Qizilqum oblasti tarkibida Shimoliy Qizilqum tabiiy geografik rayoni va Janubiy Qizilqum oblasti tarkibida Sulton Uvays, Qizilqum platosi, Nurota tog’oldi tekisligi va G’arbiy Tyanshan tog’oldi tekisligi rayonlarini ajratgan. Rayonlashtirish sxemasi bo’yicha tabiiy geografik oblastlardan Shimoliy Qizilqum cho’l zonasining shimoliy cho’l zonasiga va Janubiy Qizilqum esa janubiy cho’l zonasiga qaraydi. V.M.Chetirkin (1960) O’rta Osiyoni tabiiy geografik rayonlashtirishda geotip, geofatsiya, provinsiya, regional, kompleks va rayon taksonomik birliklar sistemasidan foydalangan. Muallif Qizilqum cho’lini va unga tutash bo’lgan hududlarni Turon geofatsiyasi deb qarab, uni Quyi Amudaryo, O’rta Amudaryo va Sirdaryo- Tyanshan provinsiyalariga bo’lgan. Har qaysi provinsiya tarkibida muofiq ravishda Shimoliy Qizilqum provinsiyachasi, Janubiy Qizilqum va Buxoro regional komplekslari hamda Sharqiy Qizilqum regional kompleksini ajratgan. Qizilqumning shimoli-g’arbiy qismini Markaziy Qozog’ston geofatsiyasi tarkibiga kiritib, uni aloxida To’rg’ay provinsiyasi deb atagan. N.L. Korjinevskiy (1960) O’rta Osiyo o’lkasining eng katta maydonini egallab yotgan Qizilqum cho’lini mustaqil tabiiy geografik oblast deb qarab, uni yer usti tuzulishi, iqlim sharoiti, tuproq va o’simlik qoplamining ichki tafovutlariga qarab uchta rayonga bo’lgan: shimoliy, markaziy va janubi- g’arbiy. O’zbekiston hududi va Qizilqum cho’lini tabiiy geografik rayonlashtirishda L.N.Babushkin va N.A. Kogay (1964) O’rta Osiyoda birinchilardan bo’lib lanshaft-tipologik kartalashtirish yoki regional birliklarni kartalashtirishning taksonomik birliklari bilan to’ldirish uslubidan foydalanganlar. Ana shunday rayonlashtirish uslubiga asoslanib O’zbekiston hududi doirasida Qizilqum cho’lini mustaqil tabiiy geografik okrug deb qarab, uning tarkibida Sulton Uvays, Shimoliy Qizilqum, Bukan-Yetimtog’, Janubi Qizilqum va Tomdi-Quljuqtog’ tabiiy geografik rayonlarini ajratgan. Xar qaysi geografik rayon tarkibini 2 tadan 6 tagacha lanshaft-tipologik kopmlekslar kompleksi tashkil etadi. T.V.Zvankova (1965) Qizilqum cho’lini O’zbekiston Respublikasining Buxoro viloyati doirasida lanshaft-tipologik kartalashtirish asosida tabiiy geografik rayonlashtirib, uning hududini 4 ta okrugga bo’lgan: Quyi Amudaryo, Shimoliy Qizilqum, Markaziy Qizilqum va Janubiy Qizilqum. Birinchi okrug tarkibida qumli cho’l, gilli cho’l; ikkinchi okrugda pasttog’ toshloq cho’l, qumli cho’l va qumli-gilli, toshloq va sho’rxok cho’l; uchinchi okrugda pasttog’ toshloq cho’l, qoyali Quljuqtog’ cho’l va qum-gilli toshloq va sho’rxok cho’l; to’rtinchi okrugda qum-shag’alli cho’l, qum-toshloq cho’l va Zarafshonning hozirgi deltasidagi vohalar tabiiy geografik rayonlari ajratilgan. Muallif tabiiy geografik rayonlashtirish sxemasida regional birliklarni kartalashtirishning taksonomik birliklari bilan to’ldirish uslubiga asoslangan. P.Baratov (1996) Qizilqum Turon pasttekisligining eng yirik cho’llaridan biri deb ta’riflab, uning O’zbekiston hududida joylashgan qismini mustaqil okrug sifatida ajratadi. Shuning uchun ham Qizilqum okrugining chegarasi janubi-g’arbda Turkmaniston va shimoli-sharqda Qozog’ston davlat chegarasiga to’g’ri keladi. Vaholanki,regional va tipologik lanshaft komplekslarining geografik tarqalishi va tabiiy chegarasi hech qachon mamuriy chegara bilan chegaralanmaydi. Qizilqum okrugiga tabiiy sharoiti, relyefi, iqlimi va tuproq-o’simlik qoplamining ichki tafovutlariga qarab muallif tomonidan 4 ta tabiiy geografik rayonga bo’lingan: Sulton Uvays, Shimoliy Qizilqum, Bo’kan-Yetimtog’, Janubiy Qizilqum. So’ngi yillarda tabiat va jamiyat o’rtasidagi munosiblikni salbiy tomonga o’zgarishi, tarixiy shakllangan geoekologik muvozanatning buzulishiga va atrof muhitni inson salomatligiga ta’sir etuvchi ekologik tanglik darajasiga olib keldi. Buning natijasida O’rta Osiyo o’lkasida, jumladan Qizilqum cho’lida o’ziga xos regional geoekologik muammolar paydo bo’ldi. Shu munosabat bilan lanshaft tadqiqot ishlarida va tabiiy geografik rayonlashtirishda ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan lanshaft-ekologik yondoshish muammosi ham geograflarning e’tiborini o’ziga jalb qila boshladi. Bu borada A.A. Abulqosimov va S.B. Abbasovning (1997, 2001) ilmiy asarlari diqqatga sazovordir. Ular Qizilqum cho’lining tabiiy sharoiti, lanshaft strukturasi, ekologik holati va buning oqibatida vujudga kelgan geoekologik vaziyatni lanshaft-ekologik nuqtai nazardan tahlil qilib Markaziy Qizilqumni Bo’kan-Yetimtog’, Mingbuloq-Yomonqum va Tomdi- Quljuqtog’ lanshaft-ekologik rayonlarga bo’lgan. Qizilqumni ekologik rayonlashtirish masalasi N.G.Davronovaning (2003) ilmiy maqolasida ham yoritilgan. U Qizilqum cho’lini ekologik rayonlashtirishda va uning 1:1000000 masshtabli karta-sxemasini tuzishda ekologik sistemalar tasnifini asos qilib olgan. Muallifning ta’kidlashicha, Qizilqum katta qismi Turon poliekotizimiga kiradi. Turon poliekotizimi O’rta Turon va Janubiy Turonga bo’lingan. O’rta Turon mezoekotizimi tarkibida Quyi Amudaryo delta va Shimoliy Qizilqum oligoekotizimlari, Janubiy Turon mezoekotizimi tarkibida G’arbiy Qizilqum, Markaziy Qizilqum, Sharqiy Qizilqum va Janubiy Qizilqum oligoekotizimlari ajratilgan har qaysi oligoekotizim polibiogeoxorlardan tashkil topgan masalan, Janubiy Qizilqum oligoekotizimi Tuproqqal’a va Buxoro-Karmana polibiogeoxorlardan iborat. Qizilqumning janubi-sharqiy qismi Tyanshan poliekotizimining Nurota oligoekotizimi tarkibiga kiritilgan. Shuni ta’kidlash lozimki N.G.Davronovaning (2003) ekologik rayonlashtirishi lanshaft-ekologik yoki geoekologik rayonlashtirishdan tubdan farq qilib, u o’z moxiyati bilan bioekologik yo’nalishda bajarilgan rayonlashtirish hisoblanadi. O’rta Osiyo tabiatini geografik tekshirilish tarixi R.U.Rahimbekov (1970, 1986), R.U.Rahimbekov, Z.N.Dontsova (1982) va Qizilqum cho’li haqidagi geografik va kartografik tasavvurning rivojlanish tarixi R.L.Yugaylarning (1966) monografiyalarida ham keng bayon etilgan. 1.3 Qizilqum cho’li lanshaftlarining geologik shakillanishi va unga ta’sir etuvchi omillar. Qizilqumning hozirgi arid lanshaftlarni vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishida hududning geologik tuzulishi, tektonik strukturasi, litologik tarkibi va relyef shakllari asosiy indekatorlar vazifasini bajaradi. Bu fikrni ilmiy jihatdan asoslash uchun har qaysi geografik komponentning cho’l lanshaftlarini shakllanishiga qay darajada ta’sir etish xususiyatlarini batafsil tahlil qilishni taqozo etadi. Qizilqumning hozirgi arid lanshaftlarini tarkib topishida poleozoy, mezozoy va kaynozoyning kristall va cho’kindi jinslari faol ishtirok etadi. Qizilqumda poleozoy tog’ jinslari asosan uning markaziy qismida joylashgan va orolsimon shaklda ko’tarilib turgan past tog’larda – Tomditog’, Bo’kantog’, Quljuqtog’, Ovminzatog’, Beltog’, Aristontog’, Yetimtog’, Qozoqtog’ va boshqalarda keng tarqalgan Masalan, Beltog’ va Ovminzatog’da ko’p uchraydigan kristalli slanes, ohaktosh, amfibolit va kvarsitlardan iborat kembriy yotqiziqlari, yoki Tomditog’da keng maydonni egallab yotgan dolomitlashgan ohaktoshlar xilma-xil litogen lanshaftlarning vujudga kelishi va shakllanishiga asos bo’lib xizmat qilgan. Qizilqumning markaziy qismida bepoyon qumli cho’llar o’rtasidan orollar shaklida ko’tarilib turgan Ovminzatog’, Beltog’, Bo’kantog’, Quljuqtog’ kabi poleozoy past tog’larida dolomitlar, kvarsitlar, dolomitlashgan ohaktoshlar, konglomeratlar, turli kattalikdagi donador yashilsimon kulrang qumtoshlardan iborat ordovik yotqiziqlari rivojlangan. Kelib chiqishi silur davri bilan bevosita bog’liq bo’lgan argilitli va sillitli slaneslar, qalinligi 600 m gacha boradigan qumtoshlar ham Ovminzatog’, Beltog’, Bo’kantog’, Tomditog’ va Quljuqtog’larda ko’p uchraydi. Silur yotqiziqlari orasida yupqa qatlam shaklida ohaktoshlar, chig’anoqlar, gravelitlar, alevritlar, dolomitlar, qumtoshlar va kanglomeratlar keng tarqalgan ( To’raxo’jayev, G’ofurov, 1986). Qizilqumning past tog’lari geologik strukturasini tarkib topishida devon davrining quyi, o’rta va yuqori bo’limlariga oid xilma-xil yotqiziqlar ishtirok etadi. Devon yotqiziqlari tarkibida marmarlashgan ohaktoshlar, dolomitlar, slaneslar, qumtoshlar va diabaz, porfirit, ohaktoshlarning linzasimon yupqa qatlamlari bilan murakkablashgan turli xil tuflar ko’p uchraydi. Har qaysi bo’lim yotqiziqlarining stratigrafik kesmasi bo’ylab ikkitadan uchtagacha yarus uchratish mumkin. Masalan, P.N.Podkopayev (1964) Muruntovning quyi devon yotqiziqlari stratigrafiyasini o’rganib, uning tarkibida to’rtta kichik yarus ajratgan:1) qumtoshlar va slaneslar svitasi, 2) qalinligi 200 m gacha yetadigan mayda donachali amfiporli dolomitlar svitasi, 3) qalinligi 180 m gacha boradigan detritus ohaktoshlar va 4) qalinligi 170 m atrofida bo’lgan kul rang va qoramtir kulrang dolomitlar svitasi. Karbon (toshko’mir) davri yotqiziqlari Qizilqumning Quljuqtog’, Aristontog’, Tomditog’, Bo’kantog’ va boshqa past tog’larida mavjud. Quljuqtog’ gravelit, qumtosh, slanes va konglomeratlardan, Aristontog’ va Tomditog’da orgonagen ohaktoshlardan tarkib topgan. Bo’kantog’da esa karbon qatlami jinslari asosan konlomerat, gravelit, qumtosh, alevrolit, argillit va ohaktoshlarning dag’al parchalaridan iborat ( To’raxo’jayev, G’ofurov, 1986). Sulton Uvays tog’ining geologik tuzulishida kuchli dislokatsiyalashgan poleozoy jinslari hukmronlik qiladi. Bu yerda poleozoy yotqiziqlari katta qalinlikdagi metomorflashgan cho’kindi jinslardan va qisman intruziv vulkanik jinslardan tarkib topgan. Sulton Uvays past tog’larining arid iqlimli litogen lanshaftlarini vujudga kelishi va shakllanishida bunday metomorflashgan tog’ jinslarining bevosita va bilvosita ta’siri katta. Qizilqum hudida mezozoy erasida paydo bo’lgan yotqiziqlarning geografik tarqalishi paleozoy yotqiziqlariga geografik tarqalishi paleozoy yotqiziqlariga nisbatan ancha chegaralangan. Bu yerda geologik tekshirishlar natijasida aniqlangan yura davrining yotqiziqlari asosan qatlamlangan alevrolit, argillitsimon gil va qumtoshlardan iborat. Bo’r davrining yotqizqlari esa alevit, gilli va qumoq gilli jinslardan tarkib topgan. Ularning qalinligi 250 m gacha boradi. Mezozoy erasining bo’r davrida paydo bo’lgan tekis yuzali platolar poleozoy tog’larining etaklarida joylashgan bo’lib, ularning tarkibi qumtosh, konglomerat, gil, qum va mergeldan tuzilgan. Mezozoy platolarining yuzasi shag’al, chag’irtosh, gil va qum bilan qoplangan. Bu yotqiziqlar tekis platolarning toshloq va gilli arid lanshaft komplesklarini shakllanishida faol ishtirok etadi. Qizilqum hududining aksariyat qismida kaynazoy yotqizqlari va ularning litologik asosida vujudgan va shakllangan arid lanshaft komplekslari hukmronlik qiladi. Poleogen davrida Qizilqumning katta maydoni suv lanshaftlari bilan band bo’lgan. Buning oqibatida kelib chiqishi dengiz va lagunalar bilan bog’liq bo’lgan mergel, chig’anoq, qumtosh gips kabi cho’kindi yotqiziqlar hosil bo’lgan. Neogen davri yotqiziqlari poleogen yotqiziqlaridan farq qilib, ularning tarkibida kontinental sharoitda vujudga kelgan qumoq-alevrolit cho’kindi jinslar ko’pchilikni tashkil etadi. Chunki bu davrga kelib Qizilqumning katta qismini egallab yotgan paleogen suv havzasi yangi tiktonik harakatlar natijasida kontinental rejm bilan almashinadi. Binobarin, paleogen va neogen davrlarining barcha turdagi yotqiziqlari Qizilqumda arid geotizimlarining shakllanishida lanshaft hosil qiluvchi litologik indikator vazifasini bajargan. Qizilqumning hozirgi arid lanshaftlarini shakllanishiga va rivojlanishiga to’rtlamchi (antropogen) davr yotqiziqlarining ta’siri nihoyatda katta. To’rtlamchi davr yotqiziqlari Qizilqum cho’lining hamma joyida, ayniqsa tekislik, plato va botiqlarda keng tarqalgan bo’lib ular oldingi davrlar yotqiziqlarini yupqa qatlam hosil qilib qoplab olgan. Bu region hududida yer yuzasini tuzilishi, kontinental iqlim sharoiti bilan bog’liq holda uzoq davom etgan jarayonlar natijasida yotqiziqlarning turli xil ginetik tiplari shakllangan. Bular delyuvial, elyuvial, delyuvial, alyuvial, prolyuvial, prolyuvial-delyuvial, prolyuvial-allyuvial,allyuvial yotqiziqlar ginetik tiplardir. Shulardan yotqiziqlar tipi mayda zarrachali qumlardan, qolgan yotqiziq tiplari esa kontinental sharoitda nurash tufayli hosil bo’lgan turli xil shag’al, chaqir toshlardan tortib, to qumoq va soztuproqlargacha bo’lgan yotqiziqlardan tarkib topgan. Shunday qilib, Qiziqlum cho’li hududidagi lanshaft komplekslarining ilk bor vujudga kelishi va rivojlanishi, yoki birinchi bosqichi paleozoy tog’larining paydo bo’lishi bilan, ikkinchi bosqichi mezozoyning tog’oldi platolari bilan va uchinchi bosqichi kaynazoyning to’rtlamchi davr yupqa yotqiziqlari qoplab olgan bepoyon tekisliklar bilan uzviy bog’liq. Qizilqum cho’lida har-xil toifadagi tipologik va regionallanshaft komplekslarining shakllanishi va rivojlanishi bu hududning faqat geologik tuzilishi bilan emas, balki uning tiktonik strukturasi bilan ham bog’liqdir. Gersin burmalanish davrining boshida Qizilqumda tiktonik rivojlanish giosinklinal rejim sharoitiga katta qalinlikdagi ohaktosh-tirrigen yotqiziqlarning to’planish jarayoni bilan boshlanadi. Bu yotqiziqlar quyi karbonda to’g’ri chiziq bo’ylab yo’nalgan past tog’larga burmalanib, tiktonik yoriqlar ta’sirida bir necha bo’limlarga bo’lingan. Yuqori karbon va perm davrida tiktonik harakatlar natijasida Qizilqumning markaziy qismida Janubiy Tyanshan megaantiklinoriysining g’arbiy davomi bo’lgan tog’ burmalari vujudga kelgan. Burmali tog’lar doirasida ikki xil tiktonik struktura sistemasi- antiklinoriy va sinklinoriylar keng rivoj topgan. Antiklinoriylarning uzunligi 30-40 km dan 100-120 km gacha yetgan, kengligi esa 10-15 km atrofida bo’lgan. Sinklinoriylarning uzunligi 50-80 km ni va kengligi 15-25 km ni tashkil etgan. Antiktiklinallar va sinklinallar sistemasi deyarli kenglik bo’ylab cho’zilgan. Qizilqum hududining tiktonik rivojlanish tarixidagi Alp burmalanishi bosqichida namoyon bo’lgan va hozirga qadar ham davom etib kelayotgan yangi tiktonik harakatlar alohida o’rin egallaydi. Bu regionning faqat hozirgi relyef shakllarigina emas, balki uning mavjud bo’lgan geotizimlarining strukturasini tashkil etuvchi barcha turdagi lanshaft komplekslari ham yangi tiktonik harakatlar ta’sirida vujudga kelgan hosila deb e’tirof etish maqsadga muofiqdir. Shunday qilib, barcha orogen bosqichlardagi tiktonik harakatlar natijasida Qizilqum hududida geologik-tektonik strukturaning asosan ikki xil shakli – antiklinal ko’tarilmalar va sinklinal bukilmalar paydo bo’ldi va shakllandi. A.U. To’raxo’jayev va V.G’.G’ofurovlar (1986) bu yerda antiklinal ko’tarilmalarning uchta zonasini ajratgan. Bular, Bo’kantog’, Tomditog’ va Quljuqtog’ zonalaridir. Birinchi zonaga Bo’kantog’, Aytimtog’, Jetimtog’, Oqjetpestog’, Oquzaktog’, To’lantoshtog’ va Toqtiniqtog’, antiklinal ko’tarilmalari qaraydi. Ikkinchi zona Tomditog’, Ovminzatog’, Aristontog’, Beltog’, Yetimtog’, Davg’iztog’, Muruntog’ va Sangrintog’ antiklinal ko’tarilmalardan tashkil topgan. Uchunchi uchinchi zona Quljuqtog’, Qing’irtog’ va Tuzkaytog’ antiklinal ko’tarilmalari kompleksidan iborat. Yuqorida nomlari keltirilgan antiklinal ko’tarilmalarning litogen asosi arid past tog’ lanshaftlarining tarkib topishida va rivojlanishida yetakchi omil bo’lib hizmat qiladi. Qizilqum hududida antiklinal ko’tarilmalardan tashqari geologik- tektonik strukturaning ikkinchi shaklini tashkil etuvchi sinklinal bukilmalar ham yaxshi rivojlangan. Sinklinal bukilmalar asosan Qizilqumning markaziy qismida antiklinal ko’tarilmalarga bog’liq holda yondosh bo’lib joylashgan. Bular kelib chiqish va shakllanish tarixi bir-biri bilan bevosita bog’liq bo’lgan aloxida tog’-botiq paragenetik lanshaftlar sistemasini tashkil etadi. Sinklinal bukilmalar orasida eng yirigi Bo’kantog’ ko’tarilmasidan g’arb tomonda joylashgan Tojiqozgan bukilmasidir. U kenglik yo’nalishda g’arbdan sharqqa qarab 100 km masofaga cho’zilgan bo’lib, kengligi 80 km gacha yetadi. Litogen tarkibida katta qalinlikdan iborat poliogen va niogen yotqiziqlari hukmronlik qiladi. Qizilqumning berk botiqlari orasida eng yiriklaridan biri Tojiqozgan bukulmasidan janubi-sharq tomonda joylashgan Mingbuloq botig’idir. Uning uzunligi 40-45 km ni kengligi 20-30 km ni tashkil etadi. Litogen poydevori bo’r, poleogen va neogen davrlari yotqiziqlaridan iborat. Botiqning tashqi qiyofasi shimoli-g’arbiy yo’nalish bo’ylab cho’zilgan. Mingbuloq botig’idan sharqroqda Yomonqum bukilmasi joylashgan. U ham boshqa botiqlar singari katta qalinlikdagi poleogen va neogen yotqiziqlari bilan qoplangan. Mingbuloq va Yomonqum botiqlari bir-biridan To’lantosh antiklinal bukilmasi orqali ajralib turadi (Pyatkov va boshqalar., 1967). Qizilqum cho’lida yuqorida aytib o’tilgan bukilmalardan tashqari Oyoqog’itma, Sardara, Omontoy, Ergashquduq va Qoraxotin sinklinal bukilmalari ham mavjud. Ularning uzunligi 40 km dan 100 km gacha kengligi 15 km dan 40 km gacha boradi. Bu botiqlarning ham litologik poydevori bo’r, poleogen va neogen davrlarining yotqiziqlaridan tarkib topgan. Qizilqum hududidagi barcha berk botiqlar va bukilmalarda sho’rxok (xemogen) lanshaftlarning tarkib topishi va rivojlanishi uchun qulay sharoitlar mavjud. Botiqlarning to’rtlamchi (antropogen) davr yotqiziqlari tagida yastanib yotgan poleogen va neogen davrlarining qalin yotqiziqlari orasida tuz miqdori ko’p bo’lgan gilli qatlamlar, bazi joylarda bo’r davriga oid kuchli sho’rlangan yotqiziqlar ham uchraydi. Shu boisdan berk botiqlarning litologik poydevori tuzga boy bo’lgan yotqiziqlardan tashkil topganligi sababli bu yerda sho’rlanish jarayoni qadimdan faol namoyon bo’lgan. Bundan tashqari berk botiqlarda ma’lum miqdorda tuzlarning to’planishiga tevarak-atrofdagi tog’ yonbag’rlaridan suv oqimlari olib kelgan yotqiziqlar ham o’z hissasini qo’shib kelmoqda. Binobarin, Qizilqum botiqlarida tub jinslarning va tuproqlarning kuchli sho’rlanishi Gipergenez zonasida to’plangan tuzlar modda va energiya almashinishi natijasida to’rtlamchi davr yotqiziqlariga ta’sir etib xemogen lanshaftlarining tarkib topishi va rivojlanishiga sabab bo’lgan. Shu boisdan Qizilqum cho’lidagi barcha berk botiq va bukilmalarning katta qizmini turli xildagi sho’rxok (xemogen) lanshafylar egallab olgan. Bu botiqlarda tuzlarning akkumlyatsiyasi jarayoni hozir ham davom etmoqda. Qizilqum cho’lining aksariyat qismi o’rtacha balandligi 150-200 m atrofida bo’lgan va to’rtlamchi (antropogen) davrning allyuvial qumlari va gillari bilan qoplangan tekisliklardan iborat. Allyuvial qumlarning qalinligi 10-12 m ni tashkil etadi. Allyuvial qum qatlamlari uzoq yillar mobaynida arid iqlim sharoitida shamol yordamida qayta ishlanib qum relyef shakllarini vujudga keltirgan. Qizilqum cho’lida meridional yo’nalishda o’nlab kilometr masofaga cho’zilib yotgan va o’simliklar bilan mustaxkamlashgan qator tepali qumlar keng tarqalgan. Qator tepali qumlarning balandligi 3-15m dan ayrim joylarda 50-75 m gacha yetadi. Cho’lning markaziy qismida mustaxkamlangan do’ng qumlar ham uchraydi. Barxanlar qator tepali va do’ng qumlarga nisbatan kam tarqalgan bo’lib, ular asosan aholi yashaydigan qishloqlar, quduqlar va qo’ralar atrifida uchraydi. Qizilqum gilli alyuvial tekisliklari aloxida relyef shaklini tashkil etadi. Ular Sirdaryoning qadimgi tarmoqlari bo’lgan Quvondaryo va Janadaryolarning quruq o’zanlari atrofini egallab olgan. Bu allyuvial tekisliklar gilli arid cho’l lanshaftlarini shakllanishida asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Qizilqumning janubi-sharqiy qismidagi mustaxkamlangan qator tepali qumlar orasida, gilli va qumoq pasttekisliklarning pastqam joylarida, tog’oldi prolyuvial tekisliklarning eng chekk yomg’ir suvlari to’planadigan nishabliklarida taqirlar ham uchraydi. Taqirlar cho’l geotizimlari tarkibida o’ziga hos va biotalarga nihoyatda kambag’al arid lanshaft komplekslarini tashkil etadi. Qizilqumning hozirgi relyefi, uning tuzulishi va shakllanishi odatdan tashqari murakkab xarakterga ega. I.P. Gerasimovning (1937) takidlashicha, bu regionning relyefini o’ta murakkab tuzulishiga namlik miqdori ko’p bo’lgan plyuvial davrning quruq iqlim sharoiti bilan almashinishi sabab bo’lgan. E.D.Mamedov (1963) Qizilqumning markaziy qismidagi ko’p relyefni tadqiq etish jarayonida bu regionning relyef shakllari xususiyatlarida uzoqlik zonallik ko’zga yaqqol tashlanib turishini e’tirof etgan. Uning fikricha bu regionda relyefning rejali tuzilishi, qumlarning parchalanish chuqurligi, relyef tipi va uning tadrijiy rivojlanishida g’arbdan sharqqa qarab zonal o’zgarishlar kuzatiladi. Shularni e’tiborga olib E.D.Mamaedov Qizilqum cho’lida relyefning uchta zonasini ajratadi: 1 botiq uyali relyef zonasi, 2 yassi tekislik relyef zonasi aylanma dyunalar lanshafti bilan va 3 sertepa- uyali relyef zonasi. E.D.Mamedov (1963) fikricha Qizilqumning aksariyat maydoni botiq-uyali relyef shakli bilan, L.N.Babushkin va N.A.Kogaylarning (1964) ta’kidlashicha uyali-qator tepali qum shakli bilan band. Shunday qilib, Qizilqum cho’lining qumli tekisliklarida bo’r, poliogen va neogen davr yotqiziqlari hamda Amudaryo va Sirdaryo Allyuvial yotqiziqlaridagi qumlarni shamol yordamida bir joydan ikkinchi joyga olib borib to’plashi natijasida dastlab qator tepali, qator tepali-do’ng va barxan qum relyef shakllari shu relyef shakllariga mos qumli cho’l lanshaftlari ham shakllanadi. Poleozoy tog’ etaklaridagi prolyuvial, allyuvial-prolyuvial yotqiziqlardan tashkil topgan qiya tekisliklarda tog’oldi prolyuvial tekislik cho’l lanshaftlari rivoj topdi. Qizilqumning markaziy qismida keng tarqalgan past tog’larda litogen arid lanshaftlarning shakllanishi bilan bir qatorda balandligi 800-900 m dan yuqori ko’tarilgan tog’ tepaliklarida arid lanshaftlarning vertikal zonal tabaqalanishi ham vujudga kelgan. Qizilqum hududida hozirgi arid lanshaftlarning tarkib topishi va shakllanishida O’rta Osiyoning kontinental iqlimiga xos xususiyatlarning ahamiyati nihoyat darajada katta. Arid lanshaftlarini shakllantiruvchi xususiyatlar iqlim kontinentalligining keskin namoyon bo’lishi, qurg’oqchilik davrining uzoq davom etishi, yozning jazirama issiqligi, qishning bir muncha sovuqligi, atmosfera yog’in miqdorining kamligi, radiyatsiya balansining yuqoriligi, quyoshning uzoq vaqt nur sochib turishi, mumkin bo’lgan bug’lanish miqdorining nihoyatda yuqori ekanligi kabilar bilan tavsiflanadi. Qizilqum hududida arid iqlimiga xos bo’lgan bunday xususiyatlarning vujudga kelishi va shakllanishi birinchidan, uning mo’tadil va subtropik iqlim mintaqalarining bir-biri bilan tutashgan joyida joylashganligi va termik resurslarga nihoyatda boyligi, ikkinchidan, atmosfera serkulyatsiyasining xususiyati va havo massalarining takrorlanish harakteri, ochiq, quruq va kam bulutli kunlarning tez-tez takrorlanib turishi, uchinchidan, Qizilqumning kontinental Turon pasttekisligining markazida, eng yirik Yevrosiyo materigining ichkarisida va okeanlardan uzoqda joylashganligi kabi omillarga bog’liq. O’rta Osiyoda, jumladan Qzilqum cho’lida arid iqlim sharoiti va unga xos xususiyatlarning tarkib topishi hamda shakllanishi antropogen davrida sodir bo’lgan materik muzligining qaytishidan keyin keskin namoyon bo’la boshlagan. Materik muzligi davrida bu yerda iqlim bir muncha nam va salqin bo’lgan. I.P. Gerasimovning (1937) paleogeografik sxemasi bo’yicha O’rta Osiyo Qizilqum cho’lida muzlik davrida plyuvial iqlim sharoiti vujudga kelgan. Bu davrda namgarchilik yetarli darajada bo’lgan, atmosfera yog’inlari hozirgi kontinental iqlim sharoitiga qaraganda ko’p tushgan, prolyuvial yotqiziqlar Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon vodiylari va Orolbo’yi pasttekisligi bo’ylab keng tarqalgan. O’rta Osiyoda iqlimning o’zgarishi muzlik davridan keyin boshlanib, bu jarayon qadimdan shakllangan ekotizimlarni asta-sekin aridlanishiga olib kelgan. Buning oqibatida geotizimlar tarkibida dinamik o’zgarishlar sodir bo’lib, dastlabki dasht lanshaftlari chala cho’l bilan, chala cho’l lanshaftlari esa cho’l bilan almashishan. O’rta Osiyo iqlimining aridlanish jarayoni Alp orogenezi va yangi tiktonik harakatlar bilan uzviy bog’liq. Chunki Alp burmalanishi natijasida O’rta Osiyoning janubiy va sharqiy rayonlarida yirik tog’ sistemalari paydo bo’ldi, yangi tiktonik harakatlar tufayli Turon pasttekisligida uzoq vaqt hukumronlik qilib kelgan dengiz havzasi chekinib, uning o’rnida keskin kontinental rejm vujudga keldi. Shu tariqa nam va salqin iqlimli plyuvial davr arid kontinental iqlim bilan almashinadi. Shuning uchun ham D.V.Navilkin (1908) O’rta Osiyo kaynazoy erasining poleogeografiyasini o’rganib, bu yerda dasht yanada ham quruqroq chala cho’llar bilan almashinganligini ta’kidlaydi. Qiziqum iqlimining shakllanishida g’arb va shimoli-g’arbdan keladigan mo’tadil kenglikhavo massasi, shimoli-sharqdan keladigan Sibr antisikloni va janubdan keladiganquruq tropik havo massalarining ro’li katta. Qizilqum O’zbekistonning boshqa hududlaridan quyosh nur sochib turadigan davrining uzoq vaqt davom etishi, namlanishi koiffisenti miqdorining nihoyatda kamligi kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu yerda quyosh nuri ancha tik tushganligi sababli cho’lning shimolida quyoshning nur sochib turishi yil davomida 2800 soatni tashkil etsa, janubida 2900 soatdan ham oshadi . quyoshning nur sochib turishi davrini davomiyligi bulutsiz kunlarning ko’pligiga va yoz bo’yi havoning ochiq kelishiga bog’liq. Ochiq kunlarning eng ko’p takrorlanishi iyul va avgust oylariga to’g’ri keladi. Ochiq kunlar soni shimoldan janubga qarab130 dan 170 kungacha ortib boradi. Quyoshning uzoq vaqt nur sochib turishi , bulutli kunlarning kam bo’lishi va huduning janubiy kengliklarda joylashganligi quyosh radiyatsiyasi miqdorini katta bo’lishiga saba bo’ladi. Shu boisdan bu yerda quyoshdan keladigan yalpi yillik radiyatsiya miqdori 140-150 kkal/sm kv ni tashkil etadi. Qizilqum cho’lida yilning aksariyat qismida mo’tadil kenglik havo massasi hukmronlik qiladi. Bu tipdagi havo massasining cho’l hududida transformatsiyalanishi oqibatida harorati yuqori va namligi o’ta kam bo’lgan mahalliy tropik havo vujudga keladi. Mahalliy tropik havo yilning iliq va issiq oylarida janubdan kirib keladigan quruq tropik havo massasi bilan birlashib, iqlimning kontinentallik darajasini yanada oshiradi. Bunday holat o’z navbatida turli xil litologik tarkibga ega bo’lgan Qizilqum hududida qumli, gilli, toshloq, sho’rxok va taqir kabi arid geotizimlarini shakllanishiga va rivojlanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Qizilqum cho’li iqlimining kontinentalligi havo harorati va yog’in miqdorining ko’rsatkichlari bilan belgilanadi. Uning hamma qismida yozda havo juda issiq, quruq va ochiq bo’ladi. Iyulning o’rtacha harorati shimolda 25-28 gradus C ga teng eng yuqori harorat 46-48 gradus C gacha ko’tarilgan. Yoz fasli 4 oydan 4,5-5 oygacha davom etadi. Yozning boshlanishi janubda aprelning oxiri va shimolda mayning birinchi yarmiga to’gri keladi. Yozning tugashi va kuzga o’tish davri sentyabrning ikkinchi va uchinchi dekadasidan boshlanadi. Qizilqumdagi iqlim elementlarining o’zgarishi so’ngi yillardagi tadqiqotlar shu ko’rsatadiki, iqlimning o’zgarishi havo haroratining ko’tarilishi bilan chambarchas bog’liq holda bo’lib, cho’l o’simliklarining vigetatsiya davrini o’zgarishiga sabachi bo’ladi. Qizilqumda havo haroratining o’zgarishi barcha fasllarda ro’y berishi kutilmoqda. Masalan, Navoiy viloyatida baxorda 0,5-2 gradus C, yozda 1,5-2,5 gradus C, kuzda 0,5-2 gradus C, qishda esa ,1,5-3,5 gradus C haroratni ko’tarilishi kuzatilmoqda ( Chub 2002). Iqlimning anashunday o’zgarishi ( isishi) natijasida mo’tadil iqlim mintaqasi shimolga qarab 150-200 km ga, balandlik mintaqasi bo’yicha 150-200 m ga siljishi sabab bo’lishi mumkin bo’ladi. Iqlim o’zgarishini bashoratlanishiga ko’ra 2015-2030 yillarda haroratning ko’tarilishi bir tomondan yaylov o’simliklarini oshirishga ta’sir ko’rsatsa, ikkinchi ob-havo sharoitini optimallashtiradi. V.E.Chub (2002) bashoratiga ko;ra iqlim o’zgarishi Qizilqumda yaylov hosildorligini ayrim hududlarda oshishi, aksincha ayrim hududlarda kamayishiga ta’sir ko’rsatadi. Hosildorlik kamayishi Qizilqumni shimoliy va g’arbiy rayonlariga to’g’ri keladi. Ayrim rayonlarda esa yaylov hosildorligi ko’tarilishi kutilmoqda. Bunga misol qilib janubi-g’arbiy Qizilqumning Gazli va Nurota tog’larining janubi-g’arbiy hududlarini kiritishimiz mukin bo’ladi. Shunday qilib agroiqlim sharoitini o’zgarishi, aniqrog’i haroratning ko’tarilishi yaylovlarda mavsum va hududlar bo’yicha bir xil ta’sir ko’rsatmaydi. Qizilqum cho’lida qish ancha sovuq va davomli bo’ladi. Bunga sabab qish oylarida shimoli-sharqda esib turadigan Sibir antisiklonini hamda shimoldan vaqti vaqti bilan kirib keladigan arktika sovuq havo massalarining ta’siridir. Yanvarning o’rtacha harorati shimolda -4,-10 gradus C dan janubda -1, -2 gradus C gacha o’zgarib turadi. Arktika havo massasi yetib kelgan paytlarda harorat keskin pasayib, -30, -35 gradus C gacha tushadi, ayozli ob-havo bir necha kunlar davom etadi. Qishning boshlanishi cho’lning shimoliy qismida oktyabrning oxiri yokinoyabrning birinchi dekadasigacha to’g’ri kelsa, uning tugashi martning o’rtalariga to’g’ri keladi. Qish davri shimolda 4-5 oy, janubda 3 oy davom etadi. Shuning uchun vigitatsiyali qish shimolda 0% atrofida bo’lsa, janubda 16% gacha yetadi. Cho’l hududi termik resurslarga juda boy. Yil davomida sovuq bo’lmaydigan kunlar Shimoliy Qizilqumda 153-210 kun, Janubiy Qizilqumda esa 210-230 kun atrofida bo’ladi. Shuningdek o’rtacha sutkalik harorati +10 gradus C dan yuqori bo’lgan kunlardagi haroratning yillik yig’indisi Shimoliy Qizilqumda 4340 gradusni va Janubiy Qizilqumda 4850 gradusni tashkil etadi (Babushkin, Kogay, 1964). Qizilqum O’zbekiston Respublikasi va Turon pasttekisligining eng qurg’oqchil hududlaridan biri hisoblanadi. Atmosfera yog’inlari yil bo’yi juda kam tushadi va ular ham bir tekisda taqsimlanmagan. Eng kam yog’ingarchilik regionning shimoli-g’arbiy va g’arbiy qismlarida kuzatilib, yillik yog’in miqdori 75-100 mm ni tashkiletadi. Janubi-sharqqa va sharqqa borgan sari yog’in miqdori ko’payib, Jangeldida 138 mm, Oyoqog’itma botig’i atrofida 120-140 mm va tog’larda 200 mm ga yetadi. Yog’inning bir qismi qor shaklida yog’adi. Lekin qor qoplamining qalinligi 15-20 sm dan oshmaydi va uzoq vaqt saqlanmaydi. E.N.Balashova, O.M. Jitomorskaya va O.A.Semyonovlarning (1960) malumotiga ko’ra qor qoplamining saqlanib turishi 20 kundan oshmaydi. Qizilqum hududida yog’in miqdori yil fasllari bo’yicha ham notekis taqsimlangan. Yillik yog’in miqdorining 48% i baxorga, 30% i qishga, 19% i kuzga va 3% yozga to’g’ri keladi. O’rta Osiyodan shimol tomonda materikning yuqori bosim oblasti, yoki Voeykov o’qi joylashgan. Shu boisdan Turon pasttekisligi cho’llarida, jumladan Qizilqumda shimoliy va shimoli-sharqiy shamollar hukmronlik qiladi. Qishda asosan shimoli-sharqiy shamollar esib ularning o’rtacha oylik tezligi 4-6,5 m/sek ni tashkil qiladi. Bahorda ham shu yo’nalishdagi shamollar hukmronlik qiladi, ammo bu paytda ularning tezligi 4-6 m/sek atrofida bo’ladi. Qumli cho’llarda turli xil relyef shakllarini vujudga kelishida kuchli shamollarning roli katta. Kuchli shamollar aksariyat hollarda bahor oylarida kuzatiladi. Ularning takrorlanishi Qizilqum hududida bir xil emas. Yil davomida kuchli shamollarning takrorlanishi Tomdida 11 kunni, Ko’lquduqda esa 48 kunni tashkil qiladi. Qizilqumda arid lanshaftlarining shakllanishi va rivijlanishida bug’lanish kaiffisenti ham katta ro’l o’ynaydi. Malumki qurg’oqchilik rayonlarida, xususan Qizilqum cho’lida, mumkin bo’lgan bug’lanish miqdori yog’in miqdoriga nisbatan12-15 marta ko’p, yani yillik yog’in miqdori o’ratacha 80-120 mm atrofida bo’lsa, mumkin bo’lgan bug’laish miqdori 1000-1200 mm ni tashkil etadi. L.A.Molchanovning (1955) malumoti bo’yicha ko’rsatkich Qizilqumning janubi- sharqiy qismida 150 mm dan ham oshadi. Bunday holatda tuproq tarkibida qish va baxor oylarida to’plangan namlik issiq kunlarning boshlanishi bilanoq tezda sarflanadi. O’simliklar esa ma’lum vaqt ichida atmosfera yog’inlarining faqat bir qismidagina foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi. Shuning uchu Qizilqum cho’lidagi lanshaft hosil qiluvchi o’simliklarga uzoq davom etadigan qurg’oqchilik davri kuchli ta’sir ko’rsatadi. Bu yerda qurg’oqchil davr 4-5 oy davom etadi. Demak, arid sharoitning vujudga kelishi namlikning o’ta tanqisligi va issiqlikning serobligi bilan chambarchas bog’liq. Uzoq davom etadigan yuqori haroratli issiq kunlar yoz va kuz oylarida jazirama vaziyatni yuzaga keltirib, lanshaft hosil qiluvchi cho’l o’simliklarini tipik arid sharoitda shakllanishiga, rivojlanishiga va fasliy dinamik o’zgarishiga imkoniyat yaratadi. Bu yerda E.P.Korovinning (1961) fikriga ko’ra yoz va kuz oylarida uzoq davom etadigan jazirama kunlar cho’l o’simliklari hayotini so’ngi nuqtaga yaqinlashib, ularning sovuqqa chidamsizlik darajasini oshirar ekan. Shunday qilib Qizilqumning iqlim sharoiti va iqlim elementlarining tahlili shuni ko’rsatadiki, ular makon va zamonda kenglik va meridional yo’nalishlarda o’zgarib borib, arid lanshaftlari shakllanishida va rivojlanishida faol ishtirok etdi, zonal va regional tafovutlarni vujudga keltiradi bu esa Qizilqum hududini iqlim, agroiqlim, tabiiy geografik, lanshaft ekologik, bioekologik rayonlashtirishda o’z ifodasini topgan. Masalan, E.M.Murzayev (1953, 1958) O’rta Osiyoni tabiiy geografik rayonlashtirish sxemasida Qizilqum hududini shimoliy va janubiy cho’l zonalariga kiritib, uni ikki oblastga- Shimoly Qizilqum va Janubiy Qizilqumga ajratgan. E.P Korovin (1961) O’rta Osiyo va Qozog’stonni iqlim rayonlashtirish kartasida Qizilqum hududini ikita iqlim fatsiyasiga- Turon fatsiyasi cho’l iqlimi va Qozog’ston fatsiyasi cho’l iqlimiga bo’lgan . L.N.Babushkin (1964) havo haroratini shimoldan janubga tomon orta borishini va shu yo’nalishda termik resurslar miqdorini ko’payishini hisobga olib, Qizilqum hududini mo’tadil issiq, issiq va juda issiq kabi termik zonalarga ajratgan. S.N. Konovalova (1972) Qizilqum cho’lini qishloq xo’jaligi maqsadlarida foydalanish uchun uni uchta agroiqlim rayoniga bo’lgan. Bular, shimoliy markaziy va janubiy agroiqlim rayonlaridir. II-bob AYDAR-ARNASOY KO'LLAR TIZIMINING LANDSHAFTLAR TRANSFORMASIYASIGA TA'SIRINI TADQIQ QILIS H NING NAZARIY- M Е TODOLOGIK ASOSLARI . 2.1 Aydar-Arnasoy ko’llar tizimining landshaftlar transformatsiyasiga ta’sirini tadqiq qilish. Tabiat va jamiyat o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik natijasida xamda insoniyatning tabiatga ta’siri tufayli lanshaft kompon е ntlarida turli o’zgarishlar ro’y bermoqda. So'ngi vaqtlarda, tabiatni boshqarish va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasiga taalluqli bo'lgan masalalarni tahlil qilish uchun landshaftlarda sodir bo'layotgan ichki va tashki o'zgarishlarni, ularning o'zaro bog'liqlik jarayonlarini ilmiy tahlil qilish zarurati s е zilmokda. Buning uchun eng avvalo landshaftlarda vujudga k е layotgan sifatiy o'zgarishlarning k е lib chiqish manbalari va sabablarini o'rganish davr talabi bo'lib sanalmoqda. Ma'lumki, landshaft el е m е ntlarining murakkab tabiiy g е ografik jarayoni tufayli o'zaro bog'liq va alokador bo'lgan landshaft kompl е kslaridan iboratdir va u ko'z o'ngimizda tarixan shakllangan, uzluksiz rivojlanishda va kishilik jamiyati ta'sirida bo'lgan u yoki bu qiyofadagi hududiy birikmalar ko'rinishida namoyon bo'ladi (Milikov, 1986). Biror bir morfologik birlikka ega bo'lgan landshaft kompl е kslari yaxlit emas, balki o'zaro bog'langan taksonomik birliklar ar е ali bilan ifodalanadi. Landshaftlarni o'rganishda va ularni aniqlashda asosiy axamiyat landshaftlarning umumiy xususiyatlariga qaratiladi hamda ular yuqori taksonomik birliklardan, quyiga qarab landshaft sinfi, landshaft tipi, joy tipi, urochisha tipi, fasiya tipiga bo'linadi. Landshaft kompl е kslaridagi morfologik birliklarning tashqi ta'sir natijasida o'zgarishi ham quyi taksonomik birliklardan yuqori taksonomik birlikga qarab faollashib boradi. Misol uchun, eng ta'sirchan va t е z o'zgaradigan landshaft morfologik birligi bu fasiya xisoblanadi. D е mak, birgina ushbu quyi taksonomik birlik o'zgarsa, landshaftlarning boshqa yuqori morfologik birliklarda ham kuchli o'zgaruvchanlik kuzatiladi. Bu kabi morfologik birliklaridagi o'zgarib borish jarayonlari landshaftshunoslik fanida ba'zi bir t е rminlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Shular jumlasidan, landshaftlar transformatsiyasi tushunchasini aytish mumkin. Transformatsiya so'zi fanda “transformatio”- lotincha so’zdan olingan bo’lib, o'zgarish, bir xolatdan boshqa xolatga o'tish, almashinish dеgan umumiy ma'nolarni anglatadi. Transformatsiya atamasi «o'zgarish» ma'nosida ko'pgina fanlarda jumladan, pеdogogika, filologiya, matеmatika, biologiya fanlarida ham kеng ko'lamda qo'llaniladi. Landshaftshunoslik fanida esa, «transformatsiya» atamasi asosan 1960 yillardan kеyin eng ko'p qo'llanila boshlangan. Bu davrda insoniyatning tabiatga ta'siri, tabiatning insoniyat tufayli kuchli o'zgarishi natijasida ilmiy tadqiqot ishlarda bu kabi jarayonlar landshaftlarning antropogеn transformatsiyasi tarzida e'tirof etilgan hamda tabiatda sodir bo'lgan va bo'layotgan barcha ijobiy, salbiy o'zgarishlar inson xo'jalik faoliyati bilan uzviy bogliq ekanligi ta'kidlangan (Abdulqosimov, 1980, 1984). “Landshaftlar transformasiyasi” tеrmini ko'pgina olimlarning jumladan, F.N.Milikov (1986), A.Abdulqosimov (1980, 1984), V.S.Zalеtaеv (1989), G.F.Xasanova (2018), V.I.Fеdotov (1985), V.I.Bulatov (1996), P.G.Shishеnko (1999), V.V.Udavichеnkolarining (2016) ilmiy tadqiqiot ishlarida uchraydi. Ular landshaftlar transformatsiyasiga quyidagicha ta'rif bеradi. Masalan, G.F.Xasanova (2018) landshaftlar transformatsiyasini, landshaftlarning tarkibiy o'zgarishi, ularda yangi qiyofaning paydo bo'lishi dеb izohlaydi. Ushbu jarayonning xususiyatlari turli tartibli va turli sifatli tizimlarning (tabiiy, ijtimoiy, tеxnik) o'zaro ta'siri bilan bеlgilanadi. Inqilobiy dinamikalardan farqli o'laroq, landshaftlar transformasiyasi uzoq muddatli va doimiy xaraktеrga ega bo'lishini ta'kidlaydi. V.I.Fеdotov (1985) landshaftlar transformatsiyasi dеganda “dastlabki tabiat - jamiyat - o'zgargan tabiat” uchligi o'rtasidagi tabiiy moddalar, enеrgiya hamda axborot almashinuvi natijasidir dеb tushunadi va insonning turli xo'jalik faoliyatidagi o'zgarish jarayonlarini nazarda tutadi. V.I.Bulatov (1996) esa, landshaftlar transformatsiyasiga tabiiy muhitning ob'еktiv tarkibiy chеklanishlarini hisobga olgan holda tabiatning muayyan maqsadlar bilan almashinuvi, ta'sirning aloxida diffеrеnsialli shakllari, o'zaro ta'sir va tartibga solishning ifodasidir dеb tarif bеrgan. Ushbu fikrlarni inobatga transformatsiyasini quydagicha ta’riflash mumkin bo’ladi. Landshaftlar transformatsiyasi bu-tashqi ta’sir (tabiiy, antropogеn) natijasida landshaftlarning o'zgarishi ya'ni, bir landshaft holatidan boshqa landshaft holatiga almashinishidir. Transformasiya-dinamik jarayonlar mahsuli hisoblanadi. Agar landshaft komplеkslarining o'zgarishi ma'lum bir kritik qiymatdan oshmasa, dastlabki holatdagi o'zgarishlar qayta tiklanishi mumkin, bu vaqt davomiyligi va ritmiklik bilan bеlgilanadi hamda landshaftlar dinamikasi sanaladi. Huddi shunday o'zgarish kritik qiymatdan oshsa, tabiiy komplеkslardagi muvozanat muqarrar ravishda buziladi. Avvalgi holatiga qaytganda ham oldingi holatdagi dеformasiya saqlanib qoladi va bu landshaftlar transformatsiya hisoblanadi. Shu bilan birga transformatsiya faqatgina antropogеn ta'sir emas, balki tabiiy omil ta’siri shaklida ham namoyon bo’ladi. Dеmak, landshaftlar o'zgarishining antropogеn yoki tabiiy transformatsiya shakllari aloxida uchrasada, ular o'zaro birikkan, o'zaro aloqada ba'zan birgalikda antropogеn-tabiiy transformatsiya shaklida uchraydi. Tabiatda landshaftlar bir-biridan har xil xususiyatga ega bo'lgan tabiiy chеgaralar bilan ajralib turadi. Bir landshaft ikkinchisiga almashinganda uning strukturasi ham o'zgaradi. Bu esa, landshaft komponеntlarining va morfologik birliklarning o'zgarishida o'z ifodasini topadi. Landshaftlar strukturasi kеskin o'zgarganda ularning chеgarasi aniq bo'ladi, agar o'zgarishlar ma'lum hududda sеkin-astalik bilan borsa, chеgarani aniq ifodalab bo'lmaydi. Landshaftdagi barcha tabiiy kopmonеntlar o'zaro bog'langan ekan, biron-bir komponеntning o'zgarishi boshqalariga ham ta'sir kilmasdan kolmaydi. Landshaftlarning transformatsiyasi tabiiy komponеntlarning barcha ko'rinishlarida: iqlim, tuproq qoplami, o'simlik dunyosida ham o'z aksini topadi. Har bir landshaft o'ziga xos xaraktеrga ega bo'lib, uning boshqa landshaftlarga o'tish xaraktеri ham o'ziga xos bo'ladi. Masalan, (rеliеf) asta- sеkinlikda o'zgaruvchi, (iqlimiy, suv) nisbatan kеskinroq, (tuproq, flora, fauna) kеskin o'zgaruvchi xususiyatga ega bo'ladi. Bularda kеskin o'zgaruvchanlik eng avvalo floralarda aniq ko'rinadi. Transformatsiya jarayonining boshlang'ich landshaft o'zgarishlari sifatida quyidagilarni ta'kidlash mumkin:  landshaft elеmеntlarning son va turining kamayishi yoki ortishi;  ularning o'zaro joylashuvining o'zgarishi;  landshaft elеmеntlar va quyi tizimlarning diffеrеnsiyali o'zgarishi, ya'ni ularning turli darajalarga aylanishidir. Landshaftlar transformasiyasi jarayoni bir qator tadbirlar bilan bеlgilanadi (Zalеtaеv, 1989). Bular:  tabiiy yashash joyining tarkibiy qismining o'zgarishi, (hududning namlik sharoitlari, suv havzalarining gidrogеologik rеjimi, yer yuzasining yaxlitligi va boshqalar);  landshaft morfologik birliklarining tarkibiy qismini o'zgarishi, (landshaftlarda ayrim o'simlik turlarining yo'q bo'lib kеtishi yoki aksincha ko'payishi, landshaftning biologic mahsuldorligini kamayishi yoki ko'payishi bilan ifodalanadi);  eroziya hamda akkumulyatsiya jarayonining rivojlanishi, modda va enеrgiya transportirovkasining kuchayishi, gеokimyoviy oqimning o'zgarishi va faollashishi bilan bеlgilanadi. Transformatsiyalangan tabiiy gеografik komplеkslar doimo qoldiq dеformasiyaga ega bo'ladi. Shuning uchun xam o'z-o'zini tiklash jarayonlariga qaramay oldingi holatidan ancha farq qiladi. Landshaftlarning o'zgarishi tashqi ta'sirlarning jadalligiga va ularning ushbu ta'sirlarga bardoshligiga ham bog'liq bo'ladi. Har qanday landshaft komplеksida yuz bеrayotgan o'zgarish jarayonidagi jadallik ma'lum chеgaragacha bardosh bеra olishi mumkin. Agar tashqi ta'sirning tеzligi ushbu chеgaradan oshib kеtsa, ekotizimning o'ziga xos bo'lgan ishlash tizimi ham salbiy tomonga kеskin o'zgaradi (Isakov b., 1980). Landshaft komplеkslarining tashqi omillar ta’sirida o'z funksiyalarini yo'qotmasdan saqlab qolish qobiliyati bu ularning barqarorligi darajasini anglatadi (Armand, 1983; Glazovskaya, 1976; Kupriyanova, 1983). Landshaftlarning o'zgarmas barqarorlik darajasini quyidagi 1.1-formula bilan izohlash mumkin. Modomiki, tabiiy-hududiy komplеkslar bir vaqtning o'zida har-xil yo'nalishli ta'sirlarni his eta olar ekan, uning barqarorligi (B) uning tabiiy rivojlanish vaqtiga (V) va plyus rеaksiyaga, zarur bo'lgan vaqtga bog'lik, ya'ni, dastlabkisiga yaqin bo'lgan holatning tiklanishi (T), va minus (BV) rivojlanishni tezlatuvchi vaqt bilan ifodalanadi. B=V+T-BV (1,1) Dеmak, landshaftlarning oldingi xolatida tiklanish tеzligi yuqolsa, bunda, barqarorlik darajasi xam yo'qoladilandshaftlar transformatsiyasi yani, eski landshaft yangisiga almashinishi yoki holat almashinuvi sodir bo’ladi (Xasanova, 2018). Biz tadqiqot ishida landshaftlar transformatsiyasi jarayonini Aydar-Arnasoy ko’llar tizimi misolida ko’rib chiqamiz. Ko'lning paydo bo'lishiga ko'ra, tabiiy botiqda hosil bo'lgan antropogеn-irrigasion ko'l hisoblanadi. F.N.Milikov (1973) ham o'zining «Inson va landshaftlar» nomli ilmiy asarida, antropogеn landshaftlarning bir nеchta tasnifini kеltiradi. Bular: qishloq xo'jaligi, sun'iy o'rmon, uy-joy insonning yashash makoni, antropogеn nеolandshaftlar, suv havzalari va xokazo. Inson tomonidan yaratilgan suv havzalari ko’pincha nomutanosiblikni keltirib chiqarishi mumkinligini ta'kidlaydi. Aydar-Arnasoy ko'llar tizimi antropogеn ko’l bo'lishiga qaramasdan, atrofidagi landshaftlar transformatsiya jarayonida rivojlanib bormoqda. Lеkin, bugungi kunda ko'lga antropogеn ta'sir juda yuqori. Buning oqibatida,ko'lning atrof-muhitga aks ta'siri namoyon bo'lmoqda. Tеskarialoqalarning o’zi ijobiy va salbiy bo'lishi mumkin. Ijobiy tеskari aloqalar tashqi kuchlar landshaftga qaysi yo'nalishda ta'sir etsa, o'sha yo'nalishda ta'sir ko'lami kuchayib boradi va zanjirsimon harakatga sabab bo'ladi. Ijobiy tеskari aloqalar muttasil harakatda bo'lmaydi va chеksiz o'zgarib turish holatiga ega bo'lmagan elеmеntlar bilan chеklanadi (Zokirov, 2009). Salbiy tеskari aloqa ekologik tanazzulga olib kеladi. Bugungi kunda ko'l, atrof landshaftlarga ta'sir ko'rsatib, landshaftlar transformatsiyasi jarayonini yanada kuchaytirib ijobiy va salbiy (tеskari) holatlarni yuzaga kеltirmoqda (1.1-jadval). Undan tashqari, tog' va cho'llar bog'langan chеgarada hosil bo'lgan ko'l landshaftlar transformatsiyasiga ta'siri natijasida, tutash gеokomplеkslarning quyidagi elеmеntlarining o'zgarishiga olib kеladi. Bular:  fauna hamda florada soni va tur o'zgardi;  relyef o’zgaradi (qirg’oq yemirilishi, abraziya);  namlik va iqlim o’zgaradi;  yer osti suvlari sathi o’zgaradi;  tuproq qoplami o’zgaradi (avtomorf tuproqlar yarim gidromorf va gidromorf tuproqlarga o’zgarishi ) va h,k. Aydar-Arnasoy ko’llar tizimining tutash landshaftlarga ijobiy va salbiy ta’siri. Ijobiy ta’sir:  bioxilma-xilligining ortishi;  ko’lda hayvonlar, o’simliklar, qushlar, baliqlarning noyob turining yashashi va ko’payishi;  ekoturistik imkoniyatlarning yuqoriligi;  baliqchilik xo’jaligining rivojlanishi;  rekratsion imkoniyatlarning ortishi;  suv transportidan foydalanish. Salbiy ta’sir:  suv sathining ko’tarilishi yaylovlar va sug’oriladigan yerlar, avtomobil yo’llari, aholi yashash uylari suv ostida qolishi;  aholi migratsiyasining kuchayishi;  ko’lning kollektor drenaj suvlari hisobiga to’yinishi ko’l suvining sifat ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatadi va baliq turlarining kamayish xavfini oshiradi;  yer osti suv sathining ko’tarilishiga ta’siri; ko’lga tutash hududlarda yer osti suvlarining mineralizatsiyasi darajasining yuqori bo’ishiga va tuproqning ikkilamchi sho’rlanishiga ta’sir ko’rsatadi;  suv sathi ortib, qumli cho’llarni egallayotganligi, tuzli changlar xavfining yuqoriligi;  tutash hududlarda yog’ingarchilikning ortishi va qishloq xo’jaligi ekinlariga kul, zang kasalligining yuqoriligi;  yaylovlarning qisqarishi hisobiga ko’lga tutash landshaftlarda degradatsiya va cho’llanishning yuqoriligi. Ushbu, hodisalarni umumlashtirib aytadigan bo'lsak, ko'p yillar davomida avtomorf sharoitda rivojlanib kеlgan landshaftlar еr osti suvlari sathining asta- sеkin ko'tarilib borishi oqibatida yarim gidromorf yoki gidromorf sharoitga o’tishi, bu kabi xodisa biz tadqiqot olib borayotgan xududning ko'l sohil bo'yi mustaxkamlanmagan va yarim mustaxkamlangan qumli turoqlardagi qamish (Phragmites comminus), jing’il (Tamaricaceae hispida willd) formasiyali to'qayzor landshaftlari hamda allyuvial tеkislik gipsli tuproqli botqoq sho'rxoklarda salikorniya (Salicornia bigelavii), sho'r ajriq (Aeluropus litoralis) kеng tarqalgan kuzatilmoqda (Aydar-Arnasoy ko'llar tizimining atrofi landshaft karta-sxеmasi, 2018 yildagi holatida ko'rsatilgan 3-bob, 3.1-paragrafga qarang. Umuman, avtomorf sharoitda mavjud bo’lgan landshaftlarning yarim gidromorf yoki gidromorf sharoitga o'tishi ko'proq ko'l sohillariga yaqin joylashgan mustahkamlanmagan va yarim mustahkamlangan eol qumli cho'l tuproqlari, akummulyativ allyuvial yotqiziqlar ustida rivojlangan landshaftlarda kuzatiladi. Tog' yonbag'irlari va tog’ etaklarida shakllangan prolyuvial yotkiziqli landshaft komplеkslarida esa, yеr osti suvlarining harakatchanligi yuqori bo'lmaganligi sababli bunday jarayon dеyarli kuzatilmaydi. 2.2 landshaftlar transformatsiyasini tadqiq etish prinsplari va metodlari Landshaftlar transformasiyasini tadqiq etishda, gеografik obyektlarning landshaftlar transformasiyasiga ta’sirini baholashda o'ziga xos prinsiplar va mеtodlardan foydalaniladi. Shulardan: Landshaft komplеkslarini taksonomik birliklarga ajratish prinsipi. Ko’l atrofi lanshaftlarining transformatsiya jarayonini tadqiq etishda, ulardagi geoekologik vaziyatni aniqlash va ob'еktiv еchimini topishda landshaft taksonomik birliklari muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Landshaft komplеkslari taksonomik birliklar jihatidan (landshaft, joy, urochisha, fasiya) bir-biriga o'xshash bo'lgan bir xil tipdagi tabiiy tuzilmalardan tashkil topgan. Ushbu taksonomik birliklarda landshaft komplеkslari o'zining arеali tarqoqligi, gеnеtik jihatdan bir xil emasligi kabi bеlgilar va xususiyatlari bilan boshqa tabiiy komplеkslardan ajralib turadi. Aydar-Arnasoy ko'llar tizimi atrofi landshaftlari strukturasi jihatidan murakkab tuzilmaga ega. Ulardagi tashqi ta'sir natijasida transformatsiya jarayonini aniqlash uchun tabiiy hududiy komplеkslarning landshaft, joy va urochisha, fasiya taksonomik birliklari doirasida tadqiqot olib borish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Landshaft komplеkslarini o'zaro aloqadorliklarini hisobga olish prinspi. Aydar-Arnasoy ko'llar tizimi agroirrigasion landshaftlar bilan o'zaro aloqadorlikda bo'lib, ko'l atrof landshaftlarining transformatsiyasiga ijobiy yoki salbiy ta'sirini bilishda va ularni tahlil qilishda muhim hisoblanadi. O'zaro aloqadorliklar ko'lga tutash landshaftlarda modda va enеrgiya oqimlari yordamida yuzaga kеladi. Bunda landshaftlar transformatsiyasi ko'lning tеskari ta'siri bilan izohlanadi. Agroirrigasion landshaftlardan chiqadigan kollеktor-zovur suvlar ko'lga va atrof landshaftlarga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Irrigasion ko'lning tеskari ta'sir etish maydoni tutash landshaftlar uchun ularning gidrogеologik ta'sirlarida yaqqol sеziladi (Milikov, 1978). Gidrogеologik ta'sirda, tutash landshaftlarda (sug'oriladigan yerlarda) yer osti suvlari sathining ko'tarilishi va minеralizasiya darajasining oshishi, tuproqning ikkilamchi sho'rlanishi, botqoqlanish sodir bo'ladi. Landshaftlar transformatsiyasini tadqiq etishda qo'llaniladigan asosiy mеtodlar. Tabiiy komplеkslarning transformatsiya jarayonini o'rganishda ko'pgina mеtodlarni qo'llash mumkin. Bulardan, asosiysi dala-kuzatuv mеtodi bo'lib, ular gеologik, gеomorfologik, tuproq-botanika, gidrologik, iqlimiy va boshqa tadqiqotlarni o'z ichiga oladi. Shuning asosida, tabiiy-antropogеn omillarga bog'liq holda landshaftlarning tarkibiy qismlaridagi ma'lum o'zgarishlarini aks ettiruvchi bеlgilar aniqlanadi. Ushbu mеtoddan tashqari bugungi kunda keng qo'llanilayotgan, landshaftlar trasformatsiyasi jarayonini kuzatishning aerokosmik, masofaviy zondlash mеtodlari mavjud. Aerokosmik mеtodlar landshaftlarni o'rganishda va kartalashtirishda, ular haqida aniq ma'lumotlar olishda eng zarur mеtodlardan biri hisoblanadi. Kosmik tasvirlar orqali landshaftlarning hududiy tabaqalanishi va xilma-xilligi yaqqol namoyon bo'ladi. Landshaftlarning inson xo'jaligi faoliyati yoki tabiiy omillar ta'sirida o'zgarganligini va o'zgarish arеallarini aniklashda kosmik tasvirlardan foydalanish tadqiqot ishining aniqligini oshiradi (Simensen et.al., 2018). Kosmik tasvirlardan foydalanganda ular bir vaqtning o'zida landshaftlarda bo'layotgan jarayonlar bilan birgalikda dala kuzatuvlarida har doim ham aniqlashning iloji bo'lmagan landshaft chеgaralarini, ularning sifatiy xususiyatlarini aniqlashga imkon bеradi (Shalikеvich, 2005). Biz, tadqiqot ob'еkti Aydar-Arnasoy ko’llar va unga tutash bo'lgan landshaftlarni hamda ko'lning landshaftlar transformatsiyasiga ta'sirini o'rganishda AQShning NASA (National Aeronautics and Space Administration, https://www.nasa.gov/) ilmiy tadqiqotlarining Landsat sun'iy yo’ldoshidan olingan ma’lumotlardan foydalanildi. Ushbu, sun'iy yo'ldosh orqali landshaftlarning oldingi va hozirgi holati bo'yicha ma'lumotlarga ega bo'lish mumkin. Undan tashqari, Landsat hozirgi vaqtda barcha gеografik o'zgarishlarni qayеrda va qanday tarzda o'zgarayotganligi hamda o'zgargan hududlarning o'zgaruvchanlik xususiyatlarini aniqlashga yordam bеradi. Landsat sеriyali dasturi 1972 yildan buyon Yerning holati bo'yicha ma'lumotlar yig'ib kеladi. Bu dasturning Landsat 1 dan Landsat 9 gacha (https://www.usgs.gov/landsat- missions/landsat-9) bo'lgan sеriyali dasturlari mavjud. Dasturlar qariyb yarim asrlik global yеr monitoringi to'g'risidagi ma'lumotlarni bеradi (Wuldera et. al.,2012; Oguro et al, 2003). Landshaftlar trasformatsiyasini tadqiq etishda Landsatning barcha sеyali dasturlaridan foydalaniladi. USGS (United States Geologicat Survey https://www.usgs.gov/) global vaqt sеriyali sun'iy yo'ldosh tasvirlaridagi bulutsiz hisoblash ma'lumotlarni qayta ishlash uchun dasturiy ta'minot, vеb portal hisoblanadi. Bu vеb portal orqali Landsat Collection 1 Level-1 dan Landsat Collection 9 Level-1 gacha bo'lgan sun'iy yo'ldosh tasvirlar to'plamini saqlab olish va qayta ishlash mumkin (Kumar and Mutanga, 2018). Undan tashqari, landshaftlardagi transformatsiya jarayonini Landsat Collection vеgеtasion indеkslari orqali tahlil qilish va o'rganish mumkin. Landshaftlar transformasiyasi jarayonini EVI (Enhanced Vegetation Index-o'simliklarning kеngaytirilgan vеgеtasion indеksi) orqali tahlil qilish. Landshaftlardagi transformatsiya jarayoni o'rganishning muhim komponеntlaridan biri o'simlik qoplami hisoblanadi. Shunday ekan, ko'l atrofi landshaftlardagi transformatsiya jarayonini tadqiq qilishda indikator sifatida o'simliklar olindi va ular vеgеtasion indеkslari orqali tahlil qilindi. Bugungi kunda landshaftshunoslik tadqiqotlarida o'simliklarning vеgеtasion indеkslari (VI- Vegetation Index) qo'llanilmoqda. Biz tadkikot ishimizda vеgеtasion indеkslardan Landsat EVI (Enhanced Vegetation Index) (Landsat 4 TM EVI-1982-1993; Landsat 5 TM EVI- 1984-2012; Landsat 7 EVI-1999-2018; Landsat 8 EVI-2013-2018) dan foydalandik. EVI ( https://www.usgs.gov/landsat-missions/landsat-enhanced-vеgеtasion - index ) o'simliklarning kеngaytirilgan vegetatsion indеksi bo'lib, boshqa vеgеtasion indеkslar jumladan, NDVI (Normalized Difference Vegetation Index) o'simliklarning normallashtirilgan farqli vеgеtasion indеksi kabi bir xil ma'lumotlarni tahlil qiladi. Bu ikkala vеgеtasion indеkslar landshaftlarni o'rganishda bir-birini to'ldiradi va landshaftlar o'zgarishini aniqlaydi va tasvirda o'simliklarning yashil rangini ko'rsatadi. Lеkin, vеgеtasion indеkslarni qo'llashda juda e'tiborli bo'lish lozim. Ayniqsa, landshaftlar transformatsiyasi, landshaftlarni uzoq yillik o'zgarish dinamikasi kabi muammolarni tahlil qilishda bu juda muxim. Bu ikki vеgеtasion indеks bir xil bo'lishiga qaramasidan, ular o'zaro farq qiladi. EVIda sutkalik ma'lumotlar bilan birga, bulutsiz kunlardagi oylik, shu bilan birga kеtama-kеtlikdagi kunlik va ko'p yillik ma'lumotni tahlil qilish mumkin. EVI, NDVIga nisbatan xlorofilning sеzuvchanligi o'ta yuqori. Past biomassali hududlarda ham o'simliklarni o'ta yuqori sеzuvchanlik bilan monitoring qiladi. Turli atmosfеra qarshiliklariga (aerozol) o'ta chidamli (Huete et al, 2002). EVIning quyidagi formulalari mavjud (1.2-1.4-formula).

QIZILQUM CHO’L LANSHAFTLARINING TRANSFORMATSIYASIGA TASHLAMA IRIGATSION KO’LLARNING TA’SIRINI BAHOLASH. SHARQIY QIZILQUM MISOLIDA. MUNDARIJA KIRISH.......................................................................................... 3 I bob. QIZILQUM CHO’LINING VUJUDGA KELISHI TARIXI ………………………………………………………………………… 1.1. Qizilqum cho’li haqida malumot ....................................................... 1.2. Qizilqum cho’lining o’rganilish tarixi ............... ................................. 1.3. Qizilqum cho’li lanshaftlarining geologik shakillanishi va unga ta’sir etuvchi omillar............................................................ ................................. .... II bob. AYDAR-ARNASOY KO’LLAR TIZIMINING LANSHAFTLAR TRANSFORMATSIYASIGA TA’SIRINI TADQIQ QILISHNING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI........... 2.1. Aydar-Arnasoy ko’llar tizimining lanshaftlar transformatsiyasiga ta’sirini tadqiq qilish…………………………………………………. 2.2. Lanshaftlar transformatsiyasini tadqiq etish prinsplari va metodlari…. 2.3. III bob. 3.1. 3.2. XULOSA.............................. ...................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............

I BOB. QIZILQUM CHO’LINING VUJUDGA KELISHI TARIXI. 1.1. QIZILQUM CHO’LI HAQIDA MALUMOT. Turon tekisligidagi O’rta Osiyoning katta qismini egallovchi va umumiy maydoni 300 ming km kv ni tashkil etgan eng katta cho’llardan biri bo’lib, Qizilqum cho’li O’zbekiston Respublikasining iqtisodiyotini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega muhim hududlardan biri xisoblanadi. Qizilqum cho’li asosan, Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida (O’zbekiston, Qozog’iston, qisman Turkmaniston hududida) joylashgan bo’lib lekin tabiiy geografik okrugiga Qizilqum cho’lining O’zbekiston hududida joylashgan qismi kiradi. Qizilqum cho’li qadimdan tabiatshunolar va sayyoxlarning e’tiborini o’ziga jalb qilgan hudud hisoblanadi.Uning hududi shimol va shimoliy-sharqda Sirdaryo vodiysi bilan, sharq va janubiy-sharqda Nurota tog’lari va Zarafshon vodiysi, janubiy g’arbda Amudaryo vodiysi bilan, g’arbda Amudaryo deltasi va shioliy-g’arbda Orol dengizi bilan chegaralangan. CHo’lning katta qismi tekislikdan iborat.Qizilqum cho’lining o’rtacha balandligi 300 metr bo’lib, janubiy- sharqida 300-400 metr, shimoliy- g’arbida 70-100 metr, Orol dengizi sohillarida 53 metrgacha tushadi. Qizilqum cho’lining eng keng joyi shimoldan janubga qarab Jusali- Farob meridianida 650km masofaga, g’arbdan sharqqa qarab Sulton Uvays tog’lari va CHordara suv ombori kengligida 600km masofaga cho’zilgan. Cho’lning katta qismi mamuriy jihatdan O’zbekiston Respublikasining Navoiy, Buxoro va Xorazm viloyatlariga va Qoraqalpog’iston respublikasiga, qolgan shimoliy-sharqiy qismi Qozog’ston Respublikasiga qaraydi. Dengiz sathidan o’rtacha balandligi 200-300 metrni tashkil qiladi. Qizilqumning tekis relyef shakli va cho’l lanshaftlari strukturasi arid botiq lanshaftlari kuchli yemirilgan pasttog’ va tog’oldi prolyuvial tekislik lanshaftlari bilan ancha murakkablashgan Qoraqum cho’l lanshaftlaridan keskin farq qiladi. Qizilqumning katta maydonini egallab yotgan qumli va sho’rxok lanshaftlari orasida uncha baland bo’lmagan va bir- biridan ajralib turgan paleozoy past tog’lari qad ko’tarib turadi. Tog’larning mutloq balandligi 473 metrdan 922 metr gacha boradi. Past tog’larning asosiy qismi Qizilqum cho’lining markaziy qismida joylashgan bo’lib bularga: Tomditog’-922 m, Quljuqtog’- 785 m, Bo’kantog’-764m, Aristontog’-698 m, Ovminzatog’- 695 m, Yetimtog’-565 m, Qozoqtog’-613 m, va boshqalar shular jumlasidan. Faqatgina Sulto Uvays tog’i-473 m bo’lib Quyi Amudaryoning o’ng sohilida

joylashgan. Mazkur tog’lar paleozoy erasida burmalangan bo’lib, ular keyinchalik yakka yakka pasttog’ massivlariga o’xshab qolgan. Qizilqum cho’lida pasttog’, tog’oldi tekslik va qum massivlarini bir-biridan ajratib turuvchi berk botiq lanshaftlar ham keng tarqalgan. Bular orasida eng yiriklari Mingbuloq, Oyoqog’dirma, Qoraxotin, Mullali botiqlaridir. Shulardan Mingbuloq botig’ining yuzasidengiz sathidan -12m pastda joylashgan. Qizilqum cho’lining geografik o’rni Yevrosiyo materigi doirasida 39 va 46 gradus shimoliy kengliklar oralig’iga to’g’ri keladi. Uning murakkab relyef shakliga ega bo’lgan hududi, materik ichkarisida dengiz va okeanlardan uzoqda joylashganligi arid iqlimli tipik cho’l geotizimlarini vujudga kelishiga, shakllanishiga va dinamik rivojlanishiga bevosita qulay imkoniyat yaratgan. Maslan, aynana shu kengliklarning o’zida Atlantika okeanidan keladigan nam va iliq havo massalari ta’sirida G’arbiy Yevropada emanzorlardan tarkib tipgan keng bargli o’rmonlar vujudga kelgan. Shu bilan birga SHarqiy Osiyoda ham shu kengliklar oralig’idagi Tinch okeaniga yondosh bo’lgan joylarda musson iqlim tufayli eman-bukzorlardan tashkil topgan keng bargli o’rmonlar yaxshi rivojlangan. Binobarin, Qizilqum cho’lining va uning tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi arid geotizimlarning makon va zamonda paydo bo’lishida, tadrijiy shakllanishida va dinamik rivojlanishida birinchi navbatda tadqiq etilayotgan rayonning geografik joylashishini va uni o’rab turgan tabiiy geografik muxitning muhim ahamiyat kasb etishi isbot talab qilmaydigan aksiomadir. Qizilqum cho’lining tabiati, tabiiy resurslarga boyligi, aholi zichligining nixoyatda pastligi inson xo’jaligi faoliyatining ta’sirida daryo vodiylari, tog’oldi tekisliklari va tog’oralig’i, botiqlariga nisbatan nihoyatda kam o’rganilganligi qadimdan tabiatshunos olim va sayyohlarning e’tiborini o’ziga jalb etgan. Uning tabiiy sharoiti va resurslari to’g’risidagi hozirgi tasavvurlarimiz bir necha avlod tadqiqotchi geograflarning mashaqqatli xizmatlari evaziga vujudga kelgan, shakllangan takomillashgan.

1.2 Qizilqum cho’lining o’rganilish tarixi. O’rta Osiyo cho’llari haqida ilk bor malumotlar Kichik Osiyo va Pontga sayoxat qilgan qadimgi yunon tarixchisi Gerodot asarlarida uchraydi. U o’zining asarida O’rta Osiyo cho’llarining relyefining tekisligi, iqlimining kontinentalligi to’g’risida so’z yuritgan. Arrian Qizilqumning janubi-sharqiy qismidan oqib o’tuvchi Zarafshon daryosiga tariff berar ekan, uni sersuv bo’lishiga qaramasdan qumlar orasiga singib ketadi, deb yozadi. Kladviy Ptolomeyning “Geografiyadan qo’llanma” asarida O’rta Osiyoning ko’plab joylariga, jumladan Buxoro, Samarqand, SHosh, Farob va Farg’ona kabi shaharlariga muhim geografik malumotlar bergan (Raximbekov, Dontsova, 1982). O’rta Osiyo va Qizilqum cho’li to’g’risidagi tabiiy-geografik bilimlarning shakllanib va rivojlanib borishida o’rta asrda yashab ijod qilgan Arab va Eronlik geograf-sayyohlarning xizmatlari katta bo’lgan. Jumladan Abulqosim Ubaydulloh ibn Abdulloh ibn Xurdodbek o’zining “Masofalar va mamlakatlar haqida kitob” ( “Kitobi ul masolik va-l-mamolik” ) asarida O’rta Osiyoning tabiati, cho’llari, yirik daryolari, havosi to’g’risida malumot bergan. Ibn Rustaning “ Qimmatbaxo durlar haqida kitob” ( “Kitobul ul-aloq in-nafisa”) nomli ensiklopedik asarining geografiyaga oid yettinchi qismida Qizilqumga tutash bo’lgan Quyi Amudaryo vohasi, daryoning deltasidagi o’tloq, botqoq joylar, uning ko’lga quyilishi va Orol sohillari haqidagi geografik malumotlar yozib qoldirgan. Abu Isxoq Istaxriy “ Iqlimlar kitobi” ( Kitobul aqolim) asarini yozin O’rta Osiyo kartasini tuzgan, o’lka tabiati to’g’risida umumiy malumotlar bergan Amudaryo va Sirdaryoni Orol dengiziga quyilishini ko’rsatgan. Shu bilan birga u Xorazm vohasini Jayxunning ( Amudaryoning ) butun foydasini ola bilgan mamlakatdur deb ta’riflagan. Mashxur sayyoh va geograf Ibn Batuta Yaqin Sharq, Kichik, O’rta va Markaziy Osiyo hamda Afrika mamlakatlari bo’ylab sayoxat qilib, to’plagan materiallar asosida “ Turli shahar va safarlardagi ajoyibotlar shohidi bo’lganlar tuhfasi” (“ Tuhfat un-nuzzor fi g’aroib il-amsor va ajoyib il- asfor) nomli asarini yaratgan. Asarning O’rta Osiyo geografiyasi tarixi, etnografiyasiga doir qismida Ustyurt platosi, Quyi Amudaryo, Xorazm vohasi, Qizilqum cho’li, Zarafshon vodiysi tabiati va Urganch, Buxoro, Samarqand shaharlari hamda u yerdagi noyob tarixiy obidalar haqida ko’plab malumotlar bergan. O’rta Osiyo va O’zbekiston hududlari tabiatiga oid ilmiy jihatdan asoslangan dastlabki geografik malumotlar IX-XII asrlarda yashab ijod etgan va bilim saloxiyati bilan jahonga mashxur bo’lgan qomuschi olimlar

tomonidan yaratilgan asarlardan keng o’rin olgan. Ayniqsa o’sha davrda O’rta Osiyoda geografiya fanining ravnaq topishiga o’zlarining ulkan xissalarini qo’shgan mashxur olimlar- Muhammad Ibn Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Bakr Narshaxiy, Abu Rayxon Beruniy va boshqalarning xizmati beqiyos katta bo’lgan. O’rta Osiyolik qomuschi allomalardan Abu Rayxon Beruniy Qizilqumning va Qoraqumning tabiati, paleogeografiyasi, geologiyasi, ularning tarixiy o’tmishdagi dinamik o’zgarishi, rivojlanishi, Amudaryo o’zanini o’tmishda bir necha marta o’zgarib turganligi, Turon pasttekisligida, xususan Qizilqum va Qoraqum hududlarida suvlik bilan quruqlikni almashtirib turganligi haqida teran fikr yuritib , ilmiy xulosalar qilgan. Shu bilan birga bunday o’zgarishlar endogen va ekzogen kuchlar tasirida sodir bo’lganligini etirof etgan. Bu esa Abu Rayxon Beruniyning O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi, paleogeografiyasi, dinamik geologiyasi to’g’risida mukammal ilmiy- nazariy bilimga ega bo’lganligidan dalolat beradi( Raximbekov, Dontsova 1982) I.V. Mushketov 1874-1880 yillar davomida O’rta Osiyoning eng yirik tog’ sistemalari hisoblangan Tyanshan va Pomir-Oloyda geologik glyatsiologik tadqiqot ishlarini olib borgan. U bu tog’ sistemalarining orografik va geologik tuzilishini, foydali qazilmalarin, tog’ muzliklarini atroflicha o’rgangan. Shu bilan birga I. V. Mushketov 1879-yilda Turon pasttekisligining katta hududini egallab yotgan Qizilqum cho’lida ilmiy qidiruv ishlarini amalga oshirib, uning g’arbiy qismini shimoldan janubga qarab kesib o’tgan, geologik tuzulishi, geomarfologiyasi va qazilma boyliklari to’g’risida malumotlar to’plagan. 1884-yilda u G.D. Romanovskiy bilan hamkorlikda Turkistonning 1 : 260000 masshtabli geologik kartasini tuzgan. I.V.Mushketovning O’rta Osiyo bo’yicha to’plagan geologik, geomorfologik, tabiiy geografik va glyatsiologik materiallari o’z ifodasini uning “ Turkiston” (“Туркестан” 1886) monografiyasida o’z aksini topgan. V.A. Obuchev 1886-1888 yillarda Kaspiyorti temir yo’lini qurish maqsadida tashkil etilgan ekspeditsiyada ishtirok etib Qoraqum, Qizilqumning janubi-sharqiy qismi va Quyi Zarafshon regionlarida tadqiqot ishlarini olib borgan va bu hududlarning tabiiy sharoiti, geologik tuzulishi, qazilma boyliklari hamda Amudaryoning qadimiy o’zani O’zboy haqida qiziqarli malumotlar bergan (Обучев, 1890). A.B.Xoroshxin 1872- yilda Qizilqumga tashrif buyurib, uning tabbiy tarixiga, mahalliy aholining urf odatiga oid ko’plab geografik va etnografik malumotlar to’plagan. Shu bilan bir qatorda u o’zining “ Qizilqum kundaligi “ (“ Кызылкумский

Похожие

QIZILQUM CHО’LI GEОEKОLОGIK HОLАTINI BАRQАRОRLАSHTIRISHDА SUN’IY АGRОFITОTSENОZLАRNI YАRАTISHNING ILMIY АMАLIY АHАMIYАTI
QUMLI CHO’L-YAYLOV O’SIMLIKLAR QOPLAMINING ANTROPOGEN DINAMIKASI
“JOMBOY YASHIL ChIROQLARI” SEMENT ZAVODI KORXONASI-NING ATROF-MUHITGA TA’SIRINI BAHOLASH
URBOEKOTIZIM TUPROQLARI HOLATINI EKOLOGIK BAHOLASH” (SAMARQAND SHAHRI MISOLIDA)
ShAXARLARNI LANDShAFTLAShTIRISh VA ShAXARLARDA LANDShAFTLARIShNING EKOLOGIK AXAMIYaTI