logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. QORAKO‘L QO‘YLARINI URCHITISHDA YAYLOV O‘SIMLIKLARINING YIL FASLLARI BO‘YICHA O‘ZGARISHI VA MAHSULDORLIKKA TA’SIRI

QORAKO‘L QO‘YLARINI URCHITISHDA YAYLOV O‘SIMLIKLARINING YIL FASLLARI BO‘YICHA O‘ZGARISHI VA MAHSULDORLIKKA TA’SIRI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

518.9833984375 KB
Скачать
QORAKO‘L QO‘YLARINI URCHITISHDA YAYLOV O‘SIMLIKLARINING YIL FASLLARI BO‘YICHA O‘ZGARISHI VA MAHSULDORLIKKA TA’SIRI MUNDARIJA KIRISH 3 1 -BOB. ADABIYOTLAR SHARXI §1.1. Qorako‘lchilikni rivojlanish tarixi 8 §1.2. O‘zbekistonda qorako‘lchilikni rivojlanish holati 13 §1.3. Qorako ‘ l qo ‘ ylari urchitilayotgan tog ‘ oldi va cho ‘ l yaylovlarining tabiiy - iqlimiy va yaylov – oziqaviy sharoitlari 21 1.4.Oziqlanish omillarining hazmlanish jarayonlariga va hayvonlarning mahsuldorligiga ta’siri 31 2 . BOB. Tadqiqot ob y ektlarining umumiy tavsifi va foydalanilgan uslublar......................................................................................... §2.1. Tadqiqot sharoiti 3 6 §2.2. Tadqiqot obyektlari 3 6 §2. 3 . Tadqiqot usullari 3 6 3.BOB. Tadqiqot ishining natijalari §3.1. Yaylovlarning mahsuldorligi va oziqa zahiralarini o ‘ rganishga oid tahlillar 4 1 § 3.2. Tog‘, tog‘oldi va cho‘l tabiiy yaylovlar o‘t – o‘lanlarining botanik va kimyoviy tarkibi 4 6 § 3. 3 . Yil fasllari bo ‘ yicha tabiiy yaylovlar oziqalarining oziqaviylik va to ‘ yimlilik qiymatlari 58 § 3.4. Qorako ‘ l qo ‘ ylarining gematologik ko ‘ rsatkichlarini oziqlanish sharoitlariga qarab o‘zgarishi 6 0 XULOSALAR 7 4 AMALIY TAVSIYALAR 7 5 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 7 6 K I R I SH Magistrlik d issertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi Hozirgi kunda butun dunyoda aholi sonining jadallik bilan ortayotganligi bois, mavjud go‘sht zahiralaridan (qoramol, qo‘y-echki va boshq.) oziq-ovqat sifatida keng ko‘lamda foydalanish hayvonlar bosh sonining keskin kamayishiga olib kelmoqda. Qo‘ychilik, par r andachilik, baliqchilik va quyonchilik a holini sifatli go‘sht va go‘sht mahsulotlari bilan barqaror ta’minlashda asosiy zahira manbalari hisoblanadi. Shu bois, qorako‘lchilikni rivojlantirish, cho‘l, yaylov sharoitlarda qorako‘l qo‘ylarini boqish, parvarishlash va oziqlantirishning qulay sharoitlarini aniqlash, ularning mahsuldorligini oshirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish hamda ishlab chiqarishga joriy qilish orqali go‘sht tanqisligi muammosini ijobiy hal qilinishiga erishish mumkinligi bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Jahonda keyingi yillarda tashqi muhitning noqulay omillari ta’siri ostida va yaylovlardan nooqilona foydalanish oqibatida qishloq xo‘jaligi hayvonlari mahsuldorligi va turli infeksion hamda invazion kasalliklarga qarshi tabiiy chidamliligining pasayishi, ulardan olinadigan mahsulotlar sifatining yomonlashuvi va bosh sonining kamayib ketishini oldini olish bo‘yicha izlanishlar olib borilmoqda. Respublikamiz aholisini sifatli go‘sht mahsulotlari bilan ta’minlashda, qorako‘lchilik sohasini rivojlantirish, ularning mahsuldorligini oshiruvchi innovatsion uslublar ishlab chiqish borasida muayyan natijalarga erishilmoqda. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida « .....mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, 2 ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish » 1 vazifalari belgilab berilgan. Ushbu vazifalardan kelib chiqqan holda mamlakatimizning tog ‘ va tog ‘ oldi hududlarga tez moslashayotgan qorako‘l qo‘ylarini fiziologik- biokimyoviy ko‘rsatkichlariga, mahsuldorligiga ta’sirini aniqlash, ular organizmida ro‘y beradigan o‘zgarishlarni biologik jihatdan asoslash ilmiy-amaliy ahamiyat ega. Respublikamiz chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda cho’l chorvachiligi O’zbekistondagi eng muhim tarmoqlardan biri bo’lib hisoblanadi va uni yanada barqaror rivojlantirishning beqiyos imkoniytlari mavjud. Hozirgi kunda O’zbekistonda ishlab chiqarilayotgan yalpi go’sht mahsulotlarining 40%dan ortiq qismi, sut mahsulotlarining 20%, jun mahsulotlarining 100%, po’stinbop terilar ishlab chiqarishning 80%, qorako’l terilari ishlab chiqarishning 100% va shirdon yoki qorincha fermentlari ishlab chiqarishning 100% aynan cho’l chorvachiligi ulushiga to’g’ri keladi. Sohaning asosiy ishlab chiqarish vositalari chorva mollari, qorako’l qo’ylari va ularni amalda yil davomida ozuqa bilan ta’minlovchi tabiiy cho’l yaylovlari hisoblanadi. Har ikkala omil bir biri bilan uzviy bog’langan bo’lib birining rivojlanishi albatta ikkinchisining rivojlanishini ta’minlaydi. Shu bois cho’l chorvachiligi samaradorligi va uning barqaror rivojlanishi tabiiy cho’l yaylovlarining hosildorlik va yaylov ozuqalarining to’yimlilik qiymatiga bog’liq. Yaylovlardan uzluksiz ravishda foydalanish yaylovlarni yaroqsiz holigi kelishiga, zaharli va zararli o’simliklar ko’payib ketishiga sharoit yaratadi. Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida olib borilayotgan iqtisodiy islohatlar jarayonida chorvachilik tarmog’ini, qorako’lchilik tarmog’ini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Agrar siyosatning bosh masalalaridan biri bu mamlakat aholisini oziq –ovqat, jumladan chorvachilik mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarini ichki imkoniyatlar hisobiga qondirish hisoblanadi. Qator yillar mobaynida O’zbekidstonda qorako’l qo’ylari boqiladigan hududlardagi yaylovlarning asosiy ozuqaviy resurslarini botanik va kimyoviy tarkibini hamda mavjud oziqa vositalarining to’yimlilik qiymatini aniqlash 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» Фармони. 3 bo’yicha tadqiqot ishari olib borilgan. Lekin haligacha yaylovlarning oziqaviylik mahsulotlariga ekologik omillarning ko’rsatadigan ta’sirlarini o’rganish davomida yaylovlarning mahsuldorligini kompleks baholash uchun, ya’ni tabiiy yaylovlardan unumli foydalanish muammosini ijobiy hal qilish imkonini beruvchi tabiiy yaylovlarning tabaqalashtirilgan oziqaviy mahsuldorligini baholash usullari ishlab chiqilmagan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 -son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi Farmoni, 2017 yil 16 martdagi PQ-2841 -son “ Chorvachilikda iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida ”gi hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Qorako‘lchilik tarmog‘ini kompleks rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi, 2019 yil, 16 avgustdagi-PQ-4420- q aror lar i hamda ushbu faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqot obyekti . Tadqiqot ning ob y ekti s ifatida Nurobod tumani “Mulki O‘sar” fermer xo‘jaligi qorako‘l qo‘ylari tanlab olingan. Tadqiqot predmeti . Qorako ‘ l qo ‘ ylari ga y a ylov o‘simliklarining yil fasllari dagi o‘zgarishi orqali ko‘rsatadigan ta’siri , o‘sish va rivojlanishi, fiziologik holatlari, qonning gematologik, biokimyoviy ko‘rsatkichlari dan iborat . Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Samarqand viloyatidagi cho‘l, yaylovlarida tabiiy sharoitida urchitilayotgan qorako‘l qo‘ylarini oziqlanishini va yil fasllaridagi ozuqalarning ratsionini o‘rganish, organizmining fiziologik holatini baholashdan iborat. M aqsadga erishish uchun quyidagi aniq vazifalarni o‘rganish rejalashtirildi . 4 1. Samarqand viloyati cho‘l va tog‘oldi hududlarida qorako‘l qo‘ylari boqilayotgan yaylovlarda o‘sayotgan o‘simliklarning fasllar bo‘yicha botanik va kimyoviy tarkibi, biologik qiymati va yaylovlarning mahsuldorligini aniqlash; 2. Yil fasllari va qorako‘l qo‘ylarining fiziologik holatiga mos holda yil davomida dalada haydab boqilgan qo‘ylar organizmining to‘yimli moddalarga bo‘lgan talabini qondirilish darajasini aniqlash; 3. Yil davomida dalada haydab boqilgan qo‘ylar ovqat hazm qilish tizimida iste’mol qilingan ratsion tarkibidagi to‘yimli moddalarning yil fasllari va hayvonlarning fiziologik holatiga bog‘liq holda hazmlanishi va mahsulotga transformatsiya qilinishini aniqlash; Ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Samarqand viloyati tabiiy sharoitda boqilayotgan qorako‘l qo‘ylarining rivojlanishiga yaylov o‘simliklari va ularning yil fasllari almashinuvi bo‘yicha o‘zgarib borishi hamda ularning qorako‘l qo‘ylarining rivojlanishiga ko‘rsatadigan ta’sir darajasi aniqlanadi; Ratsiondagi ozuqalarning qo‘ylarning o‘sishi va rivojlanishiga salmoqli ta’sir etishi o‘rganildi; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Qishloq xo ‘ jaligini jumladan qorako ‘ lchilikni rivojlantirish borasida yaratilayotgan imkoniyatlar oqibatida bosh rivojlanib borayotgan chorvachilik uchun ozuqalar bazasini mustahkamlash maqsadida turli yaylov o ‘ simliklarini botanik va kimyoviy tarkibini o ‘ rganish ularning to ‘ yimlilik darajasini aniqlash orqali qorako ‘ lchilikni taraqqiy etishi va qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotining o‘sishiga imkon yaratiladi. Tadqiqot ishining usullari: D issertatsiya ishini amalga oshirishda umumqabul qilingan zamonaviy fiziolo gi k , gematologik, biokimyoviy va statistik tahlil usullaridan foydalanil gan . Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ishning nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, bugungi kunda mamlakatimizda aholini sifatli 5 go‘sht mahsulotlari bilan ta’minlash eng dolzarb masalalardan bo‘lib turibdi. Shu bois, chorvachilikni, xususan qorako‘lchilikni rivojlantirish dolzarb masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumki, qorako‘l qo‘ylari cho‘l-yaylov sharoitlariga tez moslashuvchan, immun tizimi barqaror bo‘lgan hayvonlardan hisoblanadi. Dissertatsiya ishining asosiy materiallari o‘quv jarayonida ma’ruzalar o‘qishda, hayvonlar fiziologiyasi va etiologiyasida laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishda ma’lumot sifatida foydalanish mumkin. Qorako‘lchilik xo‘jaliklarida ratsion qo‘shimcha ozuqa sifatida, qo‘llashning ekologik va fiziologik asoslash mumkin. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi . Mazkur tadqiqot natijalari bo ‘ yicha 1 ta maqola va 2 ta tezislar chop etilib, ilmiy-amaliy anjumanlarda muhokama qilingan. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi . Dissertatsiya tarkibi kirish, uch bob, asosiy qism, xulosa va foydalanigan adabiyotlar ro ‘ yxati kabi qismlardan iborat. Dissertatsiya mavzusi bo ‘ yicha jami 3 ta ilmiy ishlar nashr etilgan. Dissertatsiyaning asosiy mazmuni 82 sahifani tashkil etadi. 6 1. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. § Qorako ‘ lchilikni rivojlanish tarixi Qorako‘lchilik chorvachilikning muhim va o‘ziga xos, Respublikamizning og‘ir ekstremal sharoiti bilan xarakterlanadigan cho‘l hududlarida rivojlanib, shu hududlarda samarali foydalanuvchi va ushbu region aholisining sotsial turmush darajasini taminlashda katta ahamiyatga ega bo‘lib, uning asosiy mahsuloti – qorako‘l terilari valyuta manbai hisoblanadi. Bu borada ta’kidlash lozimki, ushbu mahsulot o‘zining rangbarangliklari, gullarning naqshlari, jun tola qoplamining yuqori sifati jihatidan tengsiz hisoblanadi [1; 6-7 b; 3; 89-95 b; 9; 90 b]. Qorako‘lchilikni tarixiga nazar soladigan bo‘lsak, O‘rta asrda dehqonchilik bilan, birgalikda chorvachilikning rivojlanishiga ham alohida e’tibor berilgan. Chorva mollari ichida qorako‘l qo‘ylarini urchitish, katta maydondagi yaylovlardan foydalanishda va tannarhi arzon bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynagan. Qorako‘l qo‘ylari ming yillar moboynida xalq seleksiyasi asosida keltirib chiqarilgan. Ular eksterimal sharoitga moslashish imkoniyatiga ega. Qorako‘l qo‘ylarining kelib chiqish makoni, Buxora viloyatining Qorako‘l tumani hisoblanadi. Ularning asosiy mahsuloti qorako‘l teri bo‘lsada, ulardan yuqori sifatga ega bo‘lgan go‘sht, jun, ichaklaridan tibbiyot jarrohligi uchun ketkut iplari, shirdonidan pishloq ishlab chiqarishda, shohlaridan turli hildagi taqinchoqlar, tugmalar, shoh qoldiqlari vatuyoqlaridan kley tayyorlanadi. Qorako‘l qo‘ylarining qora, sur, ko‘k va oq ranglari mavjud bo‘lib, ko‘k va sur qorako‘llarda еtti xil rang baranglik mavjud [5; 55-64 b; 6; 72-79 b;10; 10 b]. 7 O‘ninchi asrda Buxora va Xivadan keltirilgan qorako‘l teri bilan savdo sotiq ishlari boshlangan. Ular asosan Rossiyaning Tobolski, Tver, Nijniy-Novgorot va Irbit shaharlarida sotilganligini mashhur yozuvchi Marko Polo qayd etadi. Arabistonlik mashhur geograf Ibn-Xoukal qorako‘l terilarda turli xildagi jilo beradigan, xushro‘y tabiiy gullar mavjudligini yozib qoldiradi. Qorako‘l teri bilan savdo sotiq ishlari jahonda bo‘lib o‘tadigan barcha auksionlarda (Nyu York, Leypsik, London va Sankt-Peterburg) “Buxora-qorako‘l” nomi bilan sotiladi. Hozirgi kunda 16 tadan ziyot mamlakatda qorako‘l qo‘ylari urchitilmoqda, ammo ularning ichida O‘zbek qorako‘li sifat ko‘rsatgichlari, rangi va rangbarangligi bo‘yicha birinchi o‘rinni egallab kelmoqda. Bugungi kunda har bir qorako‘l terimiz o‘rtacha 25-30 dollordan sotilmoqda. O‘zbekistonda barcha toifa xo‘jaliklarda 6 mln dan ziyotroq qorako‘l qo‘yi mavjud. 103 ta shirkat xo‘jaligi davlat tasarrufida faoliyat yuritmoqda. 31 ta qorako‘l qo‘ylarining zavod tiplari yaratilgan. Qorako‘l qo‘ylari cho‘l zonasida yashayotgan aholining sotsial masalalarini hal qilishda ham muhim ro‘l o‘ynaydi [7; 24-28 b]. Qorako‘l qo‘ylari O‘zbek xalqining milliy boyligdir. Qorako‘lchilik chorvachilikning asosiy tarmoqlaridan biridir Qorako‘l qo‘ylar eng qadimgi zot hisoblanib, ular barcha barra terili zotlarning urug‘boshisi hisoblanadi. Ular vujudga kelguncha hozirgi O‘rta Osiyo hududida yashagan qorako‘lchi-chorvadorlarning ko‘p asrlik mehnati sarflangan. O‘zbekistonda chorvachilikni rivojlantirish bo‘yicha bosqichma – bosqich choralar amalga oshirilib kelinmoqda. Amalga oshirilayotgan islohotlar chorvachilikda, shu jumladan qorako‘lchilikda bozor munosabatlariga asoslangan yangi tizimini ishlab chiqish imkonini berdi. Yangidan qabul qilingan dasturiy hujjatlar, shu jumladan “naslchilik to‘g‘risida” gi qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 23 martdagi 308-sonli, 2008 yil 21 apreldagi 842-sonli va Vazirlar Mahkamasining qator qarorlari chorvachilikni rivojlantirishga o‘zining kuchli ijobiy ta’sirini ko‘rsatdi. Shu bilan bir qatorda chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko‘paytirish bo‘yicha Respublikada ishlab chiqilgan 2011-2015 8 yillarga mo‘ljallangan hukumat dasturi qabul qilinib, uning bajarilishida yaylov chorvachiligining alohida o‘rni borligi belgilab o‘tilgan [8; 87-90 b]. Hozirgi kunda qorako‘lchilik Respublika xalq xo‘jaligida muhim o‘rin egallaydigan sohalardan hisoblanib, 17,5 mln. ga cho‘l yaylovlaridagi barcha kategoriyadagi xo‘jaliklarda (shirkat, dehqon, fermer) 4,5 mln. bosh shu jumladan “O‘zbek qorako‘l” kompaniyasi tizimidagi xo‘jaliklarda 2,5 mln. bosh qorako‘l qo‘ylari urchitiladi. Qorako‘l zotining nasl zahirasi juda boy. Uning tarkibida 10 ga yaqin rang 30 dan ziyod rang-barangliklar, 4 gul, 4 konstitutsiya tiplariga mansub qo‘ylar mavjud. Ushbu zot bilan uzoq yillar davomida olib borilgan tadqiqot ishlari natijasida qorako‘lchilikda naslchilik ishlarini yuritish tizimi, turli rang, rangbaranglik va gul tipidagi qorako‘l qo‘ylarining 31 yangi zavod tiplari yaratilib, patentlar bilan himoyalangan, yaylovlarni yaxshilash texnologiyalari ishlab chiqilgan [11; 9 b]. O‘zbekiston Respublikasi o‘zining Mustaqillik yillari davomida xalq xo‘jaligi barcha tarmoqlari bo‘yicha ulkan yutuqlarga erishib, dunyo hamjamiyatini hayratda qoldirmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2013 yilning asosiy yakunlari mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2014 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi” mavzusidagi ma’ruzasi e’lon qilindi. O‘tgan 2013 yil ham mamlakatimiz ijtimoiy hayotining turli jabhalarida yangi yutuq va natijalarga juda boy bo‘ldi. Soha respublika miqyosida yiliga 17000- 18000 tonna go‘sht, 250-300 ming dona qorako‘l terilari va 3000 tonna atrofida jun ishlab chiqarishni ta’minlamoqda. Qorako‘lchilikning nasl bazasi kuchli xozirda respublikada 29 ta naslchilik zavodlari va xo‘jaliklari faoliyat ko‘rsatmoqda va zot miqyosida 31 ta yuqori irsiyatli zavod tiplari mavjud. Barcha zavod tiplari qorako‘lchilik institutining ilmiy xodimlari va amaliyotchilar ijobiy hamkorligining mahsuli hisoblanib, ularning irsiyati qora, ko‘k, Buxoro, 9 Qoraqalpoq, Surxondaryo surlari oq, guligaz ranglaridagi, turli gul tipli (qalamgul, yassi, qovurg‘asimon) yuqori sifatli qorako‘l terilari ishlab chiqarish bo‘yicha seleksiyalanib, mustahkamlangan [12; 10-12 b]. Respublikamiz Prezidentining qator farmonlarida chorvachilikni jadal rivojlantirish, xalqimizning tobora o‘sib borayotgan chorva mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirishga alohida e’tibor qaratilgan. Chorvachilik qishloq xo‘jaligining yetakchi sohalaridan biri bo‘lib, aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Bu talabni qondirishda chorva mahsulotlari еtishtirishni ko‘paytirish katta ahamiyatga ega. Chorva mollari va parrandalardan olinadigan go‘ng o‘simliklar uchun qimmatli organik o‘g‘it sifatida foydalaniladi. Hayvonlar arzon to‘yimliligi kam bo‘lgan o‘simlik oziqalarini, kishilar iste’moli uchun zarur bo‘lgan qimmatli mahsulot va sanoat uchun kerakli bo‘lgan xom ashyoga aylantirib beradi. Aholini sifatli va arzon chorva oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash dunyo mamalakatlaridagi kabi bizning mamlakatimizda ham eng dolzarb masalalardan biri bo‘lib turibdi [13; 43 b; 14; 25-29 b]. Mustaqillikga erishganimizdan keyin mamlakatimizda boshqa soha va tarmoqlar kabi chorvachilikning rivojlanishiga katta e’tibor berilmoqda. Iqtisodiy islohotlarni tobora chuqurlashtirish asosida chorvachilikni yanada rivojlantirish uchun qator imkoniyatlar yaratilmoqda. Istiqlolga erishgan kunlardanoq agrar sektorning muhim tarmog‘i hisoblangan chorvachilikni rivojlantirishga katta e’tibor qaratilgan. Eng asosiysi sohada bozor munosabatlarini qaror toptirishga qaratilgan iqtisodiy islohatlar izchillik bilan amalga oshirilib, chorvachilikni barqaror rivojlantirishni huquqiy asoslari barpo etildi. Bunga misol qilib, Davlat qonunlarini, Prezident farmon va qarorlarini va hukumat Dasturlarini, Vazirlar mahkamasining qator qarorlarini keltirish mumkin. Ayniqsa, bu borada Mamlakatimizning birinchi prezidenti I.A.Karimov tomonidan “Shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo‘jaliklarida chorva mollarini ko‘paytirishni rag‘batlantirish chora tadbirlar to‘g‘risida” gi 2006 yil 23 martda qabul qilingan 308–sonli hamda “Shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo‘jaliklarida chorva 10 mollarini ko‘paytirishni rag‘batlantirishni kuchaytirish hamda chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish borasidagi qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida” gi 2008 yil 21 aprelda qabul qilingan 842 - sonli qarorlari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu qarorlarni joylarda ijrosini ta’minlash maqsadida, Respublika Vazirlar mahkamasining 2009–2011 yillar davomida chorvachilikni rivojlantirish, qoramollar bosh sonini va sut hamda qoramol go‘shti ishlab chiqarishni ko‘paytirish borasida Respublika dasturi ishlab chiqildi. Mamlakatda chorvachilik, qoramolchilik, asalarichilik va baliqchilikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan qator qarorlar va me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. Shu sababli qishloq xo‘jaligi doimiy ravishda amalga oshiriladigan iqtisodiy islohatlarni markazida turadi [15; 3-6 b]. Barcha iqtisodiy o‘zgarishlarni jarayoni dehqonchilik va chorvachilik sektoriga qancha chuqur ta’sir etishiga qishloq xo‘jaligi jumladan chorvachilik yuzdan o‘zgaruvchan iqtisodiy islohatlarga muxtoj. Ko‘p bosqichli xo‘jaliklarni tashkil etish hozirgi kunning talabi. Hozirgi davrda fermer xo‘jaliklarini tashkil etish va uni ommaviy tarzda rivojlantirishni mamlakatimizda jadal suratlar bilan olib borilmoqda. Fermer xo‘jaliklari mahsulotini ishlab chiqarish qayta ishlash, saqlash va sotish kabi jarayonlarni o‘z qo‘llariga olishlari hamda haqiqiy mulk egalari bo‘lishi kerak. Respublikamizda chorva mollarini bosh sonini ko‘paytirish ularning mahsuldorligini oshirish, jahon andozalaridagi yangi texnolgiyalarni joriy etish, chorva mahsulotlarini ishlab chiqarishda dehqon, fermer, ijara kabi ishlab chiqarish usullarini qo‘llab chorvadorlarni mulk egalari deb his etgan holda mehnat qilish bilangina chorvachilikni rivojlantirish mumkin [17; 90 b; 16; 77 b]. Hayvonlarning alohida-alohida sifatlarining xususiyatlarini yaxshilashi naslchilik ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganiga bog‘liqdir. Chorvachilikda asosiy urchitish metodlari – toza holda urchitish va chatishtirish. Chorvachilikning tajribasida hayvonlarni uzoq muddatda bir xil sharoitda saqlash bilan yopiq urchitish yomon natijalarga olib kelgani ma’lum. Muallif [ 47 ] o‘qtiradiki, “Ulus” sovxozining sovliqlarini “Qorako‘l” 11 naslchilik xo‘jaliklarning qo‘chqorlaridan olingan urug‘ bilan urug‘lantirilganda, ulardan olingan qo‘zilarning hayotchanligi oshib, tirik vazni ko‘paygan, teri sathi kengaygan va elita hamda o‘rta gulli qo‘zilar ko‘proq tug‘ildi. Agar naslchilik ishi to‘g‘ri yo‘lga qo’yilgan bo‘lsa urchitish uchun keltirilgan qo‘ylarni chatishtirishni yaxshilash va mahsuldorligini ba’zi bir tomonlarini oshirish uchun qon quyish yo‘li juda yaxshi natijalarni beradi. Mualliflar [18; 136 b; 19; 24 b] takidlanishicha, eski vaqtda dehqonlar vaqti-vaqti bilan o‘z podalariga boshqa joydan keltirilgan qo‘chqorlarni qo‘shganlar. Mualliflar [20; 61 b; 50; 50-51 b] ning yozishicha naslli qo‘chqorlarni vaqti vaqti bilan almashtirishga katta ahamiyat berib, shunday usul bilan qorako‘l qo‘ylarning teri sifatini yaxshilash mumkin deb hisoblaganlar. Muallif [40; 68-80 b] fikricha, keltirilgan qo‘chqorlardan shu vaqtda yaxshi zot olish mumkinki, qachonki ularning o‘sgan sharoiti bilan yangi sharoti o‘xshash bo‘lsa. Mualliflar [21; 456 b; 45; 178 b] fikriga ko‘ra ko‘k qorako‘l qo‘ylarni urchitishda boshqa sharoitda o‘stirilgan ko‘k qorako‘l qo‘chqorlardan foydalanish, olingan ko‘k qo‘zilarni hayotchanligini oshiradi, albiniot (oq tanglay) qo‘zilarning tug‘ilishini kamaytiradi, degan fikrga kelgan. 1.2. § O‘zbekistonda qorako‘lchilikni rivojlanish holati Respublikamizda chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda cho‘l chorvachiligi O‘zbekistondagi eng muhim tormoqlardan biri bo‘lib hisoblanadi va uni yanada barqaror rivojlantirishning beqiyos imkoniyatlari mavjud. Hozirgi kunda O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan yalpi go‘sht mahsulotlarining 40 % dan ortiqroq qismi, sut mahsulotlarining 20 %, jun mahsulotlarining 100 %, po‘stinbop terilar ishlab chiqarishning 80 %, qorako‘l terilar ishlab chiqarishning 100 % va shirdon yoki qorincha fermentlari ishlab chiqarishning 100 % aynan cho‘l chorvachiligi ulushiga to‘g‘ri keladi. Sohaning asosiy ishlab chiqarish vositalari – chorva mollari va ularni amalda yil davomida oziqa bilan ta’minlovchi tabiiy cho‘l yaylovlari hisoblanadi. Har ikkala omil bir – biri bilan uzviy 12 bog‘langan bo‘lib, birining rivojlanishi albatta ikkinchisini rivojlanishini ta’minlaydi. Shu bois cho‘l chorvachiligi samaradorligi va uning barqaror rivojlanishi tabiiy cho‘l yaylovlarining hosildorlik va yaylov oziqalarning to‘yimlilik qiymatiga bog‘liq [22, 128 b]. Qorako‘l qo‘yi - sur qorako‘l teri еtishtirish uchun, asosan, O‘zbekistonda urchitiladigan qo‘ylar. Qo‘rako‘l qo‘yi tabiiy sharoitga boshqa qorako‘l qo‘ylariga nisbatan chidamsizroq, ko‘k qorako‘l qo‘ylariga qaraganda chidamliroq. Sovliqlari 40-45 kg , qo‘chqorlari 55-60 kg, yillik jun mahsuloti 2,5-3,0 kg. Eng yuqori nav sur terilar еtishtirish va nasldor sur qo‘chqorlarni ko‘proq olish uchun sur sovliqlar sof zot sur qo‘chqorlardan qochiriladi. Sur sovliq sur qo‘chqordan qochirilganda sur qo‘zilar 90% dan ortig‘ini, qora sovliqlar, sur qo‘chqorlardan qochirilganda esa sur qo‘zilar birinchi bo‘g‘in qo‘zilarining 4-6% ini, ikkinchi bo‘g‘inning 27-28% ini, so‘nggi bo‘ginlarning 48-50% ini tashkil qiladi. Qorako‘lchi-selektsionerlar, mutaxassislar hamda cho‘ponlar tomonidan sur qo‘ylarning sermahsul «Surxon» turi, «Nurota» turi, kumush sur qo‘ylarning «Qoraqum» turi, tilla, kumush sur teri beradigan «Qizilqum» turlari yaratilgan [23; 128 b]. Mamlakatimizning cho‘l va adirli hududlarida qorako‘lchilikka ixtisoslashgan yirik xo‘jaliklar joylashgan. Ma’lumki, qorako‘lchilik O‘zbekiston chorvachiligining salmoqli sohalaridan biri hisoblanadi. Bundan tashqari cho‘l va adirlarning tabiiy o‘simlik qoplami qorako‘lchilikning asosiy oziqa manbai vazifasini o‘taydi [9; 9-b]. O‘zbekistondagi mavjud 23,1 million gektar yaylov va pichanzorlarning 17,5 million gektari cho‘l yaylovlari sifatida qorako‘lchilikda foydalanilmoqda. Shundan hozirgi kunga kelib yuqorida qayd qilingan maydonning 37,1 % inqirozga uchragan, 1 million gektardan ortiq maydonda zaharli va zararli o‘simliklar, 0,5 million gektardan ziyod maydonni esa isiriqzorlar tashkil etadi. Ana shu begona, hayvonlar tamonidan iste’mol qilinmaydigan yoki juda kam miqdorda iste’mol qilinadigan o‘simliklar ta’sirida yaylovlarning pichan hosildorligi keskin kamayib bormoqda [24; 202-208 b]. Cho‘l va adirlardagi 13 mavjud tabiiy yaylovlarning inqirozga uchrashiga asosiy sabablardan biri bo‘lib yaylovlardan noto‘g‘ri foydalanish, isiriq, eshak miya singari zaharli va zararli o‘simliklarni ko‘payishi va nihoyat, 1 m 2 maydonda boqilishi kerak bo‘lgan hayvonlar bosh sonini me’yoridan ancha ortiq bo‘lib ketishi hisoblanadi. Yaylovlardan uzluksiz ravishda foydalanish yaylovni yaroqsiz holga kelishiga, zaharli va zararli o‘simliklarning ko‘payib ketishiga sharoit yaratadi [25; 58-70 b]. Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida olib borilayotgan iqtisodiy islohatlar jarayonida chorvachilik tarmog‘ini rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Agrar siyosatning bosh masalalaridan biri bu mamalakat aholisini oziq ovqat jumladan chorvachilik mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojlarini ichki imkoniyatlar hisobiga qondirish hisoblanadi. Ammo, amalga oshirilayotgan chora – tadbirlarga qaramasdan mamlakat aholisini o‘zimizda еtishtirilgan chorvachilik mahsulotlari bilan ta’minlash darajasi qoniqarsiz holatda qolmoqda. O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha 2011 yil natijasiga ko‘ra, barcha toifadagi qishloq xo‘jaligi korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan go‘sht aholi jon boshiga 52 kg, sut 228,9 kg va tuxum 116, 4 donani tashkil etmoqda [26; 207 b]. Respublikaning barcha toifadagi xo‘jaliklarida yirik va mayda shoxli hayvonlar va parrandalarning bosh soni barqaror ravishda ortmoqda. Jumladan yirik shoxli qoramollar soni 2010 yilga nisbatan 548,8 ming boshga (6,0 % ga), sigirlar 114,6 ming boshga (3,0 % ga), qo‘y va echkilar 846,8 ming boshga (5,5 % ga), parrandalar 4997,9 ming boshga (13,2 % ga) ko‘paydi. Dehqon xo‘jaliklarida yirik shoxli qoramollarning 93,7 %, sigirlarlarning 94,7 %, qo‘y va echkilarning 80,5%, cho‘chqalarning 79,5%, parrandalarning 60,3% parvarish qilinmoqda. Shu bois, 2011 yilda barcha toifadagi xo‘jaliklarda ishlab chiqarilgan: - 1564,2 ming tonna go‘shtning (tirik vaznda) - 94,7 %, 6766,2 ming tonna sutning - 96,0 %, 3441,7 million dona tuxumning - 54,5 %, 28,7 ming tonna junning- 84,4%, 1022,3 ming dona qorako‘l terining - 63,0 % dehqon xo‘jaliklari tomonidan ishlab chiqarilgan [27; 5-34 b]. 14 Keltirilgan ma’lumotlardan shu narsa ayon bo‘ladiki, chorvachilik xo‘jaliklarida mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy omillaridan biri bo‘lib – oziqa bazasini mustahkamlash hisoblanadi. Ammo, shu narsani qayd qilish joizki, joylarda paxtachilik va g‘allachilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklarining rivojlanishi tufayli oziqa ekin maydonlarini keskin qisqarishi, dehqon xo‘jaliklarida esa suv ta’minotida yuzaga kelayotgan muayyan qiyinchiliklar sababli, oziqalar ekiladigan maydonlarning keskin qisqarishi va ekinlar mahsuldorligini kamayishi va sifatini yomonlashuvi kuzatilmoqda. Jumladan, Respublika bo‘yicha 1993 yilda jami qishloq xo‘jalik ekinlari ekiladigan maydonlar tarkibidagi еm – xashaklar еtishtiriladigan maydonlarning salmog‘i 967,8 ming gektarni tashkil etgan bo‘lsa, 2011 yilda uning salmog‘i 330 ming gektarni tashkil qildi yoki deyarlik 3 martaga qisqardi. Boshqacha qilib aytganda, o‘tgan yillar mobaynida еm – xashak ekish uchun ajratiladigan maydonlarning miqdori 637,8 ming ga kamaygan [28; 125 b]. Qishlov uchun tayyorlanadigan oziqalar tarkibini asosan shuvoq, yantoq, karrak, tabiiy pichanlar hamda sug‘oriladigan maydonlarga ekiladigan boshoqli ekinlar qoldiqlari (somon, turli poyalar va h.k.) tashkil qiladi. Tabiiy yaylovlardan jamg‘ariladigan oziqalar tannarxi juda yuqori bo‘lishi bilan birga, ularni tabiiy holda hatto maydalab berilganida ham jamg‘arilgan oziqalarni hayvonlar tomonidan iste’mol qilinish darajasi juda past, ya’ni 20 - 30 % dan oshmaydi. Ko‘rinib turibdiki, bunday holatning yuz berishiga, eng avvalo oziqalar jamg‘arilishidagi muddatlarning turli-tumanligi, issiq va sovuq haroratlar, yomg‘ir ta’sirida uning kimyoviy tarkibini o‘zgarishi sabab bo‘lmoqda. Natijada, oziqalar tarkibida katta miqdorda kletchatka va neytral muhitlarda parchalanuvchi murakkab uglevodlar miqdorini kamayib, kislotali muhitlarda parchalanuvchilarining (sellyuloza, gemitsellyuloza va ligninlarni) miqdorini ko‘payib ketishi, asosiy omillar bo‘lib hisoblanadi [29; 215 b]. Bu esa yaylov oziqalari tarkibidagi to‘yimli moddalardan samarali foydalanishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi hayvonlarning oshqozon ichaklar tizimidagi 15 hazm jarayonlarining buzilishiga, mahsuldorligini pasayishiga va turli infeksion va invazion kasalliklar bilan kasallanishiga sabab bo‘ladi. Bularning barchasi tarmoqning rentabellik darajasining pasayib ketishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasining katta hajmdagi tog‘oldi va cho‘l hududlarining adir yaylovlarida qorako‘l qo‘ylari urchitilib kelinmoqda. Qorako‘l qo‘ylarining asosiy massivi Buxoro, Navoiy, Qashqadaryo, Samarqand, Jizzax va Sirdaryo viloyatlarida rayonlashtirilgan [30; 105-113 b]. 90 yillargacha sohada mavjud bo‘lgan va Respublikadagi umumiy qorako‘l qo‘ylarining 17,2 foizini tashkil qilgan nasldor qorako‘l qo‘ylarining bosh soni aynan o‘sha muddatda 4,7 % gacha kamayib ketdi va ular Respublikadagi mavjud barcha naslchilik reproduktorlarida saqlanib qolindi. Ularning genofondini saqlab qolish maqsadida Respublikada fermer va dehqon xo‘jaliklarida urchitilayotgan mavjud qorako‘l qo‘ylarining bosh sonini tekshirib chiqish uchun ekspeditsion tadqiqot ishlari tashkil qilindi. Ekspeditsiya davomida noyob ranglarga va boshqa rang – baranglikka ega bo‘lgan hayvonlar bosh soni uchrab qolsa ularni «O‘zbekiston qorako‘lchilik ilmiy tekshirish va cho‘l ekologiyasi instituti» qoshiga yig‘ish, konsentratsiyalash, jamlash va urchitish, hamda ulardan kolleksiyalangan naslchilik podalarini tashkil qilib tadqiqot ishlarini, aynan ana shunday noyob hayvonlar ustida olib borishda foydalanish choralari ishlab chiqilishi kerak. O‘zbekistonlik qorako‘lshunos olimlar tomonidan ishlab chiqilgan genetik baholash usulining amaliyotga mustaqillikning dastlabki bozor iqtisodiyotiga o‘tish davridagi seleksiyasiga joriy etilishi, mavjud bo‘lgan qorako‘l qo‘ylari populyasiyasini sifat jihatidan qayta tiklanishini, ularni bosh sonini ko‘paytirish va mahsuldorligini oshirish imkonini berdi [31; 29-30; 10; 10 b]. Respublika qorako‘lchilari oldida turgan mavjud qorako‘l qo‘ylarini takomillashtirish va zot ichidagi va zavod tiplarini, rangi, rang-barangligi va barra tiplari bo‘yicha yangi qorako‘l qo‘ylari liniyalari poda tiplarini yaratish bo‘yicha vazifalarni amalga oshirish dunyo mo‘yna bozorida yuzaga kelgan sharoitning keskinlashuvi aynan shu bosqichda murakkablashmoqda. Keyingi yillarda 16 raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiquvchi mamlakatlarning butun jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish uchun, (jumladan O‘zbekistonning ham) harakat qilinayotganligi sababli bu muammoning еchimiga boshqacha yondoshish zaruratini keltirib chiqardi. Chunki, dunyo bozoridagi qorako‘l terilarning avvalgi mavqieni tiklash uchun, eng avvalo seleksioner olimlar bilan bir qatorda fiziolog, kimyogar, immunolog va oziqlanish texnologlarining hamkorligi yo‘lga qo‘yilishi zarur. Respublikada qorako‘lchilikni rivojlantirishning yangi asosiy strategik rejasi ishlab chiqilmoqda, zot bilan ishlashning yangi seleksion progressiv usullari bilan bir qatorda chorvachilikning ushbu sohasining mahsulotlarini ishlab chiqarishning yangi samarali texnologik usullari ishlab chiqilmoqda [10; 9 b]. Mamlakatimizda ko‘paytirilayotgan qorako‘l qo‘ylar eng qadimgi zot bo‘lib, barcha barra terili zotlarning urug‘boshisi hisoblanadi. Ular vujudga kelguncha hozirgi O‘rta Osiyo hududida yashagan - chorvador qorako‘lchilarning ko‘p asrlik mehnati sarflangan. Bugungi kunda dunyoning 50 dan ortiq davlatlarida qorako‘l zotli qo‘ylari mavjud bo‘lib, ularning umumiy soni 31 mln. boshni tashkil qiladi. Qorako‘l zotli qo‘ylar asosan Afg‘oniston, O‘zbekiston, Turkmaniston, Qozog‘iston, Tojikiston, Rossiya Federasiyasi, Ukraina, Moldaviya, Ruminiya, Bolgariya, Polsha, Slovakiya, Xitoy, Mongoliya, Eron, Germaniya, Vengriya, Italiya, Norvegiya, Serbiya, AQSh, Argentina, Janubiy Afrika, Namibiya, Chad, Angola va boshqa davlatlarda urchitib boqilmoqda [9; 6-9 b]. Sobiq Ittifoq davrida (1967-1985 yillarda) qorako‘l sovliqlar serpushtligini oshirishga qaratilishi maqsadida sun’iy ravishda uzoq yillar davomida biologik stimulyatorni qo‘llab, son jihatdan ko‘paytirishga erishishga bo‘lgan salbiy harakatlar oqibatida qorako‘l qo‘ylar gavdasi maydalashib, qorako‘l terilari o‘lchami-sathi kichiklashishiga olib kelgan. Ammo, mamlakatimiz mustaqillikka erishgan yillardan boshlab, qorako‘lchi olimlarimiz va qorako‘l ishlab chiqaruvchi amaliyotchilar tomonidan jahon sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lish uchun sohada seleksiya-naslchilik ishlarini rivojlantirishda qorako‘l barra tipi, guli va rang ko‘rsatkichlarini yaxshilash uchun hamkorlikda faoliyat ko‘rsatmoqda. Ushbu davr 17 oralig‘ida qorako‘l qo‘ylari seleksiyasi (S.Yu. Yusupov, A. Gaziyev, M.Sh. Ismailov, B.S. Mamatov, A.J. Boltayev va boshqalar), ularni oziqlantirish va asrash (N.A. Boboqulov, V.V. Popova va boshqalar), cho‘l ozuqabop o‘simliklari introduksiyasi, seleksiyasi va urug‘chiligi, yaylovlar fitomeliorasiyasi, ulardan rasional foydalanish (M.M. Maxmudov, A. Rabbimov, B. Bekchanov, X.R. Xalilov, A. Xamidov, Q. Sindarov va boshqalar) yo‘nalishlarida samarali ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Mamlakatimiz Mustaqillik yillarida soha olimlari va chorvador qorako‘lchilar hamkorligi natijasida 2000-2018 yillar ichida sur va qora rangdagi qorako‘l qo‘ylarning yarim doira qalam gul, qorvurg‘asimon va yassi qalam gul tiplariga ega bo‘lgan eksportbop qorako‘l teri beruvchi yuqori mahsuldor mustahkam genotipidagi 9 ta zavod tiplari, cho‘l ozuqabop o‘simliklarning 16 istiqbolli navlari yaratildi,qo‘ylarni oziqlantirishning resurstejamkortexnologiyalari ishlab chiqildi. Muhtaram Przidentimizning sohaga alohida e’tiborlari sababli keyingi yillarda sohada iqtisodiy islohatlarini chuqurlashtirish, qorako‘l zotli qo‘ylarning naslnitakomillashtirish, yaylovlar hosildorligini oshirish, mavjud suv chiqarish inshoatlarini ta’mirlash va yangidan qazish hamda xo‘jaliklarining moddiy texnika bazasini yaxshilash borasida qator ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda [31; 29-30 b]. Birgina 2017-2018 yillarda sohada iqtisodiy islohatlarini chuqurlashtirish va sohani jadal rivojlantirish yuzasidan 2 ta Prezident qarori qabul qilindi. Natijada, sohada mulkga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgarib,qorako‘lchilik rivojda yangi davr boshlandi. Jumladan, O‘zbekiston Respublika Prezidentining 2017 yil 16 martdagi “Chorvachilikda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-2841-sonli asosan 101 ta o‘zini iqtisodiy jihatdan oqlamagan shirkat xo‘jaliklari tugatilib, 1000 dan ortiqqorako‘lchilik fermer xo‘jaliklari va 36 ta qorako‘l naslchilik mas’uliyati cheklangan jamiyatlariga aylantirildi. Tashkil etilgan fermer xo‘jaliklari va chorva bilan shug‘ullanayotgan aholiga barcha turdagi servis xizmatlarini ko‘rsatish maqsadida Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Buxoro, Navoiy, Samarqand, Surxondaryo viloyatlarida, “Qorako‘lchilik markazlari” tashkil etildi [1; 5-6 b; 2; 10-11 b]. 18 Ushbu markazlar orqali qorako‘lchilik yo‘nalishdagi xo‘jalik yurituvchi subyektlardagi chorvashunoslar, seleksiyachi-zootexniklar, bonityor-baholavchilar, texnik urug‘laniruvchi mutaxassis-xodimlarning malakasini oshirish, sovliqlarni urug‘lantirish mavsumida naslli qo‘chqorlarni ijaraga berish va zooveterinariya xizmatlarini ko‘rsatish, shu bilan birga, qorako‘l teri va junni yig‘ish ularga birlamchi ishlov berish tizimi joriy qilindi. Hududlarda tashkil etilgan “Qorako‘lchilik markaz”larida har yili Respublika amaliy o‘quv seminarlari tashkil etilib, qorako‘lchilik subyektlardagi chorvashunoslar, seleksiyachi-zootexniklar, bonityor-baholavchi mutaxassislar va yaylovshunoslarning malakasi oshirilmoqda. Shu bilan birga, Buxoro viloyati “Qorako‘lchilik markazi”ga buxoro suriga mansub 3 ta gul tipidagi, oltin, kumush, olmos rang-baranglikdagi, jami 1 ming 200 bosh naslli qo‘chqorlar еtishtirilib, tayyorlandi vanasldor qo‘chqorlar otari tashkil etildi. O‘zbekiston Respublika Prezidentining 2018 yil14 martdagi “Qorako‘lchilik sohasini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3603-sonli qaror qabul qilindi. Qarorga asosan cho‘l ozuqa yaylov o‘simliklarining urug‘chiligini ilmiy jihatdan asoslangan holda yo‘lga qo‘yish, tabiiy yaylovlarda o‘simliklar bioxilma-xilligini tiklash va hosildorligini oshirishyaylovlar hosildorligini oshirish shuningdek, qorako‘l zotli qo‘ylarni takomillashtirish, ular naslini tubdan yaxshilash maqsadida Buxoro viloyatidacho‘l yaylov ozuqabop o‘simliklar urug‘chiligi ilmiy ishlab chiqarish Markazi hamda Qorako‘lchilik va cho‘l ekologiyasi ilmiy tadqiqot institutining Filiali tashkil etildi [9; 6 b]. Yaylovlar hosildorligini oshirish uchun cho‘l yaylov o‘simliklar urug‘chiligi ilmiy ishlab chiqarish Markazi tomonidan Buxoro Navoiy va Jizzax viloyatlarida urug‘chilik maydonlari tashkil etilmoqda. Shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Buxoro, Jizzax, Qashqadaryo, Navoiy, Samarqand va Surxondaryo viloyatlari cho‘l hududlaridagi suv chiqarish inshoatlarini ta’mirlash maqsadida 2018-2019 yillarda mahalliy byudjetlarining qo‘shimcha manbalari hisobidan 9,3 mlrd. so‘m mablag‘lar ajratilib, 30 ta yangidan suv chiqarish inshoatlari tashkil etildi , 28 ta ta’mir talab suv ishootlari ta’mirlandi va 46 ta suv inshoatiga 19 resurstejamkor agregatlar o‘rnatildi. Bugungi kunda qaror ijrosini ta’minlash maqsadida Respublika “Qorako‘lchilik” uyushmasi, Ilmiy taqdiqot insituti va uning filiali, hududiy uyushmalar, cho‘l yaylov o‘simliklar urug‘chiligi ilmiy ishlab chiqarish Markazi hamda amaliyotchi qorako‘lchilar hamkorligida sohasini rivojlantirish bo‘yicha quyidagi ishlar amalga oshirilmoqda: Buxoro viloyati “Jongeldi” qorako‘l naslchilik jamiyatida qora rangdagi yarim doira qalamgul qorako‘l teri beruvchi qorako‘l qo‘ylarning “Jongeldi” zavod tipi yaratildi. Qimmatli genetik xususiyatlarga ega bo‘lgan qorako‘l zotli naslli qo‘chqorlarni tayyorlash maqsadida 36 ta qorako‘l naslchilik subyektlarida har yili tug‘ilgan qo‘zilar baholash (bonitirovka)dan o‘tkazilib, 10 ming bosh naslli qo‘chqorchalar ajratilib, o‘stirishga qoldirildi. Shu bilan birga, qorako‘l zotli qo‘ylarning qonini yangilash maqsadida har yili 1,1 ming bosh nasldor qo‘chqorlar xo‘jaliklar va xududlararo almashtirish tizimi joriy etilmoqda. Shuningdek, Afg‘oniston Islom Respublikasidan keltirilgan naslli qorako‘l qo‘ylarni ilmiy asosda parvarishlash, irsiy xususiyatlarini o‘rganishva ularning naslini ko‘paytirish maqsadidaafg‘on qorako‘l qo‘chqorlari bilan buxoro suriga mansub maxalliy qorako‘l qo‘ylarini juftlash orqali sur qorako‘l qo‘ylarining yangi seleksion suruvlarini yaratish yo‘lga qo‘yilib,hozirgi kunda bu yo‘nalinda maqsadli seleksiya ishlari olib borilmoqda. Buxoro viloyatida eksportbop qorako‘lcha teri еtishtirish qayta yo‘lga qo‘yildi.Tashqi bozorlarda qorako‘lcha teri raqobotbardosh mahsulotligini inobatga olib, Halqaro mo‘yna auksion bozorlari talablariga mos bo‘lgan o‘lcham va barra guli tipidagi eksportbop qorako‘lcha teri еtishtirishni Qashqadaryo, Navoiy va Samarqand viloyatlarida ham joriy etish orqali 2020 yildan boshlab, o‘zbek qorako‘li brendi ostida Halqaro mo‘yna auksion bozorlarida ishtirok etish tizimini joriy etish belgilangan [12; 5-6 b]. 1.3. § Qorako‘l qo‘ylari urchitilayotgan tog‘oldi va cho‘l yaylovlarining tabiiy- iqlimiy va yaylov – oziqaviy sharoitlari O‘zbekiston Respublikasi iqlim sharoitiga ko‘ra, o‘rta qurg‘oqchil hududda joylashgan bo‘lib, umumiy maydoni 46 mln 700 ming gektar, shundan qishloq 20 xo‘jaligi еrlari 25 mln 600 ming gektarni (umumiy maydonga nisbatan 55 foizni), yaylov va pichanzorlar esa 21 mln 100 ming gektarni (umumiy maydonga nisbatan 45 foizini) tashkil etadi. Yaylovlar tog‘-tog‘ oldi hududlarida 21 foiz va cho‘lliklarda 79 foiz bo‘lib, o‘rmon fondi еrlari 3 mln 250 ming gektarni tashkil etadi. Yaylovlarning asosiy qismi Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Navoiy, Buxoro, Jizzax, Samarqand, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari hududlarida joylashgan. Yaylovlar mamlakatimiz cho‘l-yaylov chorvachiligining asosiy ozuqa manbai bo‘lib, ulardan yilbo‘yi foydalanish imkoniyati mavjud. Yaylov ozuqasi eng arzon ozuqa manbai hisoblanadi. Cho‘l yaylovlar hosildorligi past, quruq mod- daga hisoblaganda 1,5-3,0 s/ga dan ortmaydi. Bundan tashqari, cho‘l yaylovlari hosildorligi ob-havo sharoitlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lganligi bois, hosildorlik yillar va yil mavsumlari bo‘ylab keskin o‘zgarib turadi [3; 8-9 b]. O‘zbekistonning yaylov hududlari tabiiy va iqlim sharoitlari turlicha bo‘lib, ular dengiz sathidan turli balandliklarda joylashganligi sababli, o‘zining tabiiy- geografik va yaylov-ozuqa sharoitlari turli-tumandir. O‘zbekiston xududidagi (cho‘l, yarim cho‘l, adir (tog‘oldi) va tog‘ yaylovlari) yaylovlar 21 mln 100 ming gektarni tashkil qiladi. Respublikamiz yaylovlarining asosiy qismi cho‘l va yarim (chala) cho‘l yaylovlaridan iborat bo‘lib, iqlimi keskin kontinental, havo haroratining kunlik va mavsumiy o‘zgarishlari katta miqdorda farqlanadi. Yarim cho‘l va cho‘l zonalaridagi o‘tzorlarda asosan kovil, tipchak, cho‘l jitnyagi, shuvoq, yantoq, iloq, qo‘ng‘irbosh, astragal va sho‘ra o‘simliklari uchraydi. Yarim cho‘l yaylovlari o‘tlarida (erta bahorda) ko‘p sonli efemerlar uchraydi. Bu hudud o‘tlarining son va miqdor jihatdan yuqori bo‘lishi erta bahorgi va keyingi yog‘ingarchiliklarga bog‘liq. Cho‘l zonalaridagi o‘tloqlarning o‘tlari 0,26 ozuqa birligi va 15 g hazmlanuvchi oqsil, yarimcho‘l zonalar o‘tlariniki esa 0,34 ozuqa birligi va 42 g hazmlanuvchi prteinli oqsilga egadir. Cho‘l mintaqasida yaylov chorvachiligi, xususan qorako‘lchilik rivojlangan hudud hisoblanadi. Bu mintaqada yillik yog‘ingarchilik miqdori 100-250 mm ni, havoning o‘rtacha yillik harorati +15 °S atrofida bo‘ladi. Masalan, Termizda yozda harorat +48-50 °S 21 gacha issiq, qishda esa -18-20 °S sovuq bo‘lsa, respublikamizning shimoliy hududlarida esa (Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyati) yozda harorat +45-49 °C gacha issiq, qishda esa ba’zan -30-35 °C sovuq bo‘ladi [4; 12-23 b]. Yaylov deb tabiiy o ‘ simlik qoplami bilan qoplangan uy hayvonlarini erkin holatda boqish uchun mo ‘ ljallangan maydonga aytiladi. Har bir yaylov tipi ma’lum botanik turlar va tarkibdan iborat o ‘ simliklar guruhidan tashkil topgan bo ‘ lib mahsuldor holatda saqlanadi va foydalanishi lozim. Odatda, yaylovlar tabiiy va sun ‘ iy turlarga ajratiladi. O ‘ zbekistonda tabiiy yaylov maydonlarini batafsil o ‘ rganish, har hudud, yaylov tiplari, muayyan xo ‘ jaliklarga qarashli yaylovbop maydonlarning o ‘ simlik qoplami, oziqa zahiralari miqdori va sifatini o ‘ rganish masalalari XX asrning 30- chi yillarida boshlangan va hozirga qadar o ‘ z dolzarbligini yo ‘ qotgan emas. Jumladan, 1931 yilda I.I.Granitov, M.A.Kasimenko tarkibidan iborat geobotaniklar guruhi Qizilqum yaylov fondini aniqlash uchun 1934-1936 yillar davomida E . P . Korovin ilmiy rahbarligida Konimex Kompleks Ekspeditsiyasi (KKE) xududning geobotanikasi, tuproqlari qoplami va zoologik jiqatdan o'rganish masalalarini qamrab oldi. Qizilqum yaylovlari, Ustyurt, O ‘ rtacho ‘ l, Nurota, Nishon , Toshkent adirlari o ‘ simlik dunyosi, tabiiy-iqlim xususiyatlari masalalari tegishli tadqiq qilinib, ularning geobotanik xususiyatlari, o ‘ rganilidi [6; 72-92 b]. 1.3.1-jadval Viloyatlar Jami yaylov maydoni, ming/ga Shu jumladan suv bilan ta’minlanmagan Ming/ga % Qoraqalpog‘iston 3461,1 430,0 12,4 Buxoro 2416,0 439,7 18,2 Jizzax 582,0 205,0 35,2 Qashqadaryo 1011,9 122,5 12,1 Navoiy 9245,8 1110,3 12,0 Samarqand 633,2 124,9 19,73 22 Surxondaryo 407,9 64,6 15,84 Respublika bo‘yicha jami: 17758,8 2498,4 14,0 Qorako ‘ 1chilikning ravnaqida o ‘ ta muhim hisoblangan bir masalahozirgi kundagi yaylovlar holatiga bir nazar tashlaylik. Ta’kidlamoq joizki, endigi kunda qorako ‘ 1chilikda foydalanib kelinayotgan yaylov maydonJarining uchdan biri turli darajada i nqirozga uchragan yoki uchrashmoqda. Hozirgi kunda Respublikamiz yaylovlarida 2 mingga yaqin shahtali quduqlar , mingdan ortiq artezian skvajinalari , 200 ga yaqin buloqlar va ) . Boshqacha qilib aytadigan bo ‘ lsak , mavjud yaylov maydonlarining 88 %ga yaqini suv bilan ta’minlangan, xolos. Hozirgi paytda qorako ‘ lchilik yaylovari holatini Tabiatni muhofaza qilish davlat qo ‘ mitasi ma’lumotlari asosida tahlil qiladigan bo’lsak , qo’yidagilami ta’kidlash joiz ; mavjud yaylov maydonlarining 7.3 mln . ga si yoki 40.7% inqirozga uchragan. Inqirozga uchramagan yoki kamroq inqirozga uchragan maydonlar miqdori 59.3% dan oshma y di [6; 77 b]. Jumladan , eng ko'p maydonlar 4.1 mln. ga yoki 43 . 8% Navoiy viloyatida , Qoraqalpog ` istond a -1.5 min. ga (43.4%) , Buxoro viloyatida - 1 . 2 mln . ga (37.6%), Surxondaryo viloyatida - 0.205 min . ga (41 . 2 % ) ni tashkil qiladi. Qolgan viloyatlarda inqirozga uchragan yaylov maydonlari unchalik katta em a s va viloyatlar bo ' ylab quyidagicha taq s imlanadi : Samarqand viloyatida- 117 . 3 ming ga yoki 23.6%, Qashqadaryo viloyatida - 185 . 7 ming ga yoki 24.5%, Jizzax viloyat i da 168.4 ming yoki 25.4% . Respublika bo'yicha foydalanishdan chiqarilgan maydonlar maydoni 240,8 ming ga bo'lib umum yaylov fondining 1,3% ni tashkil etmoqda. Yaylovlar inqirozga uchraganligi oqibatida ulaming ozuqa hosildorlik ko ' rsatkichlari ham oxirgi 5 yil davomida ancha pasayib ketganligini ko'rsatmoqda (2.4 dan 1 . 84 s/gacha yoki 21 %ga kamaygan). Viloyatlar bo' y lab yaylov hosildorligi quyidag i cha pasaygan; Qoraqalpog ' iston Respublikasida -27% , Buxoroda-18 , 5 %, Jizzaxda 16 , 9 , Navoyida-26,5, Samarqandda-10 , 9 , Qashqadaryoda-6 , 2 va Surxondaryoda -17,4% . 23 2010 yil ma'lumotlariga nazar tashlaydigan bo 'l sak qorako'lchilik xo ' jaliklarining jami еr maydoni 12.4 mln . ga ni tashkil etadi, shundan 10 . 3 mln.ga yaylov maydonlari hisoblanib, ular yaylovlaming holatiga qarab quyidagicha taqsimlanadi: yaxshi yaylovlar-5.9 (58%) mln.ga , holati o ' rta ya y lovlar-1.7 mln . ga (17%), qoniqarli yaylovlar-1.4 mln. ga(13%) va yaroqsiz yaylovlar- 1 . 2 mln . ga (12% ) ni tashkil etadi. Mamlakatimiz qorko‘lchiligi amaliyotida esa yaylovlar sharoiti ta’siri ostida bir necha bor ayrim hayvonlarning barralarining sifatida jiddiy o‘zgarishlar kuzatildi. Sovliqlarning oziqlanish sharoitlarini o‘zgarishiga mos holda bitta qo‘chqorning o‘zidan turli sifatga ega bo‘lgan barra terilari olish mumkin.Ayrim nasllik qo‘chqorlardan olinadigan qo‘zilar tarisi sifati, ona sovliqlarning oziqlanish sharoiti yaxshilanishi bilan olinadigan barra terilarining sifati pasayishiga olib kelgan bo‘lsa, xuddi shunday sharoitda boshqalari yuqoridagi sifatlarni yaxshilanishini ta’minlashlari mumkin. Tashqi muhit omillari ta’siri ostida olinadigan 1 – klass qo‘zilarning bosh soning o‘zgarishi 6,5 dan 20,0 % gacha bo‘lgan ko‘lamda bo‘lishi qayd qilingan [8; 43-45 b]. Qoraqum sharoitida qorako‘lchilik yaylovlarida boqiladigan hayvonlar bosh sonini 50,0 % ga ortiqcha yuklatilishi olinadigan 1 –klassli qo‘zilar bosh 78 – 80 % dan 49,3 % gacha kamayib ketishini eksperimental tadqiqotlar yo‘li bilan ko‘rsatib berishganlar. Xo‘jalikda urchitilayotgan qorako‘l qo‘ylari bosh soni yaylovlarning oziqaviylik mahsuldorligiga mos holga olib kelinganidan keyin qo‘zilarning klasslari borasidagi muammolar yaxshilandi va eng yuqori darajaga erishildi. Bunday holat yoki hodisa albatta tabiiy qonunlar yakunidir [6, 8]. Mualliflar [ 32 , 94 -99 b] ning tekshirishlarini ko‘rsatishicha, ayrim belgilarning nasldan naslga o‘tish darajasiga oziqlanish darajasining ta’siri etarlicha yuqori bo‘ladi. Oltoy zotli qo‘ylarning oziqlantirilishidagi o‘zgarishlar tirik massaning 24 o‘zgarishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, qirqib olinadigan jun massasiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmasligini ta’kidlab o‘tishgan [6; 8-9 b]. Mualliflarning [33; 30 b] tadqiqotlari natijasiga ko‘ra, qo‘ylar ratsionining asosiy komponenti bo‘lib, protein – oqsil hisoblanadi va uning uzoq muddatli yaylovda oziqlantirish davomida etishmasligi mahsuldorlikning rivojlanishining buzilishiga olib keladi. Yuqorida ko‘rsatilganidek, barralarning hosil bo‘lish jarayoni doimiy ravishda ikkita omil ta’sirida bo‘ladi: irsiy (genetik) va irsiy bo‘lmagan (paratipik), bu paytda tashqi (atrof muhit) muhit omillari barra hosil bo‘lish jarayonida oxirgi hal qiluvchi ta’sirni beradi. Bu ta’sir shunchalik kuchli bo‘ladiki, hatto qo‘zilarning o‘sish va rivojlanishining, uning barra tipining aniqlovchi natijasi bo‘lib xizmat qiladi. Mualliflarning [35; 345-b; 36; 26 b] ning ta’kidlashicha, terilarning silliq tiplarini hosil bo‘linishi, ayniqsa, qo‘ylar bug‘ozlik davrining oxirgi oylarida «jiddiy darajada qo‘ylarni yomon va to‘la qimmatsiz oziqlantirilish darajasiga bog‘liq», shu sababdan ham, muallif barra tiplarini olinishida oziqlanish darajasining past bo‘lishi va etilmagan barra terisiga ega bo‘lgan qo‘zilarning tug‘ilishini keltirib chiqaradi, deb xulosa qilgan. Mualliflar [38; 25-26 b] ning ta’kidlashicha, qo‘ylarni sistemali ravishda еtarlicha oziqlantirmaslik, doimiy ravishda va uziq – yuliq oziqlantirishlar, bir xil darajada, yuqori sifatli barra terisini olinishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, faqatgina to‘la qimmatli oziqlantirishlar hisobiga hayvonlarning irsiy va mahsuldorlik xususiyatlarini to‘la namoyon qilish qobiliyatini yuzaga chiqarish mumkin. Dastlabki qorako‘l qo‘ylarini kelib chiqishida oziqlanish sharoitini ta’siriga turli tadqiqotchilar turlicha qarashlari diqqatni o‘ziga jalb qiladi. Mualliflarning [22, 28] fikriga ko‘ra, asosiy vazifa qisqa, erta muddatlarda qochirish va tul olishga erishish, ayniqsa bug‘ozlik davrida oziqlanishni mo‘‘tadil tashkil qilish uchun yil davomida bir tekisdagi oziqlanish sharoitiga erishish zarur. Keltirilganlarning barchasini birgalikda muallif «ko‘tara yoki bir varakayiga seleksiya» deb ataydi. Mualliflarning [39; 319 b; 40; 68-80 b] takidlashicha, qorako‘l barra terilarining sifatiga tashqi muhitning ta’sirini hisobga olgan holda, 25 shuni qayd qilishadiki, ikki yil qotorasiga bitta qo‘chqor bilan qochirilgan ona sovliqdan hech qachon, bir xil sifatga ega bo‘lgan avlod bermagan. Faqatgina birinchi yil barra sifati bo‘yicha 34,7 % ga ega bo‘lgan bir xil avlod bergan bo‘lsa, tajribaning ikkinchi yilida esa birinchi yilga nisbatan boshqa sifatga ega bo‘lgan teri berishi aniqlangan. Mualliflar bu hodisani, tabiiy yaylovlardagi sharoitning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan asoratlar deb hisoblaydilar.Terining sifati bo‘yicha olib boriladigan tanlash va saralash ishlarining samarasining ijobiy bo‘lishiga, yil davomida mo‘‘tadil oziqlantirishni tashkil qilish hisobiga erishish mumkin. Bu sharoitlar «qorako‘lchilikda olib borilayotgan naslchilik ishlarining aniqlovchi bosh va hal qiluvchi omillari bo‘lib hisoblanadi». Muallif [41; 131-139 b] tomonidan, qorako‘lchilikda qabul qilingan saralash va tanlash ishlarini olib borish uchun umum qabul qilingan usullarni inkor etuvchi konsepsiyasi tomonidan ham qo‘llab quvvatlanganligi bilan birga rivojlantirilganligi ham aniq namoyon. Ular yana, qorako‘l qo‘ylarini mahsuldorligini takomillashtirishda irsiyat va aqliy seleksiyani bosh rol o‘ynashini, tanlash, saralash va oziqlantirish hamda parvarishlashning mo‘‘tadil sharoitlari, zotlarni takomillashtirish va podanining mahsuldorlik sifatlarini takomillashtirishda – chorvadorning yagona kompleks aqliy faoliyati ekanligini inkor etishgan.Yangi tug‘ilgan qo‘zilarning tirik vazni ham ayniqsa, yalqi tug‘ilgan qo‘zilarda, bug‘oz sovliqlarni tabiiy yaylovlarda boqish tartibining o‘zgarishiga bog‘liq xolda o‘zgara boradi. Bunday o‘zgarishlarning yuzaga kelishi, odatda tabiat qonunlari asosida kechadi, chunki, qulay sharoitga tushgan, normadagi tabiiy yaylov oziqalari bilan oziqlantirilgan va nihoyat moddalar almashinuvi past darajada kechayotgan sovliqlarning homilasi ancha jadal rivojlanadi. Bu esa [42; 38-65] va boshqalar (1950) tomonidan olib borilgan tadqiqot ishlarida o‘z tasdig‘ini topgan. Qorako‘l qo‘ylari yil davomida yaylovda haydab boqiladigan mayda shoxli kavshovchi hayvonlar sirasiga kiradi. Bu hayvonlarni qamab boqish faqatgina konsentrat oziqalar bilan va o‘ta sovuq, qor qoplami qalin bo‘lgan paytlarda, 26 hamda xo‘jalikning tabiiy yaylovlar sharoitidan va xo‘jalikning geografik joylanishidan kelib chiqqan holda tayyorlangan em xashak bilan qo‘shimcha oziqlantirish uchungina qo‘llaniladigan xarakterdagi tadbirlardan biridir. Chunki, qorako‘l qo‘ylari o‘zlarining oziqalar tarkibidagi to‘yimli moddalarga bo‘lgan organizmining ehtiyojini 90 -95 % ni yaylov oziqalari hisobiga qoplashi va 5 – 10 % ulushigina qo‘ldan oziqlantiriladigan oziqalar hisobiga qoplanishi zarur [4; 12b]. Shuni qayd qilish zarurki, oxirgi 35 -45 yillar davomida qorako‘l qo‘ylari ratsionidagi konsentrat oziqalarning ulushi bir muncha ortdi. O‘tgan asrning o‘rtalarida mualliflarning [40, 45] ko‘rsatishicha cho‘l hududlaridagi yaylovlarning sharoitini faqatgina yaylov vositasi ya’ni asosiy oziqa bazasi deb qaralmasdan balki, qorako‘l qo‘ylarining hayot faoliyati doimiy ravishda o‘sha joyda o‘tayotganligini hisobga olgan holda «asosiy ekologik muhit» ham deb qarash zarur. Mana shu keltirilganlardan ko‘rinib turibdiki, qorako‘l qo‘ylarining imkoniyatidagi mahsuldorlik darajasining namoyon bo‘lishligi uchun yil fasllarining yaylov – oziqaviylik sharoitlari tufayli yuzaga keladigan ko‘plab omillarning ijobiy ta’siri bo‘lishi kerak. Yil davomida, dalada haydab boqiladigan va o‘zlarining to‘yimli moddalarga bo‘lgan ehtiyojini faqat yaylov oziqalari tarkibidagi to‘yimli moddalar hisobiga qoplaydigan hayvonlar, jumladan qorako‘l qo‘ylari organizmidagi metabolik jarayonlarning o‘zgarishiga turli ekologik va yaylov – oziqaviy omillarning ta’siri еtarlicha jiddiy va o‘zining salbiy ta’siri haqidagi: hayvonlar tirik massasining kamayishi va mahsuldorligining turli ko‘rsatkichlariga o‘zining turli xavfli asoratlarni qoldiradi. Bunday sharoitda tabiiy tanlashning ahamiyati etarlicha yuqori darajada ortadi, qaysiki zot bilan seleksion ishlarini olib borishda buni e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Oziqlantirish omillari turli bo‘lgan sharoitlarda qo‘ylarni saqlash va parvarishlashni aqliy boshqarish uchun turli sifat va tarkibga ega bo‘lgan oziqalarning qo‘ylardan olinadigan barra mahsulotiga ta’sirini ham bilish zarur. Mualliflarning [44; 121 b; 45; 178 b] tadqiqotlari natijalariga ko‘ra, iste’mol qilingan oziqalar tarkibida to‘yimli moddalar hayvon 27 organizmining quyidagi –teri, suyaklar, mushaklar, yog‘, elin va boshqa qismlari orasida taqsimlanadi. Moddalarning taqsimlanishi avvalo iste’mol qilingan to‘yimli moddalarning miqdoriga mos holda amalga oshsa, ikkinchi tomondan – hayvonning genetik xususiyatlariga bog‘liq holda amalga oshadi. Qo‘ylardan yuqori mahsuldorlikka erishish maqsadida yaylovlardan foydalanishning ahamiyati haqidagi ko‘rib chiqilgan, ma’lumotga ko‘ra bu muammoni kompleks hal qilish imkoniyati borligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Faqatgina ana shunday yondoshish hisobiga ya’ni saralash va tanlashning usullaridan foydalangan holda, qo‘ylarni yaylovda haydab boqish davomida yuzaga kelgan sharoitni maqsadli boshqarish hisobiga seleksioner podasida yangi mahsuldor hayvonlar tipini olishi mumkin. O‘zbekistonda qorako‘lchilikning asosiy oziqa bazasi bo‘lib cho‘l va yarim cho‘l hududlaridagi yaylovlar hisoblanadi. Yaylov sharoitining bir-biriga o‘xshamasligi, ularda o‘sadigan o‘simliklarning va tuproq qatlamining turli tumanligi, termik va suv bilan ta’minlanish xarakteristikalari bilan qorako‘l terilarining sifat ko‘rsatkichlari bilan namoyon bo‘luvchi ayrim rayonlardagi qorako‘lchilikning mahsuldorlik xususiyatlarini o‘ziga xosligini ta’min etadi va nihoyat yuqori sifatli terilar hosil bo‘lish jarayoniga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Qorako‘l qo‘ylarini saqlash va parvarishlash sharoiti ko‘pchilik holatlarda zotning irsiy xususiyatlarini namoyon qilish xarakterini aniqlaydi, terining barra tiplarini o‘zgarishini chaqiradi. Bularning barchasi, hayvonlar mahsuldorligiga tashqi muhit omillarining ta’sirini mukammal o‘rganishni va konkret sharoitda, hududdagi qo‘ylarni parvarishlash natijasida seleksiyaning maksimal darajadagi barra teri mahsuldorligiga erishish imkonini beruvchi usullar ishlab chiqishni talab etadi. Bu to‘g‘rida yuqorida qisman bo‘lsada to‘xtalib o‘tgan edik, faqat uni ayrim ma’lumotlar bilan to‘ldirishgina zarur. Naslchilik ishlarini takomillashtirish jarayoni davomida, qo‘ylar urchitilayotgan hududlarning tabiiy – yaylovlarining xarakteriga mos holda ularni differensatsiyalash zarurati qalqib chiqdi va shuning 28 natijasida qorako‘l qo‘ylarini seleksiyalashning hududiy, ilmiy usullarini ishlab chiqish muammosi yuzaga keldi [45; 178 b]. Uzoq muddat davomida qorako‘lchilikda olib borilayotgan naslchilik ishlarining texnikaviy yuritilishi barcha turdagi tabiiy – yaylov sharoiti uchun bir xil bo‘lishi, zotning talablariga mos kelmasligidan tashqari, orttirilgan tajribalarga ham qarama – qarshi edi. Sobiq ittifoq davridagi qorako‘lchilikda rangli qorako‘l terilar, ayniqsa ko‘k va sur terilarni ko‘plab etishtirishda erishilgan yutuqlarga qaramasdan, qora rangli terilar sifati halqaro bozordagi talabdan anchagina ortda qolib ketdi. Bu esa uning bozordagi sotilish qiymatida o‘z aksini topdi [4;12-23 b]. Qorako‘l qo‘ylarini yashash sharoiti va uni o‘rab turgan muhit teri yuzasidagi rang-barang gullarning hosil bo‘lishiga va terniing umumiy sifatiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Muallif [46; 89-93 b] va boshqalarning ko‘plab tadqiqotlari qorako‘l qo‘ylarini turli ekologik – geografik (hududiy) tiplariga bog‘liq holda olinadigan qorako‘l terilarining sifatining o‘zgarishini o‘rganishga bag‘ishlangan. Hozirda zotlarni takomillashtirish bo‘yicha zootexniya fani juda katta amaliy tajribaga ega bo‘ldi, tanlash va saralashning yangi tamoyillari ishlab chiqildi, ana shu ishlab chiqilgan tadbirlar asosida juda ko‘plab mahalliy zotlar, qo‘ylarning zot va zavod tiplari yaratildi. Bu zot va tiplarni yaratish uchun seleksiyaning barcha progressiv usullar arsenalidan foydalangan holda, majburiy tanlash va saralash ishlari bilan birga to‘la qimmatli oziqlantirish va gigiena asosida parvarishlash omillari birgalikda olib borilishi tufayli erishilganligini e’tirof etish zarur. Qorako‘l qo‘ylarini urchitishning o‘ziga xos spetsifikligi, eng avvalo tabiiy harorat tartibining va yog‘adigan yog‘ingarchiliklar miqdori bilan qonuniy ravishda yuzaga keluvchi tabiiy yaylov oziqa bazasining stabillashmaganligidir. Bunday sharoitlarda qorako‘lchilik xo‘jaliklarini yuritish va uning rivojlanishi bizning nazarimizda quyidagi omillarga bog‘liq bo‘ladi: - yaylov – oziqaviy sharoit va yaylovlarning mahsuldorligi; 29 - tabiiy yaylovlar depressiyasi yillarida qo‘shimcha oziqalar hisobiga qorako‘l qo‘ylarini oziqalar bilan ta’minlanishi; - cho‘l yaylovlarining oziqa maydonlaridan ratsional foydalanish va uni asrash; - qorako‘l qo‘ylarini boqish tartibini tashkil qilish; - seleksiya – naslchilik va texnologik tadbirlarni tashkil qilish; 1.4. § Oziqlanish omillarining hazmlanish jarayonlariga va hayvonlarning mahsuldorligiga ta’siri Qorako‘l qo‘ylarni oziqlantirish ratsioni va ozuqaga bo‘lgan talabi asosida parvarishlash, ulardan olinadigan go‘sht va jun mahsulotini yanada oshirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Yoz davrida qorako‘l qo‘ylari asosan yaylovda boqiladi va bu davr yilning mart oyidan boshlanib to noyabr oyigacha davom etadi va ularning bir yillik ozuqa iste’moli aynan shu davrlarga to‘g‘ri keladi. Qish davri esa dekabr, yanvar va fevral oylariga to‘g‘ri kelib, bu davrda qo‘ylarni qo‘yxonalarda ya’ni og‘ilxona-lagerda boqish tavsiya etiladi. Buning uchun aholi, dehqon va fermer xo‘jaliklari qishlov uchun ozuqa zaxirasiga ega bo‘lish kerak bo‘ladi, aks holda ko‘pgina yo‘qotishlarga sababchi bo‘ladi [46; 89-93 b]. Yozda qo‘ylarni tog‘ zonasiga haydab boqish, ya’ni ularni jazirama issiq ta’siridan saqlash uchun to‘la imkoniyat mavjud. Tog‘ va tog‘oldi hududlaridagi yaylovlarning o‘simliklari asosan efemerlardan, ya’ni bahorgi ipsimon qiyoq o‘tlardan iborat. Qorako‘l qo‘ylar uchun yaylovdan foydalanishni tashkil etish uchun 1 gektar yaylov еri uchun qancha bosh soni to‘g‘ri kelishini, foydalanish davridagi yaylovning ko‘k massasi hosildorligini, qo‘ylarning ko‘k massani еyiluvchanlik darajasini, yaylov o‘ti miqdorini (kg), 1 kunda 1 bosh qo‘yning qancha yaylov o‘ti еyishini bilish kerak bo‘ladi [36; 61-65 b]. Qorako‘l qo‘ylar uchun qancha gektar yaylov еri kerak bo‘lishi uchun (yaylov o‘ti ko‘k massasi hosildorligi 20 sentner) bir oy davomida yaylovga bo‘lgan talabni aniqlash kerak bo‘ladi. Yaylovdan foydalanish darajasi 60%. Mazkur yaylovning 1 gektar ko‘k massasining 20 sentnerli va 60%-li еyiluvchanligidagi 30 hosildorligi 12 s (20x 60: 100) tashkil etadi. Bir bosh qo‘y uchun me’yor bo‘yicha kuniga 6 kg dan yaylov o‘ti talab etiladi, natijada 1000 bosh qo‘ylar uchun kuniga 6000 kg o‘t va bir oyda esa 186 000 kg yaylov o‘ti iste’mol qiladilar. Shunday qilib, 40 kunda 1000 bosh qo‘ylar 240000 kg ya’ni 240 tonna yaylov o‘ti iste’mol qiladi, bu 200 gektar yaylovga to‘g‘ri keladi. Foydalaniladigan yaylovlar o‘z holatiga kelishi uchun 40 kun kerak bo‘lishini hisobga olsak 1000 bosh qo‘y uchun 400 gektar yaylov еri talab etiladi. Yaylov chorvachiligida yilning har xil kelishiga qarab, 15 % ehtiyot zahira hisobidan (yil qurg‘oqchil kelishi, yozda kunning issiq jazirama davrlarida yaylov o‘tlari qovjirab qurishi hisobiga) qo‘shimcha yana 60 gektar yaylov еri kerak bo‘ladi. Shunday qilib, qish mavsumidan tashqari yoz mavsumida 1000 bosh qo‘ylar uchun jami 460 gektar yaylov еri kerak bo‘ladi [24; 202-208 b]. Qorako‘l qo‘ylarni qo‘shimcha ravishda oziqlantirish talab qilinadi, ayniqsa qo‘zilatish mavsumida bo‘g‘oz va yangi tuqqan qo‘ylarni alohida oziqlantirib, asrash muhim tadbirlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Qorako‘l qo‘ylar yil bo‘yi yaylovda boqilib, ular qo‘shimcha ravishda oziqlantirilmasa, mahsuldorligi pasayadi: ularning vazni, qo‘zilari nimjon bo‘lib tug‘iladi, shuningdek qo‘ylardan qirqib olinadigan jun miqdori ancha kamayadi. Qish davrida ayniqsa sovliqlarni qo‘zilatish mavsumida bo‘g‘oz qo‘ylarga tug‘ishidan bir oy oldin, tuqqandan keyin esa ikki oy davomida alohida parvarishni talab etadi. Qishning qorli-qirovli davrida qo‘ylarni ertalab konsentrat ozuqalar bilan bir bosh hisobiga o‘rtacha 0,3 kg kechqurun esa pichanlar bilan 1,2 kg va tabiiy o‘tlar pichanidan bilan 1,1 kg, ya’ni 1,15-1,20 ozuqa birligida oziqlantirish yaxshi natija berdi. Agarda xo‘jalikda jami 1000 bosh qo‘y bo‘lsa uni qishlovdan betalofat olib chiqish uchun ozuqa ekin maydonidan o‘rtacha 10-12 gektar suvli еr yoki 40-42 gektar lalmi еr kerak bo‘ladi. O‘zbekistonning tog‘ va tog‘oldi hududlarida yaylovda boqilgan qorako‘l qo‘ylar yoz mavsumining issiq kunlarida yaylovlar bilan еtarlicha ta’minlanganda oziq tanqisligini sezmaydi, qishning qirovli kunlarida esa qo‘shimcha oziqlantirish orqali qo‘ylar to‘la qiymatli oziqlantirilganda, emizikli sovliqlar oriqlamaydi. 31 Qorako‘lchilikda qishlovni muvaffaqiyatli o‘tkazish har bir chorvadorning dolzarb vazifalaridan biri bo‘lsa, qo‘zilatish mavsumi esa juda katta ma’suliyat talab qiladigan ishdir, u ayniqsa qishning qorli-qirovli hamda erta bahorning shamolli- yomg‘irli namgarchilik davrlariga to‘g‘ri keladi. Qo‘zilatish (to‘l) mavsumi fermerni yil davomida ishlarning natijasini belgilaydigan davr deb atalib, kelajakda suruvlarning taqdirini ya’ni suruvdagi qo‘ylarning mahsuldorlik, nasldorlik xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi va agarda natijasi yaxshi bo‘lsa, ko‘proq sof foyda olinib, yuqori samaradorlikka erishadi. Shuning uchun aholi xonadoni va fermer xo‘jaliklari qo‘zilatish mavsumida ishni qanday va qay tarzda tashkil etishiga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarish sharoitiga qarab qo‘zilatish mavsumi ikki xil bo‘ladi: birinchisi-bu qo‘ylarni qishda- erta (yanvar-fevral) tug‘dirish, ikkinchisi- bahorda (mart-aprel) tug‘dirish. Qishda (yanvar-fevralda) tug‘dirish- qorako‘l chilikda bosh sonini ko‘paytirishni ta’minlovchi va ularning mahsuldorligini oshiruvchi ilg‘or usullardan biri hisoblanadi. Qishda qo‘zilatish uchun ona qo‘ylar avgust–sentyabr oylarida urchitiladi va ular bu davrda yaylov o‘simliklari to‘yimliligi yuqori bo‘lib, yaxshi darajada semizlikka ega bo‘ladi. Bu esa pushtdorlik xususiyatlarini yaxshilab, qisir qolishini oldini olib, egiz qo‘zilar tug‘ishlar sonini ortishiga sharoit yaratadi. Bu davrda qo‘zilatishning ijobiy tomonlari bilan birga, salbiy tomonlari xam bor, ya’ni qo‘shimcha xarajatlar – bo‘g‘oz va yangi tuqqan sovliqlar uchun omuxta еmlar, sifatli pichan, tug‘dirish uchun issiq binolar hamda qo‘shimcha ishchi kuchi va boshqa harajatlar talab qilinadi. Agarda ushbu yuqorida ko‘rsatilgan sharoitlardan birining еtarli darajada yoki umuman bo‘lmasligi suruvdagi yangi tuqqan ona qo‘y va ayniqsa qo‘zilarning ko‘plab nobud bo‘lishiga olib keladi [47; 234 b]. Bahorda (mart-aprelda) tug‘dirish- bu davrda yaylovlarning ko‘k o‘tga burkangan davriga to‘g‘ri kelib, qo‘ylarni yilning bu davrida issiq qo‘yxonalarda asrash zarurati bo‘lmaydi. Bahorda qo‘zilatish uchun ona qo‘ylar oktyabr-noyabr oylarida urchitiladi. Sovliq va qo‘zilarni yaylov sharoitida asrab, qo‘shimcha oziqlantirishsiz yaylov sharoitida boqilib, qo‘zilar uchun kerakli miqdorda onasining sutiga to‘yib emadi, ularning o‘sishi va rivojlanishi me’yorda bo‘lib, 32 yuqori darajada semizlikka ega bo‘ladi. Bu usul qo‘zilatish mavsumini qo‘shimcha xarajatlarsiz o‘tkazishda samarali hisoblanadi. Lekin bu davrda qo‘zilatishning ijobiy tomonlari bilan birga salbiy tomonlari xam bor. Yaylov sharoitida qo‘zilatishda kechasi xavo xarorati birdaniga pasayib, salqin bo‘lishi natijasida yangi tug‘ilgan qo‘zilar shamollab, kasallanib chiqim bo‘lishi mumkin, yoki qo‘zilar 1,5-2,0 oyligida yaylov o‘tini iste’mol qila boshlaydi. Bu davrda yaylov o‘simliklari dag‘allashadi va qurib qoladi, natijada bahorda tug‘ilgan qo‘zilar bahor va erta yozning ko‘k yaylov o‘tini yaxshi o‘zlashtira olmaydi, shuning uchun qishda qo‘zilagan qo‘zilarga nisbatan o‘sishi va rivojlanishi nisbatan past bo‘ladi. Bu qo‘zilarni go‘sht uchun so‘yishda hamda kelajakda qo‘zilarni parvarishlab, suruvlarni qayta to‘ldirishni ta’minlashda muhim axamiyatga ega bo‘lib hisoblanadi [48; 23-44 b]. Ko‘p yillik ilmiy va amaliy izlanish tajribalardan kelib chiqib, shuni xulosa qilish mumkinki, sovliqlarni qo‘zilatish fevral oyidan boshlab mart oyining o‘rtalarida tugatish eng maqbul davr hisoblanadi. Bu davrni kech qishki va erta bahorgi tug‘dirish davri desa xam bo‘ladi, bunda qochirish mavsumini sentyabr va oktyabr oylarida o‘tkazish maqsadga muvofiq. Bu davrda ona qo‘ylarning pushtdorlik xususiyatlari 20-25 % ga ortib, ulardan ishlab chiqarishga yaroqli sog‘lom qo‘zilar tug‘iladi. Hisor va jaydari zotlari genotipiga ega 3 oylik qo‘zilar (har bir bosh qo‘zining tirik vazni o‘rtacha 35-40 kg dan). Qo‘zilatish mavsumida xar bir sovliqqa alohida e’tibor berish kerak bo‘ladi. Bo‘g‘oz qo‘ylarni tug‘ishiga 1-3 kun qolganda ularni еlini qattalashadi, jinsiy a’zolari qizarib cho‘ziladi, sag‘risi osiladi. Tug‘ishdan oldin ona qo‘y bezovtalandi, qorin qismini yalaydi, tez-tez yotib turadi, bemalol joy izlaydi, agarda bo‘g‘oz sovliqni oziqlantirish va asrash sharoitlari to‘g‘ri bajarilgan bo‘lsa, tug‘ish jarayoni yaxshi o‘tadi. Jinsiy a’zoda yo‘ldoshi ko‘rinib xomila chiqquncha bo‘lgan vaqt 30-40 minut, birinchi tug‘ish qo‘ylarda bu 50 minut bo‘lsa o‘z vaqtida tuqqan hisoblanadi, agarda yuqorida ko‘rsatilgn vaqtdan 10-15 minut o‘tib ketsa, tug‘ish natijasiz bo‘lib bunday xollarda ona qo‘yga yordam ko‘rsatish lozim. Ona qo‘y tuqqandan 1,5 soat o‘tgandan keyin yo‘ldoshi tushadi, agarda 5-6 soatdan o‘tib ketsa, veterinariya 33 vrachini yordami kerak bo‘ladi. Tuqqandan keyin ona qo‘y еlin qismidagi junlar tozalanadi, jinsiy a’zolari issiq suv bilan yuviladi va 2-3 soatdan keyin ozgina (1- 1,5 l ) iliq suv bilan sug‘oriladi. Sog‘lom qo‘zi tug‘ilgandan 15-20 minut o‘tgandan keyin onasini еlinini xidlab topadi va emadi, bunday paytlarda ularni stressga uchratmaslik ya’ni bezovta qilmaslik tavsiya etiladi [4; 9 b]. 450 bosh ona qo‘y uchun 900 metr kvadratli qo‘yxona kerak bo‘lib, u 30 ta katakchalarga bo‘linadi xar birida 15 boshdan qo‘y saqlanadi, kataklarning tagi qalin to‘shama bilan to‘shalishi lozim. Bo‘g‘oz qo‘ylar tug‘ishiga 2 -3 kun qolganda qo‘yxona atrofida boqish, agar tuqqanlari bo‘lsa shu zahoti qo‘yxona ichiga kiritish, tug‘ishi gumon bo‘lgan qo‘ylarni kechasi qo‘yxona ichidagi kataklarda saqlash kerak bo‘ladi, bunda xar bir ona qo‘y uchun 1,5-2,0 m/kv joy bo‘lishi lozim [23]. Qishda va erta bahorda tug‘ishda qo‘yxonalarga alohida e’tibor qilish talab etiladiki, bunda еlvizakdan, namlikdan saqlash va molxonalarni yorug‘ligiga e’tibor qaratish muhim vazifalardan hisoblanadi. Bo‘g‘oz qo‘ylarni kataklarga joylashtirishda ayniqsa, birinchi tug‘um ona qo‘ylarni alohida katakchalarda saqlash, qo‘zilar tug‘ilgandan 15-20 kundan keyin, boshqa umumiy yangi tuqqan ona qo‘ylar bo‘limiga o‘tkazish, ular 100 boshdan sovliqlar qo‘zilari bilan guruh qilinib, saqmonlarga berkitilab alohida parvarishlash tavsiya etiladi. Tug‘ish mavsumida bo‘g‘oz va yangi tuqqan ona qo‘ylarni oziqlantirish ishlarini qat’iy reja asosida olib borish kerak bo‘ladi. Ularni yaylovda boqib, ertalab va kechqurun qo‘shimcha 1,5-2,0 kg sifatli beda yoki tabiiy o‘tlar pichani, 300 -400 gramm omuxta еmlar va mineral ozuqa, tuzlar bilan oziqlantirish tavsiya etiladi. Yangi tuqqan qo‘zilarga xar bir kilogramm qo‘shimcha vazn olishi uchun o‘rtacha 5 kg ona suti sarf qilinadi, 2,0-2,5 oyligida esa kunlik o‘rtacha 250-300 gramm semirishi uchun kuniga 1,2-1,5 litr ona sutini emishi kerak bo‘ladi. Laktasiya davrining o‘rtalariga borib ona suti asta – sekinlik bilan pasayib boradi, qo‘zilarning esa to‘yimli ozuqaga bo‘lgan talabi oshib boraveradi. Shuning uchun qo‘zilarni 15-20 kunligidan boshlab konsentrat, pichan va shirali ozuqalarga o‘rgatiladi, qo‘zilar uchun eng yaxshi omuxta ozuqalardan – suli, arpa; shirali ozuqalardan- maydalangan ildizmevalilar hisoblanadi, sifatli beda pichani bilan 34 xoxlaganicha oziqlantirish tavsiya etiladi. Shunday qilib, qo‘zilatish mavsumini muvaffaqiyatli yakunlab, yuqori nasl qiymatga ega avlodlar olib, qo‘ychilik sohasini rivojlanirish, xalqimizni oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirishda dolzarb vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi [10; 8-10 b]. 2. BOB. Tadqiqot ob y ektlarining umumiy tavsifi va foydalanilgan uslublar 2.1.Tadqiqot sharoiti Tadqiqot ishlari qorako‘l qo‘ylari boqiladigan tabiiy sharoitlarda olib borildi. Tajriba xo‘jaliklari Samarqand viloyati Nurobod tuman “Mulki O’sar” nomli fermer xo‘jaligi sharoitlaridagi cho’l yaylovlarda olib borildi. 2.2. Tadqiqot obyekti. Qorako‘l qo‘ylari O‘zbekiston Respublikasining cho‘l va yarim cho‘l hududlarida urchitilayotgan chorvachilik hayvonlarining muhim sohasi hisoblanadi va mamlakatning oziq – ovqat muammosi mustaqilligini hamda еngil sanoatni esa o‘zida еtishtirilgan mahalliy xom ashyo bilan ta’minlash muammolarini еchimida o‘ziga xos muhim rolni o‘ynaydi. Shu bois, tadqiqot ob`ekti bo ‘ lib, qorako ‘ l qo`ylari tanlandi. 2.3. Tadqiqot uslublari. Tajribalar o‘tkazilgan xo‘jaliklarning tabiiy yaylovlaridagi o‘t – o‘lanlar va boshqa oziqabop o‘simliklarning kimyoviy tarkibi va to‘yimlilik qiymatini aniqlash uchun olib borilgan ilmiy izlanishlarimiz oziqa vositalarining rivojlanish fazalari va ulardan yil fasllari bo‘yicha foydalanish darajasiga qarab Butunittifoq chorvachilik ilmiy tadqiqot institut (Rossiya, 1985) tavsiyanomasiga mos holda olib borildi. Tajribalarda foydalanilgan oziqalarning kimyoviy va botanik tarkibi va to‘yimlilik qiymati quyidagi zamonaviy usullar yordamida (Ozuqa moddalari tayyorlash instituti, Rossiya,1971), (Chorvachilik instituti, Rossiya,1967) o‘rganildi: Tirik vazn o‘sishi birligiga ozuqa sarfini aniqlash usuli 35 Bu uslub qo‘ylarning mahsuldorligini aniqlashda foydalaniladi. Qo‘ylar ustida tajriba boshlangan davrda va oxirida individual o‘lchanib, tirik vaznning mutloq o‘sishi (kg) aniqlanadi: Bu еrda; R-tirik vaznning mutloq o‘sishi (kg) W 0 -boshlang‘ich tirik vazni (kg) W 1 — o‘lcham olingan vaqtdagi tirik vazni (kg) Hayvonlarga ozuqa sarflanishi hisobga olingan davr mobaynida ozuqani tarqatilishidan oldingi miqdori va еyilmay qolgan qismining miqdori o‘lchanib, ozuqa sarfi turlari bo‘yicha hisobga olinadi. Yeyilgan ozuqa miqdori aniqlanib, uning ozuqa yoki energatik birligi hisoblanadi. Ozuqa sarflanishi hisobga olingan davrda 1 kg tirik vazn o‘sishiga sarflangan ozuqaning miqdori (ozuqa yoki energetik birlikda) quyidagi formula yordamida aniqlanadi. Bu еrda; O s – sarflangan ozuqa miqdori N 1 + N 2 + N 3 + …..N p — ozuqa turlari bo‘yicha еyilgan ozuqalarning ozuqa yoki energetik birlikdagi miqdori (kg) R – tirik vaznning mutloq o‘sishi. Qo‘ylarni tabiiy yaylovlarda boqishda ularning ozuqaviy faolligi aniqlanadi. Ozuqaviy faollik ko‘rsatkichi etib bir bosh qo‘yning bir kunda 1 kg tirik vaznga nisbatan egan ozuqa miqdori qabul qilingan. Ozuqa faolligi quyidagi formula yordamida hisoblanadi. Bu еrda: O f – ozuqaviy faolligi, W 0 -yaylovda o‘tlatishdan oldingi tirik vazni W 1 -yaylovda o‘tlatishdan keyingi tirik vazni, Ozuqaviy faolligi yaxshi bo‘lgan (g/kg ko‘rsatkichi yuqori bo‘lgan) qo‘ylar muskullarida, to‘qimalarida va to‘plangan yog‘ qatlamlarida ko‘p miqdorda energetik materialni to‘playdi. Qorako‘l qo’ylarining gematologik ko’rsatgichlari quyidagi usullarda olib borildi: 36 - eritrotsitlar va leykotsitlarning umumiy soni – Goryaev sanoq turida, Mendray BC-5000 gematalogik analizator umumiy fiziologik biokimyoviy tahlillar usuli. - gemoglobin – Sali gemometri yordamida, - ishqoriy zahira – Konvey kosachasidan foydalangan holda Yeremenko bo‘yicha, - kalsiy – De – Vaard bo‘yicha, - fosfor – R.Ya.Yudalevich bo‘yicha, - qon zarbobidagi umumiy oqsil, oqsilsiz moddalar, albuminlar, globulinlar – elektrometrik usul bilan, - Atomli–absorbsion spektrofotometr. Atomli–absorbsion spektrofotometr eritmalarda metallar miqdorlarini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Atomli absorbsiometr usulining ishlash prinsipi ultrabinafsha yoki gazlarning atomining ko‘rinadigan nurlanishlarining yutilishiga asoslangan. Namunalarni aniqlash uchun eritiladigan moddalarni gaz holati o‘tkazish uchun eritma olovga purkaladi. Nurlanishlarning manbai sifatida shu metaldan yasalgan yarim katodli lampalar qo‘llaniladi. bilan o‘tuvchi manfiy zaryadlar alanga bilan bir vaqtning o‘zida aniqlaydi. Yorug‘lik manbaidan o‘tkaziladigan chiziqning spektral enining uzunligi, olovdagi yutish elementi chizig‘i kabi 0,001 nm tashkil etadi, shu sababli boshqa elementlarning yutilishi bundan mustasno. Olovning harorati olovli fotometriya kabi gaz yoqilg‘isi aralashmasi bilan aniqlanadi. Qon namunalarini olish. Tajribadagi qo‘ylardan umumiy tahlil uchun ko‘p miqdorda bo‘lmagan qon namunalari qo‘loq suprasining ichki va tashqi venasidan olindi. Agarda laboratoriya tahlillari uchun katta hajmdagi qon namunalari lozim bo‘lsa, plazma va zardoblar u hollarda yirik shoxli hayvonlar, otlar, tuyalar va qo‘ylardan bo‘yintiriq venasidan olinadi. Ko‘p sonli hayvonlardan ertalab 37 oziqlanmasdan oldin olinadi. Bazi bir ko‘rsatkichlar qand, xolistrin, yog‘lar qon miqdoriga oziqlantirish jiddiy ravishda tasir qiladi. Limfotsitlar va eozinofillar miqdorlari va ko‘pchilik gormonlar, glyukoza miqdorlari, kislota – ishqor tengligi ko‘rsatkichlari tasiri qon olish vaqtida hayvonlarni haddan ziyod qo‘zg‘alishiga bog‘liq. Ko‘pchilik qonning biologik ko‘rsatkichlarga sifati buzilgan oziqalar, zaharli moddalar, farmokologik preparatlarga bog‘liq. Qon namunalari aniqlashdan oldin bu omillarni urganish lozim. Qon tahlilini umumiy klinik usullari. Umumiy gematologik klinik tahlil namunalariga eritrotsitlar, leykotsitlar, trombotsitlar va leykotsitlar miqdorlarini sanash, gemoglobulinlarni va eritrotsitlarni osmotik rezistentligi aniqlash, qonning uvish vaqti, plazmalarni rekalsinatsiya vaqti, eritrotsitlarni cho‘kish tezligi, qon ketish davomiyligini tahlillari kiradi. Tahlillar aniq usullarda bajariladi yoki avtoanalizatorlardan foydalaniladi. Goryaev sanoq to‘rida eritrotsitlarni sanash. Aniq qon miqdori barovariga aralashtiriladi aniq miqdordagi suyuqlik kameraga joylashtiriladi va bir tomchi suyuqliq bir qavat qilib joylashtiriladi. Eritrotsitlarni sanash aniq imkoniyatlari grafalangan kamera orqali bajariladi. Reaktivlar. 0,9 % li natriy xlorid eritmasi. Maxsus asbob – uskuna jixozlar. Mikroskop, Goryaev sanoq to‘ri, laboratoriya probirkalari, Sali apparati. Darajali pipetkaga 0,02 ml qon va 8 ml 0,9 % li natriy xlor eritmasi toza quruq probirkaga olinadi. Probirkaning oxirgi uchlari artiladi, probirka tubidagi qon artiladi, probirkani yuqorigi suyuqlik qatlami diqqat bilan yuviladi. Probirka ichidagi suyuqlik yaxshilab aralashtiriladi. 500, 600, 700, 800 marta quyuq qon maqsadli ravishda qo‘shiladi. Kamera va qoplagich oynacha yuvilgan va quriq artilagan bo‘lish kerak. Qoplagich oynacha kamerada shunday artiladiki unda kamalak xalqa hosil bo‘lish kerak. Eritilgan qon namunasi probirkadan bir tomchi olinadi va qoplagich oynacha chetlariga еtguncha kamera to‘ldiriladi. Eritrotsitlar kamera to‘ldirilgandan keyin bir daqiqadan so‘ng tushurilgan kondensator yoki yopilgan diafragma bilan mikroskopning kichik kattalashtirilgan obektivida 38 sanaladi. Eritrotsitlar diagonal joylashgan beshta katta kvadratda yoki saksonta mayda kvadratda sanaladi. Eritrotsitlar mayda kvadratlar ichidagi devorlarida yotuvchi yuqorigi va pastkilari sanaladi. Kvadrat liniyalarini pastki va o‘ng tomonida joylashgan hujayralar sanalmaydi. Goryaev sanoq to‘rida leykotsitlarni sanash. Leykotsitlar miqdorini sanash malum tarqatigan qon bilan aniqlaniladigan kamera hajmida aniqlanadi. Reaktivlar. 3 foizli uksus kislota eritmasi, bo‘yalgan metilin ko‘ki yoki gensan fioleitning 1 ml 1 % li bo‘yoqning suvli eritmasiga 100 ml uksiz kislotasi. Kerakli asboblar. Mikroskop, Goryaev sanoq turi, probirkalar, mikropipetkalar, Sali apparati. Har qanday hayvondan maqsadli ravishda 2 – 3 ta aralashtirilgan qon namunalari tayyorlanadi. Bo‘yaladigan metilin ko‘ki va probirkaga qo‘shimcha 0,4 ml 3 yoki 5 % li uksiz kislotasi qo‘shiladi. Mayda darajali pipetkalar bilan probirkalarga 0,02 ml qon olinadi diqqat bilan hullangan marli bilan artiladi keyin quruq paxta yoki marli bilan tazalanadi. Sekinlik bilan puflamasdan probirkalarga o‘tkaziladi. Pipetkadagi suyuqlik chayqatiladi. Probirkadagi qon diqqat bilan aralashtiriladi, probirka yopiladi 4 daqiqaga qoldiriladi va probirka ichidagi suyuqlik vaqti – vaqti bilan arlashtirilib turiladi. Sanoq kamerasi еngil mato bilan diqqat bilan tozalanadi, fenom ostida quritiladi va distillangan suvda yuvilib spirt bilan yog‘sizlantiriladi. Toza quruq qoplagich oynacha kameraga ishqalanadi kamalak xalqa hosil bo‘lguncha. Probirkadagi qon yangidan shishali tayoqcha bilan qo‘zg‘atiladi va bir tomchi qon olinib qoplagich oynacha cheti kamerasidan qo‘yiladi. Leykotsitlar kamera to‘lgandan qon xujayralari o‘tirgandan keyin bir daqiqadan so‘ng sanaladi. Mikroskopning kichik kengaytirilgan obektividan birinchi qorong‘ulashgan maydonda kondensor tushurilgan va diafragmani toraygan holda tekshiriladi. Leykotsitlar 100 ta katta kataklarda va 1600 ta mayda kataklarda sanaladi. 39 3 BOB. TADQIQOT NATIJALARI §3.1. Yaylovlarning mahsuldorligi va oziqa zahiralarini o`rganishga oid tahlillar Qishloq xo‘jalik ishlarini tashkil qilishda va qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni oshirishda iqlimiy sharoitlarni hisobga olish va undan foydalanish ma’lum darajadagi, ahamiyatga ega. Bu vaqtda yaylovlarning zooiqlimiy holati bo‘yicha o‘rganish va yaylov chorvachiligidagi xo‘jalik faoliyatiga va iqlimning hayvonlarga ta’sirini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Yaylovlarning hosildorligi – bu yaylovlarda o‘suvchi o‘simliklar qoplamining tuproq – iqlimiy sharoitlar bilan bog‘liq holda jiddiy o‘zgarishlarga uchraydigan beqaror o‘lchamidir. Yaylovlar hosildorligining shakllanishida tashqi muhit harorati va bahor paytida yog‘adigan yog‘ingarchiliklarning yig‘indisi muhim ahamiyatga ega. Shu bois hozirda agrometeorologik bashoratlarning asosida o‘simliklarning issiqlik va namlik bilan ta’minlanishi hisobga olinadi. Yaylovdagi o‘simliklar qoplamining mahsuldorligi issiqlik va namliklarning o‘zaro nisbatiga bog‘liq, issiqlik energiyasining miqdori qanchalik katta bo‘lsa, organik massalarning o‘sishi shuncha jadal bo‘ladi. Tabiiy o‘t-o‘lanlar vakillarining kattagina qismi o‘zlarining bahorgi vegetatsiyalarini kunlik havo harorati o‘rtacha +3+5 0 C ni tashkil qilganida boshlaydilar, qaysiki havo haroratining umumiy yig‘indisining jamlamasi ijobiy 25 – 45 0 C ni tashkil etadi. Cho‘l yaylovlarining erta bahorgi o‘tlari efemerlar va efemeroidlar o‘zlarining vegetatsiyasini o‘rtacha kunlik harorat 0 0 S dan o‘tganidan 40 keyin (issiq kunlik haroratidan foydalangan holda) boshlaydilar. Cho‘l yaylovlarining ayrim o‘simliklari o‘zlarining issiq sevarligi bilan ajralib turadi, ular tashqi harorat o‘rtacha 9 0 C dan oshganidan (saksavul), 10-11 0 C (ajiriq, trostnik) va 14 0 C (yantoq va karrak) keyin boshlaydilar. Vegetatsiya boshlanganidan keyingi yaylov o‘simliklarining rivojlanishi asosan haroratga bog‘liq bo‘lsa, zeroki bug‘lanishning yog‘ingarchilikdan yuqori bo‘ladigan cho‘l va yarim cho‘l zonalaridagi o‘simliklarda vegetativ massalarning jamlanishini ortishi, tuproqni namlik bilan ta’minlanish darajasi hisobiga amalga oshadi. Qator yillar mobaynida olib borilgan kuzatishlarning natijalariga ko‘ra, yuqorida nomlari qayd etilgan juda ko‘plab yaylovlar o‘simliklarining turlari uchun noqulay bo‘lgan oylik yog‘ingarchiliklarning umumiy miqdori 20 – 25 mm dan ortiq bo‘lmasa, hattoki, boshqa iqlimiy sharoitlar teng bo‘lganida ham yil yaylov - oziqaviy munosabat noqulay bo‘lib - qurg‘oqchil hisoblanadi. Bunday yillari cho‘l yaylovlarining yillik o‘rtacha qo‘ylar tomonidan iste’mol qilinishi mumkin bo‘lgan quruq massasining mahsuldorligi 1,5 -1,7 s/ga jan oshmaydi. Bundan tashqari, cho‘l va yarim cho‘l hududlari hosidorligini metereologik sharoitlar va yaylovlarning tiplariga bog‘liq holda o‘zgarish dinamikasi ham aniqlandi va bu o‘zgarishlar 3.1.1 – jadvalda keltirilgan. 3.1.1 – jadval Yaylovlar hosildorligining dinamikasi s/ga Fasllar Yaylovlarning iqlimiy holati Qulay O‘rtacha qulay Noqulay Bahor 2,5±0,91 1,8±0 ,71 0,8±0,26 Yoz 12,0±1,91 2,7±1,01 2,4±0,49 Kuz 3,43±0,19 2,5±0,92 1,5±0,31 41 Qish 1,1±0,81 0,8±0,41 0,2±0,07 Olingan ma’lumotlarning tahlili shuni ko‘rsatdiki, cho‘l hududlarining hosildorligi yilning gidrotermik sharoitiga bog‘liq holda ancha keng ko‘lamda o‘zgarib turadi, qaysiki qulay tabiiy sharoit kelgan yillarda o‘rtacha qulay sharoitlardagiga nisbatan 1,7-2,0 barobarga ortsa, noqulay kelgan yillari 2,2 – 2,7 barobarga kamayadi. Turli metereologik sharoitlarga monand ravishda tabiiy yaylovlar o‘t – o‘lanlarining tabiiy namlik holatida va mutloq quruq modda holatdagi kimyoviy tarkibini o‘rganish bo‘yicha olib borilgan tahlillarimizning natijalariga 3,2 va 3.3 – jadvallarda berilgan. Bajarilayotgan ishimizning uslubiga asosan olingan ma’lumotlarni solishtirish imkoniyatiga ega bo‘lish uchun namunalar mutloq quruq moddaga aylantirilib, sungra hisob – kitob qilindi. Namlik еtarli bo‘lgan yillari tabiiy yaylovlarning o‘simliklari tarkibidagi proteinning miqdori o‘rtacha qulay va noqulay yillardagiga nisbatan ancha yuqori bo‘lishi bilan ajralib turishi kuzatildi. 3.1.2-jadval Yil fasllari bo‘yicha foydalanilgan yaylov o‘simliklarining tarkibi va to‘yimliligi (mutloq quruq modda holatida) Yaylovlarnin g iqlimiy holati To‘yimli moddalar Yil fasllari Bahor Yoz Kuz Qish Q u lay Xom protein, g 94 175 151 78 Hazmlan.oqsil, g 46 134 99 48 Oziqa birligi, kg 0, 3 4 0,78 0,59 0,56 Yog‘, g 2 6,4 33,5 50,2 25,6 Kletchatka, g 97 261 323 411 42 AEM, g 413 461 406 444 Kul, g 60 69 70 41 Almashinuvchi energiya, MDj 8 ,85 9,16 8,37 8,61 1 MDj almashinuvchi energiya, hazmlanuvchi oqsil,g 1 0 ,8 14,6 11,8 5,6 O‘rtacha Noqulay Xom protein, g 65 110 77 57 Hazmlanuvchi oqsil,g 22 51 39 31 Oziqa birligi, kg 0, 29 0,49 0,62 0, 19 Yog‘, g 2 4,5 2 9,3 24,5 22,0 Kletchatka, g 52 2 5 6 284 4 0 3 AEM, g 386 476 557 415 Kul, g 5 2 6 8 .1 57 43 Almashinuchi energiya, MDj 6 ,72 7,72 8,17 5,41 1 MDj almashinuvchi energiya hazmlanuvchi oqsil, g 14,0 6,6 4,8 5,7 Noqulay Xom protein, g 4 9 75.5 70 52 Hazmlanuvchi oqsil,g 2 0 4 8 3 5 27 Oziqa birligi, kg 0, 22 0,46 0, 4 8 0, 15 Yog‘, g 16 ,2 2 2,1 23,8 1 5 ,5 Kletchatka, g 45 167 155 341 AEM, g 426 486 485 555 Kul, g 49 ,0 52 32 31 Almashinuvchi energiya, MDj 5 ,91 6,79 6,69 6,79 1 MDj almashinuvchi energiya 9,2 11,5 9,7 3,98 43 hazmlanuvchi oqsil, g Bundan tashqari tabiiy yaylovlar oziqalari tarkibidagi proteinning miqdori agroiqlimiy sharoitga bog‘liq bo‘lmagan holda ulardan foydalanish va vegetatsion fazalariga bog‘liq holda bahorga nisbatan yozda va kuzga nisbatan qishda kamayib borish moyilligi tahlillarimizda aniqlandi. Yaylov o‘t-o‘lanlarining tarkibidagi quruq moddaning yog‘lilik darajasiga yilning turli fasllari sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatmaydi va yoz – kuz fasllarida uning miqdori 3,1 dan 3,6 % gacha, erta bahor va qish fasllarida esa o‘rtacha 2,0 – 2,3 % chegarasida bo‘lishi aniqlandi. Yil qanchalik qulay kelsa tabiiy yaylovlar tarkibidagi xom kletchatkaning miqdori shuncha kam bo‘lishi kuzatildi. Shu bilan bir vaqtning o‘zida yaylovlar o‘simliklarining еtilish darajasiga bog‘liq holda va tashqi muhit haroratining ko‘tarilishiga bog‘liq holda, ya’ni bahordan kuz - qish fasllariga qarab ortib borishi kuzatildi. Tabiiy yaylovlar o‘simliklarining tarkibidagi azotsiz ekstraktiv moddalarning miqdoriga, ularning o‘sish va rivojlanishi hamda gidrotermik omillar ta’sir ko‘rsatmasligi e’tiborni jalb qiladi. Qorako‘l qo‘ylarining o‘sish va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etuvchi karotinning eng yuqori miqdori bahorgi ko‘k o‘tlar tarkibida yuqori darajada bo‘lishi ayniqsa iqlimiy jihatdan qulay kelgan yillarda kuzatildi. Keyinchalik yaylov o‘simliklarining rivojlanishi va poya hamda barglarining qurish darajasiga mos holda yuqorida qayd qilingan navbatlashuv asosida sekin-asta kamayib boradi. Tabiiy yaylovlarning iqlimiy omillarga, yil fasllariga mos holda ishlab chiqarish hosildorligi, to‘yimli moddalarning miqdori va oziqaviylik hajmining o‘zgarish dinamikasi 3.1.2 jadvalda keltirilgan. Jadvalda keltirilgan, ko‘p yillik o‘rtacha ma’lumotlarga ko‘ra tabiiy yaylovlarning ishlab chiqarish hosildorligi (umumiy oziqa zahiralari hajminnng 50 % iste’mol qilinishi hisobidan) yilning yaylov – oziqaviylik sharoitlariga bog‘liq holda, yaylovlarning mahsuldorligiga mos holda to‘yimli moddalarning 44 chiqishi, hamda ularning oziqaviylik hajmi yil fasllariga qarab jiddiy darajada o‘zgarib turishi aniqlandi. Agarda yil qurg‘oqchil – noqulay kelgan yillari ishlab chiqarish hosildorligi o‘rtacha hayvonlar tomonidan iste’mol qilinishi mumkin bo‘lgan o‘simliklar massasi bahorda 1,78 s/ga tashkil etsa, kuz – qish mavsumlarining kelishi bilan ularning foydalanilish darajasi ham mos holda 1,44 va 1,04 s/ga cha kamayib borishi aniqlandi. Qayd qilingan yillarda 1 ga tabiiy yaylovlardan olinadigan to‘yimli moddalarning miqdori bahorda 152 oziqa birligi, 2020 MDj almashinuvchi energiya va 21,3 kg hazmlanuvchi oqsil chiqish bilan birga 1 ga tabiiy yaylovda 1,26 bosh qo‘yga еtadigan oziqa zahirasi mavjud ekanligi aniqlandi. Yilning qolgan mavsumlarida tabiiy yaylovlarning to‘yimlilik qiymati pasaya borishi bilan birga ozuqaviylik hajmi bahorda 0,87 kuzda -0,80 va qishda esa 0,52 boshgacha tushishi aniqlandi, vaholanki bunday oziqa zahirasiga ega bo‘lgan yillari 1 bosh ona qo‘y uchun bahorda 0,75, yozda – 1,20, kuzda – 1,29 va qishda 1,78 ga yaylov maydoni bo‘lishi talab etiladi. Iqlimiy jihatdan o‘rtacha qulay va qulay yillari esa bu ko‘rsatkichlar orta boradi va yaylovlarning oziqaviy zahiralari yil fasllariga mos holda bahorda – 1,90 va 2,97 bosh, yozda – 1,28 va 2,84 tashkil qilib keyingi mavsumlarga qarab ulardan foydalanish asta-sekin kamayib borishi aniqlandi, yoki bir bosh qo‘yning o‘rtacha kunlik ehtiyoji o‘rtacha qulay yili bahorda – 0,52 ga va qulay yili esa 0,35 ga ni tashkil qiladi. Umuman olganda, ob - havoning agroiqlimiy sharoitlariga bog‘liq holda 1 ga tabiiy yaylovdan olinadigan to‘yimli moddalarning miqdori va oziqaviy hosildorlik noqulay kelgan yillari 2,5 – 3,0 martaga kamaysa, qulay kelgan yillari aynan ana shuncha miqdorda (2,2- 2,8) ortishi kuzatiladi. 3.2. Tog‘, tog‘oldi va cho‘l tabiiy yaylovlar o‘t – o‘lanlarining botanik va kimyoviy tarkibi 45 Cho‘l hududidagi yaylovlar. Hozirgi vaqtda O‘rta Osiyo mamlakatlarining cho‘l hududida tabiiy yaylovlarning quyidagi guruh tiplari farqlanadi: qumlik hududlarda butasimonlar va efemerlar; tuproqli va toshloqli hududlarda yarim butasimonlar – efemerlar; o‘rmonsimon va tuproqli hududlar yaylovlarida efemerlar va sho‘rxok еrlarda esa har xil sho‘ralar (sho‘radoshlar) uchraydi. Yaylovlar o‘t – o‘lanlar qoplamini tashkil qiluvchi har bir keltirilgan guruhlar o‘zlarining botanik tarkibi bilan farq qilgani singari, u еrdagi tiplarning bir – biriga bo‘lgan nisbati bilan ham farq qiladi. Umuman olganda yaylovlardagi guruhlar tiplarini yagonaligini ta’minlovchi o‘simliklar qoplamining tuzilishi, joylanishi, ayrim biologik guruhlarning mavjudligi va boshqa qator muhim tabiiy va xo‘jalik belgilari barcha turlar uchun bir xil hisoblanadi. Xarakteristika beriladigan guruhlarga kiruvchi barcha turdagi tabiiy yaylovlarning doimiy va yagona belgisi bo‘lib, har bir yaylovning muhim xo‘jalik belgisi bo‘lib oziqa zahiralarining dinamikasi hisoblanadi. Butasimonlar va efemerli yaylovlar asosan qumli hududlarda tarqalgan. Navoiy viloyatida bunday yaylovlar juda katta maydonni tashkil etadi. Bundan tashqari Qizilqum cho‘llari hududining kattagina qismini ham qoplab olgan (V.N.Nikolaev va boshq.,1977). O‘tkazilgan tajribalarning ko‘rsatishicha, qumlik cho‘llarning o‘simliklar qoplami turlarning boyligi va o‘zlarining biologik va xo‘jalik xususiyatlari turli- tumanligi bilan ajralib turadi. Lekin hamma joyda o‘simliklar qoplamining asosiy vakili sifatida oq saksovul va iloq hisoblanib turdi. Tadqiqot mobaynida olib borilgan tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha butasimonlar va efemerli yaylovlar boshqa cho‘l yaylovlari orasida eng yuqori miqdordagi (umumiy) ko‘k massa berishi bilan ajralib turadi. Masalan yoz faslida saksavulning assimilyatsiyalovchi shoxchalarining yoppasiga rivojlanishi natijasida bunday massalarning miqdori 1 ga maydondan 6 -7 s/ ga еtishini kuzatdik. 46 Lekin shuni qayd qilish kerakki, cho‘l yaylovlari uchun bunday katta massaga ega bo‘lgan o‘simliklar massasidan qorako‘l qo‘ylari nisbatan kam miqdorda; 1 ga maydondan olinadigan quruq massani bor - yo‘g‘i 1,5 - 2,5 s/ dan foydalanishadi. Bunday xolatlarning yuz berishi bizning nazarimizda quyidagilarga bog‘liq; birinchidan saksavul butasining yuqorigi qismida joylashgan mayda shoxchalarga qo‘ylarning bo‘ylari еtmaydi, ikkinchi tomondan – saksavul hamma faslda ham qo‘ylar tomonidan iste’mol qilinavermaydi; masalan bahor va yoz oylarida qo‘ylar saksavulni umuman iste’mol qilmaydi. Efemerlar va boshqa har xil o‘t – ulanlarning umumiy vegetatsion davri hisoblangan bahor faslida qora qo‘ylari faqat ko‘k massa bilan oziqlanadilar, bu faslda ular asosan rang (osoka vzdutaya), qo‘ng‘irbosh (myatlik lukovichn ы y), kelinchakbuz (mortuk Bonaparta) va boshqa yaylov o‘tlarini iste’mol qiladilar. Bahor faslida yaylovlarning umumiy hosildorligi, yilning agrometeorologik sharoitiga mos holda o‘rtacha 1 ga maydonda 4,64 s tashkil etadi, shundan qo‘ylar tomonidan iste’mol qilinadigan oziqa zahirasi, taqdim qilingan yaylov tipining o‘t – o‘lanlarini o‘rtacha iste’mol qilinishini 35 – 40 % deb olsak haqiqatda 1,66‒ s/ga quruq massani tashkil etadi (S.I.Kedrova, 1969, A.K.Kar ы nbaev, 2009). Yoz faslida qo‘ylarning oziqlanishining asosini asosan «xas» (os ы p, lom va boshqa ozqviy o‘simliklarning barglari) va qisman ildiziga tayanib qolgan quruq va gullagan iloqlarning poyasi va boshqa har xil o‘tlar tashkil qiladi. Qayd qilingan fasldagi yaylovlarning umumiy hosildorligini tashkil qiluvchi oq saksavul qo‘ylar uchun oziqa bo‘lib hizmat qilmaydi, shuning uchun bu yaylovlarning iste’mol qilinadigan oziqa zahirasi nisbatan katta emas va ulardagi oziqa zahirasi o‘rtacha 1,37 sn/ga ni tashkil etadi. Kuz fasliga kelib ushbu tipdagi yaylovlardagi qo‘ylarning ratsioni yaylovda deyarlik bir xil miqdorda bo‘lgan butasimonlar (donlayotgan butalar – oq saksavul, cho‘g‘on va yarim butalar – tresken, singren va boshq.) oziqalar va iloqlarning quruq qoldiqlari va efemerlardan tashkil topadi. 47 Shu bois, butasimonlar va efemerli yaylovlar o‘simliklarining iste’mol qilinishi mumkin bo‘lgan oziqa zahirasi (1,93 s/ga) bir muncha ortadi va umumiy hosildorlikning o‘rtacha yarmini (quruq massani 4,20 s/ga) tashkil etadi. Qish fasliga kelib, yaylovda haydab boqiladigan qorko‘l qo‘ylarining oziqlanish ratsioni kuz faslidagiga ancha yaqin bo‘ladi va bu davrda qo‘ylar butalarning qurigan shoxchalarini va nozik poyalarini, yarim butalarning yuqorigi qismini va yaylovlarning dag‘al va yo‘g‘on o‘tlarini qoldiqlaridan foydalanadilar (selen va boshqalar). Yarim butali va efemerli yaylovlar asosan qumlik bo‘lmagan ammo sho‘rhok bo‘lmagan yaylovlarda tarqalgan. Bunday yaylovlar katta maydonni tashkil etib Navoiy viloyatidagi ko‘plab qorako‘lchilik zonalarini tashkil etadi. Shuvoq – efemerli yaylovlarning o‘simliklar massasi asosan shuvoqdan tashkil topgan bo‘lib, qolgan qismini tashkil qiluvchi boshqa o‘simliklarning miqdori 15 – 20 % dan oshmaydi, ayrim hollarda faqat bahordagina yaylov ranglarining miqdori 35 – 40 % ni tashkil qilishi mumkin. Umuman olganda efemerli o‘t – o‘lanlar bahor paytida oziqa zahirasining eng maksimal miqdorini bersa, yoz va kuz fasllarida shuvoq xuddi shu rolni bajaradi. Yarim butali va efemerli yaylovlarning eng yuqori oziqa zahirasi yoz faslining boshlanish davrida foydalanish muddatida kuzatiladi va bu davrda 1 ga dan olinadigan quruq moddaning miqdori 5,77 sn/ga ni tashkil etadi. Qayd qilingan yaylovlarda iste’mol qilinishi mumkin bo‘lgan eng maksimal oziqa zahirasi bahor faslining oxiriga to‘g‘ri keladi. Qayd qilingan yaylovlardan foydalanish davomida u maydonlardagi iste’mol qilinishi mumkin bo‘lgan oziqa zahiralarining dinamikasi boshqa tipdagi cho‘l yaylovlardagidan anchagina kam. Shuvoq – efemerli yaylovlar tipining boshqa qayd qilingan yaylov tiplariga nisbatan asosiy qiymati shundan iboratki, ulardan yil davomida qo‘ylarni boqish imkoniyati saqlanib qoladi. Bundan tashqari bu yaylovlarning eng muhim ishlab chiqarish xususiyatlaridan yana biri, ularning hosildorligi yil davomida juda kam o‘zgarishga uchraydi. 48 Qator yillar mobaynida olib borilgan tadqiqot ishlarining natijalariga ko‘ra, yilning tabiiy – iqlimiy sharoitiga yarim butali – efemerli yaylovlarning umumiy hosildorligi 4,51 s/gani tashkil qiladi va shundan qo‘ylar tomonidan iste’mol qilinishi mumkin bo‘lgan oziqa zahiralari - 2,48 s/ga quruq moddani tashkil etadi. Umuman olganda yarim butali va efemerli yaylovlar cho‘l yaylov chorvachiligini oziqlantirishda yuqori baholanadi. Qishki mavsumida shuvoq qo‘ylarning dalada haydab boqilish davomidagi asosiy oziqasi hisoblanadi. Efemerli yaylovlar cho‘l hududlarida nisbatan unchalik katta bo‘lmagan maydonlarni egallaydi. Cho‘ldan yarim cho‘lga va aynan tog‘oldi yarim cho‘llar yayloviga o‘tishda efemerli yaylovlar landshaftli guruhlar hisoblanadi. Bu yaylovlarning o‘t – o‘lanlari bilan boshqa oziqaviy maydonlardan o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan efemerlar va efemeroidlar bilan qoplangan bo‘lib, ular issiq va namli bahor paytida deyarlik o‘zlarining vegetatsion davrlarini o‘tab bo‘lishadi, yozning jazirama issiqlari boshlanishi bilan vegetatsiyasini tugatib, qurib bo‘lishadi. Cho‘l va yarim cho‘l yaylovlarini asosiy o‘t – o‘lanlarining ko‘p yillik turlarini tashkil qiluvchi qorabosh iloq va qo‘ng‘irboshlar hisoblanadi. Juda katta miqdorda bir yillik boshoqlilar vakillari k o‘p uchraydi. Ayrim joylarda dukkaklilar oilasiga mansub no‘xotakni ko‘plab uchratish mumkin. Adirlardagi efemerli o‘simliklarning bahorgi vegetatsiyasi mart oyining boshlanishi va o‘rtalarida boshlanadi. Birinchilardan bo‘lib iloq va qo‘ng‘irbosh vegetatsiyani boshlaydi. May oyining o‘rtalariga borib ko‘k ko‘rinish o‘zini yo‘qotadi, ertangi o‘simliklar quriy boshlaydi. May oyining ikkinchi qismida efemerli yaylovlarda qurigan o‘simliklarning sinishi boshlanadi va yoz fasliga kelib turli o‘simliklarning qurib sinishi va sochilishi natijasida yaylovdagi turli o‘t- o‘lanlar turlarining yo‘qolishi kuzatiladi, ayrimlari qurigan holda «ildiziga suyanib qolgan» holdagi oziqalar ko‘rinishini oladi. Umuman olganda bir yillik o‘simliklar juda tez maydalanib yo‘qolishi mumkin, ammo boshoqlilarning ayrimlari qish fasligacha qisman saqlanib qoladi. 49 Dukkakli bir yillik o‘simliklar vegetatsiya muddati o‘taganidan keyin bir oy ichida o‘t – o‘lanlar qotorida qolmaydilar. O‘simliklarning quruq «ildiziga tayanib» qolish holatida oziqa massalari tinimsiz kamayib boraveradi. Bu yaylovlarning oziqa massalari zahirasining eng ko‘p vaqti bahor – yoz davrlariga to‘g‘ri keladi, chunki bu davrda barcha turdaga efemerli o‘simliklar vegetatsiyalanib o‘zlarinig eng yuqori mahsuldorligiga еtadi. Efemerli yaylovlarning o‘rtacha umumiy hosildorligi yilning hosildorligi bo‘yicha o‘rtacha. Bahorda faslida, ya’ni yaylovlarning mahsuldorligi eng yuqori bo‘lgan yillari, quruq modda bo‘yicha har gektaridan 6,70 sn dan hosil olish mumkin. Ammo, yuqori darajadagi hosildorlik unchalik uzoqqa cho‘zilmaydi va yozgi issiq haroratlar ta’sirida qurigan barcha efemerlar to‘kiladi, sinadi va quruq «xas» sifatida yozgi shamollar ta’sirida u yoqdan bu yoqqa uchiriladi, yoz va kuz fasllarida qorako‘l qo‘ylari tomonidan hush ko‘rib iste’mol qilinadi, ya’ni ularning asosiy tabiiy yaylov ratsioni bo‘lib qoladi. Bahor faslida yaylovlar o‘t – o‘lanlarining asosini erta bahorda ko‘klaydigan efemerlar tashkil (70 % gacha) qiladi, yozda esa aksincha, mayda o‘t – o‘lanlarga nisbatan ancha yuqori hosil beruvchi yirik o‘t – o‘lanlar (75% gacha) tashkil qiladi. Yirik o‘t – o‘lanlarning oziqaviy massasining hajmi katta bo‘lishi va ularning nisbatan kechroq vegetatsiyasi tufayli yozgi efemerli yaylovlarning umumiy hosildorligi qiyoslanayotgan fasllar orasida eng yuqori (7,62% quruq massa) bo‘lishi kuzatildi. Kuzga kelib esa efemerli yaylovlarning hosildorligi keskin kamaydi va o‘rtacha bor – yo‘g‘i 3,08 sn/ga ni tashkil etdi. Qish faslida efemerli yaylovlarda qorako‘l qo‘ylari tomonidan iste’mol qilinishi mumkin bo‘lgan ayrim yirik o‘t – o‘lanlarning qurigan poyasidan boshqa bironta o‘simlik turini topish qiyin. Bahorda qo‘ylar tomonidan iste’mol qilinadigan efemerli yaylovlarning oziqa zahiralari o‘rtacha 3 s/ga ni tashkil etsa, yoz va kuz fasllarida foydalanish hisobiga keskin kamayadi va o‘zaro mos holda 2,15 va 1,65 s/ga ni tashkil etadi. Umuman olganda, efemerli yaylovlarning yillik o‘rtacha umumiy hosildorligi 4,93 s/ga tashkil etadi, qo‘ylar tomonidan iste’mol qilinishi mumkin bo‘lgan yaylov 50 oziqalarining zahirasi o‘rtacha – 1,86 s/ga quruq massani tashkil etadi. Umuman olganda adirlarning efemerli yaylovlari yilning baxorgi va yozgi oylarida eng yaxshi oziqaviy maydon hisoblanadi, qolgan fasllarda esa, o‘zining oziqaviylik qiymatini keskin yo‘qotadi. Sho‘rali yaylovlar asosan sho‘rhok tuproqlarda - taqir va sho‘rlarda tarqalgan bo‘lib cho‘l hududlarini barcha tipdagi cho‘llarida uchraydi. Sho‘rhok еrlarda o‘sadigan va to‘qimalarida mineral tuzlarni saqlovchi o‘simliklar sho‘ralar nomi bilan ma’lum. Umuman olganda, sho‘rhok yaylovlarning o‘simliklar qoplami asosan bir yillik o‘simliklardan tashkil topgan bo‘lib, qisqagina muddatli ahamiyatga ega bo‘lsa ham eng qimmatli yaylov bo‘lib hisoblanadi. Cho‘l xududidagi taqirliklarni, asosiy o‘simliklari bo‘lib; - buyurg‘un, tasbuyurg‘un, domalatpa, donasho‘r, baliqko‘z kabi o‘simliklar hisoblanadi. Ko‘tarmali shurhok yaylovlar uchun tipik bo‘lib, soran, mirza soran (sarsazan) tobesoran, qo rabara oq , olabuta, buyurg‘un va boshqalar hisoblanadi. Bir yillik sho‘rhok yavlovlar qa’tiy fasliy yaylovlar bo‘lib hisoblanadi. Sho‘rhok yaylovlar o‘simliklarining katta qismi qo‘ylar tomonidan faqat kuz va qish oylarida qoniqarli va yaxshi darajada iste’mol qilinadi. Shu bois, bu yaylovlar kuzgi – qishki yaylovlar bo‘lib hisoblanadi. Sho‘rhok yaylovlarning hosildorligi efemerli yaylovlarning hosildorligiga nisbatan yil davomida yanada kuchliroq o‘zgarishga uchraydi. Sho‘rhok yaylovlarning umumiy hosildorligi unchalik ahamiyatli ham emas va yoz – kuz fasllarida yilning oziqaviy sharoitiga bog‘liq holda 0,75 va 1,20 s/ga quruq massani tashkil qiladi. Sho‘rhok yaylovlarning qo‘ylar tomonidan iste’mol qilinadigan o‘rtacha yillik hosildorligi, o‘rtacha 0,50 sn/ga dan oshmaydi. Hozirgi paytda, ya’ni yil davomida bitta yaylovdan foydalanish, u еrda boqilayotgan hayvonlar bosh sonining normadan ortiq bo‘lishi natijasida yaylovlardagi o‘t – o‘lanlar talab qilingan vegetatsion faza muddatini to‘la o‘tashi uchun еtarlicha vaqt bo‘lmasligi tufayli, yildan yilga yaylovlardagi o‘simliklarning 51 bioxilma – xilligi, ularning botanik va kimyoviy tarkibi, hayvonlar tomonidan iste’mol qilinishi va iste’mol qilingan to‘yimli moddalarning hazmlanish darajasini o‘rganish hisobiga biologik jihatdan ilmiy asoslangan tavsiyalar berish mumkin. Shu bois, o‘rganilishi tavsiya qilingan kompleks tadqiqot ishlarini qiyoslanayotgan yaylovlar o‘simliklarining kimyoviy va botanik tarkiblarini, yil fasllariga va yilning iqlimiy holatiga qarab hosildorligini, hayvonlar tomonidan iste’mol qilinishini o‘rganishdan boshladik. Tajribalar uzoq muddatli kamida uch yil mobaynida oziqaviy – iqlimiy sharoitlar turlicha bo‘lgan yillarda, ya’ni yaylov o‘simliklari o‘zlarining vegetatsiya davrlarini boshlashi bilan (fevral oyining ikkinchi yarmidan), toki kuz faslining oxiri va qish mavsumining boshlanishigacha (dekabr - yanvar oylarigacha) bo‘lgan davrlarda bajarildi. Iqlimiy jihatdan noqulay kelgan yillari cho‘l huddudining yaylovlari deyarlik bir xil faqatgina efemer - efemeroidlar va sho‘rhok o‘tlar bilan qoplansa, tog‘ oldi yaylovlari asosan shuvoq va yarim butalar bilan qoplangan bo‘ladi. O‘t – o‘lanlarning balandligi 8 - 10 sm dan ortmaydi. O‘rtacha noqulay kelgan yillari esa, cho‘l hududi yaylovlari efemer va efemeroidlardan tashqari boshqa o‘t – o‘lanlar bilan boyiydi, bu esa yaylovlar holatini yaxshilash bilan birga, yaylovning hosildorligini ham oshishiga olib keladi. Tog‘ va tog‘oldi yaylovlarining o‘t – o‘lanlar qoplami efemer va efemeroidlar bilan boyiydi, shuvoq va yarim butalarning miqdori noqulay kelgan yillardagiga nisbatan katta ulushga ega bo‘ladi, ularning balandligi 8 – 16 smdan yuqori bo‘ladi. Iqlimiy jihatdan qulay yillari, esa har ikkala qiyoslanayotgan hududlarning yaylovlaridagi o‘t – o‘lanlar orasida efemer – efemeroidlar hukmronlik qiladi, shuvoq, butalar – yarim butalar va boshqa o‘simliklarning yaxshi rivojlanishi kuzatiladi, bu esa yaylov o‘t - o‘lanlarining qish fasligacha turlari еtarli miqdorda saqlanib qolinishini ta’min etadi. 52 Bahor va yoz oylarining dastlabki oylarida cho‘l hududidagi yaylovlarda qo‘ylar asosan efemer – efemeroidlar va boshoqli o‘simliklar bilan oziqlanishsa, yoz va kuz oylariga kelib butasimon va yarim butalarning barglari va boshqa o‘simliklarni iste’mol qilishga o‘tadilar. Kuz oylarining oxiriga kelib esa sho‘rhok o‘tlarni iste’mol qilishga kirishadilar, chunki bu paytda bu turdagi o‘simliklarning barchasi donlab vegetatsiya davrini tugatib qurishni boshlagan bo‘ladi. Tog‘ va tog‘oldi yaylovlarida esa oziqalarning iste’mol qilinish dinamikasi biroz boshqacharoq tarzda bajarilishi kuzatildi. Bu yaylovlarda o‘simliklarning vegetatsion davri cho‘l hududiga nisbatan biroz kechroq boshlanganligi sababli, dastlab oftobru joylardagi maydonlarda rivojlanishni boshlgan efemerlar, boshoqli o‘tlar va o‘tgan yildan qolgan butasimonlarning yumshoq va ingichka shoxchalarini iste’mol qilishadilar. Yoz oylaridan boshlab еtarlicha rivojlangan boshoqli o‘simliklarni, yarim butalarning barglarini, yozning o‘rtalariga kelib rivojlanayotgan qora shashir, tulki quyruq, oq shuvoqlarni iste’mol qilish avj oladi. Ishning uslubiga mos holda tabiiy yaylovlarning hayvonlar doimiy ravishda boqiladigan maydonlardan qirqib olingan o‘t – o‘lanlar namunalarining botanik tarkibini tahlillari shuni ko‘rsatdiki, yil fasllari bo‘yicha va tabiiy iqlimiy sharoitga bog‘liq holda turli turdagi guruhiga kiruvchi o‘simliklarning vegetatsion rivojlanishi bir tekisda kechmaydi. Tog‘ va tog‘oldi yaylovlaridagi o‘simliklar guruhlarining bir – biriga bo‘lgan nisbati ularning vegetatsion davrida jiddiy o‘zgarishlarga uchrashi kuzatildi. Bu yaylovlarning oziqaviy muvozanatida murakkab gullilar yuqori darajadagi ahamiyatga ega bo‘lishi aniqlandi; - bahorda – 56,6%, kuzda – 31 % va qishda – 23,2 % ni tashkil etadi. Bular orasida boshoqlilar oilasiga kiruvchilar katta ulushga ega bo‘lish bilan birga ularning eng ko‘p istemol qilinishi va asosiy oziqa sifatida foydalanilishi may oyiga to‘g‘ri keladi va keyingi oylarda umumiy o‘simliklar massasida ularning ulushi keskin kamayadi. Bu bizning nazarimizda, boshoqlilar boshqa turdagi o‘simliklar orasida juda erta vegetatsiyani boshlaydilar va issiq 53 harorat va qurutuvchi shamollar ta’sirida o‘zlarining rivojlanish vegetatsiyalarini tamom qiladilar. Qo‘ylarning kuzgi ratsionining tarkibi asosan buta, yarim butasimonlar va sho‘rhok o‘t – o‘lanlar assotsiyasi bilan taqdim qilingan. Yarim butasimonlar orasida asosan shuvoq va keyreuk, sho‘rhoklar orasida esa baliqkuz va donashurlar bilan taqdim etilgan. O‘zbekistonning keskin kontinental iqlimi o‘simliklarning vegetatsiyasiga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi. Iqlimiy jihatdan qulay kelgan yillari quyosh nurining insolyatsiyasi va namlik еtarli bo‘lganida tog‘ va tog‘oldi yaylovlarning o‘t – o‘lanlari, hattoki fevral oyidan boshlab o‘zlarining vegetatsiyasini boshlab yuborishadi. 3.2.1-jadval Tabiiy tog‘ va tog‘oldi yaylovlarining fasllar bo’yicha botanik tarkibi, % Oilalar Bahor Yoz Kuz Qish Shuradoshlar - - 60.0 74 Murakkab gullilar 56,5 10,0 30,9 22,8 Efemerlar 4,0 1,0 - - Dukkaklilar 1,0 2,0 - - Boshoqlilar 36,0 14,0 - - Turli o‘t –o‘lanlar 2.5 19,0 7,8 2,8 Soyabonguldoshlar - 49,0 0,3 0,1 Loladoshlar - 3.0 - - Har xil gullilar - 1.0 - - 54 Iqlim noqulay kelgan yillari, ayozli qish mavsumi tufayli, sovuq haroratli bahor faslining cho‘zilib ketishi yaylovdagi ko‘plab o‘simliklar turlarining rivojlanishini ta’minlovchi sharoitni yuzaga kelishini yo‘qqa chiqaradi va ularning vegetatsion davrlarini boshlanishini to‘xtatib turishga majbur etadi. Yozgi haroratning ko‘tarilib ketishi, kuchli quyosh nurining insolyatsiyasi o‘simliklar tarkibida kattagina miqdordagi to‘yimli moddalarning, ayniqsa oqsillarni jamlanishini ta’minlanishiga olib keladi. Ammo shuni ta’kidlash lozimki, mart oyida paydo bo‘lgan ko‘k o‘tlardan olingan namunalarning tarkibi deyarlik qish mavsumidagi namunalar tarkibi darajasidagi ko‘rsatkichlarga juda yaqin bo‘lishi aniqlandi. Aprel va may oylariga kelib o‘t – o‘lanlar tarkibidagi to‘yimli moddalarning miqdori sezilarli darajada ortadi, va iyun oyida ko‘plab o‘t – ulanlarning o‘z vegetatsiyasini tugatishi munosabati bilan yanada ortishi kuzatildi. O‘simliklar tarkibidagi quruq moddasida 15,8% - protein, 3,01 % - yog‘, 32,0 % kletchatka va 48,73% AEM lar bo‘lishi aniqlandi. Ko‘plab mualliflar tomonidan [ 4, 9, 21 ] ko‘k o‘tlar quruq modasining tarkibidagi xom kletchatkaning miqdori 18 – 25% dan oshiq bo‘lmagan oziqalar hayvonlar organizmi uchun foydali ekanligi qayd etilgan. Tavsiya qilingan normadagi kletchatka saqlovchi oziqalarning hayvonlar tomonidan iste’mol qilinishi, ular tarkibidagi to‘yimli moddalarni еtarlicha to‘liq hazmlanishini ta’min etishi isbotlab berilgan. Yoz mavsumida efemer va efemeroidlarning o‘z vegetatsiyasining tugatishi munosabati bilan qo‘ylar buta va yarim butalarning barglari, yumshoq poyalarini va boshqa turdagi o‘simliklarni iste’mol qilishga o‘tadilar. Bundan tashqari, yaylovdagi chorva mollarini bosh sonini me’yoridan ortib, haroratning isib ketishi va kuchli issiq shamollar natijasida, yozgi yaylovlarning 55 o‘simliklar qoplamidagi o‘t – o‘lanlarning botanik tarkibi o‘zgarishi hisobiga ularning kimyoviy tarkibida ham o‘zgarishlar yuz berishi aniqlandi. O‘simliklarning umumiy namligi deyarlik o‘zgarishga uchramagan bo‘lsada protein bahor fasliga nisbatan - 0,4 % ga, kletchatka-1,7 % ga ortishi, qolgan ko‘rsatkichlar bo‘yicha esa kamayish kuzatildi. 3.2.2-jadval Yaylov o‘simliklari tarkibidagi moddalarning miqdori (mg /kg) № O‘simliklar Fe Ca Mg Na K 1 Yantoq 170 ,6 855,6 598,9 3711,1 4451,7 2 Karrak 123,3 1143,2 540,8 899,7 5480,6 3 Oqquray 166,1 375,1 44,8 101,1 455,6 4 Somon 113,8 621,4 543,9 499,3 6569,1 5 Shuvoq 368,8 1255,1 453,7 398,9 4257,9 Mutloq quruq modda tarkibidagi proteinning miqdori bahor paytida 9,98 % ni tashkil qilgan bo‘lsa, yoz paytida uning miqdori 13,69 % gacha, yog‘ning miqdori ayrim o‘simliklarning donlashi hisobiga 0,7 % ga ortganligi aniqlandi. Qolgan ko‘rsatkichlar bo‘yicha xuddi tabiiy namlikda kuzatilgan holat takrorlanishini guvohi bo‘ldik. Kuz fasliga kelib tabiiy yaylovlar o‘simliklarining tarkibidagi to‘yimli moddalarning miqdori qo‘yidagi ko‘rinishni tashkil etdi: 10,12 % , protein, 3,25 % - yog‘, 36,60 % - kletchatka va 41,90 % AEM. Qish mavsumidagi yaylovlarning tarkibidagi to‘yimli moddalarning miqdori o‘zining kam miqdorda saqlanishi bilan xarakterlanadi va protein – 7,61 %, yog‘ -2,48, kletchatka - 40,39 % va 38,7 % azotsiz ekstrakt moddalar. Tog‘ va tog‘oldi yaylovlaridan olingan o‘simliklar namunalari tahlil qilinganida eng kam miqdordagi kalsiyning miqdori kuz faslida, ya’ni ko‘pgina oziqalarning iste’mol qilinishi mumkin bo‘lgan qismini qo‘ylar tomonidan foydalanganligidan keyin kuzatildi. 56 3.3. Yil fasllari bo‘yicha tabiiy yaylovlar oziqalarining oziqaviylik va to‘yimlilik qiymatlari O‘zbekiston sharoitida qadim zomonlardan buyon tabiiy yaylovlardan yilning iqlimiy jihatdan qulay va noqulay kelishiga, u еrda o‘sadigan o‘simliklar vegetatsiyasining xarakteriga va katta hajmdagi massivlarning mavjudligiga qarab ulardan yil fasllariga qarab foydalanib kelingan. Agar bunday foydalanishni x o‘jalik yuritish nuqtai nazaridan olib qaraydigan bo‘lsak, bu tizim iqtisodiy jihatdan samarali va maqsadga muvofiq tizim bo‘lib hisoblangan. Bu tartibda yaylovlardan foydalanish hozirda ham qorako‘lchilikda keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. Lekin, xo‘jalik yuritishning turli xillari mavjudligi bois va hududlarning fermer xo‘jaliklari va alohida shaxslar tomonidn taqsimlab olinishi cho‘l huddudlaridagi yaylovlarga nisbatan, tog‘oldi va tog‘ yaylovlaridan foydalanishning imkoniyatlarini bir muncha chegaralanishiga sabab bo‘lmoqda. Bahor faslining ikkinchi yarmidan boshlab tashqi haroratning biroz ko‘tarilishi bilan cho‘l yaylovlarida fermer xo‘jaliklarining yirik va mayda shohli hayvonlaridan tashqari o‘sha atrofda yashovchi aholining shaxsiy mollari ham boqiladi. Qator yillar mobaynida tabiiy yaylovlarda ularning hosildorligini, o‘simliklarning botanik va kimyoviy tarkibini, oziqalarning biologik jihatdan qimmatliligini o‘rganish borasida olib borgan tadqiqot ishlarimzning natijalariga asosan tog‘oldi va tog‘ yaylovlariga nisbatan cho‘l yaylovlarida 1 ga. da boqiladigan hayvonlar bosh soni 1,5 – 2,0 barobarga ortib ketishini ko‘rsatdi. 1 ga maydonga boqiladigan hayvonlar bosh sonini normadan ortib ketishi jiddiy darajadagi salbiy oqibatlarga; o‘sadigan o‘simliklarning to‘la fazali vegetatsiyasining buzilishiga, ularning botanik va kimyoviy tarkibini o‘zgarishiga, 1 ga.yaylovdan olinadigan oziqa massasining kamayishiga, yaylovning hosildorligini pasayishiga va oziqalarning to‘yimlilik qiymatining keskin pasayishiga olib kelishi natijasida, hayvonlarning oziqalar kompanentlariga 57 bo‘lgan talabini qondirilmasliga olib kelish bilan birga yaylovlarning degidradatsiyalanishini chaqirishi aniqlandi. 3.1-rasm. Yaylovlarda tadqiqotlar olib borish jaryoni Mavjud yaylovlardan bu tarzda foydalanish samarasi o‘laroq, qorako‘l qo‘ylari tirik massasining kamayishiga, mahsuldorligini va uning sifatini pasayishiga olib kelmayaptimikan degan savolga javob berish va hozirga paytdagi xo‘jalik foydali ko‘rsatkichlarini saqlab qolish uchun tabiiy yaylovlarning monitoringgini; - xosildirligini, o‘simliklarning botanik va kimyoviy tarkibini, oziqa massalarining to‘yimlilik qiymatini aniqlash, oziqalarning iste’mol qilinishi, hazmlanishi, katta qorindagi kechayotgan hazm jarayonlari bilan qon tarkibidagi fiziologik va 58 biokimyoviy o‘zgarishlar, ularning bir – biri bilan bog‘liqligi haqidagi ma’lumotlarni solishtirish bo‘yicha kompleks tadqiqotlar olib borish talab etildi. 3.4. Qorako‘l qo‘ylarining gematologik ko‘rsatkichlarini oziqlanish sharoitlariga qarab o‘zgarishi Qishloq xo‘jalik hayvonlarining ichki muhiti sifatida qon ahamiyati juda katta. To‘qimalarning oziqlanishi va nafas olishi, almashinuv jarayonlarini boshqarish, organizmning himoya reaksiyasi, tashqi muhit omillarining ta’siriga javob reaksiyasi, irsiy xususiyatlarni namoyon qilish va shu kabi ko‘plab funksiyalarni bajaradi. Qo‘ylar mahsuldorligini qonining oqsilli tarkibi bilan bog‘lab tushuntirish bo‘yicha qilingan dastlabki harakat o‘zining ijobiy natijasini berdi. Mualliflarning, yuqori mahsuldor hayvonlar bilan kam mahsuldor hayvonlar qoni zardobining turli oqsilli fraksiyalarini solishtirib aniqlashlaricha, yuqori mahsuldorlikga ega sovliqlar qoni zardobidagi albuminning konsentratsiyasi yuqori bo‘lishi qayd etilgan. Ammo, yil davomida yaylov oziqasi bilan oziqlantirilgan qorako‘l qo‘ylari qon zardobi oqsilli tarkibining oziqaviy va iqlimiy omillar, qo‘ylarning fiziologik holatlari bilan bog‘liq holda o‘zgarishini o‘rganish bo‘yicha ma’lumotlar yo‘q, bu yo‘nalishdagi ishlar haligacha bajarilmagan. Lekin shu narsani qayd qilish kerakki, yuqorida qo‘ylar va echkilarda olib borilgan tadqiqot ishlari ham qish mavsumida qamab boqilgan yoki yaylov ratsioniga ma’lum darajada qo‘shimcha oziqalar qo‘shib oziqlantirilgan hayvonlarda olingan ma’lumotlardir. Bu muammoning ijobiy еchimini topish uchun harakat qilishimizga asosiy sabab bo‘lgan omil bu ekologik sharoit yomonlashayotgan sharoitda qishloq xujalik hayvonlari organizmidagi metabolik jarayonlarni o‘rganish muammosining biologiya fanining oldiga qo‘yilishidir. Ma’lumki metabolizm – bu hayvonlar organizmida kechayotgan va uning hayot faoliyatini, mahsuldorligini ta’minlayotgan morfo - kimyoviy, fizik, biokimyoviy aylanishlarni (o‘zgarishlarni), hayvonlarning turli ekologik sharoitlarda saqlash va parvarishlash bosqichlaridagi metabolizmning muhim 59 zvenolarini o‘rganish, ular organizmidagi moddalar almashinuvidagi buzilishlarini oldini olish va aniqlash hamda o‘z vaqtida hayvonlarni salomatligini va atrof muhitni mutadilligini saqlab qolish tadbirlarini ishlab chiqish imkoniyatlarini beradi. Shu bois, qator yillar mobaynida yil davomida yaylov oziqalari bilan oziqlantirilganda, sovliqlarning qishki ratsionga qo‘shimcha konsentrat va dag‘al oziqalar va ayrim, sintetik azot saqlovchi moddalar qo‘shib oziqlantirilganida, sovliqlar qon zardobining oqsilli tarkibidagi o‘zgarishlar o‘rganildi va biologik jihatdan tahlil qilindi. Tadqiqot ishlarini olib borishda; - sovliqlar qon zardobidagi oqsilli fraksiyalarning tarkibi bilan ularning mahsuldorligi orasida uzviylik bor yoki yo‘qligini nazorat qilishdek aniq vazifa qo‘yildi. Yaylov oziqalari bilan oziqlantirish davomida, qon zardobidagi oqsil fraksiyalarining o‘zgarish dinamikasiga ta’sirini o‘rganishda, yil fasllari, hayvonlarning fiziologik holati va ratsion tarkibiga uzviy bog‘liqligini nazorat qilish uchun, sovliqlardan yil fasllarining har birida - bahor, yoz, kuz va qish mavsumlarida uch martadan tahlil uchun qon olinib, laboratoriya tahlilidan keyin olingan natijalar matematik jihatdan qayta ishlandi va yillik o‘rtacha ko‘rsatkich aniqlandi. Bundan tashqari yarim statsionar tajribalarni bajarishda esa tajribaning boshida va oxirida olingan natijalardagi farqga murojat qildik, bu tajribalar ham o‘z navbatida takroriy tajribalar bilan mustahkamlanib borildi. Qon zardobidagi oqsil fraksiyalarining miqdori qog‘ozli elektroforez usuli bilan gradient potensiali 5 v/sm ga teng 0,01 N KON eritmasi bilan FEK –E-54 da kolorimetrlash yo‘li bilan aniqlandi. Qon zardobidagi umumiy oqsilning miqdorini esa Pulfryux refraktometrida aniqladik. Olingan ma’lumotlar esa, quyidagi jadvalda keltirilgan. Jadvalda keltirilgan ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, sovliqlar qochirish mavsumi boshlanishida cho‘l hududiga qaytganidan keyingi davrda qon zardobidagi umumiy oqsilning miqdori bo‘yicha yuqori ko‘rsatgichga ega- ya’ni, 70,0±2,49 g% bo‘lishi aniqlandi. Su’niy qochirish mavsumi tugagach, sovliqlar va 60 boshqa yoshdagi qo‘ylar qishki mavsumda saqlanadigan qo‘yxonalar atrofidagi yaylovlarga yaqinroq masofalarga haydab kelinganidan keyin, bu yaylovlarning 1m 2 maydonidagi hayvonlar soni 2-3 barobarga ortdi. Yaylov oziqalari tarkibidagi proteinning еtarlicha sovliqlar organizmiga tushmasligi sababli, kuzgi mavsumga nisbatan qon zardobi tarkibidagi umumiy oqsilning miqdori 13,15%ga kamaydi yoki 60,8 g% ni tashkil etdi. Yaylovlarda ko‘k maysalarning paydo bo‘lishi bilan, ya’ni qo‘zilatish mavsumi o‘tganidan keyin 15 – 20 kun o‘tgach, qon tarkibidagi umumiy oqsilning miqdori ortdi (85,2±1,24 g%). Keyingi laktatsiya va qo‘zilarni onasidan ajratgungacha bo‘lgan davrlarda qon tarkibidagi umumiy oqsilning miqdori yuqori darajada saqlanib qoldi. Tajribalarimizning natijalarini ko‘rsatishicha, qon zardobidagi umumiy oqsilning konsentratsiyasi sovliqlarning qayta ko‘payish sikli davomida ma’lum darajadagi o‘zgarishlarga o‘chraydi. Kuz faslida sovliqlar qoni zardobidagi umumiy oqsilning miqdori еtarlicha yuqori bo‘lgan bo‘lsa, qish mavsumiga kelib pasaydi, bahorda ko‘k maysalarning paydo bo‘lishi bilan laktatsiya davrida yana orta boshladi. Sovliqlarning bo‘g‘ozlikni ikkinchi yarmida va sut berish davrining boshlang‘ich qismida, qon tarkibidagi umumiy oqsil konsentratsiyasining pasayishini, aynan shu davrlarda yaylov oziqalari tarkibidagi to‘yimli moddalar, ayniqsa protienning еtishmasligini ortishini dastlab homilaning rivojlanishi hamda sut berish davrida sut hosil bo‘lishi uchun qo‘shimcha sarflanishi bilan tushuntiramiz. Kuz faslida, qon zardobidagi albuminning miqdori 44,2± 1,46 g% ni tashkil qildi. Qish faslida, sovliqlar bo‘g‘ozligida uning miqdori 53,36± 2,54 g% gacha ortdi. Qo‘zilatish davri va sut berish davrining boshlanishida (bahor faslida) bu ko‘rsatkich 27,6±2,6 g% gacha pasaydi (jadvalga qarang). 61 3.4.1 jadval Qon zardobidagi umumiy oqsil va uning fraksiyalarini yil fasllari va sovliqlarning fiziologik holatiga mos holda o‘zgarish dinamikasi Ko‘rsatkichlar Yil fasllari Kuz Qish Bahor yoz Umumiy oqsil,g % 7,0±2,49 6,08±0,58 8,52±1,34 9,13±2,14 Albuminlar,% 44,2±1,46 53,36±2,54 27,6±3,6 31,6±1,7 Globulinlar,% 55,8±1,43 46,64±1,07 72,4±2,13 68,4±2,10 Alfa,% 11,16±0,76 11,28±0,49 8,4±0,72 8,84±0,55 Beta,% 7,6±0,97 12,1±1,02 13,8±2,8 15,41±1,9 Gamma,% 37,0±1.43 23,26±2,40 50,2±4,26 44,15±3,13 A/G 0,8±0,19 1,1±0,11 0,4±0,05 0,5±0,09 Bizning nazarimizda, b u nday hodisaning yuz berishiga asosiy sabab sut beruvchi sovliqlar qoni va to‘qimalarida moddalar almashinuvining jadallashuvi t u fayli moddalarning jamlanib qolishi bo‘lgan bo‘lsa kerak. Sovliqlar qon zardobidagi globulinlarning umumiy miqdori, qo‘zilarni onasidan ajratish vaqtida (kuz) 55,8± 1,43 g% ni tashkil etdi. Qish mavsumida, ya’ni sovliqlarni bo‘g‘ozlik davri va qo‘zilatish mavsumi boshlanishidan oldin, bu ko‘rsatkich 46,64±1,07 g% gacha kamaydi. Qo‘zilatishdan oldin va sut berish davrining birinchi oylarida globulinlarning umumiy massasi 72,4±2,13 g% gacha ortdi, sut berish davrining oxiragacha esa, doimiy ravishda kamaya bordi. Kuz - qish – bahor mavsumlarida globulinlarning umumiy yig‘indisi gamma globulinlar hisobiga o‘zgarib turdi. Chunki, alfa va beta globulinlarning miqdori tuxum hujayrasi otalanganidan toki qo‘zilatishgacha mutloq o‘lchamlarda deyarlik o‘zgarishlarga uchramadi va ularning o‘zgarishi 0,56 dan 6,31% gacha bo‘lgan chegarada qoldi. 62 3.2- rasm. Qon tahlillarini gematologik analizatorda aniqlash jarayoni Kuzda sovliqlar qonidagi gamma – globulinlar miqdori qo‘zilarni onasidan ajratganidan keyin va bo‘g‘ozlikning birinchi oylarida 37,0±1,80 g% ni tashkil etdi, qishda esa, sovliqlarning bo‘g‘ozligi tufayli 23,26±2,40 g% gacha pasaydi. Qo‘zilatishning boshlanishi va qo‘zilagandan keyingi birinchi oylari, ya’ni bahorda sovliqlar qoni zardobidagi gamma –globulinlarning miqdori 50,21±4,26 g% gacha ortdi., sungra sut berish davrida – sekin asta kamaya bordi. Qon zardobidagi gamma – globulinlar miqdorining ortishi organizmning rezestentligini oshganlik qo‘rsatkichi hisoblanadi, qo‘zilatish va sut berish mavsumlarining boshlanishida gamma – globulinlarning qon zardobida yuqori darajada bo‘lishini hayvonlarni 63 zarur to‘yimli moddalar bilan еtarlicha ta’minlanmaganligi va oqsillar almashinuvining tezlashishi bilan tushuntirish mumkin. Qon tarkibidagi oqsillar koeffitsientini o‘rganish bo‘yicha olingan ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, qish faslida, sovliqlarning bo‘g‘ozlik davri va qo‘zilatish mavsumi boshlanguniga qadar eng yuqori 1,16 teng bo‘lishi aniqlandi. Sut berish davrining dastlabki kunlari esa minimumgacha pasaydi - 0,4±0,05, sut berish davrining oxiriga borib yana ko‘tarildi- 0,8±0,19. Qo‘zilar onasidan ajratilganidan keyin yana sekin astalik bilan uning ortishi kuzatildi. Oqsil koeffitsientining bu tarzda ortishini muhim to‘yimlik va plastik material hisoblanuvchi – albuminning miqdorini ortishi bilan tushuntirish mumkin. Tajribalarimzdan olgan ma’lumotlarimiz yil fasllariga bog‘liq holda qon zardobidagi oqsillar va ularning fraksiyalarini o‘rgangan V.I.Terekning qo‘ylarda olgan ma’lumotlariga mos keladi. Muallif ham kuz faslida qo‘ylar qoni zardobida umumiy oqsil va albuminlar miqdorini ortganligini aniqlagan. Oqsillarning globulinli fraksiyasini yuqori konsentratsiya ega bo‘lishi bahor va yoz oylariga xosligi tajribalarimiz mobaynida aniqlandi. Odamlar va ko‘pgina qishloq xujalik hayonlari organizmining ichki muhitini tashkil qiluvchi qon, limfa va to‘qimalararo suyuqliqlarni tarkibiy qismini tashkil qiluvchi komponentlarni nisbatan domiyligini (gomeostazni) o‘rganish muammosi, ilgaridan tadqiqotchilarning e’tiborini o‘ziga jalb qilib kelgan bo‘lsada, qorako‘l qo‘ylarini yil davomida yaylov sharoitida oziqlantirilganida ular organizmiga ko‘rsatiladigan qator omillar ta’sirida o‘zgarish, masalasi deyarlik hech kimni qiziqtirmagan. Yil fasllari va hayvonlarning fiziologik holatlari bilan uzviy bo‘lgan qorako‘l qo‘ylari qoni komponentlari ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi, organizmni ichki muhitining doimiyligini (gomeostaz) ta’minlanish holatlarini еtarlicha yoritib berdi. Bajarilgan tadqiqot ishlarimizda ham oqsilli va boshqa almashinuvlarni tavsiflovchi bu holat o‘zining aksini qon komponentlarini o‘zgarishida ko‘rsatdi. 64 Jiddiy darajada tirik massasining kamayishi bilan birga kechadigan eng sezilarli o‘zgarishlar qorako‘l qo‘ylarining bo‘g‘ozlik davrini oxiri, ya’ni qish va erta bahor davrlariga to‘g‘ri kelishi aniqlandi. Aynan, shu davrda qorako‘l qo‘ylari bo‘g‘ozlik davrini ikkinchi yarmini boshidan kechirayotgan paytda qo‘shimcha oziqlantirishsiz yaylovda haydab boqilganida, ularni tirik massasining keskin kamayishi va ayrim hollarda bola tashlash holatlari ham kuzatildi. Yaylov hayvonlarini qish va erta bahorda, yaylov oziqalari bilan qo‘shimcha oziqalarsiz oziqlantirish ratsion tarkibidagi oziqalar to‘yimli moddalarning eng past darajada saqlagan, zarur kaloriya, oqsil va vitaminlarning to‘yimlilik qiymati keskin taqchillikga uchragan sharoitda kechadi. Bundan tashqari, bu kamchiliklarga noqulay iqlimiy ta’sir: tashqi muhitning juda keskin o‘zgaruvchan past harorati va yuqori namlik ham qo‘shiladi. Olingan ma’lumotlarni o‘rganilgan xorijiy va mahalliy adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlar bilan solishtirganimizda qoramollar, echkilar ustida olib borilgan tajribalarda ham yuqoridagiga o‘xshash holatlar kuzatilganligi, haqidagi ma’lumotlarni uchratdik. Ayniqsa, jundor echkilar ustida olib borilgan tekshirish ishlarida diqqatni jalb qiluvchi ma’lumotlar olingan [Rajamuradov, 1992, 2004]. Muallifning ta’kidlashicha, qish va erta bahorda bo‘g‘oz echkilarni qo‘shimcha oziqalarsiz yaylovda haydab boqish natijasida, echkilarning tirik massasini kamayishi bilan birga, ayniqsa, birinchi marta to‘g‘ayotgan tuvchalarda iste’mol qilingan oziqalar tarkibidagi to‘yimli moddalarning еtishmasligi natijasida abort (bola tashlash), embrional o‘lim holatlari kuzatildi. Bizning nazarimizda bunday holatning kuzatilishi echkilar organizmining o‘ziga xos biologik xususiyati bilan uzviy bo‘lsa kerak. Qish faslining oxiri va bahorning boshlanishi – bo‘g‘oz hayvonlar organizmidagi oqsilli va umum oziqaviy taqchillik hisobiga chigallashuvchi almashinuv funksiyalarining eng murakkab davri hisoblanadi. Iqlimiy va oziqaviy jihatdan noqulay kelgan yillarda, aynan yuqori mahsuldor hayvonlar bosh soni hisobidan kattagina miqdorda sovliqlarni chiqimi, yoki bola tashlash holatlar kuzatildi. Xarajatlangan qo‘ylar yorib ko‘rilganida esa, o‘tkir 65 oqsillar еtishmasligiga xos bo‘lgan holat jigar nekrozi va uni yog‘ bosishi kuzatildi. Oziqalar еtishmasligiga qaramasdan, anemiya tufayli oksidlanish jarayonlarining susayishi natijasida jigarda yog‘ning jamlanishi kuzatildi. Yuqoridagiga o‘xshash, ancha chuqurlashib ketgan elimentar buzilishlar natijasida, yaylovda yangi o‘t – o‘lanlarning paydo bo‘lishi yoki konsentrat va boshqa qo‘shimcha oziqalar bilan oziqlantirish ham hayvonlar va homilalar harajatini to‘xtatmaydi. 3.4.2-jadval Qon tarkibidagi gemoglobin va umumiy oqsil miqdorining sovliqlarning tirik massasi va semizligi bilan bog‘liq holda o‘zgarishi Qo‘ylarning Yoshi Tirik massasi,kg Semizligi Gemoglobin, g% Umumiy oqsil,g% Voyaga еtgan sovliqlar 19,8±1,23 O‘rtachadan past 7,4±1,6 5,7±0,96 25,7±0,98 O‘rtacha 7,8±0,9 6,6±1,17 31,01±0,71 O‘rtachadan yuqori 9,7±1,1 7,6±0,12 Birinchi tug‘ish - to‘qlilar 13,4±0,91 O‘rtachadan past 7,1±0,91 5,6±1,14 17,1±1,01 O‘rtacha 8,0±1,7 6,9±1,01 21,9±0,98 O‘rtachadan yuqori 9,8±0,91 7,9±0,18 Fiziologik holati (bo‘g‘ozlik, laktatsiya va qisirlik va boshq.) turlicha bo‘lgan, oziqaviy sharoiti bilan farq qiluvchi yilning turli fasllarida yaylovlarda haydab boqilgan qorako‘l qo‘ylari organizmidagi moddalar almashinuvining o‘zgarishidagi jiddiy o‘zgarishlar haqida ma’lumotlar olindi. Bahor faslida qon tarkibida oqsillar, gemoglobin va mineral moddalarning konsentratsiyasi kamayadi (jadvalga qarang). 66 Qon tarkibidagi bu o‘zgarishlar umumiy qonuniyatlar asosida tavsiflanadi: kuzda – eng yuqori darajasi bilan, erta bahor uning kamayishi (bo‘g‘ozlik davri) va bahorning ikkinchi yarmida va yoz oylarida ayniqsa, qo‘ylar tog‘li yaylovlarda boqilganida ortishi kuzatiladi. Qorako‘l qo‘ylari qonidagi umumiy oqsilning kuzgi maksimal va bahorgi minimal miqdorlari orasidagi farq (8,0 -5,6 g%) 30 % ga, gemoglobin -46% gacha (9,5 – 6,9 g%), Ca -10% (11,5 – 10,5 mg%) gacha kulamda o‘zgarib turishi aniqlandi. 3.4.3- jadval Qorako‘l qo‘ylari qoni zardobidagi ayrim biokimyoviy ko‘rsatkichlarini yilning kuz va bahor fasllarida o‘zgarishi (o‘rtacha ikki yil mobaynida yil fasliga mos holda) Ko‘rsatkichlar Yilning fasllari Kuz Bahor ( birinchi yarmi) Umumiy oqsil,g% 8,0±1,12 5,6±0,98 Gemoglobin, g% 9.5±1,18 6,5±1,07 Neorganik fosfor, mg% 3,3±0,58 5,5±0,13 Kalsiy,mg% 10,5±1,08 9,5±0,87 Shu bois, qorako‘l qo‘ylari qoni zardobidagi oqsillarni vaqti – vaqti bilan laboratoriya tahlilidan o‘tkazib t u rish muhim, chunki u oziqalar tarkibidagi to‘yimli moddalar еtishmasligiga juda sezilarli darajada reaksiya qiladi va mos holda o‘zgarib turadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, tajribalar bajarilgan davrlarda tabiiy yaylovlarning mahsuldorligiga, hayvonlarning fiziologik holatiga va yil fasllariga bog‘liq holda, sovliqlar organizmidagi moddalar almashinuvining o‘zgarish holatlarini kuzatdik. Yil davomida yaylov sharoitida boqilgan sovliqlarning fiziologik holatiga tashqi muhitning ta’sirini o‘rganishni kuz faslidan, ya’ni qo‘ylar qo‘zilardan ajratilib, navbatdagi qochirish mavsumiga tayyorlanayotgan davrdan boshladik. 67 Qo‘zilar onasidan ajratilganidan keyin, yil sharoiti qo u lay kelgan yillari avgust oyidan noyabr oyigacha bo‘lgan muddatda sovliqlarning tirik vazni 3,5 – 4,0 kg.gacha ortadi. Kuz faslida oziqlantirish darajasi va sifatiga uzviy holdagi qo‘ylarning semizlik holati, ular organizmida kechayotgan moddalar almashinuvi va boshqa jarayonlarni fiziologik ko‘rsatkichlarida aks ettira olish qobiliyati, nayob x ususiyat hisoblanadi. Yaylov- oziqaviy sharoit bo‘yicha yil qulay kelgan yillari, еtarlicha e’tibor bilan boqilgan qo‘ylar o‘rtacha semizli k ga ega bo‘lish bilan birga, tirik massasi 35 kg dan kam bo‘lmaydi va qoni tarkibidagi gemoglobinning konsentratsiyasi – 13,86 g%, eritrotsitlar esa 8,0 ± 0,09 mln.tashkil etgan bo‘lsa, yaylov – oziqa sharoiti noqulay kelgan yillari esa, tirik vazni 25,6 kg dan yuqori bo‘lmagan holda qon ko‘rsatkichlari mos holda 9,9 ±0,16 g% va 7,71 mln.ni tashkil etdi. Sovliqlarni qochirish mavsumiga tayyorlash davridagi oziqlanish darajasi va sifati qon zardobidagi boshqa, komponentlar miqdorining o‘zgarishida ham o‘z aksini topdi. Yaylov – oziqaviy sharoiti qulay kelgan yillari qon zardobidagi umumiy oqsilning miqdori 7,79 g% ni, fosfor – 5,0 mg% ni tashkil qildi. Keltirilgan ma’lumotlardan shu narsa aniq namoyon bo‘ladiki, oqsilli oziqlanish darajasini tavsiflovchi qon zardobidagi umumiy oqsil miqdorining keskin kamayishi sovliqlarni yomon sifatli va past darajadagi oziqlanish paytida qayd qilinadi. Sovliqlar bo‘g‘ozligining birinchi yarmi odatda, ko‘pgina oziqalarning rivojlanish fazasini t u gashi oldidan, ularning donlashi natijasida yaylov mahsuldorligi ortgan paytda kechadi. Bo‘g‘ozlikning ikkinchi yarmi esa, tashqi harorat past bo‘lgan qish mavsumidagi yaylovlar mahsuldorligining va ular tarkibidagi to‘yimli moddalarning keskin kamaygan paytiga to‘g‘ri keladi. Bo‘g‘ozlikning ikkinchi yarmida, sovliqlarning qator fiziologik ko‘rsatkichlarida jiddiy o‘zgarishlar ku zatiladi va umumiy almashinuv darajasi ortadi, bu esa homila organlari va to‘qimalarining ancha jadal rivojlanishi bilan bog‘liqdir. 68 Bo‘g‘ozlikning oxirgi kunlarida sovliqlarning nafas harakatlari tezlashadi, bu esa qonning nafas funksiyalari ortishi haqida mulohaza qilish imkoniyatini beradi. Qonning nafas olish funksiyalarining ortishi qon tarkibidagi eritrotsitlar miqdorini bo‘g‘ozlikning birinchi yarmidagiga nisbatan, ya’ni kuz faslidagiga 2,86 mln.ga ko‘payishi bilan namoyon bo‘ldi ( jadvalga qarang). 3.4.4- j adval Yil fasllariga mos holda qorako‘l sovliqlanining qon zardobidagi ayrim biokimyoviy ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi Ko‘rsatkichlar Yil fasllari Kuz Qish Bahor (bug‘ozlikning 2- yarmi) Yoz Umumiy oqsil, g% 6,99±1,17 5,20±1,81 8,48±1,12 8,9±0,98 Ishqoriy zahira, mg% 408,6±8,12 418,8±7,12 440,2±5,17 445,0±4,17 Neor. fosfor, mg% 4,65±0,98 2,93±0,71 5,11±0,48 4,98±0,93 Kalsiy, mg% 9,40±1,11 8,13±0,19 9,18±1,13 10,43±1,10 Umuman olganda sovliqlar organizmiga ularning bo‘g‘ozlik davrida to‘yimli moddalarning еtarli tushmasligi tufayli qish mavsumida qon tarkibidagi gemoglobinning va leykotsitlarning miqdori kuz mavsumiga nisbatan kamaysa, eritrotsitlarning miqdori esa ortadi. Qish mavsumiga to‘g‘ri kelib qoluvchi bo‘g‘ozlik davrida oziqlanish darajasi va sifatining еtarlicha bo‘lmasligi sababli, sovliqlar tirik massasini keskin kamayishi kuzatiladi, bu holat ayniqsa, ma’qul tipdagi, ya’ni yuqori mahsuldor hayvonlarda duragay yoki past klassdagi sovliqlarga nisbatan ko‘chliroq namoyon bo‘ladi. Oktyabr oyidan mart oyigacha bo‘lgan muddat davomida ma’qul tipdagi sovliqlar tirik massasidagi o‘zgarishlar qon tarkibidagi eritrotsitlarning miqdori past sifatli sovliqlardagiga nisbatan 1,02 mln.ga kamaydi. Shunga mos holda qon tarkibidagi gemoglobin konsentratsiyasining ham 1,15 mg% kamayishi kuzatildi. Ammo, past klassga mansub bo‘lgan sovliqlar qonidagi gemoglobinning darajasi 69 va eritrotsitlarning miqdori ham deyarlik anemiya holati bilan bir chegarada turishi kuzatildi. Tajribalarimiz davomida maqbul tipdagi sovliqlarning qoni zardobidagi umumiy oqsil, fosfor va boshqa to‘yimli moddalarning miqdori qish mavsumida kamayishini aniqladik. Umumiy oqsilning miqdori 5,2 g% ga, fosfor esa – 2,98 mg % ga tushib ketdi. Keltirilgan ma’lumotlar tabiiy yaylovlar o‘simliklari tarkibidagi zarur bo‘lgan to‘yimli va mineral moddalarga jiddiy darajada taqchilligidan dalolat beradi, yoki qish mavsumida iste’mol qilingan oziqalar tarkibidagi protein, fosfor va boshqa to‘yimli moddalarning еtarlicha bo‘lmasligi, bu elementlarning qon zardobida kamayishiga olib keladi. Olingan ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, yilning fasllari bo‘yicha tajriba hayvonlari qoni tarkibidagi gemoglobinning konsentratsiyasi jiddiy o‘zgarishga uchraydi. Yilning bahor faslida yaylovlardagi ko‘k o‘t – ulanlarning ko‘payishi hisobiga qon tarkibidagi gemoglobinning miqdori orta bordi (11,4±0,31g% gacha). Sovliqlar tog‘ yaylovlariga haydab chiqilganidan keyin qon tarkibidagi eritrotsitlarning miqdori va gemoglobinning konsentratsiyasi keskin ko‘tarildi. Bunday keskin darajadagi o‘zgarish 2 -3 hafta davomida saqlanib turdi, keyin stabillashdi. Yoz faslidagi sovliqlar qoni tarkibidagi gemoglobinning konsentratsiyasi o‘rtacha – 9,97±0,46 g% ni tashkil etdi. 3.4.5-jadval Qonning morfologik ko‘rsatkichlari Yil fasllari Gemoglobin, g % Eritrotsitlar, (1mm 3 da mln.) Leykotsitlar, (1 mm 3 da ming.) Kuz 10,86±0,18 8,00±0,22 7,43±0,26 Qish 7,85±0,16 10,86±0,52 6,59±0,27 Bahor (bug‘ozlikning ikkinchi yarmi) 11,4±0,31 1 2 , 0 3±0,16 8,03±0,81 Yoz 9,97±0,46 11 ,52±0,11 9,00±0,12 70 Qon tarkibidagi eritrotsitlarning miqdori yil davomida fiziologik norma chegarasida bo‘lishini, lekin yil fasllariga mos holda yaylovlar mahsuldorligi va sovliqlarning fiziologik holatlariga bog‘liq holatda anchayin o‘zgarishlarga uchrab t u rishini ta’kidlab o‘tamiz. Eritrotsitlarning eng kam miqdori sovliqlar qisir, ya’ni qo‘zilaridan ajratilib, qochirish mavsumiga tayyorlanayotgan paytda kuzatildi va bu ko‘rsatkich - 8,00±0,22 mln /mm 3 . ni tashkil etdi. Sovliqlarning bug‘ozlik davrida (qish mavsumida), qon tarkibidagi eritrotsitlarning miqdori, kuz mavsumidagiga nisbatan 35,75% ga ortishini kuzatdik. Bahor faslida, qaysiki sovliqlarning organizmi to‘g‘ishga va sut berish jarayonlariga tayyorlanayotgan paytda, hamda qisman sut berish davrida 90,30% ga, yozda esa, tog‘li yaylovlar sharoitida – 106,5 % ga ortdi. Qon tarkibidagi leykotsitlarning miqdori yil davomida fiziologik norma chegarasida saqlanib qolgan bo‘lsada, sovliqlarning fiziologik holati va yil fasllarining o‘zgarishiga mos holda 6,59±0,27 ming/ mm 3 dan 9,00±0,12 ming/ mm 3 gacha kulamda o‘zgarishga o‘chradi. Sovliqlarning qo‘zilashi, yaylovda ko‘k maysalarning paydo bo‘lishi bilan bir vaqtga to‘g‘ri keladi. Yilning bahor fasli bilan mos keladigan sovliqlarni sut berish davridagi moddalar almashinuvining darajasi o‘tgan qish mavsumidagiga nisbatan jiddiy darajada ortdi. Bu esa, birinchi navbatda, sovliqlarning sut berish davri bilan ta’minlangan bo‘lsa, ikkinchi tomondan o‘zining vegetatsiya davrini boshlagan ko‘k o‘tlar bilan oziqlanishlari hisobiga ta’minlandi. Qon tarkibidagi eritrotsitlar, leykotsitlar va gemoglobin miqdorlarining ham sekin – astalik bilan ortishi kuzatildi. Sut berish davrida sovliqlar organizmida moddalar almashinuvining tezlashishi, to‘g‘ish kompaniyasiga еtib kelguniga qadar, organizmning ehtiyojiga еtarli bo‘lmagan darajadagi, yomon sifatli yaylov oziqalari bilan oziqlanishi tufayli, qorako‘l qo‘ylari tirik massasining kamayishi, qon tarkibida esa – gemoglobin, eritrotsitlar kabi boshqa komponentlar darajasining kamayishiga 71 qaramasdan, aynan shu davrda sovliqlar organizmida jiddiy darajadagi biologik zahiralar mavjudligidan dalolat beradi. Demak, yuqorida qayd etilganlar asosida shuni qayd qilishimiz mumkinki, qon organizmning ichki muhiti sifatida o‘zining tarkibini doimiyligini saqlab turish qobiliyatiga ega bo‘lish bilan birga atrof muhit bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan holda еtarlicha labillik xususiyatini ham namoyon qiladi. Qon organizmning integratsiyalov с hi tizimi sifatida muhim metabolitlarni, biotiklar va ksenobiotiklarni еtkazib berish, almashtirish, bog‘lash va tashish bilan organizmning mutadil hayot faoliyatini ta’minlab beradi. Qon organlar va to‘qimalarni bir biri bilan bog‘lab turuvchi vosita sifatida faqatgina organizm salomatligini aks ettirmay, balki tashqi muhitning o‘zgaruvchan omillari ta’siriga moslanuvchanlik qobiliyatini ham taqoza etadi. Shu bois,qonni sovliqlar organizmining tashqi sharoitga moslashish darajasini aniqlash uchun interer ko‘rsatkichlar sifatida foydalanish mumkin deb hisoblaymiz. 72 Xulosa 1. Qorako’l qo`ylarini oziqlanishida eng asosiy ozuqa manbai bo`lgan o`simliklarni botanik va kimyoviy tarkibini o`rganish dolzarb masala hisoblanadi. 2. Yaylov ozuqalarining to`yimlilik darajasini o`rganish esa olinadigan qo’zilarning yaylov o’simliklaridan maksimal foydalanish imkoniyatini beradi . 3. Sovliqlarning qo‘zilashi, yaylovda ko‘k maysalarning paydo bo‘lishi bilan bir vaqtga to‘g‘ri kelishi va yilning bahor fasli bilan mos keladigan sovliqlarni sut berish davridagi moddalar almashinuvining darajasi o‘tgan qish mavsumidagiga nisbatan jiddiy darajada ortishi aniqlandi. 4. Qish mavsumiga to‘g‘ri kelib qoluvchi bo‘g‘ozlik davrida oziqlanish darajasi va sifatining еtarlicha bo‘lmasligi sababli, sovliqlar tirik massasini keskin kamayishi kuzatildi. 5. Samarqand viloyati hududlarining tog‘ va tog‘oldi yaylovlari qorako‘l qo‘ylarini urchitishda eng qulay hudud bo‘lib hisoblanadi. Ushbu hududning butali – efemerli yaylovlari, cho‘l va yarim cho‘l hududlarining boshqa tipdagi yaylovlariga nisbatan umumiy miqdori bo‘yicha eng yuqori ko‘k massa beradi. 73 AMALIY TAVSIYALAR Mamlakatimiz prezedenti tomonidan chorvachilikni rivojlantirish bo‘yicha chiqarilgan qaror va farmoyishlarni keng jamoatchilik o‘rtasida targ‘ibot qilishva shirkat, fermer hamda shaxsiy xo‘jaliklarda qo‘ychilikni tashkil etish va rivojlantirishni taklif etamiz. Chorvachilikni asosiy sohalaridan biri bo‘lgan qorako‘lchilikni mamlakatimizning cho‘l, tog` va yaylov hududlarida keng miqyosda tashkil etish va qishloq aholisini sifatli go`sht, jun mahsulotlari bilan ta’minlash darajasini oshirish imkoniyatlarini kengaytirishni taklif etamiz. Qorako’lchilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklarini to`g`ri tashkil etish va mamlakatimiz hududidagi yaylovlardan unumli foydalanishni taklif etamiz. Respublikamizda qorako‘l qo‘ylarini bosh sonini ko‘paytirish va ulardan olinadigan mahsulot miqdorini va sifatini oshirish uchun mustahkam ozuqa bazasini yaratish, me’yor asosida ratsion tuzib, to‘la qiymatli oziqlantirishni tavsiya etamiz. 74 Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Каримов И. А. “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида”.Тошкент “Ўзбекистон” 1995 йил. 2. Каримов И.А.“Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш” Тошкент – 1999 йил. 3. Karimov. I.A. “Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari”. Toshkent – “ O ‘ zbekiston ” – 2009 yil . 4. Алиев А.А. Достижания физиологии пищеварения селскохозяйственных животных в ХХ веке./Селскохозяйтвенная биология.- 2007.-№ 2.- с 12-23 5. Баканов В.Н., Менкин В.К. «Кормление селскохозяйственных животных». Москва, Агропромиздат, 1998. 6. Джураев Ф.Ж. Развитие каракулеводство в Узбекистане. Ташкент, «Мехнат», 2001. С.72-92. 7. Йе скарев М.А. Взаимосвяз основных селекционеруемых признаков у каракулских ягнят каракулчевого типа //Сборник. Науч.трудов.КазНИИК «Новое в селекции каракулских овес Казахстана». – Алма – Ата.- 1989.-с.24- 28. 8. Ergashev R . X . “ Qishloq xo ‘ jaligi iqtisodiyoti ” Toshkent , 2011 yil . 9. Gaziev A. vaboshqalar. «Qora rangli qorako‘l qo‘ylari seleksiyasi samaradorligini oshirish usullari». (Uslubiy ko‘rsatmalar). Samarqand. 2001. 90- bet. 10. Gaziev A. va boshqalar. «Qora rangli qorako‘l qo‘ylari seleksiyasi samaradorligini oshirish usullari».(Uslubiy ko‘rsatmalar). Samarqand. 2002. 10- bet. 11. Гиёсов М . А . ва бошқалар . « Қоракўлчиликда селекция ютуқларини апробациядан ўтказиш бўйича Низом ». Тошкент -2001.9- бет . 75 12. Исмоилов А ., Муртозаев О . “ Қишлоқ хўжалик иқтисодиёти ” Тошкент 2005 йил . 13. Hamraqulov, R. K., K. Karibaev “Qishloqxo‘jalik hayvonlarini oziqlantirish”. Toshkent , 1999 yil . 14. Искандаров М. Ш, Турсунов Ш. Заготовки и переработка продукция каракулеводства рыночных условиях. Қоракўлчилик ва чўл озуқа ишлаб чиқариш технологияси. Илмий мақолалар тўплами. Самарқанд, 2001, 25-29 бетлар. 15. Калашников А.П. Теория кормления и продуктивност животных. //Оптимизатсия кормления селкохозяйственных животных.–М. Агропромиздат, - 1991. – с. 3-6. 16. Наслчилик тўғрисида” ги Давлат қонуни. Тошкент. 1995 йил 21 декабр. 17. NurallaevY. A. “Qorako‘lchilikda naslchilik ishlarini yuritish” Toshkent. “ Mehnat ” 2016. B . 274. 18.Николаев В.Н., Амангелдиев А.А., Сметанкина В.А. Пустынные пастбища, их кормовая сенност и бонитировка. Изд. «Наука» М.- 1977,- 136 с. 19.Нечаева Н.Т. Методика учета запаса кормов на пустинных пастбищах./ Нечаева Н.Т.// Ашхабад. Из-во АН. Туркменистана. 1987. с 24. 20.Нечаева Н.Т., Улучшение пустинных пастбищ Средней Азии /Шамсутдинов З.Ш., Мухаммедов Г.М. Ашхабад. 1972. с .61. 21.Нормы и ратсионы кормления селскохозяйственных животных. Справочные пособие./Калашников А.П., Фисинин В.И., Щеглов В.В. и др. Под ред. Калашников А.П., Фисинин В.И., Щеглов В.В., Клейменова Н.И. и др. 3-доп.переработ. М.Агропромиздат, - 2003.-456 с. 22.Обрывкова Е.И., Показатели азотистого обмена в рубсе каркулских овец на пастбище./ Перепелицин Е.П. // Мат. ИИИ -конф. физиологов Сред.Азии и Казахстана. Душанбе, 1966. с 128. 76 23.Обрывкова Е.И. Биологические основы питания каракулских овес. Фан.Тошкент, 1976. с. 128. 24. Обрывкова Е.И. Опыт определения поедаемости кормов у пасущихся овес/ Перепелитсин.Е.П.// Тр. ВНИИК Каракулводство, вып. VI ,Самарканд, 1975. с 202-208. 25. Обрывкова Е.И. Пищеварение в рубсе и показатели обмена веществ у овес при пастбищном содержания. // Биологические основы питания каракулских овес. ВНИИК. – Ташкент. Изд. ФАН,- 1976,-с.58 – 70. 26. Обухова А.Д., Кедрова С.И. Исползование пастбищ в овсеводческих хозяйствах. 2 – е изд. перераб. М. Колос.-1968.-207 с. 27. Одинсова Е.В. Происхождение и развитие каракулской породы.// Труды ВНИИК – 1998.- т.6.- с.5-34. 28. Омбаев А.М. Селекция и генофонд каракулских овес. Алматы. ТОО «Издателство- Бастау» 2003. -125 с. 29. Плохинский Н.А. Руководство по биометрии для зоотехников. Изд. Колос,- 1969,- 215 с. 30. Петрухин И.В. Кормление домашних и декаративных животныхя//Справочная книга. –М : Нива России, 1992. –с. 105-113 31. Покатилова Г.А. Пути повышения продуктивности овес и коз. –М : ВНИИТЕИ агропром, 1990. - c . 29-30. 32. Ражамуродов З.Т.. Химический состав и питателная сенност горных пастбищ Северного Таджикистана, для коз/, Сохибов О., Рязанова Л.И. // Производство, переработка и исползование кормов в овсеводстве. Сб. науч.трудов. Ставропол ВНИИОК., 1988., с 94-99. 33. Ражамурадов З.Т. Физиологические аспекты питания шерстных коз при круглогодавое пастбищное содержание в условиях Северного Таджикистана. Автореф. докт. дисс. на соискание уч.степ.доктора биол.наук. 1992. пос. Дубровицы.-30с. 77 34. Ракишев Н.Р. Биологические основы повышения эффективности исползования белкового и небелкового азота ратсионов овсами. Автореф. доктор.дисс.на соискание уч.степ.доктора биол.наук. Алма- Ата. 2001.- с.30. 35.Рахимов А.А. Қоракўлчилик. Тошкент. Ўқитувчи. 1967,- 345 б. 36. Рисимбетов Т.К. Нормы кормления каракулских овес. А.- Ата,-1984;-26 с. 37. Рисимбетов Т.К., Кузимбаев Ж., Щуклина З.П. Новое в технологии выращивания каракулских ягнят. Сб.науч.трудов КазНИИК .- т.6.Кайнар,._ Алма – Ата.-1981.-с 61 – 65. 38. Романов Д.В., Илясова Л.С., Винников Н.Т. Некоторые показатели рубсового пищеварения у валушков при консентратном типе кормления./ Проблемы селскохозяйственного производства при изменяющихся экономических и экологических условиях.Сб. науч. ст. Смоленск. с.-х. и-та. Смоленск,- 1999,- 25 -26. 39. Рябов Е.И. Влияние неблагоприятных погодных условий на урожай и земелные ресурсы Ставрополского края. Ставропол,- 2001,- 319 с 40. Рядчиков И.Г. Нормы и ратсионы кормления селскохозяйственных животных. Методология, ошибки, перспективы. / Селскохозяйственная биология. 2006, - №4 . 68 - 80 с. 41. Валиев Р.Г. «Исползование заводных каракулских производителей и госплемзавода», Конимех, Тр. ВИНИК. том 13. 1983.с.131-139. 42. Васин В.Н. «Наследование продолжителности эмбрионного развития и установление связи между числом дней отношения и качеством смушка». В книге селекция каракульских овес. Москва, Советская Азия, 1993. С.103-105. 43. Викторов П.И., Методика и организация зоотехнических опытов/ Менкин В.К. //- М. Агропромиздат., 1991.-с 38-65. 44. Юсупов С. Ю., Исмоилов А. И., Рахимов А. А. “Қоракўлчилик” Тошкент.“Меҳнат”, 1996. 45. Юсупов С. Ю., Рўзимуротов Р. Х. “Қоракўлчилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш технологияси” Самарқанд 1995, 178 б. 78 46. Зокиров М. Д., Атамуродов К.А., Ҳайдаров Я. Х. “Ҳайвонлар хом ашёси товаршунослик”.Тошкент, 1999.89-93-бетлар. 47. Фриден Я.В. Горизонты биохими. М.:Мир, 1964, -234 с. 48.“Шахсий ёрдамчи ва деҳқон ва фермер хўжаликларида чорва молларини кўпайтиришни рағбатлантиришни чора-тадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПК-308 сонли қарори. Тошкент 2006 йил 13 март. 49. Шахсий ёрдамчи, деҳқон ва фермер хўжаликларида чорва молларини кўпайтиришни рағбатлантиришни кучайтириш хамда чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кўпайтириш борасидаги қўшим чачора- тадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси президентининг ПК-842 сонли қарори. Тошкент 2008 йил. 50. Шалимов Ю.П. Физико-химические свойства серулоплазмина каракулских овес и его наследивание. Автореф . дисс… канд. биол. наук. - Самарканд., 1973, с. 50-51. 79

QORAKO‘L QO‘YLARINI URCHITISHDA YAYLOV O‘SIMLIKLARINING YIL FASLLARI BO‘YICHA O‘ZGARISHI VA MAHSULDORLIKKA TA’SIRI MUNDARIJA KIRISH 3 1 -BOB. ADABIYOTLAR SHARXI §1.1. Qorako‘lchilikni rivojlanish tarixi 8 §1.2. O‘zbekistonda qorako‘lchilikni rivojlanish holati 13 §1.3. Qorako ‘ l qo ‘ ylari urchitilayotgan tog ‘ oldi va cho ‘ l yaylovlarining tabiiy - iqlimiy va yaylov – oziqaviy sharoitlari 21 1.4.Oziqlanish omillarining hazmlanish jarayonlariga va hayvonlarning mahsuldorligiga ta’siri 31 2 . BOB. Tadqiqot ob y ektlarining umumiy tavsifi va foydalanilgan uslublar......................................................................................... §2.1. Tadqiqot sharoiti 3 6 §2.2. Tadqiqot obyektlari 3 6 §2. 3 . Tadqiqot usullari 3 6 3.BOB. Tadqiqot ishining natijalari §3.1. Yaylovlarning mahsuldorligi va oziqa zahiralarini o ‘ rganishga oid tahlillar 4 1 § 3.2. Tog‘, tog‘oldi va cho‘l tabiiy yaylovlar o‘t – o‘lanlarining botanik va kimyoviy tarkibi 4 6 § 3. 3 . Yil fasllari bo ‘ yicha tabiiy yaylovlar oziqalarining oziqaviylik va to ‘ yimlilik qiymatlari 58 § 3.4. Qorako ‘ l qo ‘ ylarining gematologik ko ‘ rsatkichlarini oziqlanish sharoitlariga qarab o‘zgarishi 6 0 XULOSALAR 7 4 AMALIY TAVSIYALAR 7 5

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 7 6 K I R I SH Magistrlik d issertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi Hozirgi kunda butun dunyoda aholi sonining jadallik bilan ortayotganligi bois, mavjud go‘sht zahiralaridan (qoramol, qo‘y-echki va boshq.) oziq-ovqat sifatida keng ko‘lamda foydalanish hayvonlar bosh sonining keskin kamayishiga olib kelmoqda. Qo‘ychilik, par r andachilik, baliqchilik va quyonchilik a holini sifatli go‘sht va go‘sht mahsulotlari bilan barqaror ta’minlashda asosiy zahira manbalari hisoblanadi. Shu bois, qorako‘lchilikni rivojlantirish, cho‘l, yaylov sharoitlarda qorako‘l qo‘ylarini boqish, parvarishlash va oziqlantirishning qulay sharoitlarini aniqlash, ularning mahsuldorligini oshirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish hamda ishlab chiqarishga joriy qilish orqali go‘sht tanqisligi muammosini ijobiy hal qilinishiga erishish mumkinligi bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Jahonda keyingi yillarda tashqi muhitning noqulay omillari ta’siri ostida va yaylovlardan nooqilona foydalanish oqibatida qishloq xo‘jaligi hayvonlari mahsuldorligi va turli infeksion hamda invazion kasalliklarga qarshi tabiiy chidamliligining pasayishi, ulardan olinadigan mahsulotlar sifatining yomonlashuvi va bosh sonining kamayib ketishini oldini olish bo‘yicha izlanishlar olib borilmoqda. Respublikamiz aholisini sifatli go‘sht mahsulotlari bilan ta’minlashda, qorako‘lchilik sohasini rivojlantirish, ularning mahsuldorligini oshiruvchi innovatsion uslublar ishlab chiqish borasida muayyan natijalarga erishilmoqda. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida « .....mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, 2

ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish » 1 vazifalari belgilab berilgan. Ushbu vazifalardan kelib chiqqan holda mamlakatimizning tog ‘ va tog ‘ oldi hududlarga tez moslashayotgan qorako‘l qo‘ylarini fiziologik- biokimyoviy ko‘rsatkichlariga, mahsuldorligiga ta’sirini aniqlash, ular organizmida ro‘y beradigan o‘zgarishlarni biologik jihatdan asoslash ilmiy-amaliy ahamiyat ega. Respublikamiz chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda cho’l chorvachiligi O’zbekistondagi eng muhim tarmoqlardan biri bo’lib hisoblanadi va uni yanada barqaror rivojlantirishning beqiyos imkoniytlari mavjud. Hozirgi kunda O’zbekistonda ishlab chiqarilayotgan yalpi go’sht mahsulotlarining 40%dan ortiq qismi, sut mahsulotlarining 20%, jun mahsulotlarining 100%, po’stinbop terilar ishlab chiqarishning 80%, qorako’l terilari ishlab chiqarishning 100% va shirdon yoki qorincha fermentlari ishlab chiqarishning 100% aynan cho’l chorvachiligi ulushiga to’g’ri keladi. Sohaning asosiy ishlab chiqarish vositalari chorva mollari, qorako’l qo’ylari va ularni amalda yil davomida ozuqa bilan ta’minlovchi tabiiy cho’l yaylovlari hisoblanadi. Har ikkala omil bir biri bilan uzviy bog’langan bo’lib birining rivojlanishi albatta ikkinchisining rivojlanishini ta’minlaydi. Shu bois cho’l chorvachiligi samaradorligi va uning barqaror rivojlanishi tabiiy cho’l yaylovlarining hosildorlik va yaylov ozuqalarining to’yimlilik qiymatiga bog’liq. Yaylovlardan uzluksiz ravishda foydalanish yaylovlarni yaroqsiz holigi kelishiga, zaharli va zararli o’simliklar ko’payib ketishiga sharoit yaratadi. Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida olib borilayotgan iqtisodiy islohatlar jarayonida chorvachilik tarmog’ini, qorako’lchilik tarmog’ini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Agrar siyosatning bosh masalalaridan biri bu mamlakat aholisini oziq –ovqat, jumladan chorvachilik mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarini ichki imkoniyatlar hisobiga qondirish hisoblanadi. Qator yillar mobaynida O’zbekidstonda qorako’l qo’ylari boqiladigan hududlardagi yaylovlarning asosiy ozuqaviy resurslarini botanik va kimyoviy tarkibini hamda mavjud oziqa vositalarining to’yimlilik qiymatini aniqlash 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» Фармони. 3

bo’yicha tadqiqot ishari olib borilgan. Lekin haligacha yaylovlarning oziqaviylik mahsulotlariga ekologik omillarning ko’rsatadigan ta’sirlarini o’rganish davomida yaylovlarning mahsuldorligini kompleks baholash uchun, ya’ni tabiiy yaylovlardan unumli foydalanish muammosini ijobiy hal qilish imkonini beruvchi tabiiy yaylovlarning tabaqalashtirilgan oziqaviy mahsuldorligini baholash usullari ishlab chiqilmagan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 -son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi Farmoni, 2017 yil 16 martdagi PQ-2841 -son “ Chorvachilikda iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida ”gi hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Qorako‘lchilik tarmog‘ini kompleks rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi, 2019 yil, 16 avgustdagi-PQ-4420- q aror lar i hamda ushbu faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqot obyekti . Tadqiqot ning ob y ekti s ifatida Nurobod tumani “Mulki O‘sar” fermer xo‘jaligi qorako‘l qo‘ylari tanlab olingan. Tadqiqot predmeti . Qorako ‘ l qo ‘ ylari ga y a ylov o‘simliklarining yil fasllari dagi o‘zgarishi orqali ko‘rsatadigan ta’siri , o‘sish va rivojlanishi, fiziologik holatlari, qonning gematologik, biokimyoviy ko‘rsatkichlari dan iborat . Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Samarqand viloyatidagi cho‘l, yaylovlarida tabiiy sharoitida urchitilayotgan qorako‘l qo‘ylarini oziqlanishini va yil fasllaridagi ozuqalarning ratsionini o‘rganish, organizmining fiziologik holatini baholashdan iborat. M aqsadga erishish uchun quyidagi aniq vazifalarni o‘rganish rejalashtirildi . 4

1. Samarqand viloyati cho‘l va tog‘oldi hududlarida qorako‘l qo‘ylari boqilayotgan yaylovlarda o‘sayotgan o‘simliklarning fasllar bo‘yicha botanik va kimyoviy tarkibi, biologik qiymati va yaylovlarning mahsuldorligini aniqlash; 2. Yil fasllari va qorako‘l qo‘ylarining fiziologik holatiga mos holda yil davomida dalada haydab boqilgan qo‘ylar organizmining to‘yimli moddalarga bo‘lgan talabini qondirilish darajasini aniqlash; 3. Yil davomida dalada haydab boqilgan qo‘ylar ovqat hazm qilish tizimida iste’mol qilingan ratsion tarkibidagi to‘yimli moddalarning yil fasllari va hayvonlarning fiziologik holatiga bog‘liq holda hazmlanishi va mahsulotga transformatsiya qilinishini aniqlash; Ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Samarqand viloyati tabiiy sharoitda boqilayotgan qorako‘l qo‘ylarining rivojlanishiga yaylov o‘simliklari va ularning yil fasllari almashinuvi bo‘yicha o‘zgarib borishi hamda ularning qorako‘l qo‘ylarining rivojlanishiga ko‘rsatadigan ta’sir darajasi aniqlanadi; Ratsiondagi ozuqalarning qo‘ylarning o‘sishi va rivojlanishiga salmoqli ta’sir etishi o‘rganildi; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Qishloq xo ‘ jaligini jumladan qorako ‘ lchilikni rivojlantirish borasida yaratilayotgan imkoniyatlar oqibatida bosh rivojlanib borayotgan chorvachilik uchun ozuqalar bazasini mustahkamlash maqsadida turli yaylov o ‘ simliklarini botanik va kimyoviy tarkibini o ‘ rganish ularning to ‘ yimlilik darajasini aniqlash orqali qorako ‘ lchilikni taraqqiy etishi va qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotining o‘sishiga imkon yaratiladi. Tadqiqot ishining usullari: D issertatsiya ishini amalga oshirishda umumqabul qilingan zamonaviy fiziolo gi k , gematologik, biokimyoviy va statistik tahlil usullaridan foydalanil gan . Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ishning nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, bugungi kunda mamlakatimizda aholini sifatli 5

Похожие

QO’Y SUTI TARKIBINI OZIQLANISHI DARAJASIGA VA YIL FASLLARIGA QARAB O’ZGARISHI
QUMLI CHO’L-YAYLOV O’SIMLIKLAR QOPLAMINING ANTROPOGEN DINAMIKASI
SORGHUM ALMUM PARODINING LALMI SHAROITIDA O‘SISH VA RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
Adler bo‘yicha shaxs tushunchasi
OʻRTA ZARAFSHON SHAROITIDA AN’ANAVIY TOʻQAY OʻSIMLIKLARINI BIO-EKOLOGIYASINI OʻRGANISH