ShAXARLARNI LANDShAFTLAShTIRISh VA ShAXARLARDA LANDShAFTLARIShNING EKOLOGIK AXAMIYaTI
![DIPLOM MAVZUSI: “ ShA X ARLARNI LANDShAFTLASh T IRISh VA
ShA X ARLARDA LANDShAFTLARIShNING EKOLOGIK A X AMIYaTI ”
MUNDARIJA
Kirish ............................................................................... ................ .......................3
1-BOB. Adabiyotlar sharxi......................................................................................6
1,1. Landshaftshunoslikning yuzaga kelishi va rivojlanish tarixi ............................6
1.2. Landshaft xakidagi asosiy tushunchalar ............................................................7
1.3. Landshaftlarning ichki tuzilishi ........................................................................7
1.4. Landshaftlarni tasniflash masalalari .................................................................8
2.1. Landshaftlarning maxsus faoliyati ( o’ z funksiyasini bajarishi) .....................10
2.2. Landshaftlarning x ududiy taba xal anishi va taba xal anish omillari ...................10
2.3. Landshaft va inson alo q adorligi masalalari .....................................................10
2.4. Amaliy landshaftshunoslik ..............................................................................11
2.5. Landshaftshunoslik va ekologiya ....................................................................11
2.6 . Landshaft xaritalari va ularning turlari hamda O’zbekiston atmasfera
yog’inlari miqdorining o’zgarishi..........................................................................11
3-BOB. Tadqiqot natjalari va ularning muxokamasi. shaxarlarni
landshaftlashtirish va landshaftlashtirishning ahamiyati ................................14
3.1. Landshaft sanatida sayohatgohlarintegrasiyalashgan mahsulot birligi...........15
3.1. 1. Geografik uzuq-yuluqlik..............................................................................16
3.1. 2. Sohalararo uzuq-yuluqlik.............................................................................16
3.1. 3. Funksional uzuq–yuluqlik............................................................................17
3.1. 4. Iyerarxik uzuq-yuluqlik................................................................................17
3.2. Markaziy farg’ona cho’llarida antropogen omil ta’sirida sodir bo’layotgan
landshaft-ekologik o’zgarishlar ………………………………...........................20
3.3. Janubi-g’arbiy qizilqum yaylovlarida o’sadigan oziqabob o’simliklarning
bioekologik tasnifi …………………………………….........................................23
3.3.1. Qandim va dengizko’l mavzelaridagi nodir o’simliklarning
muhofazasiga doir mulohazalar………………………………………....…….. 28
3.4. Atrof-muhit muhofazasida nodavlat va notijorat tashkilotlarning
o’rni …………………………………………………………………………….... 29
3.5. Cho’l zonasida shaharlar shakllanishi va rivojlanishining ayrim
xususiyatlari…………………………………………………………………...…33
3.6. Landshaftlarni tasniflash va shaxarlar barpo etishda madaniy,suniy
landshaftlar barpo etish......................................................................................38
3.6.1. Landshaftlarini o’rganish asosida landshaftlar (fasiyalar, urochio’yelar,
joylar) tasnifi..........................................................................................................39
3.7.Shaxar landshaftlari barpo etilishi va yer muammosi.....................................42
3.8. . Qishloq xo’jalik landshaftlari organizmlarining kelib
chiqishi ............................................................................... ................. ..................52
3.9. Shaxar va tabiat................................................ ......... ................................... . ..55
3.9.1. Shaxar sharoitida atmosferaning ifloslanishi................................................59
1](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_1.png)
![XOTIMA ...............................................................................................................73
XULOSA ........................................................................................................... ... .78
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI ..........................................79
Kirish
Ma’lumki, inson yaralibdiki tabiatning bir bo’lagi bo’lib, faqatgina unga o’z
xukmini o’tkazishga urinib keldi. Insoniyat oldida esa juda katta burchni unutib
qo’ydi. Bu tabiiy ko’rinishning tabiatda xuddi tarozining pallasi vazifasini
bajargandek muvozanatni ta’minlaydi. Bu muvozanatning buzilishi esa tanazul
deganidir.
Inson ko’plab shaxarlar, qishloq, ovullar va sanoat deb atalmish misli
ko’rinmagan tabiat xodisalarini o’zgartirib yuborishga qodir mashina yaratib oldi.
Mavzuning dolzarbligi. Buardan kelib chiqqan xolda, tabiat va inson
o’rtasidagi aloxalarni tiklash maqsadida “EKOLOGIYa” degan ovuchoq topib oldi.
Endilikda bu ovunchoq inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlarni imkon qadar
saqlab qolishga xarakat qilayotgan bo’lsa-da, buning uddasidan chiqa olmayapti.
Chunki insonlarni oziq ovqat, chorvani yem xashak va sanoatni xom ashyo bilan
a’minlash maqsadida “ilm” deb nomlangan fan va texnika yaratuvchisi tinim
bilmay izlanishda. Yaratilayotan yangiliklar maqtanishga arzirmikan? Tabiat nima
derkan? degan savol barchani qiynaydi albatda. Chegarasiz rivojlanishlar, “tog’
kon metallurgiya”, “neft - gaz” kabi nomlar bilan inson manfaatini qondirish bilan
boradir. Bu yuqoridagilardan kelib chiqqan xolda “landshaft” shunoslikni
o’rganish dolzarbdir
Maqsad va vazfalar . Landshaft va landshaftlashtirishning maqsad va
vazifalari.
- Inson va tabiat orasidagi o’ zaro alo q a samaradorligini oshirish.
- Tabiy vamadaniy landshaftlar taqdiri,
- Yerdagi xayotning taqdiriga nisbatan insonlarda javobgarlik xislarini
uyg’otish va rivojlantirish.
- Landshaftlarning hosil bo’lishi, o’tmishda, xozirgi kunda va kelajakda
qanday bo’lishi, ularning ichki tuzilishi, rivojlanishi va ularda ro’y beradigan turli
tabiiy geografik jarayon va xodisalarni, modda va energiya almashinishi.
2](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_2.png)
![- Landshaftlardan shaxarlarda, xalq xo’jaligida to’g’ri va oqilona
foydalanish xamda ularni samaradorlashtirish masalalari.
- Yer yuzasida obyektiv mavjud bo’lgan geoekotizimlarning maxalliy
ko’lamdaligi, landshaft va uning morfologik qismlari.
- Eko-ge ografik fanlar tizimida tutgan o’ rni va bosh q a fanlar bilan alo q asi.
- Tabiatdan va tabiiy boyliklardan to’g’ri va oqilona foydalanish tabiat
qonunlarini bilish, landshaftshunoslik fanining tabiiy geografiyaning muximligi va
axamiyatini ko’rsatib beradi.
- Shaxarlarda landshaft va landshaftlashtirish ishlarini ekologik ahamiyati va
suniy ekotizimlar doirasida madaniy landshaftlar tashkil etish.
Tadqiqot obyekti va predmeti: Yer yuzasida obyektiv mavjud bo’lgan
geoekotizimlarning maxalliy ko’lamdaligi, landshaft va uning morfologik qismlari.
Tadqiqot metodlari: Landshaft xaritalari va ulardan foydalanish.
Landshaftlarni xal q x o’ jaligining turli tarmo q larida jumladan shaxarsozlikda keng
foydalanish nu q tai nazaridan ba x olash. Ba x olashning asosiy tamoyillari va
metodlari.
Landshaftlarni prognozlash (bashoratlash). Uning asosiy tamoyillari.
Prognozlash metodlari.
Ilmiy yangiligi: Landshaftlarni o’ rganishda ekologik yondashish.
“Ekosistema”, “Geoekologiya” tushunchalari. Ilk bora shaxarlarda landshft va
landshft dizayini to’g’risida tasavvur yaratildi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Olib borilgan
tadqiqotlarimiz davomida shaxarlarni landshaftlashtirishda yangi ekosistemalar
barpo etilib tabiatning go’zal ko’rinishdan lavxala sifatida shaxarlarsozlikda,
umumiy ovqatlani maskanlarida, saoat zonalarida, davat va nodavlat tashkilotlar
oldilarida, o’quv binolari atroflari va axoli yashash punktlarida keng foydlanishni
yo’lga qo’yish mumkin.
Ishning xajmi: Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3 ta bob, xotima, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati va jami 82 betdan iborat.
3](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_3.png)
![1-BOB. Adabiyotlar sharxi
Tabiiyki, O’zbekistonda Sobiq ittifoqdan qanday ekologik holat qoldi degan
savol tug’iladi? Ming afsuski, 70 yillik totalitar tuzumidan nihoyatda xatarli
ekologik vaziyat va ekologik tanglik qoldi, xolos. BMT ning 48 sessiyasida (1993
yil, sentyabr) Darhaqiqat, sovet davrida respublikamizda paxta yakka hokimligi
vaqtida xalq xo’jaligi bir tomonlama rivojlanib, nafaqat iqtisodiyotimizda, shu
bilan birga ekologik sharoitimizda og’ir asorat qoldirdi. Bu esa yillar o’tgan sayin
vahimali sur’atda avj olib borgan ekologik tanglik ostonasiga olib keldi. Suv
resurslaridan uzoqni ko’rmay pala-partish foydalanish, pirovard natijada Orol
dengizining qurishiga, katta maydonlardagi yerlarning sho’rlanishiga va boshqa
ko’pgina og’ir ekologik oqibatlarga sabab bo’ldi.
1.1. Landshaftshunoslikning yuzaga kelishi va rivojlanish tarixi
V.V. Dokuchayevning tabiiy komponentlar alo q adorligi va ular bir butun
majmua sifatida o’ rganilishi kerakligi x a q idagi g’ oyalari.
1913-1914 yillardagi rus tabiatshunos olimlari L.S.Berg, G.F.Morozov,
I.M.Krasheninnikov, R.I. Abolinlarning Landshaft x a q idagi fikrlari. 1920-1940
yillarda bajarilgan B.B.Polinov, I.V.Larin, A.D.Gojev, L.G.Ramenskiy, L.S.Berg
kabilarning ishlari va ularning landshaftshunoslikning rivojlanishidagi a x amiyati.
Ikkinchi ja x on urushidan keyingi davrlardagi landshaftshunoslikning rivojlanishi
va unda L.S.Berg, N.A.Solnsev, S.V. Kalesniklarning roli.
1950-1970 yillardagi A.G.Isachenko, F.N.Milkov, V.S. Preobrajenskiy,
N.A. Gvozdeskiy, D.L.Armand, V.B.Sochava va bosh xal arning
landshaftshunoslikka qo’ shgan x issalari. 1970 yildan s o’ nggi
landshaftshunoslikning rivojlanishi va undagi asosiy y o’ nalishlar. O’ zbekiston
landshaftshunoslarining qo’ shgan x issalari.
Tarixiy – genetik konsepsiya. Landshaftlar va boshqa tabiiy geografik
komplekslar ham uzoq tarixiy rivojlanish xosilalaridir. O’tgan asrning 20-
yillaridayoq, ayniqsa B.B.Polinovning landshaft haqidagi maqolalaridan so’ng, har
bir muayyan landshaft tarixiy ekanligi ayon bo’lib qolgan edi. Landshaftlarning
4](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_4.png)
![tarixiy ekanligi taniqli geograf K.K. Markov asarlarida ko’p bor ta’kidlangan.
Uningcha, tabiatni bilish uchun xududning paleogeografiyasini o’rganish lozim.
1.2. Landshaft xakidagi asosiy tushunchalar
Landshaft-regional birlik tushunchasi (A.G.Isachenko, S.V.Kalesnik
fikrlari); landshaft-tipologik birlik tushunchasi (N.Gvozdeskiy va boshxalar);
landshaft-umumiy tushuncha (F.N.Milkov fikri); V.A.Nikolayevning landshaft
xakidagi muloxazalari.
1.3. Landshaftlarning ichki tuzilishi
Landshaft tashkil qiluvchi omillar va landshaftning tarkibiy qismlari.
Landshaftlarning morfologik tuzilishi. L.G.Ramenskiy, B.B.Polinov,
N.A.Solnsevlarning landshaft morfologiyasiga qo’shgan xissalari. Fasiya
landshaftlarning eng kichik morfologik qismi ekanligi. Fasiyaning bir butunligi va
bo’linmasligi. Fasiyalarning o’ziga xos xususiyatlari. Ularni tasniflash masalalari.
Urochishalar landshaftlarning asosiy morfologik qismi ekanligi va
fasiyalarning yig’indisidan iboratligi. Oddiy va murakkab urochishelar.
Urochishalarni tasniflash. F.N.Milkovning “Landshaft” va “Joy turi” tushunchalari
xakidagi fikrlari. Tog’ landshaftlari xaqida G.P.Millerning fikri.
Landshaftlarning ichki tuzilishini taxlil qilishda turli modellardan
foydalanish. Landshaft modellari landshaftlarning tarkibiy qismlari xamda
morfologik qismlari orasida bo’ladigan aloqadorliklar xaqida umumiy tasavvur
xosil qilishi. Vertikal va gorizontal, t o’g’ ri va teskari alo q adorliklar, ijobiy va
salbiy alo q adorliklar va x .k.
1.4. Landshaftlarni tasniflash masalalari
Landshaftlarni tasniflashning asosiy tamoyillari. A.G.Isachenko (1961)
N.A.Gvozdeskiy (1961)., F.N.Milkov (1967) larning landshaftlarni tasniflash
tajribalari. V.A.Nikolayev (1979)ning landshaftlarni tasniflash sxemasi. Tasnif
birliklari.
Landshaftlar tasnifini yaratish borasida ozmi-ko’pmi ishlar amalga
oshirilgan bo’lishiga qaramay (F.N.Milkov, 1973, 1986; N.N.Iogansen, 1970;
N.I.Axtirseva, 1977; K.A.Drozdov, 1988 va b.), bu masala ancha serqirra va
5](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_5.png)
![murakkab bo’lganligi uchun o’z yechimini tugal topmagan. H ar qanday tasnif
obyektni chuqur va batafsil taxlil etishni talab qiladi.
F.N.Milkov barcha landshaftlarni sinflarga bo’lib olishni tavsiya etadi.
Bunda asosiy belgi sifatida inson faoliyatining turi va landshaftlarda qay darajada
aks etganini hisobga olishni tavsiya etadi va sanoat landshaftlari, yo’l landshaftlari,
qishloq xo’jalik landshaftlari kabi 8 xil landshaft sinfini ajratadi.
O’zbekiston hududining hozirgi geologik manzarasi bundan 35 – 36 mln. yil
muqaddam boshlangan oligosen – antropogen davrlarni o’z ichiga oladi.
(Babushkin, Kogay, 1975, 68, 101 betlar).
Lekin bu rivojlanish joylarda bir xil bo’lmagan. Aniqrog’i tog’li rayonlarda
tektonik ko’tarish ko’rsatgichlari tekislik rayonlariga nisbatan 5 – 6 marta yuqori
bo’lgan. A.A.Yuryev, A.U.Umarov ma’lumotlariga ko’ra (1971) neotektonik
harakatlar natijasida, oligosen – antropogen davrda Zarafshon tizmasi 3600 –
4000, Hisor tizmasi 4700 – 5300 metrga ko’tarilgan. Tekislik – cho’l zonasida
joylashgan Quljuqtov tizmasi esa atigi 1300 metrga bo’y cho’zgan xolos.
Quljuqtovning janubi – sharqiy etagida joylashgan Romitan botig’i esa, shu davrda
dengiz sathidan hisoblaganda 350 – 450 metrgacha cho’kkan va cho’kindi jinslar
bilan to’lgan (78, 90 betlar). Xullas, neotektonik harakatlar tufayli O’zbekiston
hududi relfining umumiy nishabligi g’arb, ya’ni Kaspiy dengizi tomonga
yo’nalgan, natijada gipsometrik jihatdan bir – biridan farq qiladigan ikkita
morfotektonik poydevor qaror topgan. G’arbdagi tekisliklar oligosen davridan
boshlab hozirgi kungacha tog’li rayonlardan kirib keladigan yer usti, yer osti
oqimlar uchun yeroziya bazasi bo’lib “xizmat qilgan”. Buning ustiga Kaspiy
dengizi tomondan turli davrlarda ketma – ket kirib kelgan dengizlar ham bu
tekisliklarda hosil bo’lgan yotqiziqlarning xalinligi va ularning kimyoviy tarkibiga
“o’z ulushini” qo’shgan. Natijada tekislik rayonlarda dengiz va quruqlik negiziga
ega bo’lgan xalin cho’kindi jinslar qatlami to’plangan. Xullas, yuqorida qayd
qilingan paleogeografik sharoitda hududlararo modda va energiya almashinuvida
tog’li rayonlar “yetakchi”, tekisliklar esa ularga “qaram” bo’lgan. Hozir ham ushbu
jarayon davom etib kelmoqda. O’zbekiston tog’ va tekisliklari tabiatiga xos
6](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_6.png)
![bo’lgan bunday aloqadorlik va birbutunlik juda ko’p tadqiqotchilar tomonidan
asoslangan va ularning mohiyati ochib berilgan (R.I. Abolin, 1929, V.M.
Chetirkin, 1960, N.A.Kogay, 1971, L.A.Alibekov, 1994 va boshxalar). Ayniqsa
L.A.Alibekovning bu mavzuga bag’ishlangan “geopara” g’oyasi diqqatga sazovor.
Qayd qilish joizki tog’ va tekisliklar o’rtasidagi bog’lanishlarda tog’lardan
kirib kelgan jinslarning ko’lami doimo katta bo’lgan. Tekislik - cho’l rayonlarda
xalin – akkumulyativ – allyuvial tog’ jinslarning to’planganligi ushbu
munosabatlarning oqibatidir.
7](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_7.png)
![2-BOB. Landshaftlarning dinamikasi, evolyusiyasi va rivojlanishi.
Landshaftlarda muttasil ro’y berib turadigan modda va energiya
almashinishi landshaftlarning qotib qolmagan, doimo o’zgaradigan moddiy tizim
ekanligidan dalolat berishi. “Invariant” va “Landshaftning xolati” tushunchalari.
Landshaftlardagi asl xoliga qayta oladigan va asl xoliga qayta olmaydigan
o’zgarishlar. Landshaftlarning yoshini aniqlash masalasi. Landshaftlarning o’zini-
o’zi sozlab turishi va tashqi ta’sirlariga nisbatan barqarorligi.
2.1. Landshaftlarning maxsus faoliyati ( o’ z funksiyasini bajarishi)
Landshaftlar faoliyatining energetik omillari. Landshaftlarda moddaning
biokimyoviy aylanishi va landshaftlarning bioma x suldorligi. Landshaftlarning
maxsus faoliyatini o’ rganishdagi geokimyoviy va geofizikaviy yondashishlar.
2.2. Landshaftlarning x ududiy taba xal anishi va taba xal anish omillari
Taba xal anishning asosiy q onuniyatlari. Zonallik, azonallik, provinsiallik.
Landshaftlarning balandlik b o’ ylab minta xal anishi va landshaft yaruslari.
Landshaftlarning kelib chi q ishi va rivojlanishiga bo g’ li qx olda juftlashib kelishi.
(paragenetik va paradinamik landshaftlar).
2.3. Landshaft va inson alo q adorligi masalalari
Tabiiy-antropogen landshaftlar va ularning x osil b o’ lish omillari.
Landshaftlardagi ma’lum ma q sadlarni k o’ zlab q ilingan ta’sirlar, ularning o q ibatida
kutilgan va kutilmagan o’ zgarishlar. Antropogen landshaft, madaniy landshaft
tushunchalari. Antropogen landshaftlarni tasniflash tajribalari. q ishlo q x o’ jalik
landshaftlari, sanoat landshaftlari, sha x arlar landshaftlari, suv, antropogen
landshaftlari, o’ rmon-antropogen landshaftlar va x .k. Madaniy landshaftlar. Ularni
barpo q ilishning ilmiy-geografik asoslari.
2.4. Amaliy landshaftshunoslik
Landshaft xaritalari va ulardan foydalanish. Landshaftlarni xal q
x o’ jaligining turli tarmo q larida foydalanish nu q tai nazaridan ba x olash.
Ba x olashning asosiy tamoyillari va metodlari.
8](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_8.png)
![Landshaftlarni prognozlash (bashoratlash). Uning asosiy tamoyillari.
Prognozlash metodlari.
2.5. Landshaftshunoslik va ekologiya
Landshaftlarni o’ rganishda ekologik yondashish. “Ekosistema”,
“Geoekologiya” tushunchalari.
2.6 . Landshaft xaritalari va ularning turlari hamda O’zbekiston
atmasfera yog’inlari miqdorining o’zgarishi
Mayda masshtabli, o’ rta masshtabli va yirik masshtabli landshaft
xaritalarini tuzishning asosiy xususiyatlari va metodlari.
9](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_9.png)
![1-jadval
O’ZBEKISTONDA ATMOSFERA YoG’INLARI MIQDORINING O’ZGARIShI
(o’rtacha ko’p yillik, mm )
№ Meteostansiya 1980-1996 19 97 -20 13 F arqi
XI-III IV-X yil XI-III IV-X yil XI-III IV-X yil
1 Qoraxalpog’iston 54 85 139 69.9 88.7 158.6 15, 9 3,7 19,6
2 Chimboy 57 53 110 65.2 56.8 122.0 8,2 3,8 12,0
3 Qo’ng’irot 55 53 108 57.6 63.0 120.6 2,6 10,0 12,6
4 Nukus 51 51 102 59.3 45.1 104.4 8,3 -5,9 2,4
5 Mo’ynoq 53 60 113 71.6 62.5 134.1 18,6 2,5 21,1
6 Urganch 56 38 94 56.0 37,8 93.8 0 -0,2 -0,2
7 Xiva 62 38 100 58.3 38.3 96.6 -3,7 0,3 -3,4
8 Tomdi 73 51 124 75.8 48.3 124.1 2,8 -2,7 0,1
9 Navoiy 141 60 201 143.9 49.9 193.8 2,9 -
10,1 -7,2
10 Nurota 159 79 238 162.3 78.3 240.6 3,3 -0,7 2,6
11 Buhoro 98 46 144 100.7 39.9 140.6 2,7 -6,1 -3,4
12 Qorako’l 87 36 123 95.9 35.4 131.3 8,9 -0,6 8,3
13 Qarshi 185 66 251 179.9 63.5 243.4 -5,1 -2,5 -7,6
14 G’uzor 242 84 326 249.4 94.4 343.8 7,4 10,4 17,8
15 Dehqonobod 231 103 334 232.1 105.0 337,1 1,1 2,0 3,1
16 Sho’rchi 193 72 265 217 73.2 290.2 24 1,2 25,2
17 Sherobod 150 44 194 150.3 50.9 201.2 0,3 6,9 7,2
18 Termiz 105 35 140 109.0 39.4 148.4 4,0 4,4 8,4
19 Samarqand 232 126 358 227.6 132.7 360.3 -4,4 6,7 2,3
20 Kattaqo’rg’on 212 101 313 213.0 88.9 301.9 1,0 -2,1 -11,1
21 G’allaorol 228 126 354 235,3 128,9 364,2 7,3 2,9 10,2
22 Bo’ g arn oye 244 131 375 254,2 131,5 385,7 10,2 0,5 10,7
23 Sangzor 254 192 446 262,6 212,6 475,2 8,6 20,6 29,2
24 Jizzax 274 144 418 239,1 129 368,1 -34,9 -5,0 -49,9
25 Yangiyer 207 133 340 197,7 133,1 330,8 -9,3 -0,1 -9,2
26 Sirdaryo 213 111 324 208,1 106,8 314,9 -4,9 -4,2 -9,1
27 Toshkent 269 136 405 274,4 152,1 426,5 5,4 16,1 21,5
28 Tuyabo’g’ i z 260 133 393 253,4 138,7 392,1 -6,6 5,7 -0,9
29 Ko’korol 222 125 347 210,9 122,5 333,4 -11,1 -2,5 -13,6
30 Qovunchi 230 112 342 219 117 336 -11,0 5,0 -6,0
31 Dalvarzin 197 119 316 190,3 121,2 311,5 -6,7 2,2 -4,5
32 Farg’ona 113 69 182 103,1 79,5 182,6 -9,9 10,5 0,6
33 Fedchenko 129 77 206 121,7 84,8 206,5 -7,3 7,8 0,5
34 Andijon 162 99 261 144,8 93,3 238,1 -17,2 -5,7 -22,9
35 Namangan 111 78 189 107,3 76,9 184,2 -3,7 -1,1 -4,8
Jadval ma’lumotlari ko’rsatishicha, tahlilga jalb etilgan 35 ta meteorologik
stansiyalardan 13 tasida yillik yog’in miqdori ham sovuq davrda, ham issiq davrda
10](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_10.png)
![ko’paygan. 6 tasida sovuq oylarda, 7 tasida issiq oylarda oshgan. 7 tasida ham
sovuq, ham issiq davrda yog’in miqdori kamaygan. Faqat Urganchda yog’in
miqdorida o’zgarish yo’q.
Shimoli-g’arbiy hudud bo’lgan Qoraxalpog’istonning shimolida iqlimning
ilishi davrida yog’in miqdori sezilarli darajada ko’paygan. Faqat Nukusda yillik
yog’in miqdorida o’zgarish kam, sovuq oylarda ko’paygan, issiq oylarda esa
kamaygan. Qo’ng’irotda yog’in miqdorining ko’payishi asosan issiq oylarga
to’g’ri keladi.
Xorazm, Navoiy va Buxoro viloyatlarida yog’in miqdorida o’zgarish kam.
Faqat Qorako’lda u sovuq oylarda biroz ko’paygan, Navoiyda esa yoz oylarida
kamaygan.
Janubiy viloyatlarda yog’in miqdori Qarshidan boshqa meteostansiyalarda,
ayniqsa G’uzor va Sho’rchida ko’paygan; Sho’rchida ko’payish asosan sovuq
oylarga to’g’ri keladi.
Samarqandda yog’inlar issiq oylarga tomon biroz surilgani holda,
Kattaqo’rg’onda issiq oylarda sezilarli kamaygan.
Jizzax viloyatining g’arbiy qismida yog’in miqdorini ko’payganligini,
sharqida esa keskin kamayganligini, bu kamayish asosan sovuq oylarda yuz
berganligini, issiq oylarda ham yog’in kamayishi sezilarli darajada namoyon
bo’ladi. Sirdaryo viloyatida hamda Toshkent viloyatining janubida yog’in miqdori
kamaygan; Tuyabo’g’iz va Qovunchida esa yog’in issiq oylarga biroz surilgan.
Toshkentning o’zida esa yog’in miqdori ko’payganligini va uni asosiy qismi issiq
oylarga to’g’ri kelishini qayd qilish mumkin.
Farg’ona vodiysining janubida yillik yog’in miqdorida o’zgarish kam; faqat
u issiq oylarga surilgan. Vodiyning sharqiy qismida esa yog’inlar sezilarli darajada
kamaygan va u asosan sovuq oylarda kuzatiladi. Vodiyning shimolida esa yog’in
miqdorining biroz kamayganligini qayd etish mumkin.
Yuqoridagilar asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin.
1. Global isishning O’zbekiston hududida yog’in miqdoriga ta’siri turli
joylarda turlicha bo’lib, 29,1 mm ga ko’payishdan 49,9 mm ga kamayishgacha,
11](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_11.png)
![foizlarda esa 20 foizga ko’payishdan 15 foizga kamayishgacha tebranishi
kuzatilmoqda.
2. Yog’in miqdorining ko’payishi asosan yog’in olib keluvchi havo
massalariga ro’para bo’lgan joylarda qayd etiladi. Noqulay hududlarda esa yog’in
miqdori global isish davrida ancha kamaygan. Bunga yaqqol misol tariqasida
Nurota tog’ining janubi-g’arbiy yonbag’rida yog’inlarning ko’payishi, Jizzax
atrofida esa keskin kamayishini ko’rsatish mumkin. Buni global isish davrida
Farg’ona vodiysi daryolarining suv sarfi miqdorini o’zgarishida ham ko’rish
mumkin. Chotqol-Qurama tog’larining janubi-sharqiy yonbag’irlaridagi
daryolarning suvi bu davrda kamaygani holda, Farg’ona tizmasining janubi-
g’arbiy yon bag’irlaridagi daryolar suvi ko’paygan.
3. Iqlim isishi bo’yicha xalqaro ishchi guruhi yo’riqnomalarida
ko’rsatilishicha, global isishda atmosferaning issiqlik sig’imi ortib borishi sababli
nam havo massalari materiklar ichkarisiga kuchliroq kirib boradi va yog’in
miqdorini ko’paytiradi. Yuqorida keltirilgan tahlil natijalari bu jarayonlar
mohiyatini ancha murakkabligini ko’rsatadi.
12](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_12.png)
![3-BOB. TADQIQOT NATJALARI VA ULARNING MUXOKAMASI.
ShAXARLARNI LANDShAFTLAShTIRISh VA
LANDShAFTLAShTIRIShNING AHAMIYaTI.
Ma’lumki, bugungi kunning dolzarb muammolaridan bo’lib kelayotgan eng
global muammolardan biri urbanizasiya jarayonining shiddat bilan rivojlanib
borayotgan bir vaqtda shaxarlarda suniy ekosistemalar yaratish, suniy landshaftlar
barpo etish, bir so’z bilan aytganda landshaft dizaynini ishlab chiqish muammosi
vujudga kelib qoldi.
Bu borada yevropa davlatlari ancha ilgarilab ketgan bo’lib, tabiiylik yuksak
baxolanadi. Shaxarlarda esa yuqori sifat va did bilan madaniy eko landshaftlar
bapo etganlarki, bularning insonlarga zavq bag’ishlashi, tabiatni sevish xissini
uyg’otish va turli tabiat go’zalligi ko’rinishlari odamlarda o’sha tabiat inomini
maket ko’rinishidagi kichik kompozisiyadan ham anglab olish mukin.
Xozirgi kunga kelib bizning respublikamizda ham bu borada qilinayotgan
ishlar talaygina. Birgina ko’cha va xiyobonlarda chet-eldan keltirilgan introduksiya
maxsulidagi dekorativ o’simlik to’g’risida tasavvur yasash mumkin. Birgina
Andijon davlat universitetining suniy landaft dizayini ham yuksak malakali,
ijodkorona tashabbus bilan b.f.d. T.A.Madumarovning maxorati natijasida vujudga
kelgan bo’lib, talaba yoshlar, professor o’qituvchilar va kelayotgan har bir
mexmonni o’ziga rom etmay iloji yo’qdir.
3.1. LANDShAFT SANATIDA SAYoHATGOHLAR
INTEGRASIYaLAShGAN MAHSULOT BIRLIGI.
Sayohat shunday o’ziga xos ne’matki, uni iste’mol qilgan turist, mustaqil
iqtisodiy faoliyat olib boradigan mehmonxona, restoran, transport, gid va h.k.
xizmatlarni yetkazib beradigan korxonalar faoliyati sifatiga alohida baho bermay,
balki umumlashtirgan holda sayohat faoliyatini amalga oshgan hudud haqida
ma’lum xulosalarga kelib, qoniqish hosil qiladi yoki qilmaydi. Ya’ni, sayohat
faoliyati integrasiyalashgan mahsulot birligi sifatida iste’molchilar tomonidan
qabul qilinadi va uni iste’mol qilish shu yondashuv asosida amalga oshadi. Ushbu
13](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_13.png)
![integrasiyalashgan mahsulot xorij ilmiy adabiyotlarida “ destinasiya ” deb atalib,
bizning fikrimizcha, o’zbek tilida sayohatgoh so’zini ishlatsak maqsadga
muvofiq bo’ladi.
Sayohatning maqsadi amalga oshadigan joylar sayohatgoh bo’lib, ular
moddiy tijorat birliklari (televizor, non)dan katta farq qiladi. Sayohatgohlar o’ziga
xos tovar va xizmatlar majmui sifatida namoyon bo’lganligi sababli, ularning
quyidagi xususiyatlarini e’tiborga olish kerak:
3.1. 1. Geografik uzuq-yuluqlik.
Mehmondorchilik sohasi o’z ichiga sayohatgoh darajasidagi turistik
marketing va boshqaruvga javobgar bo’lgan xilma-xil korxona va tashkilotlarni
qamrab oladi. Jumladan, mahalliy turoperatorlar, turistik xizmatlarni ko’rsatishga
ixtisoslashtirilgan hududiy va milliy tashkilotlar kiradi. Ularning katta qismi
notijorat va nodavlat korxonalari bo’lib chegaralangan moliyaviy imkoniyatga ega.
Ularning yuqori texnologiyalar bilan bog’liq bo’lgan bilim va qobiliyatlari ham
chegaralangan bo’lib, kam hollarda ma’lum tijorat rejasiga ega bo’ladilar.
Sayohatni tashkil qilish bo’yicha qaror qabul qilish jarayoni haddan tashqari sekin
va ma’lum hollarda o’zlarini tutishlari tavakkalchilikka asoslangan bo’lib, faqat
taklifga yo’naltirilgandir. Bu xususiyatlar milliy, hududiy va mahalliy darajada
turistik tashkilotlarning o’rni va javobgarlik doiralarini aniq tasavvur qilish
imkonini bermaydi. O’z turistik ehtiyojlarini qondirishga qodir bo’lgan sayohatni
rejalashtirish va buyurtma berish bilan qiziqayotgan turistlar uchun
sayohatgohlarning geografik uzuq-yuluqligi juda qiyin qabul qilinadi, chunki ko’p
hollarda ular tanlagan joylarining ma’muriy chegaralarini e’tibordan chetga
qoldiradilar.
3.1. 2. Sohalararo uzuq-yuluqlik.
Iste’molchi o’z sayohatini yagona mahsulot sifatida tasavvur qilishiga
qaramay, aslida uning sayohati bir–biridan mustaqil tarzda faoliyat olib boradigan
ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif qilingan xilma–xil tovar va xizmatlardan
tashkil topgandir. Birorta ishlab chiqaruvchi kooperasiyasiz “sayohat”ni yetkazib
berishga qodir emas, balki u alohida qismlar sifatida taklif qilinadi, ya’ni
14](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_14.png)
![mehmonxona xizmati, ovqatlanish, chiptalar sotish, transport va boshxalar. Ishlab
chiqaruvchilarning katta qismi o’rta va kichik korxonalardan tashkil topgan bo’lib,
yetarlicha bo’lmagan texnologik bilimga ega va ularning xalqaro bozorlarga
chiqishlari chegaralangan. Shu ishlab chiqaruvchilarni o’zaro bog’lashga qodir
bo’lgan yuqori texnologiyalar, ko’pincha ma’lum sohalarni o’ziga jalb qilgan
bo’lib, ya’ni havo transporti va mehmonxonalar, turistik sanoatni to’lig’incha
qamrab olmagan;
3.1. 3. Funksional uzuq–yuluqlik.
Sayohatgoh bilan bog’liq bo’lgan turistik tashkilotlar odatda o’z
faoliyatlarini bir-biriga nisbatdan mustaqil ravishda olib boradilar va ular asosan
quyidagi vazifalarni o’z zimmalariga oladilar:
1)hududda joylashgan xususiy turistik korxonalar beradigan xizmatlarni
takomillashtirishni qo’llab-kuvvatlaydigan tashkilotlar;
2)marketingga ixtisoslashgan tashkilotlar, potensial turistlarni ma’lum
manzillarda o’z ta’tillarini o’tkazishni rag’batlantirish faoliyati;
3)tashrif buyuruvchilarga xizmat ko’rsatishni takomillashtirish; turistik
ehtiyojning qondirilishini maksimallashtiruvchi va xarajat qilishni
rag’batlantiradigan ma’lumotlar bilan ta’minlash;
4)xonalarga buyurtma berish, madaniy tadbirlarni tashkil qilish va ularga
kirish chiptalarini sotish, diqqatga sazovor joylarni boshqarish kabi xizmatlar;
5)iqtisodiy samaradorlikni oshirish va atrof-muhitga, mahalliy aholiga
o’tkaziladigan salbiy ta’sirni minimallashtirish maqsadida, hududiy turistik
bozorlari haqidagi ma’lumotlarni yig’ish va uni qayta ishlash bilan
shug’ullanadigan tadqiqot, rejalashtirish va boshqarish xizmatlarini rivojlantirish
faoliyatini olib boradigan tashkilotlar.
3.1. 4. Iyerarxik uzuq-yuluqlik.
Sayohatgohning “ geografik ko’lami/ geografik yaqinligi” mutanosibligini
tadqiq qilish natijasida mazkur maskanlarni turistik bozorlarda targ’ib qilish
masalasiga qanday yondashish kerak degan savolga javob topish imkoniyatini
beradi. Ya’ni, sayyohning sayohatgoh haqidagi bilim darajasi, sayohat amalga
15](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_15.png)
![oshadigan joyning qanchalik uzoq yoki yaqinligiga bog’liq. Demak,
“sayohatgohni bozorda targ’ib qilishda bu omil belgilovchi ahamiyat kasb etadi va
ushbu faoliyat turistik bozor xususiyatlariga muvofiq ravishda olib borilishi
shart” [1] . Boshqacha qilib aytganda, “ sayohatgohlar iyerarxiyasi” [2] mavjuddirki
(1-rasmga qarang), turistik oqimni vujudga keltiruvchi bozorlarga asoslangan
holda belgilanishi kerak.
1-rasmda Buxoro viloyatida joylashgan “Sitorai Moxi-xossa” turistik
maskani misolida “sayohatgohlar iyerarxiyasi”ning tuzilishi ko’rsatilgan. Rasmda
tik chiziq bilan turistik maskan haqidagi sayyohlarning bilim darajasi va yotiq
chiziq orxali ularning mazkur maskanga nisbatan geografik joylashuvi ifodalangan.
1- chizma . Sayohatgohlar iyerarxiyasi (madaniy turizm misolida)*
Rasmdako’rinibturibdiki
“ Bog’ishamol ”danbo’lajakturistqanchauzoqyashasa, uning bu maskan haqidagi
bilim darajasi shunchakamayadi va aksincha. Yevropalik sayyohlar uchun
“ Bog’ishamol ” bu –
Buyukipakyo’lidajoylashganMarkaziyOsiyodagiO’zbekistonRespublikasining Andi
jon viloyativashahridagi “ Dam olish maskani va ziyoratgoxdir ”. Ya’ni,
ularningbilimdarajasisayohatgohlariyerarxiyasining 5 – bocqichida
16М
асканлар ҳақидаги билим
дараж
асиСайёҳнинг географик Х ал қ аро дараж а Бу юк ипак йў ли
Мил л ий дараж а
Ҳ у ду д дараж аси Андижон вилояти
Шаҳ ар дараж аси Бу х оро
А ниқ ж ой дараж аси « Боғишамол » 5
4
3
2
Саёҳатгоҳлар иерархияси
босқичлари](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_16.png)
![(xalqarodarajada) qarortopgan. Farg’onalikyokixorazmliksayyohlar “ Bog’ishamol ”
garespublikamizning Andijon viloyatida joylashgan diqqatga sazovor turistik
maskan sifatida qarab, ularning bilimdarajalari yevropaliklarga nisbatan
birdarajayuqoriroqdir. Andijon viloyati Andijon ,
Buloqboshi vaboshqatumanlardagisayyohlaruchunesa , bumaskanhududdarajasidagi
diqqatgasazovorjoyhisoblanadi-
davaularningbilimdarajasiyevropaliklarganisbatanuchdarajadavafarg’onalikyokixor
azmliksayyohlarganisbattanikkidarajadayuqoriroqbo’ladi.
Turistikmaskanlarhaqidagisayyohlarningbilimdarajasiularningdoimiyyashas
hmakonlaribilanto’g’rialoqadorlikkaega. Bundayaloqadorliknibiz
“destinasiyaegrichizig’i” bilanifodalaymiz. Chizmadan ( 2 -chizma)
ko’rinibturibdiki, sayyohturistikmaskandanqanchauzoqyashasa,
uningbumaskanhaqidagibilimdarajasishunchakamayadivaaksincha. Bu nazariy fikr
turistik maskanlarni sayohatgohlarga aylantirishga asos bo’ladi.
2 -chizma. Destinasiya egri chizig’i
manba: tadqiqot natijasida olingan ma’lumotlar asosida muallif ishlanmalari
Bizning fikrimizcha, destinasiyalarni shakllantirish va boshqarish maqsadida
turistik maskanlarni alohida-alohida (yakka tartibda) emas, balki birlashtirilgan
holda yaxlit sayohatgoh shakliga keltirib strategik mahsulot birligi (SMB) sifatida,
bo’lajak turistlarga taqdim qilinsa, tashrif buyuradigan sayyohlarning sayyohlik
ko’lami va bilimi oshadi.
Qayd qilish joizki, sayohatgohlarning iyerarxik xususiyati,
sayohatgohlarning hududiy birlik sifatida bo’lajak sayyoh tomonidan qanday
tassavvur qilinishini, shunga qarab ularni boshqarishning hududiy ko’lami qanday
17Туристик
масканнинг
узоқлиги
Ташриф
мақсадиУ3
У2
У1
М1 М2
М3 СМБ](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_17.png)
![kenglikka ega bo’lishini ifodalash bilan bir qatorda, ularni boshqa bozorlarda
tanitish bilan bog’liq bo’lgan marketing faoliyatlarni ham to’g’ri olib borish
haqida aniq ko’rsatmalar beradi.
Demak “sayohatgohlar iyerarxiyasi” va “destinasiya egri chizig’i” alohida
rivojlangan turistik hududlararo muvofiqlashtirish mexanizmlarini ishlab chiqishni
ko’zda tutadi, toki ular yordamida milliy darajada turizmni jadal rivojlantirish
imkoniyatini bersin. Tabiiyki, hamkorlik ko’lami kengaygan sari alohida
hududlarning ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan bir-biriga o’xshamaydigan
omillarini e’tiborga olish muhim ahamiyat kasb etadi.
Xullas, marketing faoliyatini amalga oshirish jarayonida va sayohatgohlarni
boshqarishda ularning yuqorida qayd qilingan xususiyatlarini e’tiborga olish,
milliy va mahalliy turistik hududlar nufuzini oshirishda yuqori samara berishiga
va O’zbekistonda xalqaro turistik oqimlarning son jihatdan ko’payishiga
ishonchimiz komil.
3.2. MARKAZIY FARG’ONA ChO’LLARIDA ANTROPOGEN OMIL
TA’SIRIDA SODIR BO’LAYoTGAN LANDShAFT-EKOLOGIK
O’ZGARIShLARInson xo’jalik faoliyati ta’sirida antropogen landshaftlarda
salbiy o’zgarishlarning sodir bo’lishi XX asrning so’nggi o’n
yilliklari va XX1 asr boshlarida ham muntazam kuzatib kelinmoqda.
Bu jarayonlar ayniqsa sug’orib dehqonchilik qilinadigan
agrolandshaftlarda suvdan oqilona foydalanmaslik oqibatida
madaniy tuproqlarning qaytadan sho’rlanishi, botqoqlanishi,
irrigasion yeroziyaning faollashuvi kabilarda yaqqol ko’zga
tashlanmoqda. Bunday hodisalarni Markaziy Farg’ona cho’llarida
barpo etilgan voha landshaftlari va o’zlashtirilgan hududlarida ham
kuzatish mumkin. Bundan ko’rinib turibdiki antropogen
landshaftlarni tadqiq etish, kartalashtirish va tasniflash bilan birga
ularning landshaft-ekologik holatini optimallashtirish masalasi ham
alohida e’tiborga molikdir.
18](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_18.png)
![Markaziy Farg’ona cho’llarida barpo etilgan voha landshaftlari
asosan vodiyning cho’lga tutash tekisliklarida, kichik va yirik
konussimon yoyilmalarida tarkib topgan. Yoyilmalar esa vodiyning
turli xil tabiiy va iqlim sharoitiga ega. Cho’llarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olmay yerlarni
o’zlashtirilishi natijasida katta maydonlarda tuproq yuvilishi, yeroziya
hodisalarining turli ko’rinishlari, yer osti suvlari sathining ko’tarilishi natijasida
sho’rtob va sho’rxoklanish kabi jarayonlar kuzatiladi. Buning oqibatida ko’plab
buzilgan landshaftlar vujudga keldi. Binobarin, cho’llarni o’zlashtirish va
ulardan foydalanish borasida yer va suvdan foydalanishda ilm-fan, texnikaning
eng so’nggi yutuqlariga hamda inson xo’jalik faoliyatining ijobiy ta’siriga tayanish
lozim.
Markaziy Farg’ona cho’llari tabiatiga antropogen ta’sirning kuchliligidan
madaniy landshaftlarni vujudga kelishi bilan birga landshaft-ekologik
muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bu noxush ekologik muammolar
cho’llarning mikroiqlimi, yer usti va yer osti suvlari, tuproq, o’simlik va hayvonot
dunyosiga xos bo’lib, bu tabiiy komponentlarning o’zaro ta’siri va landshaftlarga
ta’siri demakdir. Antropogen omillar natijasida tabiatning bir yoki ikki
komponentini o’zgartirish bilan barcha komponentlarga ham ta’sir etib, uning
tadrijiy holati, vazifasi va muvozanatini buzilishiga sabab bo’ladi. Natijada cho’l
landshaftlarida salbiy ekologik jarayonlar vujudga kelishi mumkin, bu esa o’z
navbatida tuproq yeroziyasini kuchayishiga, mikroiqlimni o’zgarishiga, chuchuk
suv resurslarini kamayib, tabiiy o’simlik va hayvon turlarini yo’qolib borishiga
olib keladi .
O’zlashtirilgan cho’l hududlarida dexqonchilik madaniyatiga amal qilmay
ish olib borilishi natijasida o’rmon va bog’larning mol boqiladigan o’tloqlarning
yo’qolib borishi, keng ko’lamdagi sho’rlangan maydonlarining vujudga kelishi va
tuproq yeroziyasiga (yemirilishiga) sabab bo’ladi. Shu bois yeroziyaning turli
ko’rinishlarini oldini olish maqsadida, cho’llarning o’zlashtirilgan hududlariga turli
daraxt va o’simliklarni o’tqazish ishlari yo’lga qo’yilgan.
19](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_19.png)
![Markaziy Farg’ona cho’llari vodiyda keng ko’lamga ega bo’lgan landshaft
tiplaridan hisoblanadi. A.Abdulqosimov (2005) ning ma’lumotlariga ko’ra
landshaft-tipologik komplekslari ichida eol qumliklari 521 kv.km. yoki vodiyning
tekislik qismini 1,6 % ini egallagan bo’lsa, sho’rxok cho’llar 1254 kv.km. yoki 4,4
% maydonni ishg’ol etgan. Lekin bu landshaft tiplarining kuchli antropogen
tazyiqqa uchraganligi quyidagi bir qator noxush ekologik muammolarni
keskinlashuviga sabab bo’lmoqda:
sizot suvlar sathi va mineral tarkibining o’zgarib borishi;
ikkilamchi sho’rlanishlarning paydo bo’lishi va sho’rlashgan yerlar
ko’lamining kengayib borishi;
kimyoviy va mineral o’g’itlarni me’yoridan ortiqcha qo’llanilishi
oqibatida suv, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosining zararlanishi hamda
qishloq xo’jalik ekinlari, aholi orasida turli kasallliklarni kelib chiqishi;
tabiiy o’simlik va hayvonot dunyosining deyarli o’zgarishga uchraganligi
va ayrim turlarni yo’qolib ketayotganligi;
barpo etilgan sanoat korxonalarining nomuvofiq joylashtirilishi oqibatida
ularning zararli chiqindilari tomonidan atrof-muhitning ifloslanishi kabilar.
Hozirgi kunda Markaziy Farg’ona cho’llarida amalga oshirilishi lozim
bo’lgan eng ustivor vazifalarga quyidagilar kiradi:
sug’orish tizimlari va inshootlarini qayta rekonstruksiya qilish;
o’zlashtirilgan yerlardan samarali foydalanish, tabiiy va iqtisodiy geografik
omillarni hisobga olgan holda qishloq xo’jalik ekinlarini landshaft tiplariga
moslashtirib joylashtirish;
buzilgan antropogen landshaftlarni rekultivasiya qilish va ularning
geoekologik muvozanatini tiklash;
Markaziy Farg’ona cho’l landshaftlarini kompleks o’rganish va shu
asosda ulardan samarali foydalanish va muhofaza qilishning geografik asoslarini
ishlab chiqish.
Yer sharining deyarli barcha mamlakatlarida, jumladan respublikamizda
ham tan olingan va amalga oshirilayotgan barqaror rivojlanish konsepsiyasi tabiat,
20](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_20.png)
![iqtisodiyot va ijtimoiy sohalarning teng huquqliligiga asoslanadi. Barcha
hududlarda, jumladan Markaziy Farg’ona cho’llarida ham tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish, ularni yaxshilash, muhofaza qilish, mavjud ekologik
muammolarning yechimini topish, barqaror rivojlanishning asosi hisoblanadi. Shu
munosabat bilan tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilishni strategik
rejalashtirish
3.3. JANUBI-G’ARBIY QIZILQUM YaYLOVLARIDA O’SADIGAN
OZIQABOB O’SIMLIKLARNING BIOEKOLOGIK TASNIFI
Qizilqum hududining yaylovlari ob-havosi keskin kontinentalligi bilan
xarakterlanadi. O’rtacha yillik yog’in miqdori 105-160 millimetrni tashkil etadi va
yog’ingarchilikning asosiy qismi qish-bahor mavsumiga to’g’ri keladi.
L.S.Gayevskaya, N.Salmanov (1995) ma’lumotlariga ko’ra umumiy
yog’ingarchilik miqdorining 45-50 foizi bahor, 35-40 foizi qish, qolgan 10-20
foizi esa kuz va yoz fasllarida sodir bo’ladi.
Ob-havo harorati yil mavsumlariga qarab keskin o’zgaruvchanlikka ega.
Meteorologik stansiyalar ma’lumotlariga ko’ra o’rtacha yillik havo harorati +13
+17 0
S ni, yoz davridagi harorat +45 0
+47 0
S ni, qish davridagi mutloq minimal
harorat esa –25 –30 0
S ni, havoning o’rtacha nisbiy namligi 45-55 foizni, iyul oyida
esa bu ko’rsatgich 13-18 foizgacha pasayadi.
Mazkur hudud iqlimining xususiyatlaridan biri tez-tez esib turadigan,
aksariyat holatlarda esa kuchli, shamollardir. Uning tezligi sekundiga 20-25
metrgacha yetadi. Bu esa tuproq va o’simlik qoplamiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Shamol aksariyat hollarda shimoldan, shimoli-g’arbdan va sharqdan esadi. Yoz
oylarida issiq shamol “garmsel” esib, havoning nisbiy namligi keskin pasayadi.
Yaylovlarda o’sadigan o’simliklar qoplamiga iqlim omillari kuchli ta’sir
ko’rsatadi va odatda buta-o’tchil o’simliklarning vakillari yetakchilik qiladi.
O’simliklarning o’rtacha yillik hosildorligi ob-havo sharoitiga, ya’ni ko’proq
namlikka bog’lik holda 2,0-4,0 s/ga atrofida bo’ladi.
21](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_21.png)
![Cho’l yaylovlarini asosan efemerli-butali hamda juzg’un-saksovul
assosiasiyali guruhlari tashkil etadi. Janubi-G’arbiy Qizilqum cho’l yaylovlarida
asosan quyidagi guruhlarga mansub o’simliklar tarxalgan:
Efemerlar va efemeroidlar. O’zlarining vegetasiya (o’sish) davrini yerta
bahorda boshlab, to’liq rivojlanish siklini aprel-may oylarida tugatadi. Bu turga
mansub o’simliklar qo’ylar uchun bahor mavsumida turli vitaminlar va oqsillarga
(karotin ko’rinishida) boy ko’k ozuqa, yoz oylarida esa quruq ozuqa sifatida
ahamiyatli.
O’tchil o’simliklar . Bular ildiz tizimi yaxshi rivojlangan o’simliklar bo’lib,
yerning chuqurroq qatlamlaridagi suvlardan foydalanishga moslashgan. Ular
qo’ylar uchun qimmatli va to’yimli ozuqa hisoblanadi.
Buta va yarim buta o’simliklar. Ildiz tizimi kuchli, barglari esa kuchsiz
rivojlangan o’simliklar bo’lib, tuproqning chuqur qatlamlaridagi suvlardan
foydalanishga moslashgan (saksovul, juzg’un, shuvoq va boshxalar). Bular mayda
tuyoqli chorva uchun kuz va qish oylarida to’yimli ozuqa hisoblanadi.
Sho’radosh o’simliklar. Ildiz tizimi kuchsiz, barglari esa kuchli
rivojlangan, tarkibida ko’p miqdorda tuz saqlovchi o’simliklar bo’lib, kuz va qish
oylarida qo’y-echkilar uchun yaxshi ozuqa hisoblanadi.
Efemer va efemeroidlar
Rang (qorabosh-Poabulbosa)- efemeroid, bahor paytida qo’ylar uchun
asosiy ozuqa. O’zining vegetasiyasini yerta bahorda, qulay sharoitda esa, kuzda
ham o’sishni boshlab, aprel-may oylarida tugatadi. Namgarchilik yuqori bo’lganda
uning hosildorligi 1 gektardan quruq massa hisobida 3-4 sentnergacha yetadi.
Vegetasiya davrida yuqori to’yimlilik ko’rsatkichlariga ega. Gullash davrida bu
o’simlik 19,0 foizgacha protein saqlaydi. O’simlikning 100 kg quruq massasida
vegetasiya oxirida 90-95 ozuqa birligi, 8,0-8,5 kg xazmlanuvchi protein, yozda esa
51,7 ozuqa birligi va 2,6 kg xazmlanuvchi protein saqlanadi.
Iloq (Carexpa’ustulis)- efemeroid o’simlik, qumli tuproqlarda yaxshi o’sib
rivojlanadi va balandligi 10-20 sm gacha yetadi. Vegetesiya davri fevral oyining
22](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_22.png)
![oxirlarida boshlanib, may oyida tugaydi. Gullash davrida 100 kg quruq massasida
94 ozuqa birligi, 10 kg xazmlanuvchi protein saqlaydi. Bu ko’rsatkichlar yoz
oylarida 60 kg ozuqa birligi va 2,0-3,3 kg proteinga teng. Tarkibida ko’p miqdorda
S vitamini (24,mg\kg) va karotin (100 kg\mg) saqlaydi.
Qo’ng’irbosh (Poabulbosa). Efemeroid o’simlik bo’lib, g’alladoshlar
oilasiga mansub. Vegetasiya davri yerta bahorda boshlanib, may oyida tugaydi. Bu
davrda 100 kg quruq massasida 80-90 ozuqa birligi va 7-8 kg protein saqlasa, yoz
oylarida bu ko’rsatkichlar 50 ozuqa birligi va 2-3 kg proteinga teng.
Yaltirbosh (Bromustectorum). Bir yillik, g’alladoshlar oilasiga mansub.
Vegetasiya davri asosan fevral oyining o’rtalari va aprel-may oylariga to’g’ri
keladi, qulay sharoitda kuzda ham ko’karadi. Bahor paytida qo’ylar uchun
vitaminlarga boy, to’yimli ozuqa hisoblanib, gullash davrida 100 kg quruq
massasida 92,3 ozuqa birligi va 5,4 kg xazmlanuvchi protein saqlab, o’simlik
qurigandan keyin uning to’yimlilik qimmati ikki baravar kamayadi.
Arpag’on (Yeremopyrumbuonapartis). Efemer, g’alladoshlar oilasiga
mansub o’simlik. Vegetasiya kuzda yoki yerta bahorda boshlanib, aprel oyining
oxirida tugaydi. Ma’lumotlarga ko’ra arpag’on to’yimliligi bo’yicha dukkakli
o’simliklardan qolishmaydi. Gullash davrida bu o’simlikni tarkibida 15,5-18%,
quruq holatda 9,3-9,9% protein, 100 kg quruq massasida 6,2-1,0 kg xazmlanuvchi
protein, 56,4-84,2 ozuqa birligini saqlaydi. Qo’ylar tomonidan yaxshi iste’mol
qilinadi.
Oq chitir (malkolmiya, Malcolmiaturkestanica). Butgullilar oilasiga
mansub bir yillik o’simlik. Yukori to’yimlilikka ega. Gullash davrida 100 kg quruq
massasida 96,2 ozuqa birligi va 15 kg xazmlanuvchi protein, 28,1 mg karotin
saqlaydi. Barcha davrlarda qo’ylar tomonidan yaxshi iste’mol qilinib, semirtiruvchi
ozuqa o’simligi hisoblanadi.
No’xatak (astragal, Astragalusfilicaulic) – barcha turlari efemer o’simliklar
qatoriga kiritiladi. Cho’l sharoitida boshqa o’simliklar bilan aralash holda o’sadi.
No’xatak vitaminli ozuqa o’simligi hisoblanib, vegetesiya davrida 100 kg quruq
23](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_23.png)
![massasida 54,9 mg karotin, 10-14 kg xazmlanuvchi protein, 25% kletchatka
saqlaydi.
Dag’al poyali o’simliklar
Karrak (Cousiniaresinosa). Murakkabgullilar oilasiga mansub yirik, tikanli
o’simlik bo’lib, balandligi 75 sm gacha yetadi. Vegetasiya yerta bahorda boshlanib,
yozning boshlarida tugaydi. Qo’ylar tomonidan xashak ko’rinishida maydalangan
holda yaxshi yeyiladi. Shonalash davrida uning tarkibida 9% protein, 44%
kletchatka, gullash davrida esa 8% protein, 64% kletchatka saqlanadi.
Yantok (AlchagiPseudoalchagi). Dukkaklilar oilasiga mansub ko’p yillik
o’simlik. Bu o’simlik o’sish davrini aprel oyida boshlaydi, oktyabr oyida pishadi.
Shonalash davrida yantok tarkibida protein miqdori 14,8 foizni, gullash davrida
11,6 mevalashda 10 foizni, quruq holatida 9,1 foizni tashkil etadi. Qo’ylar va
tuyalar tomonidan qish davrida yaxshi iste’mol qilinadi.
Sho’radosh o’simliklar
Baliqko’z (Klemocopteralanata). Sho’r yerlarda o’sadigan bir yillik
o’simlik. Gullash va mevalash davrlarida 100 g quruq massasida 4,09 mg karotin,
50,7% mineral tuzlar saqlanadi. Tuzlar miqdori qishda 2 baravar kamayadi. Qish
davrida 18,46% xom protein bo’lib, uning miqdori qish paytida 6-10% ni tashkil
etadi. Baliqko’z kuzda va qishning boshida, ayniqsa qochirish davrida qo’ylar
uchun qimmatli ozuqa hisoblanadi.
Donasho’r (Gamant’us). Bu o’simlikni o’sish va r ivojlanishi mart oyidan
boshlanadi, may oyining oxirida esa gullaydi, kuzda mevalari pishib, oktyabrning
oxirida quriydi.
Gullash va mevalash davrida tarkibida ko’p miqdorda (44% gacha) mineral
tuzlar va kam miqdorda (24% gacha) kletchatka uchrab, qurigan paytda tuzlar
miqdori 15,5 % gacha kamayib, kletchatka mikdori 30% ga yetadi. Protein miqdori
vegetasiya davriga bog’liq holda 16,4 foizdan 5,0 foizgacha o’zgarib turadi, 100 kg
mutloq quruq ozuqa massasida 3,5 kg xazmlanuvchi protein, 34 ozuqa birligini
saqlaydi.
24](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_24.png)
![Kuz-qish davrida va asosan qochirish davrida qo’ylar uchun to’yimli,
semirtiruvchi ozuqa hisoblanadi.
Shuningdek, Janubi-G’arbiy Qizilqum yaylovlarida efemerli-butali hamda
juzg’un-saksovul assosiasiyasi guruxli o’simliklar o’sib yaxshi rivojlanadi va
ulardan chorva mollarini boqishda keng ko’lamda foydalanish mumkin. Yuqorida
qayd qilingan ozuqabop o’simliklardan samarali foydalanish va ularni ko’paytirish
hamda muhofaza qilish viloyatda mavjud bo’lgan yaylovlar mahsuldorligini
oshirishga imkon beradi va bu esa qarako’lchilikni rivojlantirishning istiqbolli
yo’llaridan biri hisoblanadi.
3.3.1. QANDIM VA DENGIZKO’L MAVZELARIDAGI NODIR
O’SIMLIKLARNING MUHOFAZASIGA DOIR MULOHAZALAR.
Cho’l ekosistemasining har bir joyda o’ziga xos o’simliklar olami hayvonot
dunyosi tarxalgan bo’lib, ular ayni joy muhitda uzoq evolyusiya jarayonida
ekologik moslanishlar natijasidir.
Qandim mavzesi Qorako’l vohasidan g’arbda - cho’l-yaylov zonasida
joylashgan. Bu hududning maydoni asosan barxanli - ko’chma qum va tepa-
qumliklardan iborat bo’lib, bir vaqtlar unda fanerofitlar orasida qandim
turkumining vakillari yetakchilik qilganligi sababli, qandim nomi bilan atalgan.
Biroq keyingi yillarda qandim, cherkez, singren, cho’g’on, qizilcha,
saksovul, patloq, quyonsuyak kabi cho’l ekosistemasidagi daraxt-butalardan
yoqilg’i, chorva mollari uchun yaylov sifatida foydalanish oqibatida ularning
mazkur hududdagi qoplami siyraklashib ketgan.
Ayniqsa, hozirgi kunda Qandim mavzesida neftning katta miqdordagi
zahirasini aniqlash va undan foydalanish bo’yicha olib borilayotgan ishlar cho’l
fitosenozlarining tabiiy holatini buzilishiga sabab bo’lmokda.
Mavzeda fanerofitlardan tashqari 50 dan ortiq ko’p yillik va bir yillik
efemerlar va efemeroidlar: isfarak, uchma, qizg’aldoq, bo’g’im meva, seta, qum
sariqsogoni, ebalak, cho’l olabutasi, chayondum, chitir, momaxaltiroq, yovvoyi
o’sma, no’xotak, cho’l yantog’i, qizil tuyatovon, laylak tumshuq, sassiq kovrak,
25](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_25.png)
![sariq iloncho’p, sariqbosh, kovrak, qarg’a tirnoq, iloq, rang, yaltirbosh, arpagon,
selin kabilar o’sadi.
Qayd qilish joizki, mavzeda tarxalgan cho’l psammofitlarining qariyb
70%dan ziyod turlari endemiklar hisoblanadi. Shu bois ularni muhofaza qilish
chora-tadbirlari amalga oshirilmasa areallari yanada qisqarib borishi aniq.
Xuddi shunday holat Dengizko’l mavzesida ham kuzatilmoqda. Ushbu
hududda neft, gaz zahiralarini qidirish bo’yicha olib borilgan izlanishlar natijasida
ko’l atrofidagi yerlarda katta miqdordagi neft-gaz zahirasi borligi aniqlangan.
Undan foydalanish bo’yicha jadal ishlar olib borilmoqda. Hududning qumli va
ko’l atrofidagi sho’rxok va sho’rlangan tuproqlarda psammofitlar va galofitlar
dominantlik qiladi. Undagi turli hayotiy shaklga mansub o’simlik turlari orasida
endemiklar ko’pchilikni tashkil qiladi.
Ayniqsa, qandim turkumining O’zbekiston «Qizil kitobi»ga kiritilgan 5 ta
turidan 3 tasi; mayin tukli qandim, mattey qandimi, Paleskiy qandimini faqatgina
Dengizko’l atroflaridagina tarxalganligini qayd etish joiz. Mazkur kamyob,
endemik turlarni muhofaza qilish choralari olib borilmasa, ular butunlay yo’qolib
ketishi mumkin.
- Yuqorida qayd qilingan muhofazaga muhtoj turlarni saqlab qolish uchun
kuz mavsumida ularning urug’larini yig’ib ekish;
- Kuz va yerta bahorda esa yosh populyasiyalarini muhofaza qilinadigan
joylarga ko’chirib o’tkazish;
- Ayniqsa o’simliklari nobud bo’lgan gaz va neft quduqlari atrofidagi
yerlarda fitomeliorativ ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq.
Shundagina yer osti boyliklaridan oqilona foydalanish bilan bir qatorda
o’simlik resurslarini ayniqsa, nodir va kamyob turlarni saqlab qolish imkoniyatiga
ega bo’lamiz.
3.4. ATROF-MU H IT MU H OFAZASIDA NODAVLAT VA
NOTIJORATTAShKILOTLARNING O’RNI
26](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_26.png)
![O’zbekiston mustaqillikka yerishgan vaqtdan boshlab, yurtimiz tinchligi,
Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligiga yerishish yulida ijtimoiy-siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar izchil amalga oshirib kelinmokda.
Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodi, mustaqil O’zbekistonning davlat va
jamiyat kurilishi tizimi bosqichma-bosqich rivojlanmokda. Mazkur islohotlar,
kuchli ijtimoiy siyosat natijasida aholining real daromadlari va farovonligi uzluksiz
oshib bormoqda.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko’lamli yangilanish va
o’zgarishlar natijasi o’laroq aholining keng qatlamlari manfaatlarini ifodalovchi
siyosiy partiyalar, nodavlat notijorat tashkilotlar tobora faollashmoqda. Bu o’z
navbatida Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan «Kuchli davlatdan-
kuchli fuqarolik jamiyati sari» konsepsiyasining nechog’lik hayotiy ekanligining
yorqin isbotidir.
Mamlakatimizning taraqqiyot va demokratiya yulidan izchil borishi
O’zbekistonda mavjud bo’lgan boy tabiiy resurslarga tayanadi. Mustaqil
taraqqiyotning ilk kunlaridanoq ulardan oqilona foydalanish va kelgusi avlod
uchun sof atrof tabiiy muhitni asrab avaylash borasida yo’nalishlar belgilandi. Bu
mamlakatimiz aholisining ma’nan boy va sog’lom hayotini ta’minlashdagi asosiy
shart va omillardan biridir.
Ta’kidlash lozimki, xalqimiz boshidan o’tkazgan totalitar, ma’muriy-
buyruqbozlik tizimi atrof-muhitga bepisand munosabatda bo’lish, tabiiy
resurslardan nooqilona foydalanish bilan tavsiflanadi. Ushbu davr o’simlik va
hayvonot dunyosi genofondiga salbiy ta’sir, biologik xilma-xillikning qisqarishi,
katta hajmdagi sanoat va boshqa turdagi chiqindilarning ko’payishi, cho’llanish,
yer va suv resurslari tarkibini buzilishi, Orol dengizi halokati kabi mintaqaviy va
global miqyosda yechilishi zarur bo’lgan ekologik muammolarni meros qilib
qoldirdi. Bu kabi muammolar inson hamda uning manfaatlari himoyasi, birinchi
navbatda, sog’lom va musaffo atrof-muhitga ega bo’lish huquqini ta’minlash,
amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning o’zagini tashkil etgan, O’zbekiston
27](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_27.png)
![uchun zarur bo’lgan atrof tabiiy muhitni asrab avaylashni va uni
sog’lomlashtirishni yanada dolzarb qilib qo’ydi.
Mustaqillik yillarida yurtimizda ekologik muammolarni bartaraf etish va
ularning salbiy oqibatlarini oldini olish borasida muayyan tajriba orttirildi. Ammo
sohadagi vazifalarning miqyosi va ko’lami mamlakatimiz hamda mintaqada
ekologik holatni sog’lomlashtirish muammolarini kompleks hal etishda davlat
tashkilotlari, jamoat birlashmalari, fuqarolik jamiyati institutlari va fuqarolarning
sa’y harakatlarini birlashtirishni talab qiladi. Zero, sog’lom atrof-muhit muhofazasi
davlatning, jamiyatning va har bir fuqaroning vazifasi bo’lmog’i lozim.
Shu munosabat bilan 2008 yil 2 avgustda mamlakatimiz ekolog olimlari, shu
yo’nalishda ish olib borayotgan nodavlat notijorat tashkilotlari va faol
jamoatchilikning tashabbusi asosida O’zbekiston ekologik harakatining tuzilganligi
bugungi davrning dolzarb talabi hisoblanadi. Ekoharakat siyosiy, iqtisodiy va
ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida ekologiyaga yo’naltirilgan
yondoshuv, atrof-muhit va inson salomatligi haqidagi g’oyalarni qo’llab
quvvatlovchi hamda ularni amalga oshirish istagida bo’lgan mamlakatimiz
fuqarolarini birlashtirishga yo’naltirilgan.
Ekoharakat O’zbekiston fuqarolarining hozirgi va kelgusi avlodining qulay
atrof-muhit sharoitida yashash, aholi salomatligini yaxshilash, barcha tabiiy
resurslarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish huquqlarini hamda
ularga so’zsiz rioya etilishini ta’minlashga qaratilgan, yangilanish jarayonlarini
yanada chuqurlashtirishda jamiyatning bor kuch va salohiyatini safarbar qilishga
intiladi.
Shu o’rinda ta’kidlash joizki, Ekoharakatning tashkil etilganligi
mamlakatimizda ekologik jamoat birlashmalari rivojlanishining yangi bosqichini
boshlab berdi. Endilikda yurtimizda faoliyat yuritayotgan ekologik jamoat
birlashmalari Ekoharakat timsolida atrof muhit va inson salomatligi muhofazasi
bo’yicha barcha harakatlarni birlashtirish hamda safarbar etish imkoniyatiga ega
bo’ldilar.
28](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_28.png)
![Bu boradagi jamoatchilik say’-harakatlarining davlatimiz tomonidan faol
qo’llab-quvvatlayotganligi, jumladan, saylov qonunchiligiga muvofiq
Ekoharakatga O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining o’n
besh nafar deputatini saylash vakolatining berilganligi Ekoharakat zimmasiga katta
mas’uliyat yuklash barobarida atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik muhitni
yaxshilash, aholi salomatligi uchun kurashda keng imkoniyatlarni yaratmoqda.
O’zbekiston ekologik harakati Buxoro viloyati bo’linmasi ham o’z atrofiga
mutaxassis va olimlarni uyushtirgan holda atrof-muhit muhofazasi borasida
izchillik bilan faoliyat olib bormoqda.
Viloyatimizda Xalqaro «Suv», «Yer», «Biologik xilma-xillikni saqlash»,
«Cho’llanishga qarshi kurash», «Umumjahon atrof-muhitni muhofaza qilish»
kunlariga hamda «Barkamol avlod» yili dasturi asosida o’tkazilgan ekologik
tadbirlar atrof-muhit muhofazasida o’zining ijobiy samarasini berib kelmoqda.
Chunki qator yillar davomida atrof-muhit muhofazasi bilan uzluksiz shug’ullanib
kelayotgan boy tajribaga ega bo’lgan, taniqli ustoz olimlarimizdan I.K.Nazarov,
S.B.Bo’riyev, U.T.Tojiyev, S.B.Baqoyevlarning ekologik tadbirlarda faol ishtirok
etishlari, qizikarli, mazmunli ma’ruzalar bahs-munozalarga sabab bo’lib atrof-
muhit muhofazasi yechimlarida ijobiy natijalar bermoqda.
O’ylaymizki, «Barkamol avlod» yili munosabati bilan tashkil etilgan ilmiy-
amaliy konferensiyalar, seminarlar, davra suhbatlari albatta yoshlarimizda ekologik
ong, ekologik madaniyatni yuksaltirishda dasturiamal bo’lib xizmat qiladi.
3.5. ChO’L ZONASIDA ShAHARLAR ShAKLLANIShI VA
RIVOJLANIShINING AYRIM XUSUSIYaTLARI
Cho’l zonasi o’ziga xos tabiiy kompleks bo’lib, Yer sharining mo’tadil,
subtropik va tropik iqlim mintaxalaridagi o’ta qurg’oqchil kontinental iqlimli
hududlardan iborat. Cho’llarning paydo bo’lishi va rivojlanishi sayyoramiz
geografik qobig’ining zonalligi bilan bog’liqligi aniqlangan. Zonallik esa, yer
yuzida issiqlik va namlikning bir me’yorda taqsimlanmaganligini mahsulidir.
Ayrim olimlar yuqoridagilar bilan birga orografik to’siqlar, subtropik kengliklarda
yil davomida yuqori atmosfera bosimini hukmronligi, sovuq dengiz oqimlarining
29](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_29.png)
![materik sohillariga ta’siri kabi omillar ham cho’llarni shakllanishida yetakchi o’rin
tutadi, deb hisoblaydilar (Abdulqosimov A.A., 2007). Iqlimiy ma’lumotlarga
ko’ra, hozir cho’l va chalacho’llar 4,7 mlrd. ga ni egallaydi. Quruqlikni qariyb 1/3
qismini ishg’ol etgan bunday joylarda dunyo aholisining 15 foizi yashaydi
(Volskiy V.V. va b., 2001).
O’rta Osiyo hududida cho’llarni shakllanishi alp burmalanishiga borib
taxaladi. Kaynazoy yerasining neogen davrida sodir bo’lgan alp burmalanishi
natijasida o’lka janubidagi Pomir, Hindiqush, Paropamiz, Safedko’h, Bandi
Turkiston, Kopetdog’ tog’lari ko’tarilgan. Mazkur tog’lar Hind okeanidan
keladigan iliq va sernam havo massalarini to’sib, mintaqada arid zonani hosil
bo’lishiga hissa qo’shgan.
Cho’lshunos olimlar A.G.Babayev va Z.G.Freykin (1977) fikricha, cho’l
deganda– juda quruq va jazirama iqlimli, nihoyatda kam yog’inli va nisbatan
siyrak o’simlik qoplamiga ega bo’lgan tabiiy hududlar tushuniladi. Bunday
joylarda atmosfera yog’inlarining kamligi (250 mm gacha) va ularni yil fasllari
bo’yicha notekis taqsimlanganligi xos, shuningdek, tushadigan yog’inlarga ko’ra
bug’lanish bir necha marta yuqori. Cho’llarda doimiy oqar suvlar shakllanmaydi.
Ana shunday iqlimiy xususiyatlarga ega tabiat zonasi O’rta Osiyoning katta
qismini ishg’ol etgan. U g’arbda Kaspiy dengizi qirg’oqlaridan sharq va janubi-
sharqda Jung’oriya Olatovi, Tyanshan va Pomir-Oloy tog’ tizimlarigacha,
shimolda taxminan 48 0
sh.k. dan janubda Kopetdog’ va Paropamiz tog’
oldilarigacha cho’zilgan. Cho’l va chalacho’llar o’lkaning 65,3 foizini egallab,
ularning maydoni qariyb 211 mln gektarga yetadi (Petrov M.P., 1964).
Ma’lumki, O’zbekiston hududining 70 foizini cho’l va chala cho’lli hududlar
egallaydi. Ushbu holat istiqbolda cho’llarga bo’lgan munosabatning
yaxshilanishini va ularni o’rganishning muhimligini taqozo etadi. Agar okean
bo’yidagi mamlakatlarining kelajak taraqqiyoti bevosita okeanlar bilan vobasta
bo’lsa, cho’l zonasida joylashgan mintaxalarda cho’llarni o’zlashtirish bilan
bog’liq. Shu jihatdan olib qaraganda, quruqlikning ichki qismida o’rnashgan
davlatlar, jumladan, O’zbekiston uchun cho’llarni tadqiq etish o’ta muhim.
30](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_30.png)
![Chunki, cho’l zonasi respublika kelajagining “qo’rig’i”, o’zlashtirish, kengayish
maydoni hisoblanadi.
O’rta Osiyo cho’llarida XX asrning 20-30 yillarida kompleks tadqiqotlar
olib borgan yirik olimlar D.N.Kashkarov va Ye.P.Korovinlar cho’llarni o’ziga xos
tabiat kompleksi sifatida tushinib, ularni o’rganishda kompleks yondashuv
zarurligini qayd qilgan, ya’ni cho’llarni o’rganishda tabiiy geografik sharoitni va
bu sharoitning cho’ldagi hayot faoliyatiga ta’sirini o’rganish lozimligini
ta’kidlagan (Raximbekov R.U., 1970).
Darhaqiqat, har qanday tabiiy sharoit undagi iqlim, suv, tuproq, o’simlik va
hayvonot dunyosining shakllanishida muhim o’rin tutadi. Shu bilan birga tabiiy
sharoit insonlar va ularning turmush tarziga, joyning xo’jalik tarmoqlari (sanoat,
qishloq xo’jaligi, transport), manzilgohlarni tashqi manzarasini
(ko’kalamzorlashtirish va obodonlashtirishni) yaxshilashda ham munosib o’rini
bor. Chunonchi, ishlab chiqarish kuchlarini joylanishi va rivojlanishida tabiiy
muhitni ahamiyati beqiyos. Arid hududlarda “iqtisodiy landshaft” notekis, ya’ni
vohalarda zich, cho’llarda esa siyrak joylashuv xosdir. Masalan, O’zbekiston
iqtisodiy kartasiga nazar solsak, Xorazm, Buxoro, Navoiy, Qashqadaryo, Jizzax
vohalarida ishlab chiqarish kuchlari zich, Ustyurt, Qizilqum, Mirzacho’l, Qarnob,
Markaziy Farg’ona, Malikcho’l, Qarshi cho’li kabi mintaxalarda esa ular siyrak
joylashgan.
Aholi joylashuvida ham katta tafovutlar bor. Agar , aholi yashashi uchun
qulay bo’lgan vohalarda aholi zichligi yuqori bo’lsa, cho’l-yaylov hududlarda
aksincha, past. Masalan, Buxoro viloyatida aholining o’rtacha zichligi 39,4 kishi
bo’lgani holda, u vohalarda 337,6 kishini, cho’llarda esa atigi bir kishiga teng.
Cho’l zonasida aholi manzilgohlarining shakllanishi ham o’ziga xos. Garchi
noqulay tabiiy sharoitga ega bo’lsada, arid o’lkalar xususan, Misr, Arabiston,
Mesapotamiya, O’rta Osiyo kabi hududlar insoniyat tarixida muhim o’rin tutadi.
Ayniqsa bu yerdagi Makka, Madina, Bog’dod, Qohira, Buxoro shaharlari
insoniyatning bir necha ming yillik tarixini o’z ichiga olgan.
31](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_31.png)
![Shu bilan birga shaharlar cho’l zonasining o’ziga xos iqtisodiy, ijtimoiy,
madaniy, ilmiy markazlari, tarixiy poydevor, qadriyatlar o’chog’i bo’lib xizmat
qiladi. Ularning rivojlanishida xalqaro savdo karvonlari, jumladan Buyuk Ipak
yo’li ham ijobiy ta’sir qilgan. Bunday sharoitga ega shaharlarda qurilishlar,
infratuzilma, ko’kalamzorlashtirish, obodonlashtirish ishlarini olib borishda tabiiy
muhitni hisobga olish, ya’ni Yu.G.Saushkin ta’biri bilan aytganda cho’l bilan
uyg’un rivojlanishga e’tibor berish kerak (1980). Yoki V.B.Sochava (1978)
ta’kidlaganidek, tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi munosabatda ijodiy hamkorlik
(sotvorchestvo) bo’lmog’i lozim. Afsuski sobiq Ittifoq davrida shaharlar
rivojlanishida mintaqaning cho’llik xususiyatlariga yetarlicha e’tibor berilmadi.
Buning oqibatida shaharlarda turli ijtimoiy – iqtisodiy muammolar kelib chiqdi.
Cho’lshunos olim I.Q.Nazarov, cho’lni o’zlashtirilganlik darajasiga ko’ra
ikkiga – cho’l-voha hamda cho’l-yaylov qismlariga ajratadi (2002). Vohalar juda
katta iqtisodiy, ijtimoiy va demografik salohiyatga ega bo’lib, cho’llarning
“yuragi” hisoblanadi. Garchi ular keng ko’lamdagi maydonlarni egallamasada,
mamlakat cho’l zonasi shaharlar to’rining 95 foizdan ortig’ini o’zlarida
mujassamlantirgan. Ayrim viloyatlarda, masalan, Xorazm va Sirdaryoda bu raqam
100 foizga teng.
Cho’l-yaylov hududlarda esa shaharlar to’ri juda siyrak. Cho’llarni
ekstremal iqlimi aholi manzilgohlarining vujudga kelishi va rivojlanishiga
to’sqinlik qiladi. Bunday joylarda shaharlar asosan tabiiy resurslarni qazib olish va
qayta ishlash asosida shakllanadi. Arid hududlardagi shaharlar soni jihatidan
Qoraxalpog’iston Respublikasi mamlakatimizda yetakchi hisoblanadi. Uning 90
foizini egallagan cho’l joylarida shaharlar to’rining 1/5 qismi joylashgan.
Shuningdek, Navoiy va Buxoro viloyatlarining cho’l-yaylov zonasida ham
shaharlar soni nisbatan ko’p. O’zbekiston cho’l-yaylov hududidagi aholi soniga
ko’ra eng katta shahar – Zarafshondir. Respublika rangli metallurgiyasining asosiy
markazlaridan biri hisoblangan ushbu shaharda 60,4 ming kishi yashaydi
(01.01.2009 y). Qolgan barcha manzilgohlar kichik shaharlar (aholisi 20 ming
32](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_32.png)
![gacha) sirasiga kiradi. Ularning istiqboli shu yerdagi mineral resurs zahirasiga
bog’liq.
Ta’kidlash joizki, keyingi yillarda cho’l-yaylov landshaftlariga ta’sir etuvchi
antropogen yuk yildan-yilga ortib bormoqda. Agar bir necha ming yillar davomida
cho’llardan asosan chorvachilik maqsadlarida foydalanilgan bo’lsa, XX asrning
ikkinchi yarmidan e’tiboran neft-gaz va rangli metal konlarining ochilishi bilan
cho’llarni “antropogenlashuvi” jadallashdi. Hozirgi kunda cho’l-yaylov zonasi
landshaftlarining moddiy va nomoddiy resurslaridan 37 tarmoq sohalarida
foydalanilmoqda (Toshov X.R., 2008).
Ayni paytda cho’l resurslaridan nafaqat sanoat yoki qishloq xo’jaligida,
balki turizm, rekreasiya va salomatlikni tiklash kabi nomoddiy sohalarda ham
yanada kengroq foydalanish choralari ko’rilmoqda. Hammaga ayonki, tog’ zonasi
o’zining toza havosi, shifobaxsh suvi va dorivor o’simliklari bilan mashhur. Shu
o’rinda cho’llarning ham iqlim sharoitining aholi salomatligini tiklashda muhim
o’rin tutishini unutmaslik lozim. Cho’llarda ham xuddi Turkmanistonning Bayram-
Ali shahridagi singari dunyo ahamiyatiga ega kurortlarni qurish mumkin. Uzoq
davom etadigan (qariyb besh – olti oy) quruq va jazirama iqlim hamda havo
namligining 15-20 foizdan oshmasligi buyrak kasalliklarini davolashda yaxshi
natija beradi (Leyzerovich Ye.Ye., 1968). Shuningdek, cho’l zonasidagi issiq qum,
shifobaxsh loy, tuzli balchiq, minerallashgan quduq va sho’r ko’llar atrofida ham
salomatlikni tiklash muassasalarini tashkil qilish mumkin. Mazkur maskanlarda
ko’proq suyak kasalliklarini, shuningdek, radikulit, brusellyoz va asab tizimi bilan
bog’liq ba’zi kasalliklarni ham davolasa bo’ladi. Buxoro viloyatida bunday tipdagi
sanatoriylar allaqachon shakllangan Buxoro shahri (Sitorai Moxi Xossa) va uning
yaqinida (Yurunbolo) mineral suv, Olot tumanida sho’r suv va issiq qum
yordamida davolash yo’lga qo’yilgan. Kelajakda shu xildagi davolash
muassasalarini ko’paytirish choralarini ko’rish zarur.
Ma’lumki, yangi tabiiy boyliklarni qidirib topish va ulardan iqtisodiyot
tarmoqlarida foydalanish shaharlar to’rining kelajak taraqqiyotini belgilovchi
asosiy omil hisoblanadi. Cho’llarda ayniqsa, neft, gaz, rangli metallar, kimyo
33](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_33.png)
![sanoati xom ashyosi, qurilish materiallarining katta zahiralari mavjud. Bu esa
istiqbolda cho’llar mamlakat iqtisodiyotida muhim o’rin tutishidan darak beradi.
Mintaxalar iqtisodiyotining yuksalishi esa, eng avvalo shaharlar orxali amalga
oshiriladi.
Xullas, cho’l zonasidagi shaharlar shakllanishi va rivojlanishining quyidagi
xususiyatlarini ajratib ko’rsatish mumkin:
- aholi punktlari, shu jumladan shaharlar joylashuvida keskin farqlanish
(kontrastlik) kuchli. Ekstensiv hududlarda shaharlar notekis, siyrak holda, kichik
shaharlar tarzida shakllansa, ayni paytda uncha katta maydonlarni egalla ma ydigan
intensiv dehqonchilik rayonlarida esa ular tig’iz joylashgan bo’lib, murakkab
hududiy tuzilmalarni hosil qilgan;
- shaharlarning funksional tiplari rivojlanmagan. Sanoati tor ixtisoslashuvga
ega bo’lib, asosan agroindustrial yo’nalishga ega;
- cho’l mintaqasi tabiiy sharoitidan kelib chiqqan holda, shahar atrofi qishloq
xo’jaligi yaxshi rivojlanmagan;
- shaharlar va boshqa aholi manzilgohlari arxitekturasi, ularning tashqi
qiyofasi, joyning iqlim sharoitiga muvofiq (cho’zinchoq yoki nuqtasimon) holda
vujudga keladi;
- yaxshi o’zlashtirilgan vodiylar va aholisi zich yashaydigan hududlarga
nisbatan cho’llardagi shaharlarning «yuki», mas’uliyati kuchliroq bo’ladi. Bu
yerdagi shaharlar, ayniqsa tuman markazlari uzoq-uzoqdagi aholi manzilgohlari
uchun ham xizmat qiladi. Chunki, ularda butun tuman uchun xizmat qiladigan –
kasalxona, bozor, kollej va singari muassasalar mavjud. Vodiy va vohalarda esa bu
funksiyani kattaroq qishloqlar ham bajarishi mumkin.
Xullas, O’zbekiston hududining 70 foiz maydoni cho’l va chala cho’llardan
iborat ekanligi va bu yerda mineral xom ashyo resurslarining katta zahirasini
mavjudligi, ushbu mintaqaning yuksak iqtisodiy salohiyatidan dalolat beradi.
Kelajakda bunday hududlarni yuksalishi O’zbekiston iqtisodiyotini yuksaltirishda
muhim ahamiyatga ega.
34](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_34.png)
![3.6. LANDShAFTLARNI TASNIFLASh VA ShAXARLAR BARPO
ETIShDA MADANIY,SUNIY LANDShAFTLAR BARPO ETISh.
Insonning xo’jalikdagi faoliyati ta’sirida landshaftlarning o’zgarishi darajasi,
miqyosi va jadalligi turlicha bo’ladi. Bu bir tomondan landshaftlarning o’ziga xos
bo’lgan tabiiy xususiyatlari bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan insonning
landshaftga ta’sir etishi xarakteri bilan bog’liqdir. Landshaftlarning tabiiy
xususiyatlari, ya’ni o’zini-o’zi boshqarishi va qayta tiklanish xususiyatining kuchli
yoki kuchsizligi, tashqi kuchlar (shu jumladan, inson faoliyati ham) ta’siriga
chidamliligi yoki chidamsizligi turli landshaftlarda har xil bo’ladi. Masalan, inson
landshaftlarga tog’-kon sanoati sharoitida bir xil ta’sir ko’rsatsa, shaxar qurilishi
sharoitida boshqa xil, dexqonchilik, chorvachilik, o’rmon xo’jaligi sharoitlarida
esa yana boshqacharoq ta’sir etadi. Natijada xilma-xil o’zgargan landshaftlar hosil
bo’ladi va ularni tasniflash zaruriyati tug’iladi.
3.6.1. Landshaftlarini o’rganish asosida landshaftlar (fasiyalar,
urochio’yelar, joylar) tasnifi.
.A.Drozdov (1988) O’rta Rossiya balandligi landshaftlarini o’rganish
asosida landshaftlar (fasiyalar, urochio’yelar, joylar) tasnifi quyidagi 5 qoidaga
amal qilingan xolda tuzilishi kerak, deb yozadi.
1. Landshaftlar tasnifi har xil belgilarga asoslanishi mumkin (xo’jalikdagi
ahamiyatiga qarab, genezisi (kelib chiqishi) bo’yicha, o’zini-o’zi boshqara olish
darajasi va x.). Ammo o’simliklar va xayvonot klassifikasiyasiga o’xshash har bir
muayyan landshaftning invarianti hisobga olingan holda tuzilgan asosiy tasnif tarxi
bo’lishi kerak.
2. Asosiy tasnif bir vaqtning o’zida ham antropogen, ham tabiiy
komplekslarni hisobga olib, ularni keskin ajratib qo’ymaslik kerak.
3. Tasnif fasiyalar uchun aloxida, urochio’yelar uchun alohida va boshqa
komplekslar uchun alohida bajarilishi lozim.
4. Fasiya (shuningdek, boshqa tabiiy geografik komplekslar ham) tasnif
qilinganda bo’limlar, sinflar, oilalar, navlar va xillarga bo’linadi. Fasiya xili
o’simlik yoki xaynovot xili kabidir.
35](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_35.png)
![5. Har bir tasnif birligini ajratishda bir vaqtning o’zida ikkita (ham geologo-
geomorfologik, ham bioiqlimiy) belgidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
N.I.Axtirseva (1977) esa landshaftlarning o’zgartirilganligi darajasi hamda
landshaftlarning antropogenlashish jarayonining yo’nalishi xususiyatlari asosida
antropogen landshaftlarning besh turini ajratadi.
1.O’zgartirilgan landshaftlar – bunda landshaftlarning strukturasi, inson
tomonidan kuchli o’zgartirilgan bo’lishiga qaramay, birlamchi tabiiy
landshaftlarning strukturasini eslatadi.
2. Renaturlashgan landshaftlar – turi tabiiy rivojlanish jarayonida
dastlabki landshaftlarning ko’rinishini egallagan avvalgi ichki tabiiy muvozanatiga
qaytgan antropogen landshaftlardan iboratdir.
3. Transformasiya qilingan antropogen landshaftlar – turi, bular sifat
jixatidan yangilangan o’simlik qoplami bilan farqlanadi va turli guruxlarga
bo’linadi. Masalan, xaydab ekin ekilgan dasht yoki kesib yuborilgan o’rmonlar
o’rnida hosil bo’lgan dala landshaftlar guruxi, o’tloq yoki kesib dasht o’rnida hosil
bo’lgan dala landshaftlari guruxi, o’tloq yoki dasht o’rnida barpo etilgan o’rmon
antropogen landshaftlar guruxi v ax.k.
4.Xudditabiiydek (psevdotabiiy) landshaftlar guruxi. Bular inson
ta’sirida hosil bo’lgan, o’z-o’zini boshqarib, barqarorlashib qolgan va tabiiy
landshaftlardan farqlash qiyin bo’lgan antropogen landshaftlar turi.
5. Antropogen landshaftlar, ya’ni yangitgan barpo etilgan landshaftlar.
Bular yana 4 guruxga (karyer-chiqindi uyumlari landashaftlari, seliteb
landshaftlari, qo’rg’onlar landshaftlari, suv landshaftlari) bo’linadi.
L.M.Grave (1977) Qoraqum kanali ta’sirida o’zgargan landshaftlarni
tasniflashda eng asosiy mezonlar sifatida tabiiy yoki antropogen belgilarni (ularni
almashinib kelishini) asos qilib oladi. U o’zgargan landshaftlarni turlarga-
sinflarga-kichik sinflarga bo’ladi.
2- jadval
O’zbekiston Respublikasi mintaxalarining cho’llik jihatlarini ifodalovchi
ba’zi ko’rsatkichlar
36](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_36.png)
![№ Hududlar Aholi
zichligi,
1 kv.
km/kish
i Sug’oriladigan
yerlar, foizda Yaylov va
pichanzorlar, foizda
Umumiy
yer
maydonig
a nisbatan Q/x
foydalanadiga
n yerlarga
nisbatan Umumiy
maydonig
a nisbatan Q/x
yerlarg
a
nisbata
n
1 Qoraxalpog’iston
Respublikasi 9,7 2,8 22,5 9,8 78,9
Viloyatlar:
2 Andijon 581,4 54,6 91,2 4,9 8,2
3 Buxoro 39,4 5,6 8,8 57,5 91,2
4 Jizzax 51,8 13,0 23,6 31,6 57,1
5 Navoiy 7,6 0,9 2,0 45,6 97,6
6 Namangan 298,0 32,0 81,8 7,1 18,2
7 Samarqand 182,6 18,5 25,2 43,5 59,4
8 Sirdaryo 164,3 64,8 93,0 4,9 7,0
9 Surxondaryo 101,2 13,5 26,9 34,8 69,1
10 Toshkent 167,3 22,4 57,8 13,6 35,1
11 Farg’ona 417,0 44,1 94,7 3,1 6,6
12 Xorazm 253,0 38,5 87,3 6,7 15,1
13 Qashqadaryo 89,7 16,0 22,3 46,1 64,2
Jadval muallif tomonidan hisoblab chiqilgan.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar tahlili ko’rsatishicha, aholi zichligi va yer
fondidan foydalanish o’rtasida qandaydir o’zaro korrelyasion bog’liqlik mavjud.
Jumladan, tipik cho’l hududlarining demografik sig’imi juda past (aholi zichligi
kichik), sug’oriladigan yerlar hissasi ham oz, pichanzor va yaylovlar ulushi esa
aksincha, ancha yuqori. Masalan, Qoraxalpog’iston Respublikasida aholi zichligi 1
kv. km. maydonga o’rtacha 9,7 kishi, sug’oriladigan yerlar umumiy yer
maydonining 2,8, qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning 22,5 foizini
tashkil qilgan holda, yaylov va pichanzorlar qishloq xo’jaligida foydalaniladigan
maydonlarning 78,9 foizini egallaydi. Bu ko’rsatkichlar ayniqsa, Navoiy va
Buxoro viloyatlarida yanada yaqqolroq ko’zga tashlanadi, tegishli ravishda 7,6;
0,9; 2,0 va 97,6 %; 39,4; 5,6; 8,8 va 91,2%. Ayni vaqtda Farg’ona vodiysi
viloyatlari hamda Xorazm, Sirdaryo va Toshkent viloyatlarida o’zgacha holat
kuzatiladi.
37](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_37.png)
![3.7.Shaxar landshaftlari barpo etilishi va yer muammosi.
Ani q lanishicha, h ar bir kubometr havo tarkibida chang zarralarida va bo g’ larga
nisbatan shaxarlarda 12 marta k o’ pro q b o’ ladi. Bo g’ li h ududlarda esa chang
zarralari kamro q b o’ ladi.
Ekologik xavfsizlik muammosi alla q achonlar milliy va mintaqaviy doiradan
chi q ib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat va inson
o’ zaro muayyan q onuniyatlar asosida munosabatda b o’ ladi. Bu q onuniyatlarni
buzish o’ nglab b o’ lmas ekologik falokatlarga olib keladi.
Afsuski, bu jarayonlar O’ zbekistonni h am chetlab o’ tmaydi. Bu ye rda
mutaxassislarning ba h olashicha, juda murakkab, aytish mumkinki, xavfli vaziyat
vujudga kelmo q da. Bunday vaziyat nimalardan iborat:
Birinchidan, ye rning cheklanganligi va uning sifat tarkibi pastligi bilan
bo g’ li q xavf t o’ xtovsiz ortib bormo q da. Markaziy Osiyo sharoitida ye r Ollo x
taoloning beba x o in ’ omidir. U tomma ’ noda odamlarni bo q adi, kiyintiradi.
Bevosita de hq onchilik bilan bo g’ langan oilalardagina emas, balki ma ’ lum bir
tarzda q ishlo q x o’ jaligi bilan alo q ador barcha tarmo q lar va uning ne ’ matlaridan
baxramand b o’ layotgan farovon turmush kechirishi uchun moddiy negiz yaratadi.
Ayni va q tda ye r ulkan boylik b o’ lib gina q olmay, mamlakatning kelajagini
belgilab beradigan omil h amdir. Bu xol O’ zbekistonda ayniqsa yaqqol namoyon
b o’ lmokda, chunki yerning iqtisodiy va demografik vazifasi yildan-yilga kuchayib
bormoqda.
Respublikaning 447,4 ming km 2
dan ortiq b o’ lgan umumiy maydonining
atigi 10% gina ekin maydonlarini tashkil qiladi. Aynicho g’ da O’ zbekistonni
egallab turgan maydonining ancha qismini qoraqum, qizilqum, Ustyurt kabi ch o’ l
va yarimch o’ l yerlar tashkil etadi. Ayniqsa, qishloq x o’ jalik maqsadlarida
foydalanilayotgan yer maydonlariga t o’g’ ri keladigan demografik yuk x ozirning
o’ zida yo q salmo q li. Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida O’ zbekistonda
38](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_38.png)
![axolining zichligi ayniqsa yuqori b o’ lib, 1 km 2
ga 51,4 kishi t o’g’ ri keladi, xolbuki
bura q am Q ozo g’ istonda - 6,1, Q ir g’ izistonda – 9,4 ni tashkil etadi.
Respublikamizda xar bir odamga 0,17 gektar ekin maydoni t o’g’ ri kelsa,
Q ozo g’ istonda - 1,54, Q ir g’ izistonda - 0,26, Ukrainada - 0,59, Rossiyada - 0,67
gektar ekin maydoni t o’g’ ri keladi. Barcha axolining yarmidan k o’ pro g’ i qishloq
joylarida yashayotganligini h isobga olsak, dadilaytish mumkinki, bizning
qishloqlarimizda insoniy zaxiralarning nisbiy ortiqligi emas, balki mutlo q ortiqligi
yaqqol k o’ zga tashlanadi.
Bizda axolining o’ sishi nisbatan yuqori b o’ lib, urbanizasiya va h osildor
yerlarni shaxarlarning rivojlanishiga, uy-joy q urilishi, yangi korxonalar,
mu h andislik hamda transport kommunikasiyalari tarmo g’ ini barpo etishga ajratib
berish jarayonlari jadal bormo q da. Shuni h isobga olsak, yaq in yillar ichida, x atto
XX I - asrda yer zaxiralari bilan ta ’ minlanish muammosi yanada keskinlashishi
mumkin.
3.8. . QIShLOQ XO’JALIK LANDShAFTLARIORGANIZMLARINING
KELIB ChIQIShI .
Yer yuzasini turli iqlim va ob - havo sharoitida turli xildagilandshaftlar
( manzara . Ko’rinish ) hosil bo’lgan , buni biz AmerikadantortibEvrosiyo
kengliklariga cho’zilib ketgan Tundra zonaisda ko’ramiz , bu kengliko’zida nina
bargli o’rmonlar , tayga kabi katta maydonniegallab olgan . So’ngra janubga tomon ,
iqlim o’rtamiyon viloyatlarga , Yevropa , Sharqiy Osiyo , Shimoliy Amerikani
Atlantika okeanisoxillarigacha yogi yashil urmonzorlarni ko’ramiz . Ana shu o’lka
xozirgivaqtda yer yuzi aholisini eng katta qismi yashaydi , sivilizasiyava
xo’jalikfaoliyatiga o’ta bog’lanib qolgan o’lkadir . Bu yerlarda o’rmonlar
birinchipaydo bo’lgan davrga qaraganda keskin kamaygan yoki madaniy
o’rmonlargaaylangan joylardir . sh u ningdek , Yer yuzasini katta
maydonlaridaQurg’oqchil o’lkalar egallab olgan oblastlar borki , ularda
namlikchegaralangan , bu yerdlarda cho’l , dasht , sovannalar , yoki quruq o’rmon .
Yong’inko’p bo’ladigan rayonlarda esa ( tropiklar ) gurkirab o’sgan
39](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_39.png)
![o’rmonlarniko’rish mumkin . Bu ikkalsaidan tashqari litoral tip landshaftlar
mavjudbo’lib , ko’pincha suv xavzalariga yaqin joyda , dengiz , botqoqlar , suv
bosganqirg’oqlar, botqoq - o’rmonzorlar kabi joylarni ko’rsatish mumkin . Inson
landshaftlari o’zgartirib kelayotgan bo’lsa ham , ya o nidehqonchilik va chorvachilik ,
qurilish va sanoat korxonasi solib , o’rmon vasuv xo’jaligi tashkil etayotgan bo’lsa
ham baribir landshaftlarga bog’liqbo’lib qolaveradi . Bir halq egallagan
maydonlarni ikkinchisio’zlashtirganda ham o’sha yerdagi yashash fayzi , tabiatdan
foydalanishme o yorlari o’zgarmas bo’lib qoladi . Ma o lumki , yer yuzasi muzlikdan
xoli bo’la boshlaganda oqar suvlarEvrooiyo va Shimoliy Amerika orqali o’tgan .
Keyinroq oqar daryolar xosilbo’lgan , atrofda xar xil yotkiziqlar xosil bo’lgan .
Demak , tupoqminerallarini xosil bo’lishida yer osti suvlari bilan ta o minlanish
o’zta’sirini ko’rsatadi , qirg’oqlardao’rmonzorlar paydo bo’ladi , daryolarquyadigan
suvi bilan tupoq va boshqa minerallarni dengizga oqizadi , natijada sho’rli
o’tloqzorlar xosil bo’ldi . o’rmonzorlarga momaqaldiroqtushishi natijasida
yong’inlar xosil bo’ldi , yalangliklar paydo bo’lib , buyerlarda ba o zan suv xavzalari
shakillandi , goxo ular katta maydonniegalladi , o’rmonlarni bosdi . O’sha suvdagi
xayvonlarga ovkat yetishmasligikelib chiqdi , ularni soni kamaydi, ko’llar qurib,
o’tloqlar xosil bo’ldi.Daryolar uz yo’lini o’zgartirdi, yangi o’tloqzorlar paydo
bo’lib, o’shayerlarni xayvonot olami ularni nobud qildi, natijada yaylovzorlar
paydobo’ldiki, yerni unumdorligi asta-sekin yaxshilanadi, inson bu
joylardadexqonchilik qilishga odatlandi. Dashtli o’tloqlarda esa
boshqacharoqmanzarani ko’rish mumkin bo’ladi, uzoq davom. etgan
qurg’oqchilikoqibatida kishilar ko’chmanchi xolatga o’tdilar, yuz yillar davom
etganko’chishlardan so’ng ular o’troq xolatga o’tadilar, yerlardan jadalfoydalanish
boshlanadi, dashtlar cho’lga aylanish xavfi kelib chiqadi,mezofilo’simliklar va ular
bilan ovqatlanadigan xayvonlar kesrofilpjonzotlar bilan almashinadi, bu xolat
taxminan eramizdan 6000 yilavval bo’lib o’tgan.Inson tabiatga faol taosir utkaza
boshlagandan keyin o’rmonlarmanzarasi o’zgardi, dehqonchilik va chorvachilik
insonga “qaram” bo’laboshladi, yaoni ularni ta’sirisiz yaxshi o’smaydigan bo’lib
qoldi. Bu davryangi tosh davriga to’g’ri keldi. Bungacha inson olv bilan tabiatga
40](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_40.png)
![ko’proqtaosir etgan bo’lsa, endi yerni ishlash, avvalo omoch bilan, keyin
plugbilan, sug’orish ishlari olib bordi, botqoqni quritdi. Ko’plab
foydalio’simliklarni ekdi, xayvonlarni qo’yib yuborish tartibga
solinaboshlandi.mezofilp o’rmonlar o’rniga. (ular yoqib yuborildi) o’tloqzorlarva
xaydalanadigan yerlar kupaydi Botqoq yerdagi o’rmonlar ildizi orqaliko’payadigan
o’tlar o’sib chiqdi. Ularni vakti-vakti bilan o’rib turisherdagichirindini
ko’paytirdik. Xaydash oqibatida unumdor tuproq paydobo’ldi.Qurg’oqchil
zonadagi o’rmonzorlar o’rnini uzumzorlar, mevalidaraxtlar egalladi, o’z navbatida
shu yerga chidamli o’t o’simliklarniko’payishiga olib keldi. Boshoqli dalalar qo’y-
echkilar boqadigan yaylovgaaylandi. Ison aralashuvining ming yilikklar davomida
tabiat kuynidanminglab gektar maydoi ekinzorlarga aylantirildi, natijada 14.5
mlrd.gaekin eksa yarokli deb xisoblangan maydon xosil beradi.
Dunyomateriklarida xozirga kelib dexkonchilik kilishga makbul bo’lgan 4,5mlrd.
ga chamasidagi yerning 1,5 mlrd. gektari sug’orib dexkonchilik kilishrusumiga
o’tgan. Demak, tabiiy landshaftlar o’z ko’rinishini suniygaalmashtirib berishi
insoniyatni ozik-ovqatga bo’lgan extiyojiniqondirishga xizmat kilyapti. Bunda
tabiiy penozlar ahamiyati yuqorimeoyorda bo’layotganini kayd etish kerak,
Madaniy landshaftdagimavjudotlar, yoki biotoplar maolum joyda yashab
kelmagan, ular inson yordamida ongli yoki boshka sababdan kelib. kolgan, ularni
yashovchanligiinson faoliyatiga boglik bo’lib qoladi .
3.9. ShAXAR VA TABIAT
Bugungi kunda jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri muammolari tabora katta
axamiyatga ega bo’lmoqda va xozirgi, shuning dek kelgusi avlodlarning
farovonligi, umuman jaxon sivilizasiyasining taqdiri ekologik muammolarning
ijobiy xal etilishiga ko’prok bog’liq bo’lib qolmoqda. Ijtimoiy ishlab-chikarishning
atrof-mu’itga ta’siri xam mavaqt xam sezilarli darajada bo’lib kelgan. Keyingi
vaqtlarda keskinlashib ketgan atrof-mu’itni muxofaza qilishning global
muammolari avvalo axolining ko’payishi dunyoning turli nuqtalaridagi demografik
axvolning o’ziga xosliklari bilan bog’liq. Lekin o’zaro bog’liq bo’lgana trof –
41](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_41.png)
![muxitni muxofaza qilish va axoli ko’payi shi muammolarining o’tkirligi xamda
ularni xal etishning aniq yo’llari turli mamlakatlar va rayonlardagi ijtimoiy –
siyosiy va iqtisodiy sharoitlar bilan belgilanadi. Insonni yashashi va faoliyat
ko’rsatishi uchun zarur bo’lgan barcha
inoomlarqishloqxo’jaliginiqandayrivojlanganligigaboliqdir. Oziq-
ovqatmaxsulotlariniyetishtirishdaqishloqxo’jaligidauchraydiganzarar-
kurandalargaqarshijudakattaturlixildagizaxarlikimyoviymoddalardanfoydalanishio
qibatidafloravafaunalarga,tuproqqatlamitarkibigaxalokatlita osirko’rsatadi,
ularnimaolummiqdordazaxarlaydi.
Yeryuzidagio’rmonzorlarningkeskindarajadaqisqaribketishidaxamaxoliningyildan-
yilgao’sibborishidir. Masalan: o’rmonresurslariningbiryildako’payishi 2,0
mlrdkub.m.nitashkil etganxolda, o’rmonlarnikesish 3,0
mlrd.kub.m.danoshibketmoqda. O’rmonlarning,
ayniqsatropikmintaqalardamuttasilqisqaribborishi, baozijoylardatuproqeroziyasiga,
daryolarvabo’loqlarningko’ribkolishiga, boshqayerlarda
esaqurokchilikkavaboshqanoxushoqibatlargasababbo’lmokda.
Taxminan 2 mingyililgari, eramizningboshlarida, yeryuziaxolisi 3 mln.
atrofida edi, 500 yilo’tgach esauyanaavvaltabiatga 160-170 mln.
ishchiqo’llaritaosirko’rsatardi.
Axolisoniningortishivasanoatishlabchiqarishiningrivojlanishibilantabiatgaantropog
entaosirkuchio’sibbormoqda. Keyingi 2 mlnyilichidaYeryuziaxolisi 40
martako’paydi 1850 yildankeyin esayeryuziaxolisitaxminanxar 50
yildaikkixissako’payaboshladi.Agarasrimizningbirinchi 50
yilidaaxoliningo’rtachayilliko’sishitaxminan 1 foiznitashkil etganbo’lsa, 1950
yildantobugungikungachaaxoli 2 martaortdi.
Xoziraxolitabiatgaantrogenta’siriyanadafaollashganligibilanbolanibqolgan:
o’tgano’nyillikdavomidaatmosferagachiqaribtashlanayotganoltingugurtoksidi 40-
50 foizgaortib,
buayniqsasanoatirivojlanganmamlakatlarganisbatanko’llangandayiliga145,5
42](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_42.png)
![mlntonnaoksid, rivojlanayotganmamlakatlarga esa 5,5 mln.t.
oksidergatushadidemakdir.
Tabiiyo’sishhisobigaxamdaqishloqaxolisiningmiqdorijadalsuroatlarbilano’sibborm
oqda. Bugungikunda 2,1 mlrd.kishi (42foiz) shaxarlardayashamoqdalar.
Ko’pginamamlakatlarda (BuyukBritaniya, Avstraliya, Olmoniya, Yaponiya,
Meksikavaboshqa) axolining 80-90 foizishaxarlardayashaydi.
Ko’pchilikEryuziaxolisiningxaddantashqariortibketishiinsoniyatkelajagiuchuntash
vishningasosiyboisidebtushunadi. Keyingipayitdayanashunarsamaolumbo’ldiki,
ishlabchiqarishxajmlariortishigamuvofiqravishdafoydalanilayotgantabiatboyliklari
miqdoriningxamortayotganinishuningnatijasidaaxolijonboshigato’rikeladiganatrof
mu’itgataosir etishningbarchaturlarixamko’payganliginihisobgaolishlozim.
Yeryuziaxolisiningsoniayrimtebranishlarvapasayishlargaqaramasdan,
umumananchauzoqdavrmaboynidauzluksizo’sibboradi.Shubilanbirgaaxoliko’payis
hsuroatlarixamoshadi.
BMTningdemografikkomissiyasiberganmaolumotlargaqaraganda, xarsekundda 3
tabolatuiladi, bu esa 10 mln.yokiyiliga 120 mln. bolademakdir. Ulganlar,
xalokbo’lganlarnihisobdanchiqaribtashlansaaxoliningyillikko’payishi 80-81 mln.
kishinitashkil etadi.Agar 1000 yililgariaxoliningyillikusishi 70 ming. kishinitashkil
etganbo’lsa, 1988 yildabukursatkich 80 mln.gatengbo’ldi 1979 yildan 1988
yilgachaYeryuziaxolisi 4336 mln. kishidan 5000 mln. kishigayetdi. Xozirdunyoda
6 mlrd .danortiqkishiyashamoqdako’rinibturibdiki,
Yeryuziaxolisiqanchalikzichjoylashsa,
insonnigxo’jalikfaoliyatiqanchalikjadalrivojlansa,
xo’jalikyuritishningsamaraliusullariniizlashmuammosishunchaliko’tkirlashibborav
eradi. BMTmaolumotlarigako’ra 2050 yilgaborib 11-12
mlrd.gayetishikutilmoqdademakxar 10-12 yildaaxoliningko’payishi 1
mlrdnitashkil etadi.
Atrofmu’itnimuxofazaqilishmuammosiaxoliko’payishi,
uningistiqboldagidinamikasio’zigaxosliklaribilanchambarchasboliqdir.
43](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_43.png)
![Respublikashaxarlarida 1926 yilda 1013 mingyokiaxolining 21,7
foiziistiqomatkilganbo’lsa 1990 yilgakelibbuko’rsatkich 8282 mingkishiyoki 41
foiznitashkil etadi. Bushuniko’rsatadikisanoatirivojlangan,
ishlabchiqarishxajmiko’payganshaxarlardaatrofmu’itgataosirxamotganligidandalol
atberadi.
O’zbyokistondakasallanishturlariasosanmaolumdarajadachiqindilarningsifatt
arkibigavasanoatningturlarigaboliqdir.
Chunonchiranglimetallurgiyakorxonalarichiqindilarita’siridayurak-qon-
tomirsistemalarikasalliklaribilanorishko’prokuchraydi.Qorametallurgiyasanoatikor
xonalariva
energetikaqurilmalariavvalonafasorganlarisistemasigataosirko’rsatadi.Ximiyavanef
tximiyasisanoatikorxonalarijoylashganrayonlardaallergiyakasalliklarikengtarqalgan
.
O’lkanboyliklarvaimkoniyatlarmavjudbo’lishigaqaramayxozirgivaqtdasayyo
ramizda 1 mlrdkishito’yibovqatemaydi, ulardan 400 mln. kishiumumanoch, qolgan
600 mln. kishi
esashunchalikkamovqatemoqdalarkiularningo’rtachaumriikkimartaqisqargan.
Yeryuzidagiocharchiliknibartaraf
etishuchuntabiatboyliklaridanavvaloqishloqxo’jalikerlarivaxaydaladiganerlardanoq
ilonafoydalanishyo’libilanoziq-
ovqatmaosulotlariishlabchiqarishniyo’lgaqo’yishtalab etiladi.
"Demografikportlash " mineralxomashyoo’rmon, yonili, suv, yer,
biologikvaboshqaboyliklaridanfoydalanishningkeskinoshishigasababbo’ladi. Bu
esao’znavbatidaunchauzoqbo’lmagankelajakdatabiatdagimuvozanatbuzilishiga,
ayrimtabiiyboyliklarnitugallanishigaolibkelishimumkin. Ikkinchidan,
tabiatgatushayotganoiryuknibutundunyomiqiyosidaolibko’rilsaatrofmu’itifloslanis
hinioldiniolishchora-
tadbirlariko’rilmasayeryuzidagiaxoligajiddiyzararetkazishimuqarrarkeyingiyillarda
maishiyvaishlabchiqarishchiqindilariniyo’kotishvazararsizlantirishxammajoyda -
shaxardaxam, qishloqdaxampaydobo’lganmuammodir.
44](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_44.png)
![Shaxarlardaxarkunijudakattaxajmdamaishiyvaishlabchiqarishchiqindilariyiil
adi.
Yevropamamlakatlaridaxarbirkishigabiryildato’rikeladiganmaishiychiqindilarnorm
asihisoblabchiqilgan. UlarBuyukBritaniyada 240 kg, Olmoniyada 365kg,
Shveysariyada 200 kg , Shvesiyada 300-400 kg ,Daniyada 260 kg, sobiqittifoqda
260-360 kgnitashkil etadi.
O’zbyokistonshaxarlarisobiqSovetIttifoqqidagiboshqashaxarlargaqaragandaa
yniqsayozoylarida,asosanmevavasabzavotchiqindilarixaddantashqariko’payibketis
hibilanajralibturadi.
Poytaxtdaxozirninguzidashaxaraxlatinikqaytaishlovchizavodishlabturibdi.
Uningpirovardmaxsulotiningorganiko’itsifatidaishlatiladigan-kompostdir.
Ishlabchiqarishchiqindilaridanfoydalanishkelgusidaatrofmu’itningifloslanishigaum
umanyo’lqo’maydiganchiqindisiztexnologiyaniqo’llashyo’lidagiilkkadamdir.
3.9.1. Shaxar sharoitida atmosferaning ifloslanishi
Atmosferaningifloslanishidegandauningtarkibiva’ossalarininginsonsalomatli
gi, ‘ayvonlar, o’simliklarva
ekosistemalargasalbiytaosirko’rsatadigano’zgarishitushuniladi.
Atmosferatabiiyvasunoiyyo’llarbilanifloslanadi.
Vulqonlarotilishi, changto’zonlar, o’rmon, dashtlardagiyoninlar,
o’simlikchanglari, mikroorganizmlar,
kosmikchangvaboshqalartabiiyifloslanishmanbalaridir.
Sunoiyifloslanishmanbalariga energetika, sanoatkorxonalari, transport,
maishiychiqindilarvaboshqalarkiradi. Xozirgivaqtdaatmosferaifloslanishining 75%
tabiiymanbalargava 25% antropogenmanbalargato’rikeladi(3-jadval).
3.9.1.1-jadval
Atmosferagayildavomidachiqariluvchibirikmalar
Birikmalar Chiqarilishi, mln.t Antropogenchiqindilarning h issasi,
%
Tabiiy Antropogen
qattiqzarrachalar 3700 1000 27
45](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_45.png)
![SO 5000 304 5,7
C
n ’
m 2600 88 3 , 3
NO
x 770 53 6,5
SO
x 650 100 13,3
CO
x 485000 18300 3,6
Atmosferaningsunoiyifloslanishdarajasioshibbormoqda.
Atmosferaningmaxalliy,regionalvaglobalifloslanishikuzatiladi.
BarchatexnogenmanbalardanEratmosferasigachiqarilganifloslovchibirikmalar 3.9.1.
2 -jadvaldakeltirilgan.
3.9.1.2- jadval
Eratmosferasigabarchatexnogenmanbalardanchiqariladiganzararlibirikmala
r(XXasrning2013-yil )
Birikmalar Mln.t/yil
Qattiqzarrachalarvasanoatchangi
Uglerodoksidlari
Uchuvchanuglevodorodlarvaboshqaorganika
Oltingugurtoksidlari
Azotoksidlari
Fosforbirikmalari
Serovodorod
Ammiak
Xlor
Ftorlivodorod 580
360
320
160
110
18
10
8
1
1
Agregat’olatigako’raatmosferaniifloslovchibirikmalarni to’rtguru’ga bo’lishm
umkin: qattiq, suyuq, gazsimonvaaralashbirikmalar.
Xavoniifloslovchiasosiymoddavabirikmalargaayerozollar, qattiqzarrachalar, chang,
qurum, azotoksidlari(NO
x ), uglerodoksidlari(SO,SO
2 ) , oltingugurtoksidlari(SO
x ),
xlorftoruglerodlar, metalloksidlarivaboshqalarkiradi.
Atmosferagao’nminglabmoddavabirikmalarchiqarilganbo’lib,
ularningo’zarobirikib’osilqilganaralashmalarito’lao’rganilmagan.
46](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_46.png)
![Bundaynomaolumbirikmalarningtirikjonzotlarga,
shujumladaninsonsoliigata’sirianiqba’olangan emas.
Atmosferaningkimyoviy, fizik, akustik (shovqin), issiqlik,
elektromagnitifloslanishiyirikshaxarlarvasanoatrayonlaridayuqoridarajagayetgan.
3.9.1.1-rasm. Sanoatning atmosferani ifloslashi
Atmosferaning engxavfliifloslanishi radioaktivifloslanishdir .
Radioaktivifloslanishningasosiymanbalariyadroquroliningsinovlari, atom
eyektrostansiyalaridagifalokatlarhisoblanadi.
Radioaktivifloslanishrakvaboshqakasalliklarningortishigaolibkeladi.
Xavoningkuchliifloslanishiinsonsoliiga, barchajonzotlargasalbiytaosirko’rsatadi.
Shaxarlarvasanoatrayonlaridakishilaro’rtasidaasab, yurak-qontomir,
surunkalibronxit, emfizema,
nafasqisishivao’pkarakikasalliklariningko’payishikuzatiladi.
Ko’zkasalliklarivabolalarkasalliklariningortishiqaydqilingan.
Shaxarxavosidasanoatkorxonalarivaavtotransportchiqindilaridakanserogenmoddala
rbo’lib (benz(a)piren, aromatikuglevodorodlar),
47](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_47.png)
![ularningsurunkalita’sirinatijasidarakkasalliklarikelibchiqadi.
Avtotransportningchiqindigazlaridagiqo’rg’oshinbirikmalarihaminsonsoliiuchunay
niqsa’avflihisoblanadi.
Atmosferadagiturlizaxarligazlaro’simlikva’ayvonlargahamzararetkazadi.
Oltingugurtgazi, ftorlivodorod, ozon, qo’rg’oshin,
xlorvaboshqalaro’simliklargaayniqsakuchlitaosirko’rsatadi.
O’simliklarningnobudbo’lishi, ‘osilningkamayishi,
fotosintezintensivliginingo’zgarishikuzatiladi.
Xavoningkuchliifloslanishibaoziuy’ayvonlariningnobudbo’lishigaolibkeladi.
Atmosferaxavosidagiifloslantiruvchimoddalarninginsonorganizmigabevositay
okibilvositazararlitasirko’rsatmaydiganmiqdori ru’sat etilganmiqdorREM(PDK )
debyuritiladi.
Bundazararlibirikmalarningodamningme’natfaoliyatigavakayfiyatigaputuretkazma
sligihamnazardatutiladi.
XavoifloslanishiningmuntazamREMdanyuqoribo’lishia’oliningkasallanishdarajasi
ningkeskinortishigaolibkeladi.
A’oliyashashjoylaridaxavoningifloslanganlikdarajasivatasiriREMko’rsatkichlaribo
’yichabelgilanadi. Atmosferaningifloslanishiindeksi(AII)
kompleksko’rsatkichihamqo’llaniladi.
Turlimoddalarningtaosirdarajasigaqarabxilma-
xilREMko’rsatkichlaribelgilangan. Masalan,
quyidagiREMko’rsatkichlariniajratishmumkin: isgazi-3
mg/m 3
;oltingugurtqo’shoksidi-0.05 mg/ m 3
; xlor-0.03mg/m 3
; fenol-0,01mg / m 3
;
formaldegid-0.003 mg/m 3
;qurum-0,05 mg/m 3
vaboshqalar.
REMko’rsatkichlariturlidavlatlardafarqlanishimumkin.
Atmosferaifloslanishinimeoyorlashuchunsanoatvatransportdayo’lqo’yilishimu
mkinbo’lgantashlanmalar- PDV meoyorlaribelgilanadi.
Xarbirturunmanbalaruchunalo’idaPDVmeoyorlaritasdiqlanadi.
UshbumeoyorgaamalqilishxavoifloslanishiningREMdarajasidabo’lishinitaominlay
di.
48](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_48.png)
![Ozonmuammosi. Atmosferaning 20-30
kmoraliidajoylashgano’zigaxos’imoyaqobig’i-ozon (O
3 )
qatlaminingsiyraklashuvihamdolzarb ekologikmuammolardanhisoblanadi.
Yeryuzidadastlab 1970-yillardastratosferadagiozonningkamayishikuzatildi. 1980-
yillardaAntarktidaustidaozonning 50% gakamayishiqaydqilindi.
Ko’pchilikmuta’assislarozonningkamayishitexnogenyo’lbilankelibchiqqandebhiso
blaydilar. Atmosferadaozonmiqdoriningo’zgarishitabiiyjarayonlar, jumladan,
quyoshfaolliginingo’zgarishi,
boshqaomillarta’siridahamo’zarganbo’lishihammumkin. Lekin,
sabablaridanqatoiynazarushbumuammoniijobiyxalqilishyo’llariniizlash,
choralarko’rishlozimdir.
»
3.9.1.2-rasm. Antarktidaustidagi «Ozontuynugi
Ozonqatlamiinsonlarvabarchajonzotlarniquyoshningultrabinafshanurlarningza
rarlita’siridan’imoyaqiladi, sayyoramiznio’zigaxosisituvchi «qobii» hisoblanadi.
Sovutkichlardaishlatiladiganxlorftoruglerodlar (freonlar-CFCI
3 , CF
2 CIF
2, ChCIF
2) ),
azotoksidlarita’siridaozonparchalanadi. Yeryuziqutblarida,
ayrim’ududlarvayirikshaxarlarustidaozontuynuklarivujudgakelgan.
Ozonningsiyraklashuvinatijasidaterirakikasalligiko’payadi, ko’zkasalliklariortadi,
‘ayvonlarga, o’simliklarningfotosintetikfaolligigataosirko’rsatadi.
49](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_49.png)
![Xozirgikundaozonningkamayibborishibilanyuzagakelayotgan
ekologikoqibatlarningoldiniolishuchunmilliy,
regionalvaumumja’onmiqyosidatadbirlaramalgaoshirilmoqda.
OzonmuammosinixalqilishgaqaratilganVenaKonvensiyasivamamlakatlarningozon
parchalovchibirikmalarnichiqarishinikamaytirishmajburiyatlariniolishbo’yichaMon
real bayonnomalariqabulqilingan.
«Kislotaliyomg’ir» larayrimdavlatlardaxaqiqiy
ekologikfalokatgaaylanibqolgan.
Xarqandayqazilmayoqiliyondirilgandachiqindigazlartarkibidaoltingurgutvaazotqo’
shoksidlaribo’ladi.
Atmosferagamillionlabtonnachiqarilayotganbubirikmalaryomg’irnikislotagaaylanti
radi.
AQSh, Kanada, Germaniya, Shvesiya, Norvegiya,
Rossiyavaboshqarivojlangandavlatlardakislotaliyomg’irlarta’siridakattamaydondag
io’rmonlarqurishikuzatilgan. Bundayyomg’irlar’osildorliknipasaytiradi,
suvxavzalarininordonliginioshiribyuboradi, binolar, tarixiyyodgorliklarniyemiradi,
insonsoliigazararetkazadi.
Kislotaliyomg’irlarninguzoqmasofagako’chishinatijasidaturlidavlatlaro’rtasidakelis
hmovchiliklaryuzagakeladi. Ushbu ekologikxatarnibartarafqilishuchunmaxalliy,
regionalvaxalqaromiqyosdatadbirlaro’tkaziladi.
Ayrim’ududlardagixavoningxarakasizturibqolishi-
inversiyaoqibatidakuzatiladiganzaxarlituman-smog (tutunvatumanaralashmasi)
insonlarsoliigao’tasalbiytaosirko’rsatadi. 1952 yili 5-9
dekabrdaLondondayuzbergansmogoqibatida 4000 danortiqkishinobudbo’lgan.
KeyingiyillardadunyoningyirikshaxarlaridaLondontipidagismog, Los-
Anjelestipidagismoglarqaydqilingan.
Los-Anjelesdasmog
50](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_50.png)
![Fotokimyoviysmogdegandasanoatvatransportchiqindigazlariningquyoshnurlari
ta’siridareaksiyagakirishi b’av
flibirikmalarni’osilqilishit ush
uniladi. Jumladan, ozon,
formaldegidvaboshqabirikmalarning’osilbo’lishivamiqdoriningortishikuzatiladi.
Smogningoldiniolishmu’imahamiyatiga ega.
Yeryuzidaatmosferaxavosiningifloslanishinikamaytirishuchuntezlikbilanzarurchora
larko’rilishilozim. AmerikalikmeteorologLuisBattanaytganidek:
«Yokiinsonlarxavodagitutunnikamaytiradilar,
aks’oldatutuneryuzidagiinsonlarnikamaytiradi».
Atmosferaxavosiningifloslanishiturliijtimoiy-iqtisodiyoqbatlargaolibkeladi.
Insonlarsoliiningyomonlashuvi, binolar, tarixiyobidalarningemirilishi,
o’cimlikva’ayvonlarningnobudbo’lishivaboshqa’odisalarkattaiqtisodiyzararetkazad
i.
Atmosferaxavosio’zo’zinitozalashxususiyatiga ega. Lekinyiriksanoatrayonlari,
shaxarlardaatmosferaningbuimkoniyaticheklangan.
Yuqoridarajadagitexnogenifloslanishnibartarafqilishinsonlarningo’zlariamalgaoshi
rishlarilozimbo’lganvazifadir.
Xavoifloslanishiningoldiniolishvakamaytirishningturliyo’llarimavjud. Chang,
gaztozalovchiqurilmalaro’rnatish, ishlabchiqarishtexnologiyasinio’zgartirish,
51](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_51.png)
![ayniqsakamchiqitli, chiqindisiztexnologiyagao’tishushbumuammonixalqilishning
engistiqbolliyo’llaridanhisoblanadi. Zararlikorxonalarshaxarchekkasigachiqariladi,
sanitar-ximoyazonalaritashkilqilinadi.
Zararlita’siridarajasigako’rakorxonalarbeshsinfgabo’linadi.
Birinchisinfkorxonalariuchunsanitar-ximoyazonasiningkengligi 1000 m,
ikkinchisi-500 m, uchinchisi-300 m, to’rtinchisi-100 m, vabeshinchisi-50
mqilibbelgilanadivako’kalamzorlashtiriladi. Sanitar-ximoyazonasidaturarjoylar,
maktablar, sportmaydonchalariningbo’lishimumkin emas.
Xozirgivaqtdaxavoningifloslanishidaavtotransportning’issasioshibbormoqda.
Dunyobo’yicha 600
mln.danortiqavtomobilxarkunixavogayuzminglabtonnazararlibirikmalarchiqaradi.
O’zbekistondaatmosferaningifloslanishivauningoldiniolishmuammolari
O’zbekistonRespublikasidaatmosferaxavosiningifloslanishiasosiy
ekologikmuammolardanbirihisoblanadi.
Shaxarlarningasosantooldivatooraliqbotiqlaridajoylashganligi,
iqlimningissiqvaquruqligiO’zbekistondaatmosferaxavosiifloslanishdarajasiningnis
batanyuqoribo’lishigaolibkelgan. O’zbekistondaat mosferaxavosiayniqsaa’oli,
sanoatvatransportyuqoridarajadato’planganToshkentvaFaronaiqtisodiyrayonlaridak
uchliifloslangan. Atmosferaningifloslanishia’oliningsalomatligi,
o’simliklarning’olativa’osildorligi, binolar, metallkonstruksiyalar,
tarixiyobidalarvaboshqalargasalbiytaosirko’rsatadi.
Atmosferagatashlanadiganchiqindilarmiqdoriningkamayishisanoatkorxonala
riquvvatiningpasayishivatransportdayuktashishxajminingtushibketishibilanhambev
ositaboliqdir. Atmosferagachiqariladiganchiqindilarmiqdoria’olijonboshiga 1991-
yili 183,7 kgdan, 2001-yili 90,1 kggachakamaygan.
Atmosferaniifloslaydiganzararlibirikmalarning 51% danortiiuglerodoksidi
(isgazi-SO
2 )ga, oltingugurtqo’shoksidiga-16%, uglevodorodlarga-17,9%,
azotoksidlariga-8,9%, qattiqbirikmalarga-6%, vaboshqazararlichiqindilarga-0,2%
to’rikeladi(2001 yil).
52](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_52.png)
![Respublikadagisanoatkorxonalaritomonidanatmosferaga
150danortiqifloslovchibirikmalarchiqariladi. Asosiylari-oltingugurtqo’shoksidi,
uglevodorodlarvaqattiqbirikmalarhisoblanadi.
Uchuvchanorganikbirikmalarnikamaytirishahamiyatga ega.
Atmosferagachiqariladiganbirikmalarning 90% gayaqiniasosiy ekologik «iflos»
ishlabchiqarishjoylashganToshkent, qashqadaryo, Farona, Buxoro,
NavoiyvaSirdaryoviloyatlariningkorxonalari’issasigato’rikeladi.
Atmosferaniifloslashda energetika (34,1%), neft-gazsanoati (31,9%), metallurgiya
(16,5%), qurilishindustriyasi (3,8%), kommunalxizmat (3,6%) vakimyosanoati
(2,6%) korxonalariningulushlari(2001 yil) kattadir. Boshqakorxonalarning’issasi
7,4%danoshmaydi.
Respublikadagiasosiysanoattarmoqlaridazararlibirikmalarniushlabqolishvaza
rarsizlantirishtalabdarajasida emas. Korxonalardachang-
gaztozalashqurilmalaribilantaominlanganlik 85%
nitashkilqiladivaularningishisamaradorligi 70,86% bo’lib, qurilmalarning 77%
eskirganvayaxshiishlamaydi.
Korxonalaruchunxavonibelgilanganmiqdordanortiqchaifloslagani’ollaridato’lovvaj
arimalarbelgilangan.
Sanoatdaatmosferaningifloslanishinikamaytirishuchun:
yangi tozalashqurilmalariniishgatushirishvasamaradorliginioshirish;
kamchiqitlivachiqindisiztexnologiyalarnijoriy etish;
zararlikorxonalarnichetgachiqarishvaboshqa tadbirlarni amalgaoshirishzar
urdir.
Avtotransportkompleksi xavoniifloslovchiasosiymanbahisoblanadivaatmos
feraifloslanishining 70% gayaqininitashkilqiladi.
Asosiyifloslovchibirikmalariisgazi, azotoksidlari, uglevodorodlar, benz(a)piren,
aldegidlarvaqo’rg’oshinhisoblanadi. Transportbevosita’ayotmu’itiniifloslaydi,
insonlarorganizmidaqo’rg’oshinvaboshqazaxarlivakanserogenbirikmalarningto’pla
nishigasababbo’ladi.
53](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_53.png)
![Toshkent, Samarqand, Buxoro, Faronashaxarlaridaxavoifloslanishining
80 % danortiiavtotransport’issasigato’rikeladi.
O’zbekistonningboshqayirikshaxarlaridahamxavoifloslanishidatransportning’issasi
ortibbormoqda. Bungasabab
etilqo’shilganbenzinvatarkibidaoltingugurtko’pbo’lgandizelyoqilisi(solyarka)danfo
ydalanishhisoblanadi. Davlatsektoridagiavtomobillarning 50%
vaxususiysektordagiavtomobillarning 40% danortii 10
yildanortiqfoydalaniladivaatmosferanikuchliifloslaydi. Transportda
ekologiknazorattalabgato’lajavobbermaydi.
Gazyoqilisidanfoydalanadiganavtomobillarsoni 7% danortiqnitashkilqiladi.
400 mingdanortiqqishloqxo’jaliktexnikasida,
temiryo’ltransportivaxavotransportidaatmosferaifloslanishinazoratiyo’lgaqo’yilma
gan.
Birqatorzararlibirikmalarbo’yichako’rsatkichlariREMdanyuqoribo’lganshaxarl
arningbaozilaridafotokimyoviysmogxavfimavjud.
O’zbekiston’ududidaham «kislotaliyomg’ir»larkuzatiladi.
AyrimvaqtlardaOlmaliq-
Oxangaronsanoatrayoniningta’siridaChotqolqo’riqxonasi’ududida
«kislotaliyomg’ir»larqaydqilinadi.
O’zbekistondaatmosferaxavosiifloslanishiningoldiniolishuchuntransportda:
Benzintarkibidagiqo’rg’oshinganisbatanstandarttalablarinikuchaytirish,
etilqo’shilganbenzindanasta-sekinbutunlayvozkechishnitaominlash;
Siqilgangazvadizelyoqilisidanko’proqfoydalanish;
Transportxarakatinioptimallashtirish;
Transportparkinisekin-astayangilash;
Elektrtransporti, metronirivojlantirish;
Yashil-
ximoyazonalarinitashkilqilishvaboshqalarniamalgaoshirishzarurdir.
54](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_54.png)
![O’zbekistondaatrof-mu’it’olatinio’rganish, ba’olashvabashoratqilishtizimi-
monitoring amalgaoshiriladi.
Atmosferaxavosiniifloslanishimonitoringiturunpostlarvako’chmalabaratoriyalaryor
damidao’tkaziladi. IchkiIshlarVazirligiavtotransportda
ekologiknazorat’izmatiniamalgaoshiradi.
Atrof-mu’itifloslanishiningoldiniolishuchunkorxonalarniqurishdanoldin,
loyi’abosqichida e kologik e kspertizadano’tkaziladi. Ekologik
ekspertiza insonsalomatliginisaqlash,
ekologik’avfsizliknitaominlashmaqsadlaridaamalgaoshiriladi. O’zbekistonda 2000-
yili «Ekologik ekspertizato’risida» qonuniqabulqilingan.
Mamlakatimiz’ududiRossiya, Tojikiston,
qozoistonvaboshqaqo’shnimamlakatlardankeladiganzararlibirikmalarbilanchegaral
ararohamifloslanadi.
SurxondaryoviloyatidaTojikistonalyuminiyzavodiningta’siridaxavoningftorlibirik
malar, oltingugurtqo’shoksidi, azotlibirikmalarbilanifloslanishikuzatiladi.
XaryiliOroldengiziningqurigantubidanko’tarilayotgan 15-75 mln.
tonnachangvatuzlarhamjudakattamaydondaxavoningifloslanishigasababbo’lmoqda.
O’zbekistondaozonqatlamini’imoyaqilishbo’yichamaxsusmilliydasturishlabc
hiqilganvaamalgaoshirilmoqda.O’zbekistonVenaKonvensiyasivaMonrealbayonno
masitomonlarihisoblanadi. Ozonparchalovchibirikmalardanfoydalanish 1996
yilganisbatan 80%gakamaygan, zararsizbirikmalargio’tishamalgaoshirilmoqda.
O’zbekiston’ududidahamiqlimo’zgarishioqibatlarikuzatilmoqda.
Issiqxonagazlarinichiqarish 1999 yili 160 mln.
tonnanitashkilqildivabuja’onbo’yicha 0,7% nitashkilqildi.
Xavoxarorati 0,8-1 0
Sgaoshgan. Globalisishbundaykeyinham ekstremalob-
xavo’odisalari, yaoni,
quroqchiliklarvayozningyuqorixaroratlidavrlarisoniningortishiga,
suvresurslariningvujudgakelishrejimidao’zgarishgaimkontudiradivabumamlakatda
qo’shimchasalbiyoqibatlargaolibkelishmumkin.
55](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_55.png)
![Xaroratningortishinatijasidaquruqsubtropikvamo’otadiliqlimmintaqalario’rta
sidagichegara 150-200 kmshimolga, balandlikiqlimzonalari 150-200
myuqorigasuriladi. Sovuqsizkunlar 8-15 kungaortadi. SO
2
miqdoriningortishiko’pchilikqishloqxo’jalik
ekinlariningo’sishivama’suldorligigaijobiytaosirko’rsatadi,
‘osildorlikortishimumkin.
Ammoiqlimningo’zgarishitufayliyuqorixaroratlikunlarningortishivanamliketishmas
ligisharoitlarida’osilniyo’qotishsabzovot ekinlarida 10-50%, paxtada 9-15%,
sholida 10-20%, poliz ekinlarida 10-30%nitashkilqilishimumkin.
Iqlimningkutilayotgano’zgarishiOrolvaOrolbo’yidaqo’shimchasalbiyoqibatl
ar: bulanishningortishi, tuzko’chishiningfaollashuvi,
sizotsuvzaxiralariningkamayishi, namlilandshaftlarningqisqarishi,
oqmasko’llarminerallashuviningortishi,
suvxavzalaribotqoqlashuviningtezlashishigaolibkeladi.
AmudaryovaSirdaryooqiminingkamayishikutilmoqda.
BuOroltangliginingyanadakuchayishigaishoraqiladi.
Iqlimo’zgarishimuammosinixalqilishvauningoqibatlariniyumshatishbo’yicha
samaralichora-tadbirlarko’rishzarurliginitanolib, O’zbekiston,
o’zustigaja’onhamjamiyatioldidamaolummajburiyatlarniolib, 1993
yiliBMTningiqlimo’zgarishiKonvensiyasigaqo’shildi. 1998
yilningnoyabridaO’zbekistonKiotobayonnomasiniimzoladivau 1999 yilning 20
avgustidaratifikasiyaqilindi. Ushbuyo’nalishdarespublikadailmiy-
tadqiqotlarvatadbirlaramalgaoshirilmoqda.
O’zbekistondaatmosferaxavosinimu’ofazaqilishustuvormasalalardanhisoblan
adi. Sanoatkorxonalarini ekologiyalash-tirishmu’imahamiyatkasb etadi.
Xavoifloslanishinikuzatishvanazoratqilish-monitoringtiziminitakomillashtirishtalab
etiladi.
O’zbekistonda «Atmosferanimu’ofazaqilishto’risida» mahsusqonun (1996
yil, dekabr) qabulqilingan.
qonungamuvofiqatmosferagasalbiyta’siriuchunkorxonalar,
56](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_56.png)
![tashkilotlarvamuassasalaruchunto’lovlarbelgilanganvaboshqamajburiyatlaryuklang
an.
Belgilanganmeoyordanortiqifloslovchibirikmalarnichiqarishuchunhamto’lovlarbel
gilangan.
O’zbekistonda ekologikvaziyatniyaxshilashyo’llari.
O’zbekistonrespublikasidatabiatnimu’ofazaqilishvaundanoqilonafoydalanishb
orasidaquyidagistrategikishlarolibborilmoqda:
A’oliningsalomatliginitaominlashuchunqulaysharoityaratishbiosferaningmuvozana
tnisaqlash;
O’zbekistonningijtimoiyiqtisodiyrivojlanishsamaradorligivabarqarorliginiko’zlaga
n’oldatabiiyresurslardanfoydalanish,
qaytatiklanadigantabiiyresurslarishlabchiqarishvaisteomoljarayonlariningmuvozan
atinisaqlash, tiklanmaydiganresurslardan,
ishlabchiqarishchiqindilaridanoqilonafoydalanish;
tiriktabiatningdastlabkiturlarivaularninggenofondini, landshaftlarningxilma-
xilliginisaqlash.
Ekologikmuammolarnixal etishmaqsadidadavlattomonidanatrof-
mu’itnimu’ofazaqilish,
tabiiyresurslardanoqilonafoydalanishningO’zbekistonRespublikasida 2005
yilgachamo’ljallangandasturiishlabchiqildi.
Budasturgamuvofiqa’olisalomatligiuchunxavflibo’lganmoddalarnishaxaratmosfera
xavosigavasuv’avzalaridaruxsat etilgano’rtachadarajagachayetkazishva 2005
yilgaboribrespublikada ekologika’volnitubdanyaxshilash,
ishlabchiqarishdakamchiqindiliyokichiqindisiztexnologiyagao’tish,
tabiiyresurslarnitejamkorlikbilanishlatishchoratadbirlariniishlabchiqishkabilaro’zak
sinitopgan. Bundantashqari,
ekologiknuqtainazardanxavflikorxonalarvaishlabchiqarishniqaytaqurishvazamonav
iyuskunalarbilanalmashtirishishlariniamalgaoshirish,
tabiatnimu’ofazaqilishdayagonaavtomatlashtirilgan
ekologiknazorattiziminiyaratish, a’olining
57](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_57.png)
![ekologiktaolimvatarbiyadarajasiniko’tarish.
Mo’ljallangandavrorasidatuproqnimu’ofazaqilishvauningunumdorliginiamalgaoshi
rishborasidayerlardanoqilonafoydalanishnitaominlash,
ilmiytexniktaraqqiyotyutuqlariniqo’llashhisobigato -
konsanoatima’sulotiningyillikishlabchiqarish’ajminioshirish,
shubilanbirgatomassalariqazibolish’ajminikamaytirishyo’libilanularnitashqimu’itg
azararlita’sirinikamaytirish.
Suvnimu’ofazaqilish, uniifloslanishinioldiniolish,
suorishningilortexnologiyasiniyaratish,
suorishsistemalarivasuvdanqaytafoydalanishyo’llarihisobigaqishloqxo’jaligivasano
atnisuvgabo’lgantalabinikamaytirish.
Oroldengizinisaqlabqolishmaqsadidaa’olinisifatliichimliksuvibilantaominlash,
Orolbo’yia’olisininormalsanitarsharoitlarvaoziqabilantaominlashuchunMarkaziyOs
iyodavlatlaribilanbirgalikdaqisqavaqtichidayagonasuvxo’jaligisiyosatiniishlabchiqi
shhamdaxarbirrespublikaningOroldengizigaqo’yaoladigansuvi, yaoni (yiligi 20 –
21 km3), Orolbo’yidagibarchatabiiyko’llarnisaqlabqolishkabiishlarrejalashtirilgan.
Shaxarvaa’oliyashaydiganpunktlardaatmosferaxavosiningsifatiniyaxshilash,
keyinchaliksanitargigiyenanormativlarga erishish, o’rmon
ekotizmlara’voliniyaxshilash,
ularniasrashuchunbirinchinavbatdao’rmonresurslarinitiklash,
ularnimu’ofazaqilishdabiologikuslublarniqo’llash,
dorivoro’simliklarnisanoatko’lamidaishlabchiqarish,
noyobo’simlikturlarinisaqlash.
‘ayvonotolaminisaqlashvako’paytirishuchunkamidauchtaqo’riqxonatashkil etish.
Baliqlarza’iralariniishlabchiqarishnioshirish.
Yovvoyiovchilik’ayvonlarnisunoiyko’paytirishuslublariniishlabchiqishvaqo’llash.
Foydalanayotganpopulyasiyalardanruxsat
etilganilmiyasoslanganmeoyordayovvoyi’ayvonlarniovlash,
noyob’ayvonturlaripopulyasiyalari’olatiustidanmonitoringtiziminiyaratishva’ayvon
otdunyosiningkadastriniishlabchiqish.
58](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_58.png)
![Tabiiydavolashresurslari, landshaftlar, suvoboyektlari, atmosferaxavosi,
o’simliklar’olatiustidanmonitoringtiziminitashkil etish.
Nurlanishxavfsizliginitaominlashuchun:
nurlanishzonasiradionuklidlarustidankompleksmonitoringtiziminiyaratish.
Oboyektlar (AZO, radioktivmodda)
faoliyatikuchlinazoratostidabo’lishinitaominlash.
Nurlanishxavfsizlikxizmatiruxsatisizoboyektlarniishgatushirmaslik.
Nurlanishxavfito’risidatezkorxabarberuvchitizimniishlabchiqish.
59](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_59.png)
![XOTIMA
Ishimizning yakuni ko’rinib qolgani uchun quyidagicha xotima yasadik “Ey
inson sen ham tabiatning bir bo’lagisan zero buni unutma” qolganini rasmlar
asosida so’zlashni lozim topdik
1-rasm. Tabiiy landshaftlarning har-xil ko’rinishlari
60](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_60.png)
![2-rasm. Tabiiy landshaftlarga antropogen ta’sir
61](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_61.png)
![62](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_62.png)
![3-rasm. Suniy landshaftlar (landshaft dizayn asosida shaxar)
63](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_63.png)
![4-rasm. Madaniy landshaftlar (qishloq xo’jaligi).
64](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_64.png)
![5-rasm. Shaxar,ko’rinishi va tuzilmasi
Yuqorida landshaftlarning turli chiroyli ko’rinishlari aks etgan foto lavxalar
bilan tanishib chiqdik. Bulardan tashqari antropogen omillar ta’sirida vujudga
kelgan lanshaftlarning yomon ko’rinishlarini bermaganimizning sababi kelgusida
kelajak avlod bizdan axlatxonayu suniiy xosil qilingan chiqindi tepaliklarini meros
qilib qoldirganimizni sezmasin. Zero biz insonlar bunga yo’l qo’ymasligimiz zarur.
Vaxolangki buni oldini olish biz yoshlar qo’lidadir. Bunga bor bilim va
g’ayratimizni bag’ishlaymiz.
65](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_65.png)
![XULOSA
Shaxarlarni landshaftlashtirish va shaxarlarni lanshaftlashtirishning ekologik
axamiyati to’g’risida quyidagicha xulosa yasadik.
1. Shaxarlarni landshaftlashtirish va landshaft dizayinida tabiiy
yodgorliklar ko’rinishini aks ettirgan manzaralar hamda o’simliklardan foydalanish
maqsadga muvofiq deb xisoblaymiz.
2. Shaxarlarni landshaftlashtirish va shaxarlarni lanshaftlashtirishning
ekologik axamiyati axolining ekologik madaniyatini oshirish bilan birga, estetik
zavq va sog’lom turmush tarzi targ’ibot qilish bilan birga, shaxarlar
obodonchiligini o’zida mujassamlashtiradi.
3. Shaxarlarni landshaftlashtirish va shaxarlarni lanshaftlashtirishning
ekologik axamiyati shundaki, insonlar shaxarlar barpo etishda aloxida lanshaft
dizayin asosida barpo etishlari zarur bo’lib, yuksak saviya asosini qamrab olishi,
tabiatga keltiriladigan zarar xajmini kamaytirish uchun xizmat qiladi.
4. Bu biz o’rgangan dolzarb mavzu, shaxarsozlik dizayiniga bo’lgan
e’tiborni bir-oz bo’lsada o’zining ijobiy natijasini beradi degan umiddamiz.
Shuningdek bu ish xali tugallanmagan bo’lib, bu borada daslabki qadamimizdir.
66](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_66.png)
![FOYDALANILA ADABIYoTLAR RO’YXATI
1. Abdulqosimov A.A., Abbosov S.B. Cho’llarning vujudga kelishi,
shakllanishi va geografik tarxalishi // O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. –
T., 2007. 28-jild, – B. 6-10.
2. AbolinR.I. Osnov q yestestvenno – istoricheskogo rayonirovaniya
So- vetskoy Sredney Azii. Trudq SAGU, ser. XII - a Geografiya, v qp. 2, Tashkent,
1929 , 76 str.
3. Alibekov L.A. Vzaimodeystviye gornqx i ravninnqx landshaftov.
Tashkent.Fan, 1994, 184 str.
4. Atlas. Zemelnqye resursq respubliki Uzbekistan. Izdaniye pervoye.
Tashkent, 2001, 65 str.
5. Babayev A.G., Freykin Z.G. Pustqni SSSR vchera, segodnya,
zavtra. – M.: Mqsl, 1977. – 350 s.
6. Babushkin L. N., Kogay N. A. Prirodnqye territorialnqye
kompleksq Yugo – Zapada Sredney Azii. Tashkent, “Fan”, 1975, 116 str.
7. Volskiy V.V., Kuzina I.M., Ivanova I.S. i dr. Sosialno –
ekonomicheskaya geografiya zarubejnogo mira. – M.: Drofa, 2001.– 560 s.
8. Kabushkin N.I., Menejment turizma: Uchebnik/-3-izd., ispr. – Mn.:
Novoye znaniye, 2002. s.79.
9. Leyzerovich Ye.Ye. Ekonomiko-geograficheskiye problemq
osvoyeniya pustqn. – M.: Mqsl, 1968. – 158 s.
10. Martini U., Da luog’i a destinazioni turistiche. Ipotesi di destination
management nel turismo alpino., Mariangela Franch (a cura di), Destination
Management.Governare tra locale e globale, G.Giappichelli editore 2002, r.74 .
11. Nazarov I.K. Abiogennqye potoki v aridnqx geosistemax:
optimizasiya prirodopolzovaniya.Tashkent. «Fan», 1992, 100 str.
12. Nazarov I.K. Basseynovaya konsepsiya: sushnost i puti resheniya
regionalnqx geoekologicheskix problem (na materialax basseyna r.Zarafshan) //
Isti q lol va geografiya. O’zbekiston Respublikasi Geografiya jamiyati IV syezdi
materiallari 1-qism. Toshkent, 1995, 27-32 betlar.
67](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_67.png)
![13. Nazarov I.K. Daryo havzasi: geoekologik qonuniyat va oqibat.
O’zbekistonda geografiya, ekologiya va turizm muammolari. Samarqand, 1996.
76-78 betlar.
14. Nazarov I.K. Daryo havzasi: geoekologik qonuniyat va tabiatdan
oqilona foydalanish. O’zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 29 jild. Toshkent.
2007. 35-39 betlar.
15. Nazarov I.K.O nekotorqx zakonomernostyax degradasii geosistem
Sentralnoy Azii Mejdunarodnqy nauchno-prakticheskiy jurnal. Prob - lemq
osvoyeniya pustin. Ashxabad.1997 a
.№6, str. 27-30.
16. Nazarov I.K. Ravnino-pustqnnaya zona Turkestana kak
podkomandnaya geoekologicheskaya basseynovaya subsistema // O’zbekiston
geografiya jamiyati axboroti. 18- jild. 1-qism. Toshkent. 1997 b
, 37-43 betlar.
17. Nazarov I.Q., Allayorov I.Sh., Toshev X.R., Mavlonov A. Madaniy
landshaftlar yaratishning tamoyillari xususida // Tog’ va tog’oldi hududlaridan
foydalanishning geografik asoslari. –T.: 2002. –B.22-23.
18. Nasionalnqy doklad o sostoyanii okrujayuo’yey prirodnoy sredq i
ispolzovanii prirodqx resursov v RUz. Tashkent, 1998, 2005. 104, 131 str.
19. Raximbekov R.U. Iz istorii izucheniya prirodq Sredney Azii. – T.:
Ukituvchi, 1970. – 266 s.
20. Saushkin Yu.G. Geograficheskaya nauka v proshlom,
nastoyao’yem, buduo’yem. – M.: Prosveo’yeniye, 1980. – 269 s.
21. Sochava V.B. Vvedeniye v ucheniye o geosistemax. – Novosibirsk:
Nauka, 1978. – 320 s.
22. Chetqrkin V.M. Srednyaya Aziya: opqt kompleksnoy
geograficheskoy xarakteristiki i rayonirovaniya. Tashkent. Izd. SAGU, 1960, 240
str.
23. Yuryev A.A., Umarov A. U. Geomorfologiya i noveyshaya
tektonika Zapadnogo Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 1971, 116 str.
68](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_68.png)
![69](/data/documents/188bc619-208b-4a0f-aebc-8e2171410aeb/page_69.png)
DIPLOM MAVZUSI: “ ShA X ARLARNI LANDShAFTLASh T IRISh VA ShA X ARLARDA LANDShAFTLARIShNING EKOLOGIK A X AMIYaTI ” MUNDARIJA Kirish ............................................................................... ................ .......................3 1-BOB. Adabiyotlar sharxi......................................................................................6 1,1. Landshaftshunoslikning yuzaga kelishi va rivojlanish tarixi ............................6 1.2. Landshaft xakidagi asosiy tushunchalar ............................................................7 1.3. Landshaftlarning ichki tuzilishi ........................................................................7 1.4. Landshaftlarni tasniflash masalalari .................................................................8 2.1. Landshaftlarning maxsus faoliyati ( o’ z funksiyasini bajarishi) .....................10 2.2. Landshaftlarning x ududiy taba xal anishi va taba xal anish omillari ...................10 2.3. Landshaft va inson alo q adorligi masalalari .....................................................10 2.4. Amaliy landshaftshunoslik ..............................................................................11 2.5. Landshaftshunoslik va ekologiya ....................................................................11 2.6 . Landshaft xaritalari va ularning turlari hamda O’zbekiston atmasfera yog’inlari miqdorining o’zgarishi..........................................................................11 3-BOB. Tadqiqot natjalari va ularning muxokamasi. shaxarlarni landshaftlashtirish va landshaftlashtirishning ahamiyati ................................14 3.1. Landshaft sanatida sayohatgohlarintegrasiyalashgan mahsulot birligi...........15 3.1. 1. Geografik uzuq-yuluqlik..............................................................................16 3.1. 2. Sohalararo uzuq-yuluqlik.............................................................................16 3.1. 3. Funksional uzuq–yuluqlik............................................................................17 3.1. 4. Iyerarxik uzuq-yuluqlik................................................................................17 3.2. Markaziy farg’ona cho’llarida antropogen omil ta’sirida sodir bo’layotgan landshaft-ekologik o’zgarishlar ………………………………...........................20 3.3. Janubi-g’arbiy qizilqum yaylovlarida o’sadigan oziqabob o’simliklarning bioekologik tasnifi …………………………………….........................................23 3.3.1. Qandim va dengizko’l mavzelaridagi nodir o’simliklarning muhofazasiga doir mulohazalar………………………………………....…….. 28 3.4. Atrof-muhit muhofazasida nodavlat va notijorat tashkilotlarning o’rni …………………………………………………………………………….... 29 3.5. Cho’l zonasida shaharlar shakllanishi va rivojlanishining ayrim xususiyatlari…………………………………………………………………...…33 3.6. Landshaftlarni tasniflash va shaxarlar barpo etishda madaniy,suniy landshaftlar barpo etish......................................................................................38 3.6.1. Landshaftlarini o’rganish asosida landshaftlar (fasiyalar, urochio’yelar, joylar) tasnifi..........................................................................................................39 3.7.Shaxar landshaftlari barpo etilishi va yer muammosi.....................................42 3.8. . Qishloq xo’jalik landshaftlari organizmlarining kelib chiqishi ............................................................................... ................. ..................52 3.9. Shaxar va tabiat................................................ ......... ................................... . ..55 3.9.1. Shaxar sharoitida atmosferaning ifloslanishi................................................59 1
XOTIMA ...............................................................................................................73 XULOSA ........................................................................................................... ... .78 FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI ..........................................79 Kirish Ma’lumki, inson yaralibdiki tabiatning bir bo’lagi bo’lib, faqatgina unga o’z xukmini o’tkazishga urinib keldi. Insoniyat oldida esa juda katta burchni unutib qo’ydi. Bu tabiiy ko’rinishning tabiatda xuddi tarozining pallasi vazifasini bajargandek muvozanatni ta’minlaydi. Bu muvozanatning buzilishi esa tanazul deganidir. Inson ko’plab shaxarlar, qishloq, ovullar va sanoat deb atalmish misli ko’rinmagan tabiat xodisalarini o’zgartirib yuborishga qodir mashina yaratib oldi. Mavzuning dolzarbligi. Buardan kelib chiqqan xolda, tabiat va inson o’rtasidagi aloxalarni tiklash maqsadida “EKOLOGIYa” degan ovuchoq topib oldi. Endilikda bu ovunchoq inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlarni imkon qadar saqlab qolishga xarakat qilayotgan bo’lsa-da, buning uddasidan chiqa olmayapti. Chunki insonlarni oziq ovqat, chorvani yem xashak va sanoatni xom ashyo bilan a’minlash maqsadida “ilm” deb nomlangan fan va texnika yaratuvchisi tinim bilmay izlanishda. Yaratilayotan yangiliklar maqtanishga arzirmikan? Tabiat nima derkan? degan savol barchani qiynaydi albatda. Chegarasiz rivojlanishlar, “tog’ kon metallurgiya”, “neft - gaz” kabi nomlar bilan inson manfaatini qondirish bilan boradir. Bu yuqoridagilardan kelib chiqqan xolda “landshaft” shunoslikni o’rganish dolzarbdir Maqsad va vazfalar . Landshaft va landshaftlashtirishning maqsad va vazifalari. - Inson va tabiat orasidagi o’ zaro alo q a samaradorligini oshirish. - Tabiy vamadaniy landshaftlar taqdiri, - Yerdagi xayotning taqdiriga nisbatan insonlarda javobgarlik xislarini uyg’otish va rivojlantirish. - Landshaftlarning hosil bo’lishi, o’tmishda, xozirgi kunda va kelajakda qanday bo’lishi, ularning ichki tuzilishi, rivojlanishi va ularda ro’y beradigan turli tabiiy geografik jarayon va xodisalarni, modda va energiya almashinishi. 2
- Landshaftlardan shaxarlarda, xalq xo’jaligida to’g’ri va oqilona foydalanish xamda ularni samaradorlashtirish masalalari. - Yer yuzasida obyektiv mavjud bo’lgan geoekotizimlarning maxalliy ko’lamdaligi, landshaft va uning morfologik qismlari. - Eko-ge ografik fanlar tizimida tutgan o’ rni va bosh q a fanlar bilan alo q asi. - Tabiatdan va tabiiy boyliklardan to’g’ri va oqilona foydalanish tabiat qonunlarini bilish, landshaftshunoslik fanining tabiiy geografiyaning muximligi va axamiyatini ko’rsatib beradi. - Shaxarlarda landshaft va landshaftlashtirish ishlarini ekologik ahamiyati va suniy ekotizimlar doirasida madaniy landshaftlar tashkil etish. Tadqiqot obyekti va predmeti: Yer yuzasida obyektiv mavjud bo’lgan geoekotizimlarning maxalliy ko’lamdaligi, landshaft va uning morfologik qismlari. Tadqiqot metodlari: Landshaft xaritalari va ulardan foydalanish. Landshaftlarni xal q x o’ jaligining turli tarmo q larida jumladan shaxarsozlikda keng foydalanish nu q tai nazaridan ba x olash. Ba x olashning asosiy tamoyillari va metodlari. Landshaftlarni prognozlash (bashoratlash). Uning asosiy tamoyillari. Prognozlash metodlari. Ilmiy yangiligi: Landshaftlarni o’ rganishda ekologik yondashish. “Ekosistema”, “Geoekologiya” tushunchalari. Ilk bora shaxarlarda landshft va landshft dizayini to’g’risida tasavvur yaratildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Olib borilgan tadqiqotlarimiz davomida shaxarlarni landshaftlashtirishda yangi ekosistemalar barpo etilib tabiatning go’zal ko’rinishdan lavxala sifatida shaxarlarsozlikda, umumiy ovqatlani maskanlarida, saoat zonalarida, davat va nodavlat tashkilotlar oldilarida, o’quv binolari atroflari va axoli yashash punktlarida keng foydlanishni yo’lga qo’yish mumkin. Ishning xajmi: Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3 ta bob, xotima, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati va jami 82 betdan iborat. 3
1-BOB. Adabiyotlar sharxi Tabiiyki, O’zbekistonda Sobiq ittifoqdan qanday ekologik holat qoldi degan savol tug’iladi? Ming afsuski, 70 yillik totalitar tuzumidan nihoyatda xatarli ekologik vaziyat va ekologik tanglik qoldi, xolos. BMT ning 48 sessiyasida (1993 yil, sentyabr) Darhaqiqat, sovet davrida respublikamizda paxta yakka hokimligi vaqtida xalq xo’jaligi bir tomonlama rivojlanib, nafaqat iqtisodiyotimizda, shu bilan birga ekologik sharoitimizda og’ir asorat qoldirdi. Bu esa yillar o’tgan sayin vahimali sur’atda avj olib borgan ekologik tanglik ostonasiga olib keldi. Suv resurslaridan uzoqni ko’rmay pala-partish foydalanish, pirovard natijada Orol dengizining qurishiga, katta maydonlardagi yerlarning sho’rlanishiga va boshqa ko’pgina og’ir ekologik oqibatlarga sabab bo’ldi. 1.1. Landshaftshunoslikning yuzaga kelishi va rivojlanish tarixi V.V. Dokuchayevning tabiiy komponentlar alo q adorligi va ular bir butun majmua sifatida o’ rganilishi kerakligi x a q idagi g’ oyalari. 1913-1914 yillardagi rus tabiatshunos olimlari L.S.Berg, G.F.Morozov, I.M.Krasheninnikov, R.I. Abolinlarning Landshaft x a q idagi fikrlari. 1920-1940 yillarda bajarilgan B.B.Polinov, I.V.Larin, A.D.Gojev, L.G.Ramenskiy, L.S.Berg kabilarning ishlari va ularning landshaftshunoslikning rivojlanishidagi a x amiyati. Ikkinchi ja x on urushidan keyingi davrlardagi landshaftshunoslikning rivojlanishi va unda L.S.Berg, N.A.Solnsev, S.V. Kalesniklarning roli. 1950-1970 yillardagi A.G.Isachenko, F.N.Milkov, V.S. Preobrajenskiy, N.A. Gvozdeskiy, D.L.Armand, V.B.Sochava va bosh xal arning landshaftshunoslikka qo’ shgan x issalari. 1970 yildan s o’ nggi landshaftshunoslikning rivojlanishi va undagi asosiy y o’ nalishlar. O’ zbekiston landshaftshunoslarining qo’ shgan x issalari. Tarixiy – genetik konsepsiya. Landshaftlar va boshqa tabiiy geografik komplekslar ham uzoq tarixiy rivojlanish xosilalaridir. O’tgan asrning 20- yillaridayoq, ayniqsa B.B.Polinovning landshaft haqidagi maqolalaridan so’ng, har bir muayyan landshaft tarixiy ekanligi ayon bo’lib qolgan edi. Landshaftlarning 4
tarixiy ekanligi taniqli geograf K.K. Markov asarlarida ko’p bor ta’kidlangan. Uningcha, tabiatni bilish uchun xududning paleogeografiyasini o’rganish lozim. 1.2. Landshaft xakidagi asosiy tushunchalar Landshaft-regional birlik tushunchasi (A.G.Isachenko, S.V.Kalesnik fikrlari); landshaft-tipologik birlik tushunchasi (N.Gvozdeskiy va boshxalar); landshaft-umumiy tushuncha (F.N.Milkov fikri); V.A.Nikolayevning landshaft xakidagi muloxazalari. 1.3. Landshaftlarning ichki tuzilishi Landshaft tashkil qiluvchi omillar va landshaftning tarkibiy qismlari. Landshaftlarning morfologik tuzilishi. L.G.Ramenskiy, B.B.Polinov, N.A.Solnsevlarning landshaft morfologiyasiga qo’shgan xissalari. Fasiya landshaftlarning eng kichik morfologik qismi ekanligi. Fasiyaning bir butunligi va bo’linmasligi. Fasiyalarning o’ziga xos xususiyatlari. Ularni tasniflash masalalari. Urochishalar landshaftlarning asosiy morfologik qismi ekanligi va fasiyalarning yig’indisidan iboratligi. Oddiy va murakkab urochishelar. Urochishalarni tasniflash. F.N.Milkovning “Landshaft” va “Joy turi” tushunchalari xakidagi fikrlari. Tog’ landshaftlari xaqida G.P.Millerning fikri. Landshaftlarning ichki tuzilishini taxlil qilishda turli modellardan foydalanish. Landshaft modellari landshaftlarning tarkibiy qismlari xamda morfologik qismlari orasida bo’ladigan aloqadorliklar xaqida umumiy tasavvur xosil qilishi. Vertikal va gorizontal, t o’g’ ri va teskari alo q adorliklar, ijobiy va salbiy alo q adorliklar va x .k. 1.4. Landshaftlarni tasniflash masalalari Landshaftlarni tasniflashning asosiy tamoyillari. A.G.Isachenko (1961) N.A.Gvozdeskiy (1961)., F.N.Milkov (1967) larning landshaftlarni tasniflash tajribalari. V.A.Nikolayev (1979)ning landshaftlarni tasniflash sxemasi. Tasnif birliklari. Landshaftlar tasnifini yaratish borasida ozmi-ko’pmi ishlar amalga oshirilgan bo’lishiga qaramay (F.N.Milkov, 1973, 1986; N.N.Iogansen, 1970; N.I.Axtirseva, 1977; K.A.Drozdov, 1988 va b.), bu masala ancha serqirra va 5