logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. SAMARQAND ShAHAR ATMOSFERA HAVOSINING IFLOSLANIShIGA AVTOMOBIL TARANPORTINING TA’SIRI

SAMARQAND ShAHAR ATMOSFERA HAVOSINING IFLOSLANIShIGA AVTOMOBIL TARANPORTINING TA’SIRI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

4321.5 KB
Скачать
DIPLOM MAVZUSI: “ SAMARQAND ShAHAR ATMOSFERA HAVOSINING IFLOSLANIShIGA AVTOMOBIL TARANPORTINING TA’SIRI ” Mundarija Kirish........................................................................................................ I. BOB. Adabiyotlar sharhi.................................................................... 1.1. Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’sirini o’rganilishi tarixi. ...................................... II .BOB. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari…..…………….. 2.1. Tadqiqot sharoitlari …………………………………………………… 2.2. Tadqiqot obyektlari………………………………………………………. 2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………………. III.BOB.Tadqiqot natijalari Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’siri... 3.1.Samarqand shahar atmosfera havosining tarkibi va ifloslantiruvchi manbalari...................................................................................................... 3.2. Samarqand viloyatida mavjud transport vositalarining umumiy tavsifi, ularning atmosfera havosini ifloslantirishi ......................... 3.3.Samarqand shaxar taransport vositalaridan atmosferaga chiqayotgan zaharli gazlar va chiqindilar..................................................................... 3.4.Transport vositalaridan chiqayotgan zaharli gazlarni atrof-muhitga va inson salomatligiga ta’siri.................................................................. 3.5. Atmosfera havosining ifloslanishi ....................................................... 3.6 Atmosfera xavosining chiqindilar bilan ifloslanishi va uning salbiy oqibatlari...................................................................................... 3.7. Samarqand shahar atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza qilishga qaratilgan chora va tadbirlar.................................................. Xulosalar ................................................................................................... Tavsiyalar ................................................................................................... Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati....................................................... 1 Kirish Bitiruv malakaviy ish mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Havoning ifloslanishi tiriklik, insoniyatning hayoti va istiqboli uchun o‘ta xavfli ekanligini donishmand bobokalonlarimiz bashorat qilib o‘tganlar.Ularning fikricha, ifloslangan havodan nafas oladigan inson, hayvonot va o‘simliklar olami bora-bora nobud bo‘ladi, yashay olmasdan qirilib ketadi. Havoning ifloslanishi kelib chiqadigan jamiki kasalliklarning manbaidir. Atmosfera havosi tabiiy resurslarning tarkibiy qismi bo ‘lib, u umummilliy boylik hisoblanadi va davlat tomonidan muhofaza qilinadi. (O‘zbekiston Respublikasi “Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risidagi” Qonun,1 modda.) Bugungi kunda Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’sirini o’rganish dolzarb muammolardan biri bo’lib hisoblanadi. Hozirgi davrda mazkur masala yanada jiddiy ahamiyat kasb etib, jamiyatning eng birinchi o‘rinda hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalari qatoridan joy oldi. Insoniyat o‘zining ko‘p ming yillik hayotiy tajribalari jarayonida sof havo, toza suv va shifobaxsh tabiatning inson salomatligi uchun nihoyatda zarur ekanligini payqab, sinab kelganlar hamda o‘zlarining turli hikmatli so‘zlari, maqollari va fikrlari bilan yosh avlodga o‘qtirib kelganlar. Mustaqil jamiyatda yashovchi fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘i uchun qulay atmosfera havosiga ega bo‘lish, uning ifloslanishiga, kamayishiga hamda fizikaviy omillarning zararli ta’sir etishiga olib keluvchi hatti- harakatlarni qilmasliklari zarurdir. Yuksak darajada taraqqiy etgan zamon transportisiz rivojlangan jamiyat asosini yaratib bo'lmaydi. Chunki transport har qanday mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarning muxim tarkibiy qismidir. Bizning mustaqil O'zbekistonimizda ham transport aloxida muxim axamiyatga ega. Binobarin, ham iqtisodiy, ham, siyosiy ham psixologik axamiyat kasb etadi. Har qanday mamlakatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishga qaratilgan dasturni ro'yobga chiqarishda fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollantirish va kengaytirish, amaldagi ishlab chiqarishdan jadal foydalanish, boshqaruv tizimini, xo'jalik mexanizmini takomillashtirish asosida ishlab chiqarishni rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish eng zarur vazifadur. Avtomobil transporti mamlakatimizda g'oyat ko'p va xilma-xil ishlarni bajaradi. U odamlarni kundalik ehtiyojlarini, barcha viloyat va tumanlar o'rtasidagi muntazam aloqalarni ta'minlaydi. Transport tarmoqlarining keng rivojlanganligi, yuqori darajadagi tashish tezligi va ularning o' sishiga katta ta'sir etadi. Atrof muhitni muhofaza qilish borasidagi barcha chora-tadbirlarni ruyobga chiqarish yaqin vaqt ichidayoq oldingi tizimdan yosh respublikaga meros bo‘lib qolgan ekologiya sohasidagi ko‘pgina illatlar, kamchiliklar va xatolarni bartaraf etish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Shuningdek, keng ko‘lamdagi ekologik tanglik tahdidini barham toptirish, Respublika aholisi uchun, jismonan sog‘lom yosh avlodning dunyoga kelishi va rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar hamda ekologik jihatidan musaffo hayotiy muhit yaratish imkonini beradi. Ikkinchi ming yillikning intihosi — oxirgi o’n yilligi YuNESKO qarori bilan «Atrof-muhit sohasidagi jahon ta’limi o’n yilligi* deb e’lon qilingan edi. Uchinchi ming yillikning ibtidosi ham inson bilan atrof- muhit, tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi ekologik muvozanatning buzilishi, ziddiyatlarning chuqurlashuvi bilan boshlandi. Ekologik muvo zanatning buzilishi alohida hududiy, milliy-mintaqaviy chegaralardan chiqib, umumbashariy muammoga aylanib qoldi. Respublikamizning turli hududlarida ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish muammotarining jiddiy keskinlashuvi aholining barcha qatlamtarida, birinchi navbatda o’quvchi-yoshlarda ekologik madaniyatni, ya’ni tabiatga, atrof- muhitga mas’uliyatli munosabatni shakllantirish masalasi muxim o’rin tutadi[1,2]. Vujudga kelayotgan ekologik noxushliklaming bosh sababchisi tabiiy jarayoni bo’lsada, biroq ular antropogen omil — inson xo’jalik faoliyati, ayniqsa sanoat ishlab chiqarishi bilan chambarchas bog’langan. Masalan, Oral dengizi yoki Orolbo’yi ekologik halokatini sof tabiiy- tarixiy jarayon sifatida baholash yoki faqat suv resurslarining yetishmasligiga bog’lab qo’yish o’rinli emas. Agar bu muammo iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy-madaniy omillarning dialektik birligida sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi hamda maishiy turmush nuqtai nazaridan tahlil qilinsa, halokatga sababchi eng muhim omillardan bin — aholida yetar- licha ekologik ong va madaniyat shakllanmaganligi ma’lum bo’ladi. Zero, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida «fuqarolar atrof tabiiy muhilga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga majburdirlar», deb yozib qo’yilgan 1 . Bugungi kunda respublikamiz sanoat ishlab chiqarishi yangi texnika va texnologiyalami yaxshi biladigan, atrof-muhitni himoya qilish masalasini sanoat ishlab chiqarishi bilan bir qatorga qo’yadigan, faoliyatida tabiat resurslaridan oqilona foydalanib, ekologik muvozanat buzilishiga yo’l qo’ymaydigan, tabiatga, atrof-muhitga ehtiyotkor, g’amxo’r munosabatda bo’lib, unga nisbatan yuksak axloqiy fazilatlarni namoyon qiladigan ekologik madaniyatli malakali mutaxassislarga juda katta ehtiyoj sezmoqda. Bu zaruriyat oliy va o’rta maxsus ta’lim muassasalarida kasbiy ekologik ma’rifat masalasini dolzarb vazifaga aylantirgan. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ham «inson, jamiyat va atrof-muhit o’zaro munosabatlarining uyg’unlashuvi»ga, «ta’lim oluvchilarning Ekologik va sanitariya-gigiyena ta’limi hamda tarbiyasini takomillashtirish»ga alohida diqqat- e’tibor qaratilgan . O’zbekiston Respublikasi muam molarni dialektik tahlil qilib, ulami milliy xavfsizlikka qarshi yashirin tahdidlardan bin sifatida baholaydi va fuqarolaming ekologik mas’uliyati haqida alohida to’xtalib, «buni sezmaslik, qo’l qovushtirib o’tirish 1 3 - Afsuski, hali ko’plar ushbu muammoga beparvolik va mas’uliyatsizlik bilan muno sabatda bo’lmoqdalar», deb ko’rsatadi... Tabiat va inson o’zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo’ladi. Bu qonuniyaflarni buzish o’nglab bo’lmas ekologik falokatlarga olib keladi. «Shunday qilib, ekologik xavfli jarayonlar O’zbekistonni ham chetlab o’tmaganligini, xususan, yeming cheklanganligi va uning unumdorligi pastiigi bilan bogliq xavf oshib borganligi, shamol va suv ta’sirida yemirilish tuproq unumdorligiga salbiy ta’sir ko’rsatganligi, yerlaming nihoyat darajada sho’rlanganligi, bunda tabiiy va kimyoviy omillarning tutgan o’mi kattaligi, radioaktiv ifloslanish katta xavf tug’dirganligi, suv zaxiralarining taqchilligi va ifloslanganligi, havo bo’shlig’ining ifloslanishi kabi holatlarni alohida ta’kidiab, bunda sanoat ishlab chiqari- shi, mashina va mexanizmlar hamda transport vositalarining tutgan o’mi nihoyatda katta ekanligini qayd etish mumkin. Zero, har qanday ishlab chiqarish, shu jumladan sanoat ishlab chiqarishining o’zi inson bilan tabiat o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik jarayonidir 2 . Ayni paytda, ekologik xavfsizlikni ta’minlash ko’p omilli jarayon sifatida ko’zga tashlanadi. Bu borada sanoat ishlab chiqarishida atrof- muhitga nisbatan sodir etiladigan ekologik jinoyatlar muhim o’rm tu- tadi. Bu xildagi jinoyatlar sanoat ishlab chiqarishida band bo’lgan aho lining umumiy ekologik ong darajasi pastligi (yekologiyaga oid qonun- lami bilmasligi yoki unga rioya etmasligi) hamda ularda o’z mutaxas- sisligi (ixtisosligi) bo’yicha kasbiy ekologik bilim va ko’nikmalar yetar- licha rivojlanmaganligi oqibatida kelib chiqadi [1,2]. Tadqiqot obyekti va prelmeti. Avtotransport vositalarining tabiatga ta’sirini o’rganish salbiy oqibatlarini birdaniga aniqiash qiyin va murakkab jarayon. Ular atrof-muhitning, ya’ni atmosfera havosi, suv va tuproqning sekin - asta ifloslanishiga, ulardagi tabiiy muvozanatning buzilishiga, o’simliklar va hayvonot dunyosi noyob turlarining yo’qolishiga, insonlarning turli kasalliklarga chalinib, o’rtacha umrning pasayishiga olib kelishi mumkin. Respublikamizda yirik, o’rta va kichik sanoat ishlab chiqarishi korxonalari va turli xil transport vositalari soni keskin ko’payib bormoqda. Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish faoliyati, ishlab chiqarish texnologiyalari amalda barcha tabiat obektlari bilan bog’langan va atrof-muhitni muhofaza qilish nuqtai nazaridan birmuncha zararli hisoblanadi. Demak, sanoat ekologiyasiga ham alo - hida e’tibor berish zaruriyati paydo bo’lgan. Sanoat ekologiyasini iqtisodiy daromadlar va tabiatdan foydalanuvchilarning moliyaviy sarmoyalarisiz tasavur qilib bo’lmaydi. Ona tabiatni antropogen va texnogen omillar ta’siridan albatta saqlash uchun davlat tomonidan ishlab chiqilgan ishchi dasturlarga qat’iy amal qilish talab etiladi. Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’sirini o’rganish tadqiqot obyekti va prelmeti bo’lib hisoblanadi Tadqiqot maqsadi va vazifalari. 2 Tadqiqot maqsadi . Hozirda fan va tehnikaning rivojlanishi davrida insoniyatni tabiatga va tabiiy resuruslarga salbiy ta’siri ortib bormoqda.Insonlar turmush tarzini yaxshilash hamda o’zlariga qulay sharoit yaratish uchun turli yangiliklar va kashfiyotlar qilinmoqda. Shunday qulayliklardan biri avtomobillardan foydalanish hisoblanadi. Hozirda avtomobillarsiz hayotimizni tasavvur qilib bo‘lmaydi. Har jihatdan qulayliklar yaratadi. Ammo buning yana bir tomoni borki, “Ona tabiat” ga, xususan, atmosfera havosiga salbiy ta’siri kundan kunga ortib bormoqda. Shunga asosan, atmosfera havosiga avtomobillar hozirda qanday ta’sir ko‘rsatmoqda hamda uni oldini olish chora-tadbirlari nimalardan iborat ekanligi tadqiqotni maqsadi hisoblanadi. Ishning asosiy maqsadi Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’siri o’rganishdan iborat. Tadqiqot vazifalari. Ishni bajarishda quyidagi vazifalarni yechishni maqsad qilib qo’ydik: 1.Samarqand shahar atmosfera havosining tarkibi va ifloslantiruvchi manbalarini o’rganish. 2. Samarqand viloyatida mavjud transport vositalarining umumiy tavsifi, taransport vositalaridan atmosferaga chiqayotgan zaxarli gazlar va chiqindilarni o’rganish. 3.Transport vositalaridan chiqayotgan zaharli gazlarni atrof-muhitga va inson salomatligiga ta’sirini o’rganish. 4. Atmosfera havosining ifloslanishi va uning salbiy oqibatlarini o’rganish. 5. Samarqand shahar atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza qilishga qaratilgan chora – tadbirlarni ishlab chiqish. lmiy yangiligi. Samarqand shahri atmosfera havosi tabiiy va sun’iy faktorlar ta’sirida ifloslanmoqda. Transport vositalarini dizel, benzin va suyultirilgan gaz yoqilg‘i bilan harakatlanadigan turlari solishtirilib o‘rganildi, bular o‘rtasidagi farqlar ko‘rsatkichlari taxlil qilindi. Samarqand shahri atmosfera havosi ifloslanishi quydagilarga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda 1. Armosfera havosining ifloslanishining iqlim elementlariga va inson organizimiga ta’siri. 2.Samarqand shahar armosfera havosining ifloslanishi o’simlik va hayvonot olamiga ta’siri. 3. Armosfera havosi ifloslanishining suv resurslariga va iqtisodiy rivojlanishga ta’sirlari ko’zatilmoqda. Tadqiqot natijalari va amaliy ahamiyati. O‘zbekiston Respublikasidagi transport vositalarini atmosferaga chiqarayotgan zaharli gazlarini atrof-muhitga ta’sirini kamaytirish yo‘llaridan biri hisoblangan suyultirilgan gazdan foydalanish ijobiy yo‘llardan ekanligi o‘z aksini topmoqda. Yaqin kelajakda elektr energiyasi hisobiga harakatlanadigan transportlardan foydalanishni eng maqbul yo‘l ekanligini anglatishdan iborat. Yig’ilgan ma’lumotlar asosida Oliy vaO’rta mahsus ta’lim muassalarida, tabiatni muhofaza qilish qo’mitalarida amalda 5 qo’llanishdan iborat. O’zbekistonda har yili 100 mln tonnadan ko’proq sonoat chiqindilari hosil bo’ladi, ulardan taxminan 14 % zaharli toifasiga kiradi. Samarqand shahridagi Universitet xiyoboni, Sartepo maskani, Temiryo’l vakzali xududida avtomobillarning xaraqatlanishi va atrof – muhitga ta’siri o’rganildi. Samarqand shahridagi avtomobil taransportilaridan chiqayotgan zaxarli gazlar va chiqindilar REM dan kam bo’lsada lekin ularning uzaq vaqtdan buyon chiqishi atrof muxitning sanoat chiqindilari bilan ifloslanishiga olib kelganligi aniqlandi. Samarqand shaxarida avtomobil taransporti kup xarakatlanadigan xududlardaga ulardan ajralib chiqayotgan chiqindilarning ta’siri baxolonganda yo’lga yaqin bo’lgan birinchi zonada ajralib chiqayotgan chiqindilarning atrof muhitga ta’siri katta ekanligini aniqlandi. Yo’ldan uzaqlashgan sari 2 va 3 zonalarga borgan sari o’simliklarga, tuproqga, suv va boshqa tabiat kamponentlariga sanoat korxonalari chiqindilarining ta’siri nisbatan kamayib borishi kuzatildi. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi. Samarqand shahar armosfera havosining ifloslanishini o’rganishda biz ekologik tadqiqotlarda keng qullaniladigan kuzatish va taqqoslash metodlaridan foydalandik. Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish chiqindilarni shakllantirish va ularni utillashtirish muammosini hal etish bilan uzviy bog’liq. Chiqindilarni hosil bolishi, saqlanishi, qayta ishlanishi, transportda tashilishi va yo’q qilinishi ustidan nazorat so’g’liqni saqlash, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va barqaror taraqqiyotni ta’minlash uchun juda muhim ahamiyatni kasb etadi. Asosiy elementlar bo’lib zaharli chiqindilar paydo bo’lishining oldini olish va zaharlangan hududlarni qayta tiklash hisoblanib, bu tegishli bilim, tajribali mutaxassislar, inshootlar, moliyaviy resurslar, texnikaviy va ilmiy salohiyat mavjudligini taqazo etadi. Chiqindilar – ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun yaroqsiz bo’lgan xom ashyo turlari, uning iste’mol qilib bo’lmaydigan qismlari yoki utillashtirib bo’lmaydigin texnologik jarayonlarda hosil bo’ladigan moddalar va energiyadir. Bugungi kunda duyoning ko’pgina malakatlari global tusga ega bo’lgan ekologik muammoga duch kelmoqda – qattiq maishiy chiqindilarni utillashtirish muammosi.Ushbu muammo, ayniqsa, shaharlarda jiddiy tusga ega bo’lmoqda, chunki ularning aholi soni, maydoni oshib bormoqda va bunga muvofiq ravishda kun sari ko’proq chiqindilar ishlab chiqarilmoqda, ular, aksariyat xollarda, oddiygina tabiatga tashlab yuborilmoqda, qayta ishlanyapti, havo, tuproq va suvni ifloslantirmoqda, ehtimoldagi qimmqtbaho xom ashyo badar bo’lib yo’qolib ketmoqda, ularni olib chiqishga, utillashtirishga kamdan kam hollarda, juda katta mablag’lar sarf qilinmoqda.Chiqindilar – ishlab chiarish yoki iste’mol qilish jarayoida hosil bo’lgan xom ashyo, materiallar, yarimfabrikalar, o’zga buyumlar yoki maxsulotlarning qismlari, shuningdek, o’z iste’mol qilish xususiyatlarini yo’qotgan tovarlar(mahsulotlar). Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ishda ilk bor Samarqand viloyati xududida Armosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’siri keng miqyosda taxlil qilindi. Taxlillar uchun kuzatish ishlari Samarqand shahridagi Universitet xiyoboni, Sartepo maskani, Temiryo’l vakzali xududida olib borildi va avtomobillarning xaraqatlanishi va atrof – muhitga ta’siri o’rganildi. Yaqin davr ichida avtomobil va temir yo‘l transportida ekologik yo'nalishda quyida ko‘rsatilgan bir qator tadbirlarni amalga oshirish zarur: • oltingugurt miqdori kam boigan (0,l%gacha) dizel yonilg'isini va yuqori oktanli etillanmagan benzin ishlab chiqarishga to‘la o‘tish maqsadida ishlab turgan Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodida rekonstruksiya ishlarini yakunlash; • avtotransport parkini yangilash , temir yoi transportini elektrlashtirish; • gaz-ballon uskunalarini ishlab chiqarishni tashkil etish va avto- mobillarni siqilgan tabiiy gaz (STG ) va suyultirilgan neft gazlariga (SNG) o'tkazish sur’atlarini tezlashtirish; • «Ekotransnazorat» punktlarining qurilishi va tushirilishini hisobga olib, avtomobillar ekologik holatini nazorat qilish tizimini kuchaytirish , avtomobillarga servis xizmat ko'rsatishni kengaytirish. Keyingi vazifalar deb quyidagilarni belgilash zarur: • yuqorida ko‘rsatilgan birinchi navbatdagi choralarni takomillash- tirishni amalga oshirish , avtomobillami import qilishni boshqarish bo‘yicha choralar yuritish; • ekologik jihatdan toza yonilg‘i turlarini iste’mol qilishga tabaqalashtirilgan soliq tizimini yuritish hamda transport vositalaridan olinadilan soliqlar yoki to‘lovlar tizimini kiritish; • muqobil transport turlaridan foydalanish (elektromobillar, velosipedlar va shu kabilar); • jamoat transporting samarali tizimlarini rivojlantirish va takomillashtirish , yuk tashish ishlarini avtomobil magistrallaridan temir yo‘lga o‘tkazishni amalga oshirish; • avtotransport vositalarining texnik holatini nazorat qilishga nisbatan yanada qat’iy me’yorlar o‘rnatish va amal qilinishini ta’minlash; • yangi avtomobillar hamda foydalanishda bo‘lgan ko'chma manbalarning ishlatilgan gazlarida ifloslantiruvchi moddalar miqdorini Yevropa standartlariga muvofiq shaxsiy normativlarini ishlab chiqish; • avtomobil yo‘llarida atmosfera havosining ifloslanish darajasini kuzatishning avtomatlashtirilgan tizimlarini tatbiq etish; 7 • ishlatilgan gazlarning toksikligi va tutunligini nazorat qilish uchun gazanalitik uskunalarning ishlab chiqarilishini o‘zlashtirish. Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertasiya kirish, 3 bob xulosalar, mavzuga bog’liq ta adabiyotlar manbalaridan va ilovadan iborat. Ish kompyuterida terilgan bet ishda jadval va rasmlar mavjud. I. BOB. Adabiyotlar sharhi. 1.1. Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’sirini o’rganilishi tarixi. Keyingi yillarda mamlakatimiz va xalqaro miqyoslarda sanoat ekologi- yasi va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida amalga oshirilayotgan samarali tadbirlar tufayJi tabiatga ko’rsatilayotgan antropogen ta’sirlar darajasini ancha kamaytirishga erishildi. Biroq istiqbolda respublikamiz hududida quyidagi ekologik muammolar o’z yechimini kutib turibdi: Orol dengizining qurishi tufayli kelib chiqqan ekologik vaziyat; ko’p yillik paxta yakkahokimligi, ma’danli o’g’itlar va o’simliklami himoya qilishning kimyoviy vositalarini me’yoridan ortiq ishlatish, flora va fauna degradatsiyasi tufayli vujudga kelgan tuproq va suv resurslari sifatining qoniqarsizligi; tuproq, suv, biologik resurslar va atmosfera havosi sifatiga antro- pogen, ayniqsa, sanoat ishlab chiqarishi ta’sirining kuchayishi; sanoat va maishiy chiqindilami to’plash, tashish va qayta ishlash tizimining qonlqarsizligi; atrof-muhit holati va uni ifloslantirish manbalari axborot monito- ringining texnik va metodik ta’minoti rivojlanmaganligi va shu kabilar. Respublikamizning bugungi ekologik siyosati tabiatning alohida tarkibiy qismlari {yer, suv, havo, o’simlik va hayvonot dunyosi)ni himoya qilishdan tortib mamlakatimiz hududida turli darajadagi ekologik maj- mualami bir butun, umumiy himoyalashga, inson yashaydigan atrof- muhitning qulay jihatlarini kafolatlashga yo’naItiriIgan. Inson salomatligi nuqtai nazaridan atrof-muhit sifatini yaxshilash va ekologik majmualarni barqarorlashtirish respublikamiz ekologik siyo- satining eng muhim natijalaridan biridir. Xususan, Orol bo’yidagi no- xush ekologik vaziyat mahalliy suv havzalarini rekonstruktsiya qilish, ichimlik suvi o’tkazgichlarini qurish yo’li bilan yaxshilanmoqda. Shuni alohida qayd qilish lozimki, respublikamizda mustaqillik yil- iarida atmosfera ifloslanishi 1,95 barobarga, oqova suvlarining iflosla- nishi 2,0 barobarga kamaygan. Qishloq xo’jaligida pestitsidlardan foydala- nish keyingi 5- yil davomida 4 barobarga qisqargan. Ekin maydonlarida paxta yakkahokimligiga barham berilib, g’alla va dukkakli, sabzavot va poliz, kartoshka ekin’ maydonlari kengayib bormoqda. Paxta ekiladigan maydonlar ancha qisqarib, jami ekin maydonlarining taxminan 40 foizini tashkil etmoqda. Ayni paytda alohida qo’riqlanadigan hududlar, milliy qo’riqxonalar va bog’lar keng rivojlantirilmoqda. O’tgan yillarda mamlakatimiz ekologik siyosatini amalga oshirishda asosiy strategik yo’nalish hisoblangan «0’zbekistonda 1999—2005-yil- larda atrof- muhitni muhofaza qilish bo’yicha harakatlar dasturi» va unga muvofiq mazkur yillarga mo’!ja!langan atrof-muhitni muhofaza qilish bo’yicha Hududiy dasturlar asosida amaliy ishlar olib borildi. 9 Ushbu dastumi amalga oshirish chora-tadbirlari uchun 3,0 milliard so’m, 11,3 mln. yevro va 9,6 mln. AQSh dollaridan ziyod mablag’lar sarflandi. Natijada respublikamiz hududida atmosferaga ifloslangan mod- dalarning tashlanishi 2,1 ming tonnaga kamaytirildi, tarkibida simob bo’lgan yaroqsiz elektr chiroqlari va asboblami qayta ishlash maqsadida Navoiy, Andijon va Buxoro shaharlarida qurilmalar ta>yorlanib, ishga tushirildi, etillashtirilgan benzin ishlab chiqarish salmog’i oshdi, yuk va yengil avtomobillar uchun suyultirilgan gaz ballonli uskunalar tayyor- iandi va shu kabi ijobiy natijalar qo’lga kiritildi. Dastumi bajarish jarayonida O’zbekiston Respublikasining «Yekologik ekspertiza to’g’risidai> (2000), «Radiatsion xavfsizlik to’g’risida* (2000), «Davlat kadastrlari to’g’risida» (2000), «Chiqindilar to’g’risida» (2002), «Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida» (2004) Qonunlari qabul qilindi.Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining e kologiya va atrof-muhitni muhofaza qilishga oid «Ozon qatlamini himoya qilish sohasidagi shartnomalar bo’yicha 0’zbekiston Respubli- kasining xalqaro majburiyatlarh.i bajarish chora-tadbirlari to’g’risida* (2000), «Chimyon-Chorvoq zonasi tabiiy boyliklarini saqiash hamda hududni o’zlashtirishga kompleks va izchillik biian yondashishni ta’minlash chora-tadbirlari to’g’nsida» (2000), «Yekologik xavfli mah- sulotlar va chiqindikmi 0’zbekiston Respublikasiga olib kirishni va ularni uning hududidan olib chiqishni tartibga solish to’g’risida» ( 2000 ), «0’zbekiston Respublikasida atrof tabiiy muhitning davlat monitoringi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida» (2000), «Orol bo’yi genofondi- ni muhofaza qilish xayriya jamg’armasini tashkil etish to’g’risida» (2004) «Biologiya resurslaridan oqilona foydalanish, ularni O’zbekiston Respub- likasi hududiga olib kirish va uning tashqarisiga olib chiqish ustidan nazoratni kuchaytirish to’g’risida» (2004) va shu kabi o’ttizdan ortiq qarorlari qabul qilinib, turmushga joriy etildi. Ayni paytda bevosita sanoat ishlab chiqarishi bilan bog’liq bo’lgan ozon qatlamini yemiruvchi moddaiardan foydalanishni to’xtatish bo’yicha Milliy dastur, mamlakatning barqaror rivojlanish modeliga o’tish Milliy strategiyasi, cho’lga aylanishga qarshi kurash bo’yicha harakatlar Milliy dasturi, parnikli gazlar emissiyasini kamaytirish bo’yicha Milliy strate- giya, muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni rivojiantirish va joylashti- rish Bosh sxemasi, ekologik ta’lim Davlat standarti va ekologik ta’lim dasturi ishlab chiqilib, izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Insonlar va hayvonlar hayoti uchun xavfli bo’lgan pestitsidlarni ish lab chiqarmaslik va ularning xavfsizlaridan foydalanish, o’simlikiarni himoya qilishning samarali va foydali tizimi - biologik metodlarni ya- ratish kabi tadbirlar keng ko’lamda amalga oshirilmoqda. Xususan, res publikamizda mingdan ortiq biolaboratoriyalar va biofabrikalarni o’z ichiga olgan tizim tashkil etildi. O‘zbekistonning geologik tuzilishi, geomorfologiyasi va qazilma boyliklarni o‘rganishda K.K. Markov, I.P.Gerasimov, H.M. Abdullayev, I.Hamroboyev, O. Akramxo‘jayev, G‘.O. Mavlonov, V.I. Popov, Yu.A. Skvorsov, M. Mamatqulov va boshqalarning xizmatlari katta. O‘zbekiston tabiiy geografiyasini yaxlit va iuning ayrim qisimlarini o‘rganida hamda tabiiy geografik rayonlashtirishda N.L. Korjenevskiy, E.M. Murzayev, V.M.Chetirkin, L.N. Babushkin, N.A. Kogay, N.D. Dolimov, M. Qoriyev, M.Umarov, S. Nishonov, L. Alibekov, A.Abilqosimov, A.Rafiqov, P.G‘ulomov, Sh.Zokirov, Yu.Sultonov kabi olimlarning qilgan ishlari muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston iqlimini va atmosfera xavosi ifloslanishini o‘rganishda L.N.Babushkin, V.A. Bugayev, V.A.Jorjio, F.A.Mo‘minov, daryo va ko‘llarni o‘rganishda esa V.L.Shuls, O.P,Sheglova, R.Alimov. kabi olimlarning xizmatlari katta. O‘zbekiston yer osti suvlari, suv omborlari ularning xususiyatlari va miqdorini o‘rganish ishi bilan G‘.O.Mavlonov, N.A,Kenesarin, S.Sh.Mirzayev, N.Hojiboyev kabi olimlar shug‘ullanganlar. R.I. Abolin, K.Z.Zokirov, T.Z.Zohidov, I.I.Granitov, D.N.Kashkarov, Ye.N.Karovin, A.I.Formozov, M.Orifxonova, S.N. Rijov, A.Z.Genusov, A.Rasulov, H.Abdullayevlarning O‘zbekiston tabiati va tabiiy boyliklarini o‘rganish tarixi bilan H.Hasanov, A.Azatyan. R.Rahimbekov, R.Yugay, Z.N.Donsova, I.Inog‘omov kabi mutaxasislar shug‘ullanganlar. 11 II .BOB. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari. 2.1. Tadqiqot sharoitlari Zarafshon tabiiy-geografik o’lkasi O’zbekiston Respublikasining marnkazida joylashgan. Zarafshon vodiysining o’rta va quyi qismini o’z ichiga oladi. Sharqdan Tojikiston Respublikasi xududi bilan chegaradosh, shimoldan Turkiston tizmasining g’arbiy qismi xisoblangan Chumqar tog’i, G’o’bdin, Nurota, Oqtog’ va Qoratog’ bilan, janubdan Chaqalikalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog’lari bilan, janub va janubi-g’arbdan Sandiqli qumli cho’li bilan, shimoli-g’arbdan esa Qizilqum bilan o’ralgan. Bu o’lkaga mamuriy jixatdan Samarqand, Navoiy va Buxoro viloyatlari kiradi, shimoldan Jizzax, janubdan Qashqadaryo viloyatlari bilan chegaradosh. Zarafshon vodiysi o’zining yer usti tuzilishiga ko’ra sharqiy qismi Samarqand botig’idan, shimoliy hamda janubiy qismlari tog’ va qirlardan iborat. G’arbiy qismi esa kengayib, atrofi qumli cho’llar bilan o’ralgan tekisliklardan, xususan Buxoro va Qorako’l vohalaridan iborat. Zarafshon vodiysi O’zbekistonning eng qadimiy obikor dexqonchilik va madaniyati nixoyatda rivojlangan o’lkalardan biri bo’lib, bu yerdan mashxur qadimiy «Ipak yo’li» o’tgan. Zarafshon tabiiy - geografik o’lkasining yer usti tuzilishi bir xil emas. U sharqdan g’arbga tomon pasayib borsa, Zarafshon vodiysidan shimol hamda janubga tomon balandlashib, tog’larga tutashib ketadi. O’lka yer yuzasi jihatidan uch qismga - Zarafshon vodiysiga, Turkiston-Nurota-Oqtog’ va Zarafshon- Ziyovuddin tog’lariga bo’linadi. Zarafshon vodiysi markaziy tektonik botiqdan iborat. O’zbekiston hududida Zarafshon vodiysi goh kengayadi, goh torayadi. Kengaygan qismida Samarqand, Buxoro va Qorako’l vohalari, toraygan qismida Xazar va Qorako’l yo’liga joylashgan. Samarqand vohasi shu nom bilan ataluvchi botiqda joylashgan. Samarqand botig’ining eng keng yeri 70-80 km, uzunligi 2320 km. okean sathidan balandligi 350-905 m. Samarqand botig’i sharqdan g’arbga qarab pasaysa, markaziy qismi (Zarafshon daryosi o’zanidan) xar ikki tomonga balandlashadi. Chunki bu qismida Zarafshon daryosining 4-5 ta ko’hna qayirlari joylashgan. Bu qayirlarning usti tekislanib, ekin dalalariga aylantirilgan. O’zlashtirilmagan va lyoss yotqiziqlari qalin bo’lgan yerlarda ko’plab jarlar vujudga kelgan. Zarafshon vodiysi g’arbda kengayib, Buxoro vohasini hosil qiladi. Vohaning shimolini Qizilqum o’rab olgan. Vohaning janubi-sharqida joylashgan Qorako’l platosi uni Qorako’l vohasidan ajratib turadi. Bu yerda voha torayib, Qorako’l yo’lagini hosil qiladi. Buxoro vohasining uzunligi 102 km. kengligi 50- 70 km li tekislik yer yuzasini ko’ploab ariq va zovurlar, Zarafshon daryosining eski o’zanlari o’yib yuborgan. Vodiy Qorako’l yo’lagidan janubi-sharqqa tomon kengayib Qorako’l vohasini hosil qiladi. Vohani janub va g’arbdan Sandiqli qumi o’rab olgan. Buxoro va Qorako’l vohalarining yer yuzasi tekis ejkanligidan yer osti suvlarining siljisi juda past. Shu sababli nisbatan past joylarda grunt suvlari yer betiga chiqib qolgan joylarda sho’rhokda kichik-kichik bo’lgan sho’r ko’llar bor. Qumli yerlarga yulg’un, saksovul kabi o’simliklar ekilib, qum ko’chishi to’xtatilgan. Zarfshon vodiysi tektonik botiqda joylashgan bo’lib, usti asosan yosh paleogon va neogen cho’qindi yotqiziqlardan tarkib topgan. Bu yotqiziqlar ustini Zarafshon va uning irmoqlari olib kelgan yotqiziqlar qoplab olgan. Shu sababli lyoss, qum, shag’al, konglometrlar ko’p tarqalgan. Vodiyda neogen davrgacha dengiz bo’lgan. Neogen davridagi tektonik harakatlar tasirida Zarafshon vodiysi quruqlikka aylangan. So’ngra Zarafshon o’z o’zanini cho’qurlashtirib, qator qayirlar hosil qilgan. Zarafshon vodiysining shimolidagi tog’lar ichida eng balandi Oqtog’ bo’lib, balandligi 2005 m ga yetadi. Bu tog’ning shimolida esa Nurota Quyitosh botig’i joylashgan. Bu botig’ning o’rtacha balandligi 500-560 m bo’lib, uning shimolida Nurota tizmasi joylashgan.nurota tizmasining o’rtacha balandligi 1500 m. Eng baland Xayotboshi (Zargar) cho’qqisi 2165 m. Nurota tizmasi sharqda Sangzor daryo vodiysi (Ilono’tdi darvozasi) orqali Molguzar tog’idan ajralib turadi. Zarafshon vodiysining janubidagi tog’lar bir-biridan Taxtaqoracha dovoni, Jom, Qarnob botiqlari orqali ajralib turadi. Zarafshon vodiysini o’rab olgan tog’lar esa gersin tog’ burmalari bosqichida quruqlikka aylanib, yarimorol ko’rinishida Tetis dengizidan chiqib turgan. So’ngra uzoq vaqt davomida tashqi kuchlar tasirida yemirilib, pasayib qolgan. Ular asosan paleozoy erasining oxaktoshlari, slanes, granit, gneys kabi jinslaridan, orasidagi botiqlar esa mezozoy va kaynazoy eralarining yumshoq lyossimon yotqiziqlaridan tarkib topgan. Bu tog’lardagi oxaktoshlar tarqalgan joylarda relyef shakllari, jumladan g’orlar ko’plab uchraydi. Zarafshon tabiiy-geografik o’lkasida qizilma boyliklari ko’p va xilma-xil. Nurota tizmasidagi nodir va noyob metallar, volfram konlari, G’o’bdin tog’idagi Marjonbuloq oltin koni, Oqtog’ va Omonqo’tondagi marmar konlari, binokorlik materiallari konlari mavjud. G’azg’on marmari (Oqtog’da) dunyoga mashxur bo’lib, turli rangda go’zal toblanadi. G’azg’on marmari Maskov, Sankt-Peterburg, Toshkent metrolarining bekatlari, hashamatli binolar, jumladan Xalqlar do’stligi saroyi, Alisher Navoiy nomidagi Katta akademik opera va balet teatri, Toshkent Davlat universitetining binolari va boshqalarni bezatishda ishlatilgan. Samarqanddagi tarixiy obidalarni bezashda ham G’azg’on marmaridan keng foydalanilgan. Zarafshon tabiiy-geografik o’lkasining Buxoro va Qorako’l voxalari atrofida joylashgan Jarqoq, Gazli, Qorovulbozor va boshqa gaz konlari topilgan. Bu gaz konlari respublikamiznigina emas, balki qo’shni respublikalarni, hatto Rossiyaning bazi joylarini yoqilg’i bilan taminlab turibdi. 13 Zarafshon tabiiy-geografik o’lkasining muhim tabiiy boyliklaridan biri yer osti suvlaridir. O’lkaning juda ko’p joylaridan chuchuk yer osti suvlari topilgan bo’lib, ular shahar va qishloqlarni chuchuk suv bilan taminlanmoqda. Zarafshon tabiiy - geografik o’lkasining iqlimi uning hamma qismi bir xil emas. O’lka iqlimini hosil qiluvchi omillar (Quyosh radiasiyasi, havo massalari harakati, yer usti tuzilishi va xokazo) tasirida iqlim unsurlari, xususan harorat bilan yog’inlar miqdori g’arbdan sharqqa va tog’ yonbag’rilari bo’yolab pastdan yuqori tomon o’zgarib boradi. Zarafshon tabiiy-geografik o’lkasida ko’llar kam. So’nggi yillarda Buxoro va Qorako’l vohasidan zovur suvlari hisobiga To’dako’l, Sho’rko’l, Dengizko’l, Mahnko’l kabi ko’llar vujudga keldi. Bu ko’llarning suvi sho’r, maydoni kichik bo’lib, ularning ayrimlari ilgarigi ko’llar o’rniga paydo bo’lgan. Zarafshon daryosining bahorgi va qishki suvlarini to’plab qolib yozda sug’orishda foydalanish maqsadida o’lkada Kattaqo’rg’on ы va Quyimmozor suv omborlari qurilgan. Kattaqo’rg’on suv ombornida 1 mlrd.m 3 , quyimozorda esa 350 mln.m 3 suv to’planadi. Zarafshon vodiysida yer osti suvlari ancha ko’p. Ular asosan Samarqand botig’i, Buxoro va Qorako’l vohalarida to’planadi. Ularning to’yinishida yog’inlar, ariq, daryo va sug’oriladigan yerlardan suv shimilishi muhim rol o’ynaydi. Yuza grunt (sizot) suvlar sho’r, ichish uchun yaroqsiz. 100-130 m chuqurlikda joylashgan antropogen yotqiziqlardagi suvlar esa chuchukdir. Grunt suvlaridan foydalanib, qo’shimcha 80-90 ming gektar yerni sug’orish mumkin. O’lkada yana ancha chuqurdan chiquvchi artezian suvlari, jumladan minerallashgan issiq suvlar ham bor. Lekin bu suvlardan hozircha kam foydalanilmoqda. Ilgarigi yer osti suvlaridan korizlar qazib foydalanilgan. Ayniqsa, Nurota va Orasoy cho’llarini suv bilan taminlash maqsadida qadimdan bir necha koriz qazilgan. Lekin so’nggi yillarda ular qarovsiz qolib, ishdan chiqdi. O’lkaning tog’li va tog’ oldi qismida ko’plab sersuv buloqlar bor. Hatto Nurota qishlog’i ilgari butunlay buloqdan suv ichar edi. Bunday sersuv buloqlar Chorchinorda (Urgutda) ham mavjud. Tuproqlari. Zarafshon vodiysining yer yuzasi, iqlimi, o’simlik qoplami uning hamma qismida bir xil bo’lmaganligi sababli tuproqlari ham har xil. Zarafshon o’lkasida g’arbdan sharqqa yer yuzasining balandlasha borishi sababli quyidagi tuproq xillari uchraydi: o’lkaning g’arbiy, sug’oriladigan qismida chirindisi 1-2% bo’lgan voha tuproqlari tarqalgan. Ular asoan o’tloq tuproqning madaniylashgan xilidir. Vodiyning g’arbida-Buxoro va Qorako’l vohasining sug’orilmagan qismi va atroflarida sur-qo’ng’ir, taqir, qumli va sho’rxok tuproqlar uchraydi. Vodiyning o’zlashtirilmagan qayirlarida o’tloq, botqoq-o’tloq, zaxkash qismida botqoq tuproqlar mavjud. Buxoro va Qorako’l vohalarining atrofida sur-qo’ng’ir tuproqlar keng tarqalgan. Bu tuproqda chirindi atigi 0,5% bo’ladi. Zarafshon vodiysining 1200 m balandlikkacha bo’lgan qismlarida bo’z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproq xili joylashgan yerlar asoan sug’oriladigan va lalmikor dexqonchilik qilinadigan joylardir. Bu tuproqlar o’z navbatida och, oddiy va bo’z tuproqlarga bo’linishini eslang. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar asosan Zarafshonning yuqori qayirlarida, adirlarning pastki qismlarida uchraydi. Bu tuproqlar tarkibidagi chirindi miqdori 1,5-1,7% ga yetadi. Zarafshonning pastki ko’hna qayirlarida va adirlarining sug’orilmaydigan quyi qismlarida och bo’z tuproqlar tarqalgan, ularda chirindi miqdori 1,7% ga yetadi. Zarafshon tabiiy-geografik o’lkasining 400 m dan 900-1000 metrgacha bo’lgan qismlarida oddiy bo’z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproq xili birmuncha hosildor bo’lib, tarkibidagi chirindi miqdori 1,5-3,0% ga boradi. Bu tuproqlar tarqalgan maydonning 65% idan obikor dehqonchilikda foydalaniladi. 2.2.Tadqiqot obyekti. Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’sirini o’rganish tadqiqot obyekti va prelmeti bo’lib hisoblanadi Zarafshon tabiiy - geografik o’lkasining iqlimi uning hamma qismi bir xil emas. O’lka iqlimini hosil qiluvchi omillar (Quyosh radiasiyasi, havo massalari harakati, yer usti tuzilishi va xokazo) tasirida iqlim unsurlari, xususan harorat bilan yog’inlar miqdori g’arbdan sharqqa va tog’ yonbag’rilari bo’yolab pastdan yuqori tomon o’zgarib boradi. Bazi yillari Arktika havo massalari kirib kelganda havo sovub, eng past harorat o’lkaning g’arbida -35 0 S, sharqida -26 0 S, tog’larda esa 35 0 S gacha pasayadi. Yozda eng baland harorat g’arbida 45 0 S, sharqida 40 0 S, tog’larda esa 26 0 S gacha yetadi. Sovuq bo’lmaydigan kunlar soni ham o’lkanipng hamma qismida bir xil emas.a 15 1 rasm. Samarqa nd shahar atmosfera havosining ifloslanishi zonalari 2.3.Tadqiqot uslublari. Ma’lumki, hisob-kitoblarga qaraganda, bitta mashinadan chiqadigan zaharli moddalar miqdori bir yilda 537 kg ni tashkil qilar ekan. Agar har to’rt shahar aholisiga bitta (50000 ta) mashina to’g’ri kelsa, bu miqdor 26850000 kg ni tashkil qiladi. Bu ko’rsatgichlardan ko’rinib turibdiki, asosan atmosfera havosiga hamda atrof muhitga eng katta ta’sir transport vositalardan chiqadigan chiqindi gazlar miqdorlari hisoblanadi. Navoiy viloyati bo’yicha 2013-yilning oxiriga qadar 74009 ta avtotransport vositasi ro’yxatga olingan ekan. Shulardan shaxsiy avtotransport vositalari 63025 tani tashkil qilib, qolgan 10984 tasi davlat tasarrufidagi transport vositasi hisoblanadi. Bu ko’satgichlar, insonlar sog’lig’i uchun juda ham xavfli hisoblanadi va buni oldini olish zarur. Shuning uchun atmosferaga chiqadigan zararli moddalarni tozalash haqida o’ylashimiz zarur bo’ladi. Butun tirik organizmlarni o’z bag’riga olgan tabiatda turli zararli moddalar haddan tashqari ko’payib ketmasa, tabiiy tumanlar ta’sirida zaharli omillar o’z- o’zidan zararsizlanishi mumkin. Atmosfera havosiga chiqarib tashlangan gazsimon, bug’simon moddalar yoki changlar oz miqdorda bo’lsa, ular vaqr o’tishi bilan o’z- o’zidan havo muhitida kuyib, zararsiz holatga o’tib qoladi. Atmosfera havosining o’z holicha tozalanish xususiyati juda sekinlik bilan boradi. Atmosfera havosining tozalanishida yog’ingarchilik asosiy o’rin tutadi. Havo tarkibida mavjud bo’lgan zararli omillarni qor va yomg’ir suvlari yuvadi. Yog’ingarchilik qanchalik ko’p bo’lsa, havo tarkibi shunchalik tozalanadi. Atmosfera havosini tozalashda daraxtlar, qolaversa, o’simliklar olamining ahamiyati katta. Jumladan, daraxt barglari chang zarralarini, zararli gazlarni o’ziga singdirib oladi. Havoning iflosliklardan tozalashda suv havzalarining roli ham katta. Sanoat korxonalaridan hamda avtotransport vositalaridan ajralib chiqayotgan zaharli chiqindilar o’simliklar olamiga asoratli ta’sir ko’rsatadi. Avtotransport vositalardan atmosfera havosiga chiqadigan chiqindilarni kamaytirish ustida ham bir qancha tadbirlarni amalga oshirish mumkin. Masalan, „Shahar avtomobildan holi kun” shiori ostida harakatlanish. Bu tadbirni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi Tabiarni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi, Ichki ishlar Vazirligi, Sog’liqni saqlash Vazirligining qo’shma buyrug’i asosida shaharning kirish chiqish yo’llari yopilib, aholini avtotransport vositalarisiz masalan velosipetda yoki piyoda harakatlanishiga yo’l ochib berish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu bilan avtomobillardan chiqadigan chiqindi gazlar ancha miqdorda tejalib qolinadi. Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’sirini o’rganish tadqiqot obyekti va prelmeti bo’lib hisoblanadi 18III.BOB.Tadqiqot natijalari Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’siri 3.1.Samarqand shahar atmosfera havosining tarkibi va ifloslantiruvchi manbalari Markazlashtirilgan tarzda rejalashtirish va taqsimlash mexanizmiga asoslangan sovet tuzimi davrida iqtisodiy rivojlanishning bir tomonlama xom ashyoga va paxta yetishtirishning yakkahokimligiga yo‘naltirilganligi O‘zbekiston iqtisodiyoti, ekologiyasi va aholi genofondiga o‘ta halokatli ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbekistonda yuzaga kelgan mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda, xalqning tarixan vujudga kelgan milliy va madaniy xususiyatlarini hisobga olgan holda mamlakatning tabiiy-iqtisodiy salohiyatini baholash, siyosiy, iqtisodiy rivojlanish, davlat va jamiyat qurilishining strategiyasi ishlab chiqildi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, amalga oshirilayotgan islohotlar ma’muriy-buyruqbozlik tamoyillariga asoslangan markazlashtirilgan tarzda rejalashtirish boshqaruvi tizimidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish, iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishish yo‘lidagi iqtisodiy qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli hal qilishga ko‘maklashadi. O‘tish davridagi iqtisodiyotning davlat tomonidan boshqarib borilishi davlat mulkini xususiylashtirish jarayonini kuchaytirish, xom ashyoga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishdan raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish, tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish, ichki va tashqi investitsiya resurslarini jalb qilish va aholini ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha choralar ko‘rishga yo‘naltirilgan, yuqori ishchan faollikni ta’minlovchi iqtisodiy shart-sharoitlar yaratilish imkonini beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida makroiqtisrodiy rejalashtirishni tabiatning alohida elementlarini himoya qilishdan ekotizimlarni umumiy himoya qilish va mamlakatning barqaror rivojlanishini ta’minlashga yo‘naltirilgan tabiatni muhofaza qilish siyosati bilan birga qo‘shib olib borilishi ta’minlandi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Vazirlar Mahkamasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezident Devonining O‘zbekiston mustaqilligining 16 yilligiga bag‘ishlangan qo‘shma yig‘ilishida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov mamlakat taraqqiyotini, erishilgan yutuqlarni va kelajakdagi vazifalarini chuqur tahlil qilib berdi. Vosib o‘tilgan yo‘lning mazmuni va ahamiyatni ta’kidlab, uni ikki mustaqil davrga ajratdi. Birinchi bosqich - 1991yildan 2000 yilgacha dolzarb islohotlar va o‘tish davrining o‘zgarishlari, milliy davlatchilikning asoslarini shakllantirish bosqichi sifatida tavsiflanadi. Ikkinchi bosqich - 2001-2007 yillar faol demokratik yangilanish va mamlakatni zamonaviylashtirish va qayta qurish bosqichi sifatida tavsiflandi. Islohotlar davrida ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat qurish va mamlakatda fuqarolik jamiyatini shakllantirish amalga oshirildi. Yangi davlat va jamiyat qurilishi asosiga mamlakatni isloh qilishning prinsipial maqsadli vazifalarini belgilaydigan beshta tamoyil asos bo‘ldi: birinchisi - iqtisodiyot g‘oyasini o‘zgartirish va uning siyosatdan ustunligini ta’minlash; ikkinchisi - davlat bosh islohotchi bo‘lishi va davlat, jamiyat hamda iqtisodiy yangilanishi sohasidagi islohotlar tashabbuskori vazifalarini o‘ziga olishi lozim; uchinchisi - qonun ustuvorligi yoki barcha 19fuqarolarning qonun oldida tengligi; to‘rtinchisi - kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish, aholining ijtimoiy jihatdan zaif qatlamlari va guruhlarini qo‘llab- quvvatlash bo‘yicha davlatning javobgarligi; beshinchisi - islohotlarni bosqichma- bosqich amalga oshirish, shok terapiyasi turli modellaridan voz kechish. O‘zbekistonda amalga oshirilgan islohotlar natijasida iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalarida hozirgi vaqtda 1990 yilga nisbatan YalM 1,3 baravar o‘sdi, YalM tuzilmasidagi sanoatning ulushi 11 foizdan 25 foizgacha, xizmatlar sohasi esa 18 foizdan 42 foizgacha yoki 2 baravardan ortiqqa o‘sdi. Xususiy fermerlik xo‘jaliklari yangi bozor infratuzilmasi yaratildi. Iqtisodiyotning nodavlat sektorida YalMning 76 foizdan ortig‘i, sanoat mahsulotining qariyb 80 foizi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining barchasi va butun chakana tovar aylanmasi ishlab chiqarilmoqda. Bunda korxonalarning 90 foizi xususiy va korporativ mulkchilikda bo‘lib, bu yerda jami ish bilan band aholining 77 foizi mehnat qilmoqda. Aholining yashash sharoitlarini va xayoti sifatini va ayniqsa qishloq joylarida yaxshilash maqsadida, 36 ming km suv quvurlari va 72 ming km gaz tarmoqlari qurildi va topshirildi, bu aholining ichimlik suvi bilan ta’minotini 84 foizgacha, shu jumladan qishloq yerlarida 77 foizgacha, tabiiy gaz ta’minotini 82 foizgacha, qishloq yerlarida 78 foizgacha oshirish imkonini berdi. Mehnat bozori shakllantirildi, 5 mln. dan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratildi, ishsizlik darajasi 2006 yilda 5,3 foizgacha pasaydi. 2006 yilda aholining haqiqiy daromadlari 2000 yilga nisbatan 2,5 baravarga, 1992 yilga nisbatan o‘rtacha 12 baravarga ko‘paydi. Har uch yilda ish haqini 2-2,5 baravar oshirish muhim strategik vazifa qo‘yildi. Aholi salomatligini saqlash va hayot sifatini yaxshilash bo‘yicha amalga oshirilgan tadbirlar natijasida sifatida, aholi umr davomiyligi o‘rtacha 1990 yildagi 67 yoshdan 2006 yilda 72,5 yoshgacha, shu jumladan erkaklarniki 66 dan 70 yoshgacha, ayollarniki 70 dan 74,6 yoshgacha oshdi. Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining istiqbollarini, uning atrof muhitga ta’sirini hisobga olgan holda ko‘rib chiqish zarur. Shuning uchun bu davrda iqtisodiy va ekologik siyosat uyg‘unlashuviga katta ahamiyatni qaratish lozim. Mustaqillikka erishgach, O‘zbekiston tabiiy resurslarning nobarqaror boshqaruvi bilan bog‘liq murakkab ekologik muammolar, shuningdek kommunal, sanoat manbalari va sug‘oriladigan maydonlardan qaytgan oqava suvlar natijasida vujudga kelgan yuqori ifloslanish darajasini meros qilib oldi, bular ko‘p darajada qishloq xo‘jaligi, energetika va sanoat tarmoqlaridagi jiddiy tuzilmaviy muammolar tufayli ro‘y berdi, bular haligacha mamlakat atrof muhiti va tabiiy resurslarini boshqarish sohasidagi ko‘plab jiddiy muammolarning ilk sababchisi bo‘lib qolmoqda. Xozirgi davrga kelib ekologik nobarqarorlik o‘choqlari deyarli barcha viloyatlarda mavjud. Yuqori ekologik nobarqarorlik asosan lokal tusga ega. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Farg‘ona va Navoiy viloyatlari eng noxush hududlar hisoblanadi. Atrof muhit muammolariga orasi O‘zbekiston hududlari uchun quyidagilar katta ahamiyatga ega: □ atmosfera havosining ifloslanishi; □ suv resurslarining ifloslanishi va chuchuk suv yetishmasligi; 20□ aholining toza ichimlik suvi bilan yetarlicha ta’minlanmaganligi; □ tuproq sho‘rlanishi va tanazzulga uchrashi; □ qattiq chiqindilar shu jumladan, zaharli sanoat chiqindilarining to‘planishi; □ oziq-ovqat mahsulotlari ifloslanishi; □ turlar xilma-xilligi majmualarining biologik mahsuldorligini pasayishi va qisqarishi. 213.2. Samarqand viloyatida mavjud transport vositalarining umumiy tavsifi, ularning atmosfera havosini ifloslantirishi O’zbekiston Respublikasi Mustaqillikka erishgach, atrof-muhit muhofazasi borasida yangi qonun va qarorlar qabul qilish uchun mezon va talablar ishlab chiqila boshlandi. Zero 1992-yil 9-dekabrda “Tabiat muhofaza qilish to’g’risida” gi qonun qabul qilinib, qonun mustahkamlanib, 1993-yil 29- yanvardan kuchga kirdi. Qonun 11 ta bob 53 ta moddadan iborat. Qonunda Tabiatni muhofaza qilish obyektlari va muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida, Tabiatni muhofaza qilishdan maqsadlar to’g’risida, Tabiatdan umumiy tarzda va maxsus yo’sinda foydalanish to’g’risida, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining tabiatni muhofaza qilishga oid huquqiy munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vakolatlari to’g’risida, Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishning davlat boshqaruvi to’g’risida, O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasining vakolatlari to’g’risida, Insonning yashash uchun qulay atrof tabiiy muhitga ega bo’lish huquqi va bu muhitni saqlab qolish borasidagi burchi to’g’risida, Davlat hokimiyati va boshqaruvi mahalliy idoralarning tabiatni muhofaza qilish sohasidagi vakolatlari to’g’risida, Tabiatni muhofaza qilish jamoat birlashmalarining vakolatlari to’g’risida, atrof tabiiy muhit sifatining normativlari va standartlari to’g’risida, Suv va suv havzalaridan foydalanish shartlari to’g’risida, Atmosfera havosidan foydalanish shartlari to’g’risida, Ekologik normativlarni ishlab chiqish va tasdiqlash to’g’risida, Tabiiy resurslardan foydalanish huquqidan mahrum etish to’g’risida, Davlat ekologiya ekspertizasi to’g’risida, Atrof tabiiy muhit monitoringi to’g’risida, Tabiatni muhofaza qilishga doir qonunlarni buzganlik uchun javobgarlik to’g’risida, Tabiatni muhofaza qilishga doir qonunlarni buzish oqibatida zarar yetkazilishida aybdor bo’lgan mansabdor shaxslar va boshqa xodimlarning javobgarligi va hokazo to’g’risidagi moddalar nazarda tutilgan. [ ] Shu bilan bir qatorda 1996-yil 27-dekabrda “Atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risida” gi qonun qabul qilindi. Qonunda atmosfera havosi tabiiy resurslarning tarkibiy qismi bo’lib, u umummilliy boylik hisoblanishi va davlat tomonidan muhofaza qilinishi, atmosfera havosini muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, mahalliy davlat hokimiyati organlari amalga oshirilishi, atmosfera havosiga fizikaviy omillarning zararli ta’sir ko ’rsatishiga qonun hujjatlarida belgilangan hollarda O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan beriladigan ruxsatnoma asosida yo’l qo’yilish mumkinligi, Korxonalar, muassasalar, va tashkilotlarning atmosfera havosini muhofaza qilish sohasidagi majburiyatlari to’g’risida, atmosfera havosiga zararli ta’sir ko’rsatganlik uchun kompensatsiya to’lovlari to’g’risida, atmosfera havosini muhofaza qilish sohasida davlat hisobini yuritish to’g’risida, atmosfera havosi monitoringi to’g’risida, atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik to’g’risida alohida takidlab o’tilgan. Shuningdek, “Suv va suvdan foydalanish to’g’risida” gi qonun ham 1993-yil 6- mayda qabul qilingan bo’lib 119 ta moddadan iborat. Qonunda O’zbekiston 22Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, Mahalliy davlat hokimiyati organlarining Suvga doir munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vakolatlari to’g’risida, suvdan foydalanish to’g’risida davlat boshqaruvi to’g’risida, Suvlardan va suv obyektlaridan oqilona foydalanish, ularni muhofaza qilish bo’yicha tadbirlarni amalga oshirishda suv iste’molchilari uyushmalari, boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari, shuningdek, fuqarolarni ishtiroki to’g’risida, Suvlarining va suv obyektlarining holatiga ta’sir etuvchi korxonalar, inshootlar va boshqa obyektlarni qurish, rekonstruksiya qilish, ta’mirlash va tiklash loyihalarining kelishib olinishi va davlat ekspertizasi to’g’risida, suvdan foydalanish turlari to’g’risida keltirilib o’tilgan. Bundan tashqari 2002-yil 5-aprelda “Chiqindilar to’g’risida” gi qonun ham qabul qilingan. Bu qonun 30 ta moddadan iborat bo’lib chiqindi bo’yicha ishlarni amalga oshirish to’g’risida, chiqindi pasporti to’g’risida, chiqindilarni joylashtirish obyekti to’g’risida, chiqindi bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish to’g’risidagi qonun hujjatlari to’g’risida, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasining, O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligining, “Sanoatkontexnazorat” agentligining, Mahalliy davlat hokimiyati organlarining, O’zbekiston O’zkomunxizmat agentligining, Fuqorolar o’zini o’zi boshqarish organlarining chiqindi bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi vakolatlari va hokazolar to’g’risida keltirib o’tilgan bir qator qonunlar qabul qilindi. Bundan tashqari ekologik barqarorlikni yaxshilash maqsadida 2008-yilda Prezidentimiz I.A.Karimovning tashabbusi bilan Oliy Majlis Qonunchilik Palatasida bir guruh “Ekologik harakati” deputatlari tashkil qilingan bo’lib, bu deputatlar Respublikamizda ekologiyani yaxshilash, hududiy, chegaraviy, mintaqaviy, umumbashariy ekologik muammolarni oldini olish maqsadida faoliyat yuritib kelmoqda. 2013-yil 12-noyabrda Qonunchilik Palatasi tomonidan “Ekologik nazorat to’g’risida” gi qonun qabul qilinib, Senat tomonidan 2013-yil 12- dekabrda tasdiqlandi. Ushbu qonun 4 bob 27 ta moddadan iborat. Bu qonun ya’ni “Ekologik nazorat to’g’risidagi” qonun boshqa qonunlardan farqli o’laroq atrof muhitni turli ta’sir etuvchi omillardan asrash, ekologik barqarorlikni yaxshilash maqsadida keng jamoatchilikka tayanilganligi hamda bu borada mahallaga katta e’tibor berilganligi bilan ajralib turadi. Shuningdek qonunda - ekologik nazorat tushunchasi, ekologik nazoratning asosiy vazifalari, ekologik nazoratning asosiy printsiplari, ekologik nazorat obyektlari va subyektlari hamda ularning vakolatlari, ekologik nazorat turlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, Mahalliy davlat hokimiyati organlarining, Davlat va xo’jalik boshqaruvi organlarining, Xo’jalik yurituvchi subyektlarning, Fuqorolar o’zini o’zi boshqarish organlarining ekologik nazorat sohasidagi vakolatlari, Nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqorolarning ekologik nazorat sohasidagi huquqlari va majburiyatlari keltirib o’tilgan. Bu kabi qonunlarning qabul qilinishi Tabiiy resurslarni asrash ulardan oqilona foydalanish, istiqbolini belgilash hamda kelajak avlodga, yoqolib borayotgan flora va faunani kitoblar, manbaalar orqali tanishtarish emas yoinki ularni rasmlari orqali 23o’rgatish emas, balki, ularni saqlab qolish ularning ko’payishi uchun qulay sharoit yaratib berishdan iboratdir. Sanoat korxonalari tomonidan tabiatga keltirilgan zararlar esa hukumatimiz tomonidan chiqarilgan qonun va qonun osti hujjatlarga tayangan holda qayda qoplanishidan iboratligi ko’zda tutilgan. Sanoat korxonalarining tabiatga yetkazilgan zararni qoplashi uchun Kompensatsion to’lovlar joriy qilingan bo’lib, bu to’lovlar har chorakda bir marta, har bir qonun uchun sanoat korxonaning tabiatdan foydalanib unga yetkazgan zarar bo’yicha alohida alohida hisoblab topiladi va Tabiatni muhofaza qilish qo’mitasining Mahalliy jamg’arma hisob raqamiga undiriladi. Yig’ilgan mablag’lar esa tegishli yo’riqnomalar orqali sarflanadi. Transport (lotincha transporto — tashiyman) — ijtimoiy moddiy ishlab chiqarish tarmog‘i, yuklarni va yo‘lovchilarni bir joydan ikkinchi joyga eltishni, mamlakat viloyat va tumanlari, korxonalari, xalq xo‘jalik tarmoqlari o‘rtasida, shuningdek, mamlakat ichida ayriboshlash va aloqani ta’minlaydi. Quyidagi transportlar mavjud: yer usti transport i (transportyil, avtomobil, quvur yo‘llari), suv transporti (dengiz va daryo), havo transporti (aviatsiya). Vazifasiga ko‘ra ichki ishlab chiqarish. (sanoat) transportiga vaumumiy foydalaniladigan transportga bo‘linadi. Butransport turlari bilan bir qatorda shaxsiy foydalaniladigan avtotransportlarxam mavjud. Vazifasi xususiyatiga ko‘ra, transport yo‘lovchilar va yuk tashuvchi transportga bo‘linadi. Ichki ishlab chiqarish. Transporti bevosita moddiy ne’matlar ishlab chiqarish. Jarayoniga xizmat qiladi va korxona ishlab chiqarish Vositalarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Avtotransport XlX-asrning oxirida paydo bo‘ldi, XX- asrning 20-yillarida qisqa masofaga yuk va yo‘lovchilar tashishni amalga oshirib, temir yo‘l va daryo transport bilan raqobat qila boshladi. Fuqaro havo transporti XX-asrning 1-choragida vujudga keldi. XX-asrda jahon transporti tizimi juda yuksaldi. Rivojlangan mamlakatlarda transport tizimlarining barcha transport turlari (aqsh, kanada) yoki ayrim transport turlari (G’arbiy yevropa mamlakatlari, Yaponiya)ning yuksak darajada rivojlanganligi bilan tavsiflanadi. 1-jadval O’zbekiston Respublikasida mavjud turli xildagi transport vositalari T/r Viloyatlar Jami Transport Yuk transporti Avtobus Yengil transport 1. Q oraqalpog’iston 83410 6703 2951 73756 242. Andijon 153586 12755 1450 139381 3. Buxoro 174309 11073 3432 159804 4. Jizzax 51276 6212 1810 43254 5. Qashqadaryo 147559 7508 978 139073 6. Namangan 119071 4705 195 114171 7. Navoiy 72265 4294 2715 65256 8. Samarqand 276056 16975 1416 257665 9. Surxondaryo 113400 3719 1209 108472 10. Sirdaryo 33342 3705 681 28956 11. T oshkent 186813 15035 3427 168351 12. T oshkent shahri 309043 7275 1292 300476 13. Farg’ona 235923 13715 1712 220496 14. Xorazm 148522 7301 1315 139906 XX-asr Boshlariga qadar O’zbekistonda yuk va yo‘lovchilar, asosan, transportyil, otulov transportlarida, tuya, xachir va boshqa yuk tashuvchi hayvonlarda tashilgan. XX-asrning 20-yillaridan avtomobil va xavo transporti, yirik sanoat korxonalari qurilishi bilan sanoat transporti vujudga keldi. 80-yillar oxiriga kelib respublika transportining moddiy texnika bazasi birmuncha yaxshilandi. Sanoat va qishloq xo‘jaligi.da ishlab chiqarish.ning o‘sishi, keng miqyosdagi kapital qurilishi va transport moddiy texnika bazasining yuksalishi bilan yuk va yo‘lovchilar tashish hajmlari ham orta bordi. Respublika mustakillikka erishganidan keyin transportning xalq xo‘jaligiga va ahrliga xizmat ko‘rsatishini tubdan yaxshilash va transportni boshqarish tizimini takomillashtirish maqsadlarida "O‘zbekiston havo yo‘llari" milliy aviakompaniyasi (1992 yil 28 yanvar), "O‘zbekiston avtomobil transporti" davlat aksiyadorlik korporatsiyasi (1993 yil 8 yanvar), "O‘zbekiston temir yo‘llari" davlat aksiyadorlik kompaniyasi (1994 yil 7 noyabr.) va boshqa idoralar tashkil etildi. Mamlakatda transport korxonalari davlat ishtirokidagi aksiyadorlik, ochiq turdagi aksiyadorlik, mas’uliyati cheklangan jamiyatlarga, jamoa korxonalariga aylantirildi. Respublikada avtotransport vositalarining bir qismi (avtobuslar, yuk va yengil 25mashinalar) jamoa xo‘jaliklari, fuqarolarning mulkiga aylandi. O‘zbekiston Respublikasida umumiy foydalaniladigan yuk va yo‘lovchilar tashuvchi transportning barcha turi transporty, avtomobil, aviatsiya, shahar elektr transporti (tramvay, trolleybus, metropoliten), daryo transporti, quvur yo‘llari transporti, shuningdek, umumiy foydalanilmaydigan (sanoat) transporti turlari — transporty, avtomobil, tasmali transport, osma arqon transporti rivoj topgan. Respublikaning transport tizimi avtomobil yo‘llari, zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan temir yo‘l vokzallari, styalari, bekatlari, yuk omborlari, pristanlar, havo flotining yirik aerovokzallari va boshqa infratuzilma bo‘linmalarini qamraydigan xalq xo‘jaligi kompleksini tashkil 26Shaharlardagi transport zichligi. 273.3.Samarqand shaxar taransport vositalaridan atmosferaga chiqayotgan zaxarli gazlar va chiqindilar. Ma’lumki, hisob-kitoblarga qaraganda, bitta mashinadan chiqadigan zaharli moddalar miqdori bir yilda 537 kg ni tashkil qilar ekan. Agar har to’rt shahar aholisiga bitta (50000 ta) mashina to’g’ri kelsa, bu miqdor 26850000 kg ni tashkil qiladi. Bu ko’rsatgichlardan ko’rinib turibdiki, asosan atmosfera havosiga hamda atrof muhitga eng katta ta’sir transport vositalardan chiqadigan chiqindi gazlar miqdorlari hisoblanadi. Navoiy viloyati bo’yicha 2013-yilning oxiriga qadar 74009 ta avtotransport vositasi ro’yxatga olingan ekan. Shulardan shaxsiy avtotransport vositalari 63025 tani tashkil qilib, qolgan 10984 tasi davlat tasarrufidagi transport vositasi hisoblanadi. Bu ko’satgichlar, insonlar sog’lig’i uchun juda ham xavfli hisoblanadi va buni oldini olish zarur. Shuning uchun atmosferaga chiqadigan zararli moddalarni tozalash haqida o’ylashimiz zarur bo’ladi. Butun tirik organizmlarni o’z bag’riga olgan tabiatda turli zararli moddalar haddan tashqari ko’payib ketmasa, tabiiy tumanlar ta’sirida zaharli omillar o’z- o’zidan zararsizlanishi mumkin. Atmosfera havosiga chiqarib tashlangan gazsimon, bug’simon moddalar yoki changlar oz miqdorda bo’lsa, ular vaqr o’tishi bilan o’z-o’zidan havo muhitida kuyib, zararsiz holatga o’tib qoladi. Atmosfera havosining o’z holicha tozalanish xususiyati juda sekinlik bilan boradi. Atmosfera havosining tozalanishida yog’ingarchilik asosiy o’rin tutadi. Havo tarkibida mavjud bo’lgan zararli omillarni qor va yomg’ir suvlari yuvadi. Yog’ingarchilik qanchalik ko’p bo’lsa, havo tarkibi shunchalik tozalanadi. Atmosfera havosini tozalashda daraxtlar, qolaversa, o’simliklar olamining ahamiyati katta. Jumladan, daraxt barglari chang zarralarini, zararli gazlarni o’ziga singdirib oladi. Havoning iflosliklardan tozalashda suv havzalarining roli ham katta. Sanoat korxonalaridan hamda avtotransport vositalaridan ajralib chiqayotgan zaharli chiqindilar o’simliklar olamiga asoratli ta’sir ko’rsatadi. Avtotransport vositalardan atmosfera havosiga chiqadigan chiqindilarni kamaytirish ustida ham bir qancha tadbirlarni amalga oshirish mumkin. Masalan, Shahar avtomobildan holi kun” shiori ostida harakatlanish. 28 2-jadval Atmosfera havosiga harakatdagi hamda turg’un manbalardan chiqadigan chiqindi gazlarni dinamikasi № Yil hisobida Turg’un manbalardan chiqadigan chiqindi gazlar (ming/tonna) Harakatdagi manbalardan chiqadigan chiqindi gazlar (ming/tonna) Umumiy chiqadigan chiqindi gazlar (ming/tonna) 1 2000 5 0,900 70,100 121,000 2 2001 43,127 65,000 108,127 3 2002 39,371 64,900 104,271 4 2003 49,279 62,908 112,187 5 2004 51,681 68,700 120,400 6 2005 45,800 73,800 119,600 7 2006 41,027 76,867 117,894 8 2007 38,377 81,794 120,200 9 2008 42,839 80,754 123,593 10 2009 40,73 78,956 119,69 11 2010 40,275 74,423 114,698 12 20 19 44,641 52,162 96,803 13 20 20 42,401 55,341 97,742 14 20 22 43,183 39,366 82,549 Bu tadbirni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi Tabiarni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi, Ichki ishlar Vazirligi, Sog’liqni saqlash Vazirligining qo’shma buyrug’i asosida shaharning kirish chiqish yo’llari yopilib, aholini avtotransport vositalarisiz masalan velosipetda yoki piyoda harakatlanishiga yo’l ochib berish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu bilan avtomobillardan chiqadigan chiqindi gazlar ancha miqdorda tejalib qolinadi. Sanoat korxonalaridan atmosfera havosiga chiqadigan chiqindilarni kamaytirish ustida ham ko’plab tadbirlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda atmosfera havosini muhofaza qilish uchun uchta tadbirni amalga oshirish ko’zda tutilgan. 29Bular texnologik, loyihalash, sanitariya-texnika tadbirlaridir. Mazkur tadbirlar amalga oshirilsa, atmosfera havosining ifloslanishini ruxsat etiladigan darajada ta’minlash mumkin bo’ladi. Avtomobillardan chiqayotgan zaxarli gazlarning atrof-muhitga ta' siri. Amerikalik mutaxassislarning ma'lumotlariga qaraganda, aholi ko'p yashaydigan shaharlarda avtotransportning ishlashidan chiqarilgan zaxarli unsurlar havo ifloslantirilishining 60 foizini tashkil etar ekan. [7] Avtomobil atrof-muhitni ifloslash bo'yicha eng katta ob'ektlardan sanaladi. Statistik ma'lumotlarga tayanadigan bo'lsak, hatto sanoati rivojlangan eng katta shaharlarda, ham ya'ni zavod va fabrikalari mo'l bo'lgan shaharlarda ham avtomobillar ichki yonuv dvigatellaridan chiqayotgan gazlar miqdori boshqa ob'ektlardan chiqayotgan zaxarli gazlardan ortiqroqdir. [8] Ular quyidagilar: -ishlangan gazlar tarkibidagi uglerod oksidlari (SO), azot oksidi (NO), yonmay qolgan yonilg'i tarkibidagi uglevodorodlar (CH), qo'rg'oshin, oltingugurt va boshqa zaxarli komponentlar: -karter gazlari tarkibidagi uglerod oksidlari (SO), azot oksidi (NO), yonmay qolgan yonilg'i tarkibidagi uglevodorodlar (CH), qo'rg'oshin, oltingugurt va boshqa zaxarli komponentlar: -yonilg'i baki va karbyuratorning qolqovuchli kamerasidan bug'lanayotgan yonilg'i bug'lari: -sovutish tizimidagi tasol, avtomobilning tormoz, rul kuchaytirgich, oyna va yuvish va boshqa suyuqliklarning bug'lari: -shinalarning va tormoz kolodkasining yeyilish maxsulotlari: -axlatga tashlanayotgan avtomobilning qismlari (shinalar, g'ildirak disklari, kuzov elementlari, ishlatilgan moy va boshqa ekspluatatsion materiallar qutilari). Yuqorida keltirilgan chiqindilar ichida atrof-muxitni eng ko'p zaxarlayotgan manba-ishlangan gazlar tarkibidagi uglerod va azot oksidlari xisoblanadi. Ma'lumki avtomobilda IYoDda yonilg'i doimo to'la yonavermaydi. Natijada SO ning miqdori 7% gacha boradi (benzin IYoDlarida). Bahzi IYoDlarida atrof- muhitga ishlangan gazlar bilan birga karter gazlari xam chiqarib yuboriladi. Ularning tahsiri xam ishlangan gazlar tahsiridan qolishmaydi. Demak, atrof- muhitni zaxarlashni kamaytirish uchun avvalo avtomobillar IYoDlarida yonilg'i to'la yonishni ta'minlash insoniyatning eng dolzarb va kechkirtirib bo'lmaydigan muammolardan xisoblanadi [10]. 313.4.Transport vositalaridan chiqayotgan zaxarli gazlarni atrof- muhitga va inson salomatligiga ta’siri. Hozirgi kunda avtotransportlar havo atmosferasini eng ifloslantiruvchi manbalardan biri hisoblanadi. Atmosferaga tashlanadigan zaharli moddalar miqdori avtomobillar soni, ko‘cha harakatining tuzilishiga, avtomobil magistral yo'llarining joylashiga, ular foydalanadigan yoqilg'i turlari va boshqa omillarga bog‘liq bo'ladi. Benzin bilan yuradigan avtomobillar havo issiq paytlarda uglevodorod bug‘larini tashlaydi. Mana shu zaharli bug‘larning oldini olish uchun uzluksiz mashina dvigatellarining zaxarli gaz tashlanmasi tekshirilib turadi. Tekshirishlar natijasi havoga tashlanayotgan toksik gazlar miqdori yuqori ekanligini ko‘rsatsa o‘sha mashinani ishlatishga ruxsat berilmaydi. Kuzatishlar bir haftada soat 6 dan 13 gacha va 14 dan 21 gacha olib boriladi, asosiy kuzatishlar avtomobillar ko‘p yuradigan vaqtlarda olib boriladi, kechalari 1 2 marta o‘tkaziladi. Kuzatish nuqtasi qilib shahar ko‘chalarining har joyidan eng serqatnov uchastkalari olinadi. Ko‘chalar kesishgan joyda va ko‘priklar tagida zararli moddalar juda ko‘p bo‘ladi. O'lchov asboblari odam yuradigan yo’laklarga joylashtiriladi, yo’lning bir tomonidagi harakat o‘lchanadi. Idoralarga tegishli avtotransportlar, gazoanalitik va diagnostik uskunalar bilan yetarlicha jihozlanmaganligi, atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari bilan shug‘ullanuvchi xodimlarning bilim darajasi pastligi, atrof-muhitni muhofaza qilish muammolariga yagona yondashuv yo‘qligi sababli, ekologik jihatdan noqulay vaziyat yuzaga kelmoqda. Bunday ekologik vaziyat, kechiktirmay hal etishni talab etuvchi ko‘plab muammolar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog'liqdir. Respublikada 17% ga yaqin etillangan benzin ishlab chiqarilishi va iste’mol qilinishi davom etib kelinmoqda, bu esa avtotransport vositalarining katalitik neytralizatorlarini qo’llashga imkon bermayapti. Xorijiy davlatlar tajribasiga ko'ra, katalitik neytralizatorlarning qo‘llanishi ifloslantiruvchi chiqindilar miqdorini 50% dan ziyod kamaytirishga imkon berishi mumkinligini ko‘rsatadi. Hozirgi vaqtgacha GDS qurilmalarini profilaktik ta’mirlash paytida, 1,2% gacha oltingugurt miqori bilan dizel yonilg‘isini ishlab chiqarish davom etib kelinmoqda, bu esa nafaqat dvigatellar belgilangan vaqtdan ancha erta ishdan chiqishiga, shu bilan birga avtomobillarning chiqindi ifloslantiruvchi moddalar miqdori yuqori bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Xalqaro me’yorlar bilan solishtirilganda bu me’yorlar talabi bo‘yicha 2005- yil 1 yanvardan boshlab, avtomobillar uchun dizel yonilg‘isida oltingugurtning 32mumkin bo‘lgan miqdori 0,005% darajasida bo‘lishi kerak, ya’ni Davlat standartiga nisbatan 100 barobar va l,2%ga nisbatan 240 barobar kam bo‘lishi talab etiladi. Avtomobillarni ekologik «tozaroq» hisoblangan tabiiy gazga o'tkazish jarayoni juda buni sekin amalga oshirilmoqda va buni respublikamizda gaz-ballon uskunalarining kam ishlab chiqarilishi, muhitni muhofaza qilish yo‘qligi bilan izohlash mumkin. Gaz yonilg‘isidan foydalanadigan avtomobillar soni ro'yxatdagi umumiy avtomobil sonidan faqatgina 30-40% ni tashkil etadi. Avtomobillar chiqindilari miqdori ko‘pligiga harakatdagi avtomobillarning uzoq vaqt foydalanilganligi va eskirganligi katta ta’sir ko‘rsatadi. Davlat sektori avtotransportining 50% dan ortig‘i va shaxsiy sektorda 40%dan ko‘prog‘i 8- yildan ortiqroq foydalanib kelinmoqda. Shu bilan birga, dvigatellar konstruktsiyalari mukammal emasligi, ta’mirlash bazasi bo'shligi atmosferaga chiqindi chiqarishning ortishiga sabab bo’layotganini aytib o‘tish kerak. 2003-yildan ishga tushirilishi nazarda tutilgan “Ekotransnazorat” ekologik punktlarining namunaviy loyixasi O’zbekiston Respublikasi bo’ylab “Ekotransnazorat” ekologik punktlarini shu jumladan, Toshkent, Nukus shaharlarida va viloyat markazlarida joylashtirish sxemasi ishlab chiqildi. Farg‘ona viloyatida bir postning qurilishi yakunlandi. Toshkentning ikkita yo‘l patrul xizmati (YPX) postlarini “Ekotransnazorat” punktlariga aylantirilishi bo‘yicha rekonsturksiya ishlari olib borilmoqda. Buxoro viloyati va Qoraqalpog‘iston Respublikasida post qurilishi uchun yer ajratilgan. Avtomobil transportlaridan atmosferaga ifloslantiruvchi moddalarni chiqarishni kamaytirish borasidagi tadbirlarning bajarilishi respublika korxonalari va tashkiloflarida kerakli moddiy mablag'lar yo‘qligi sababli orqaga surilmoqda. 2009-yil holatiga qaraganda, respublikada 400 ming dona qishloq xo'jalik texnikasi mavjud, ulardan 87,549 mingtasini traktorlar, paxta terish mashinalari, g'alla o‘rish kombaynlari va boshqa qishloq xo‘jalik mashinalari tashkil etadi. Bunday manbalar tashlamalarining nazorati, tutun o’lchashda va ishlatilgan gazlardagi ifloslantiruvchi moddalarning saqlash me’yorlari yo'qligi sababli amalga oshirilmaydi. Temir yo‘l va havo transporti atmosferani ifloslantiruvchi asosiy man- ba hisoblanmaydi. Ammo ko‘chma transport vositalaridan foydalanish ob’yektlarning ko'pchiligi odatda shaharda, aholi yashash punktlarida yoki bevosita ularga yagin hududlarda joylashgan. Ular joylashgan punkt- lar azot oksidlari, oltingugurt dioksid, qurum kabilar bilan, atmosferaning yuqori darajada ifloslanganligi bilan ajralib turadi. Respublikada teplovozlar va havo kemalari dvigatellari chiqindi gazlarining zararli moddalarini nazorat qilish uchun asboblar va chiqindi gazlarda ifloslanuvchi moddalarning miqdori bo‘yicha me’yoriy hujatlar yo‘q. 33Atmosfera xavosini tarkibini ifloslanish xar bir zaxarli moddaning ruxsat etilgan me`yeri (PDK) bilan belgilanadi. Zararli chikindilarning ruxsat etilgan me`yeri uzok vakt davomida eki tirik organizmlarga shu jumladan inson salomatligiga va tabiiy muxitga salbiy ta`sir kursatmaydi. Atmosfera xavosining ifloslanish darajasi butun dune soglikni saklash tashkiloti (VOZ) tomonidan 4 guruxga bulinadi: 1. Atmosfera xavosining zararsiz tarkibi. 2. Kasallik kuzgatuvchi darajasi. 3. Surunkali kasalliklarni keltirib chikaruvchi darajasi. 4. Utkir kasalliklarni keltirib chikarish darajasi. Atmosfera xavosi tarkibidagi zararli moddalarning ruxsat etilgan mikdori 2 ulchamda beriladi: bir yula maksimal ifloslanish darajasi shu muxitda faoliyat kursatish 5-20 minut davomida ruxsat etiladi. Zaxarli moddaning urtacha sutkalik ruxsat etilgan darajasi. Bunda 8 soat davomida faoliyat kursatishga ijoxzat beriladi. Axoli maskanlarida atmosfera xavosi tarkibidagi ifloslantiruvchi moddalarning ruxsat etilgan me`yeri. Sanoat korxonalarida atmosferaga chikariladigan xar bir ifloslantiruvchi modda uchun chikindini cheklangan darajasi (PDV) ijozat etuvchi tashkilotlar tomonidan (yekologiya kumitasi) belgilanadi. Bundan tashkari ifloslantiruvchi moddalarning cheklangan darajasi taxlil kilinib tegishli xujjatlar (PDV) tayerlagunga kadar korxonada chikindining vaktincha (VSV) kelishilgan mikdoriga ruxsat etiladi. Biologik kobik elementlari uzviy boglanganligi tufayli insonning xujalik faoliyati natijasida ifloslangan atmosfera uz navbatida tabiatning boshka komponentlariga xam ta`sir etadi. Natijada suv va tuprokning tabiiy xolatida, kishi organizmida, xayvon va usimlik tanasida salbiy uzgarishlarni vujudga keltirib biokobikda mintakaviy kasali, jigar cirrozi, kon bosimi, rak, bronxit, upka kasalliklarining kupayishiga sabab buladi xamda yurak-kon tomiri sistemasini shikastlaydi. Atmosferaning ifloslanishi tufayli kuyeshning tugri radiaciyasi 15%, ul`trabinafsha nurlari 30% ga kamayadi. Natijada ba`zi zararli bakteriyalarning kupayishi uchun sharoit vujudga keladi, xar xil kasalliklar xususan raxit kasalligi kupayadi. Agar atmosfera oltingugurt oksidi kup tuplanibkolsa kishilarda bronxit, astma, upka yalliglanishi, kuz kasalliklari, jigar kon bosimining oshishiga olib keladi. Chunki xavo tarkibidagi oltingugurt oksidi suv bilan kimeviy birikib kuchsiz kislota xosil kiladi va kuzlardagi shillik pardalarni kuydiradi. 34 Atmosfera xavosi tarkibida oltingugurt mikdori 0,13 mg/m bulganda axoli orasida surunkali astma kasalligi 13 %, 0,38 mg/m bulganda 18% va 0,8 mg/m bulganda 26% tashkil etadi.(urtacha 1 kecha kunduzgi 0,05 mg/m ). Uglerod oksidining (SO ) xavoda kupayishi natijasida kishi organizmida gemoglabin kamayadi, yurak, kon tomir tizimlari buziladi, skleroz kasalligi kupayadi, bosh aylanadi, yurak tez urib uyku buziladi, kishi tajang bulib koladi. Atmosfera vodorod sul`fid gazining ortib ketishi natijasida odamning boshi ogriydi, kayd kiladi, darmonsizlanadi va xatto xid bilish kobiliyati zaiflashadi, ftor birikmalari ta`sirida burundan kon keladi, oshkozon ichak kasalliklari vujudga keladi, suyak emirilishiga olib keladi. Masalan, tetik alyumin ishlab chikarish kombinati normadan kup mikdorda ftor birikmalarini chikarishi natijasida kishlok xujalik ekinlarining xosildorligiga va sifatini pasayishiga, xayvonlarning tish va suyaklarini emirilishiga olib kelmokda. Kishi organizmiga radioaktiv moddalar emon ta`sir etib, usti bezini, jinsiy bezlar faoliyatini, kalkonsimon bez faoliyatini normal ishlashiga salbiy ta`sir etadi, kon tarkibining uzgarishiga olib keladi. Atmosfera ifloslanishining suvga ta`siri . Atmosfera xavosi tarkibidagi zararli chikindilar (changlar, koncyerogen moddalar, metall birikmalari) ochik suv xavzalariga salbiy ta`sir kursatadi. Tabiatda suvning tabiiy aylanishi (bug-yegin-suv) doimiy bulib, dare kullarni, er osti suvlarini atmosfera xavosini tuyintirib turadi. Shundan kurinib turibdiki, atmosfera tarkibi kancha chang va zaxarli gazlar bilan ifloslangan bulsa, ular eginlar bilan er uzgarishlarga olib keladi. 1. Organik ekilgilardan chikadigan azot oksidlari, sovutish tizimlarida ishlatiladigan freon birikmalari, kommunal xujalikning tibbiy muassasalarida va kime sanoatida ishlatiladigan va ishlab chikariladigan xlor birikmalari aralashmalari ozon kobigini emirishga olib kelmokda. Misol tarikasida shuni xam kayd kilish mumkinki, reaktiv samolet ekilgisini 4 % atmosfera xavosiga chikariladi va atmosfera tarkibidagi erkin azot gazi fotokimeviy jarayenlar natijasida ozon bilan reakciyaga kirishib azot ikki oksidini xosil kiladi. Atmosfera xavosi ifloslanishining iklim elementlariga ta`siri Atmosferaning antropogen ifloslanishi tufayli iklimning mintakaviy uzgarishidan tashkari uning elementlarida (xarorat,yegin, tuman va b.) xam salbiy uzgarishlar sodir buladi. Olimlarning tadkikotlariga kura atmosferaning antropogen ifloslanishi natijasida shaxar iklim elementlarining uning atrofidagi joylardan farki borligi aniklangan. Masalan, shaxarlarda atrofdagiga karaganda xavo kondensaciya yadrolari va zarrachalari 10 barobar, gaz aralashmalari 5-25 barobar, bulutlilik mikdori 5-10%, kishda tumanlar 80-100%, emgir mikdori va enginli kunlar soni 10%, yillik urtacha xarorati 1% dan yukori. Yalpi kuyesh radiaciyasi 15-20 35%ul`trabinafsha nurlar esa ezda 5% , kishda 30%, kuyeshli kunlar 5 % ga kam buladi. Masalan, Samarkand shaxrida uning atrofiga nisbatan 1 yilda 6 marta kup tuman tushgan, 11 mm egin kup ekkan. Atmofera xavosi tarkibida SO gazi mikdorini oshishi planetamiz xaroratini kutarilishiga sabab bulmokda.Keyingi 100 yil davomida ekilgilar xisobiga atmosfera xavosiga 4 mld. tonna SO chikarilib, uning mikdori 15% eki xar yili 14 mld. tonnaga oshib bomokda. Agar axvol shu tarika davom etadigan bulsa, 2000 yillarga borib uning mikdori 25% oshadi va urtacha xarorat 0,5 S ga kutariladi. bu esa uz navbatida muzliklarning erishiga va turli xil okibatlarga olib keladi. Atmosfera xavosi ifloslanishining odam organizmiga ta`siri . Bir kishi sutka davomida urtacha 12 kg.gacha xavo bilan nafas oladi. Natijada xavo tarkibidagi zararli chang, kurum v zaxarli gazlar kishi organizmida tuplanaveradi. Bu esa astasekin kishi organizmining zaiflashuviga olib keladi va okibatda inson organizmi turli ifekciyalarga etarli darajada karshilik kursata olmaydigan bulib koladi. Okibatda xar xil kasalliklarni, chunonchi astma, kuz usti suvlariga kushilib ularni ifloslaydi. Natijada suv tarkibidagi tuz, organik moddalar mikdori oshishiga olib keladi. Atmosfera xavosi iflosshining usimliklarga ta`siri . Atmosfera xavosining ifloslanishi yangi usimliklarni va kishlok xujalik ekinlarini faol usish, rivojlanishiga salbiy ta`sir etadi. Sanoatlashgan rayon va shaxarlardagi usimliklarning rivojlanishi va yashash muddati atmosfera xavosining ifloslanishi va antropogen energiya (issiklik) usimliklarga nisbatan kiskadir.Masalan, Kayragoch tabiiy sharoitda 350-400 yil yashasa, shaxar xiyebonlarida 120-220 yil serkatnov yullari atrofida esa, 40-50 yil yashar ekan. Atmosferaning ifloslanishi xayvonlarga xam salbiy ta`sir etib, ularning zaxarlanishiga, ba`zan esa nobud bulishiga sabab bulmokda. Atmosfera xavosining zaxarli chang va gazlar bilan ifloslanishi asalarilarning kirilib ketishidan tashkari, asalining sifatiga xam ta`sir etadi. Yirtkich kushlar zaxarlangan uljalar bilan ovkatlanib bepushtlik dardiga mubtalo bulgani olimlar tomonidan kuzatilgan. 363.5. Atmosfera havosining ifloslanishi Atmosferaning (changlar, qurumlar, tutunlar va boshqa qattiq zarrachalar hamda zaharli gazlar bilan) ifloslanishi biosferaning barcha qismlari kabi, sayyoramiz suv resurslariga ham salbiy ta’sir etadi. Atmosferaning ifloslanishi natijasida atmosfera havosi tarkibida bo’ladigan ko’pgina fotokimyoviy jarayonlar buziladi, kislotali yomg’irlarining yog’ishi, ozon qatlamining yemirilishi, o’rmonlarining qurishi va boshqa salbiy oqibatlarni vujudga keltiradi. Bundan tashqari, havo tarkibidagi namlikning aylanish jarayoniga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, so’nggi yillarda atmosfera havosining ifloslanishi natijasida Navoiy va Samarqand shahri atrofiga nisbatan, bir yilda 6 kun ko’p tuman tushgan, 11 mm yog’in ko’p yoqqan. Bir kishi sutka davomida o’rtacha 25 kg chang havo bilan nafas oladi. Natijada havo tarkibidagi zararli chang, qurum va zaharli gazlar kishi organizmida to’planaveradi. Bu esa asta-sekin kishi organizmini zaiflashuviga olib keladi va oqibatda inson organizmi turli infeksiyalarga yetarli darajada qarshilik ko’rsata olmaydigan bo’lib qoladi, oqibatda turli kasalliklarning, chunonchi astma, ko’z kasalligi, jigar sirrozi, qon bosimi, rak, bronxit, o’pka kasalligi, yo’tal kabi kasalliklarining ko’payishiga sabab bo’ladi. Sement zavodlari, tog’ kon sanoatidagi keraksiz jinslardan vujudga kelgan changlar kanal, to’g’on va yo’l qurulishida o’tkaziladigan portlatishlardan vujudga kelgan changlar atrofdagi o’simliklarga salbiy ta’sir etadi. O’zbekistonda o’tkaziladigan kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, portlatishlardan yuzaga kelgan changlar atrofdagi o’simliklarning o’sishini 2 yilga susaytirar ekan. O’simliklarning zararlanishida atmosferaning urushlar natijasida zaharlovchi moddalar bilan ifloslanishi ham mavjud. AQSh ning Vetnamdagi mudhish urush yillari davrida 90 ming tonna zaharlovchi moddalar, 2 mln ga maydonga tashlangan. Natijada bugungi kunga kelib 1,5 mln ga joyda o’rmon va o’tloqlar qurib, qishloq xo’jaligiga yaroqsiz yerga aylanib qolgan. Bunday hodisa Laosda, Kambodjada ham ro’y bergan. Atmosferaning ifloslanishi hayvonlarga ham salbiy ta’sir etib, ularning zaharlanishiga, ba’zan esa nobut bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Hayvonlar ifloslangan atmosfera havosidan nafas olganda, uning organizmda zaharli changlar va gazlar (ftor, molibden, qo’rg’oshin va surma elementlari) yig’ilib so’ngra uni kasallanib, o’lishiga sabab bo’ladi. Hayvonlar turlarning zaharlanib, qirilib ketishida urushlarning, xususan, AQSH ning Vetnamda, Laosda, Kambodjada olib borilgan urushlarda kimyoviy qurollarni qo’llash tufayli 170 qush turidan, hozir 24 qush turi, 55 sut emizuvchilar turidan esa 5 tur qolgan. Hozir sanoatlashgan joylardagi hayvonlar orasida “sanoat flyuoroz” degan kasalligi keng tarqalib, u suvda va yem-xashakda to’planib qolgan ftor moddasi tufayli vujudga kelgan. Faqat, AQSH dagi Florida shtatining Polk okrugidagi bir necha fosfat zavodlaridan chiqqan ftordan zaharlanib 30 ming bosh qoramol 37o’lgan. AQSH dagi rangli metallurgiya zavodidan chiqqan qo’rg’oshin va po’lat eritish zavodidan chiqqan molibden bilan zaharlanib, zavoddan radiusi 24 km gacha bo’lgan yaylovlardagi qo’ylar o’lgan. Tursunzoda alyuminiy zavodining (Tojikiston) zaharli gazlari ta’sirida uning atrofidagi, jumladan, Surxondaryo viloyatining chegaradosh tumanlarida chorva mollari mahsuldorligining va qishloq xo’jalik ekinlari hosildorliklarining kamayib ketish bilan birga, ko’plab o’simlik turlari yo’qolib bormoqda. Atmosfera havosining chang va gazlar bilan ifloslanishi asalarilarning ko’plab qirilib ketishidan tashqari, asal sifatiga ham ta’sir etadi. Atmosferaning ifloslanishi turar joy va komunal xo’jalikka, qishloq va o’rmon xo’jaligi sanoatiga, tarixiy-tabiiy yodgorliklarga ham ta’sir etadi. Natijada, xalq xo’jaligiga katta zarar etkazadi. AQSH da havoning ifloslanishi natijasida jon boshiga yiliga o’rta hisobda 65 dollar zarar to’g’ri keladi. Atmosfera ifloslanishining keltirgan zararlarini quyidagicha bo’lish mumkin: Atmosferaning ifloslanishi tufayli materiallarning yemirilishi va karroziyaga uchrashi. Bunda atmosferadagi chang, qurum, qattiq zarrachalar va ba’zi gazlarning ta’sirida binolar, inshootlar, metallar yemiriladi, kiyim-kechak va gazlamalarning bo’yoqlari buziladi, qadimiy tarixiy yodgorliklar nuraydi. Ma’lumotlarga qaraganda, sanoati rivojlangan, atmosfera havosi ifloslangan katta shaharlarda temir korroziyasining tezligi kichik shaharlardagiga nisbatan 3 barobar, qishloq joydagilarga nisbatan 20 barobar, alyuminiyda esa 100 barobar tez boradi, qadimiy arxitektura yodgorliklari, jumladan, O’zbekistondagi qadimiy obidalar, marmar va bronzadan ishlangan monuientlar tez yemiriladi. Atmosferaning ifloslanishi, shuningdek, mashina ranglarini, gazmollar, kiyim- kechak, teri materiallarini va umuman shahardagi turli xil obyektlar turli xil ranglarni tez o’zgartirib yuboradi. Atmosferaning ifloslanishini olidini olishning eng qadimiy yo’li bu zavod-fabrikalardan tutun chiqaruvchi trubalarni balandroq qurishdir. Tutun chiqaruvchi trubalar qancha baland bo’lsa, zaharli changlar va gazlar shuncha keng maydonga yoyilib, uning yer ustki konsentratsiyasi kamayadi. Masalan, balandligi 100 m bo’lgan trubadan chiqayotgan chan g va gazlar radiusi 20 km bo’lgan hududga tarqalsa, balandligi 250 m bo’lgan trubadan chiqqan gaz radiusi 75 km hududga tarqaladi. Lekin, bu usulda havodagi chang, gazlar miqdori kamaymaydi, faqat kengroq hududga tarqaladi xolos. Sanoat korxonalari tomonidan atmosfera havosini muhofaza qilish bo’yicha 2013-yil davomida bajarilgan chora tadbirlar. Atmosfera havosini muhofaza qilish inspektsiyasi tomonidan 2013 yilda viloyat korxona va tashkilotlari tomonidan rejalashtirilgan jami 87 ta atmosfera havosini muhofaza qilish chora tadbirlarining bajarilishi nazoratga olingan bo’lib, ushbu tadbirlarning bajarilishiga yil davomida 10987153,21 ming so’m mablag’ sarflanishi rejalashtirilgan, haqiqatda, 16734493,543 ming so’m mablag’ sarflangan. Natijada atmosfera havosiga tashlanadigan zararli moddalar miqdori 4157,577 tonnaga kamaydi. 38Jumladan, Navoiy tog’ metallurgiya kombinatiga qarashli markaziy kon boshqarmasi karyerlari, xvostoxranilishelari va ichki yo’llarining chang bostirish tadbirlarining bajarilishi natijasida atmosfera havosiga tashlanadigan chang miqdori 3695 tonnaga kamaydi. Shuningdek, Qizilqumsement OAJ dagi elektrofiltrlar, engchali filtrlar va siklonlarni ta’mirlash, ohaktosh, slanets va qum karyerlari va ichki yo’llarida chang bostirish tadbirlari bajarilgan. Natijada, atmosferaga tashlanadigan zararli moddalar miqdori 325 tonnaga kamaygan. Navoiazot OAJ dagi atmosfera havosini muhofaza qilish tadbirlarining bajarilishi natijasida jami zararli moddalar miqdori 73,092 tonnaga kamaygan. NIES OAJ atmosfera havosini muhofaza qilish tadbirlarining bajarilishi natijasida jami zararli moddalar miqdori 29,685 tonnaga kamaydi. Elektrokimyo zavodidagi atmosfera havosini muhofaza qilish tadbirlarining bajarilishi natijasida jami zararli moddalar miqdori 34,8 tonnaga kamaydi. 393.6 Atmosfera xavosining chiqindilar bilan ifloslanishi va uning salbiy oqibatlari. Atmosfera xavosi xar xil gazlarning mexanik aralashmalaridan iborat bulib, tabiiy xolda 78 % azot, 21 % kislorod, 0,9 % argon, 0,003 % CO va kolgan inert gazlardan iborat. Atmosfera uch katlamdan iborat: 1. Troposfera-kuyi 17-18 km. ni uz ichiga oladi. 2. Srotosfera 18-60 km gacha bulgan katlam. 3. Mezosfera eki ionosfera 60-80 km.dan yukori bulib, ionlashgan gazlardan iboratdir. Troposferaning ustki katlamida (50-200 m.gacha) meteorologik uzgarishlar tez-tez ruy berish natijasida atmosferaning turli darajada ifloslanishi vujudga keladi. Stratosferaning 20-30 km katlamida azon gazining yukori koncyentraciyasi mavjud bulib, azon kobigini vujudga keltiradi. Azon kobigi kuyeshdan kelayetgan ul`trabinafsha nurlarini ushlab kolib, tirik organizmlarni bu unrdan muxofaza kiladi. Shu bilan ibrga erda xayetning muntazam davom kilishini ta`minlaydi. Atmosfera xavosi er sharini isib va sovub ketishidan saklaydi. Shu bilan birgalikda tirik organizmlar xayetida aloka vositasi ya`ni tulkin tarkatish vazifasini bajaradi. Tirik organizmlar atmosfera xavosi tarkibidagi O bilan nafas oladi va SO gazini chikaradi. Yashil usimliklar esa SO bilan nafas olib O ni chikaradi. Kislorod barcha enish, achish, oksidlash jarayenlarida ishtirok kiladi. Inson bir sutkada 500 litr O istemol kilib upka orkali kariyb 10 ming litr xavoni (12kg) utkazadi. Birta avtomobil bir sutkada 20-30 kishini bir yillik O ni sarflaydi. Kishi nafas olganda kon tarkibidagi gemoglabin NV kislorodni biriktirib konga surilgan organik moddalarni xujayralarda parchalanishini amalga oshiradi. Atmosfera tarkibidagi N gazi esa oksil, organik moddalarning vujudga kelishiga ishtirok etadi. Inson tanasi asosan 4 elementdan tarkib topgan: uglerod, kislorod,vodorod va azot (96%) kolgan 3 % kal`ciy, kaliy, fosfor, oltingugurt, 1 % esa boshka mikroyelementlardir. Usimlik tanasida bu kursatgich kuyidagicha S-45 %, O - 42 %, N-6,5%, N- 1,5 % kolgan 5 % boshka elementlardan iboratdir. Atmosfera xavosi ikki xil usulda ifloslanadi: 1. tabiiy (biologik). 2. sun`iy (antropogen). Biologik ifloslanish- tabiiy muxitda vujudga keladigan vulkan- 40lar, shamol, emgirlar, tabiiy ofatlar natijasida atmosfera xavosiga kushiladigan usimlik, xayvon koldiklari, zaxarli gazlar (SO, NO, SO)uglevodorodlar (metan, etan, ammiak va boshkalar) va kosmik fazodan kelib kushiladigan gazlar, chang zarrachalari okibatida ifloslanadi. Kosmik fazodan xar yili atmosfera 1 mld. tonnadan ortik xar xil gaz va chang zarrachalari kushiladi yuzida mavjud bulgan 500 dan ortik doimiy otilib turuvchi vulkanlarning xar biridan yiliga urtacha 75 mln. tonnagacha chikindi chikadi. Eki orol dengizi chekinishi munosabati bilan vujudga kelgan 2,5 mln. gektar maydon yuzasidan xar yili 100 mln tonnadan ortik chang va tuz zarrachalari kutariladi. Atmosfera tarkibidagi tabiiy changlar er yuzasida sodir buladigan jarayenlar uchun katta axamiyatga ega. Chunki changlar suv buglari uchun kondensaciya yadrosi xisoblanib, enginlarni vujudga keltiradi.Kuyeshni tugri radiaciyasini yutib er yuzasidagi organizmlarni ortikcha nurlanishdan saklaydi. Shuning uchun xam atmosfera tarkibidagi tabiiy changlar ma`lum darajada uning zaruriy elementi xisoblanib, undagi xodisa va jarayenlarni borishini tartibga solib turadi. Lekin ayrim xollarda kuchli vulkonlarni otilishi, chang tuzonlarni kutarilishi tufayli atmosfera xavosi me`yeridan ortik ifloslanish xolatlariga xam sabab bulishi mumkin. Sun`iy ifloslanishi. Insonning aktiv faoliyati natijasida sanoat, energetik, kishlok xujaligi, transport, konchilik, maishiy xizmat korxonalaridan chikadigan zararli gazlar, buglar, changlar, bakteriya, mikroblar erdamida atmosfera xavosini ifloslantiriladi. Atmosfera xavosiga chikariladigan iflos moddalarning zaxarli gazlar asosiy kismini (SO, SO , NO ) uglevodorodlar, chang, kurum, metall birikmalari tashkil kiladi. Bular kup xollarda organik ekilgilarni ishlatish (yendirish) jarayenida vujudga keladi. Xar yili atmosfera xavosiga 200 mln. tonna chang, 700 mln. tonna SO , 210 mln. SO , 300 ming tonna kurgoshin birikmalari va kurum chikariladi. Kurum tarkibida 1,5-2 benzorin, dioksid kabi koncyerogen moddalar bulib nafas olish yullarida rak kasalligini keltirib chikarishga sabab buladi. Chorvachilik korxonalari atmosfera xavosini chang uglevodorodlar (NN , SO, SO ) gazlar yukumli kasallik tarkatuvchi bakteriyalar bilan ifloslantiradi. Masalan: 100 ming bosh koramolga iktisoslashgan karamolchilik fermalari atmosfera xavosiga bir sutkada 0,3-2 tonnagacha chang, 10-15 kg. gacha serovodorod N S, 50-200 kg NN , va 1,5 mln. gacha bakteriyalar bilan ifloslantiriladi. Atmosfera xavosini tarkibini ifloslanish xar bir zaxarli moddaning ruxsat etilgan me`yeri (PDK) bilan belgilanadi. Zararli chikindilarning ruxsat etilgan me`yeri uzok vakt davomida eki tirik organizmlarga shu jumladan inson salomatligiga va tabiiy muxitga salbiy ta`sir kursatmaydi. 41 Atmosfera xavosining ifloslanish darajasi butun dune soglikni saklash tashkiloti (VOZ) tomonidan 4 guruxga bulinadi: 1. Atmosfera xavosining zararsiz tarkibi. 2. Kasallik kuzgatuvchi darajasi. 3. Surunkali kasalliklarni keltirib chikaruvchi darajasi. 4. Utkir kasalliklarni keltirib chikarish darajasi. Atmosfera xavosi tarkibidagi zararli moddalarning ruxsat etilgan mikdori 2 ulchamda beriladi: bir yula maksimal ifloslanish darajasi shu muxitda faoliyat kursatish 5-20 minut davomida ruxsat etiladi. Zaxarli moddaning urtacha sutkalik ruxsat etilgan darajasi. Bunda 8 soat davomida faoliyat kursatishga ijoxzat beriladi. Axoli maskanlarida atmosfera xavosi tarkibidagi ifloslantiruvchi moddalarning ruxsat etilgan me`yeri. Sanoat korxonalarida atmosferaga chikariladigan xar bir ifloslantiruvchi modda uchun chikindini cheklangan darajasi (PDV) ijozat etuvchi tashkilotlar tomonidan (yekologiya kumitasi) belgilanadi. Bundan tashkari ifloslantiruvchi moddalarning cheklangan darajasi taxlil kilinib tegishli xujjatlar (PDV) tayerlagunga kadar korxonada chikindining vaktincha (VSV) kelishilgan mikdoriga ruxsat etiladi. Biologik kobik elementlari uzviy boglanganligi tufayli insonning xujalik faoliyati natijasida ifloslangan atmosfera uz navbatida tabiatning boshka komponentlariga xam ta`sir etadi. Natijada suv va tuprokning tabiiy xolatida, kishi organizmida, xayvon va usimlik tanasida salbiy uzgarishlarni vujudga keltirib biokobikda mintakaviy kasali, jigar cirrozi, kon bosimi, rak, bronxit, upka kasalliklarining kupayishiga sabab buladi xamda yurak-kon tomiri sistemasini shikastlaydi. Atmosferaning ifloslanishi tufayli kuyeshning tugri radiaciyasi 15%, ul`trabinafsha nurlari 30% ga kamayadi. Natijada ba`zi zararli bakteriyalarning kupayishi uchun sharoit vujudga keladi, xar xil kasalliklar xususan raxit kasalligi kupayadi. Agar atmosfera oltingugurt oksidi kup tuplanibkolsa kishilarda bronxit, astma, upka yalliglanishi, kuz kasalliklari, jigar kon bosimining oshishiga olib keladi. Chunki xavo tarkibidagi oltingugurt oksidi suv bilan kimeviy birikib kuchsiz kislota xosil kiladi va kuzlardagi shillik pardalarni kuydiradi. Atmosfera xavosi tarkibida oltingugurt mikdori 0,13 mg/m bulganda axoli orasida surunkali astma kasalligi 13 %, 0,38 mg/m bulganda 18% va 0,8 mg/m bulganda 26% tashkil etadi.(urtacha 1 kecha kunduzgi 0,05 mg/m ). 42 Uglerod oksidining (SO ) xavoda kupayishi natijasida kishi organizmida gemoglabin kamayadi, yurak, kon tomir tizimlari buziladi, skleroz kasalligi kupayadi, bosh aylanadi, yurak tez urib uyku buziladi, kishi tajang bulib koladi. Atmosfera vodorod sul`fid gazining ortib ketishi natijasida odamning boshi ogriydi, kayd kiladi, darmonsizlanadi va xatto xid bilish kobiliyati zaiflashadi, ftor birikmalari ta`sirida burundan kon keladi, oshkozon ichak kasalliklari vujudga keladi, suyak emirilishiga olib keladi. Masalan, tetik alyumin ishlab chikarish kombinati normadan kup mikdorda ftor birikmalarini chikarishi natijasida kishlok xujalik ekinlarining xosildorligiga va sifatini pasayishiga, xayvonlarning tish va suyaklarini emirilishiga olib kelmokda. Kishi organizmiga radioaktiv moddalar emon ta`sir etib, usti bezini, jinsiy bezlar faoliyatini, kalkonsimon bez faoliyatini normal ishlashiga salbiy ta`sir etadi, kon tarkibining uzgarishiga olib keladi. Atmosfera ifloslanishining suvga ta`siri. Atmosfera xavosi tarkibidagi zararli chikindilar (changlar, koncyerogen moddalar, metall birikmalari) ochik suv xavzalariga salbiy ta`sir kursatadi. Tabiatda suvning tabiiy aylanishi (bug-yegin-suv) doimiy bulib, dare kullarni, er osti suvlarini atmosfera xavosini tuyintirib turadi. Shundan kurinib turibdiki, atmosfera tarkibi kancha chang va zaxarli gazlar bilan ifloslangan bulsa, ular eginlar bilan er uzgarishlarga olib keladi. 1. Organik ekilgilardan chikadigan azot oksidlari, sovutish tizimlarida ishlatiladigan freon birikmalari, kommunal xujalikning tibbiy muassasalarida va kime sanoatida ishlatiladigan va ishlab chikariladigan xlor birikmalari aralashmalari ozon kobigini emirishga olib kelmokda. Misol tarikasida shuni xam kayd kilish mumkinki, reaktiv samolet ekilgisini 4 % atmosfera xavosiga chikariladi va atmosfera tarkibidagi erkin azot gazi fotokimeviy jarayenlar natijasida ozon bilan reakciyaga kirishib azot ikki oksidini xosil kiladi. Atmosfera xavosi ifloslanishining iklim elementlariga ta`siri Atmosferaning antropogen ifloslanishi tufayli iklimning mintakaviy uzgarishidan tashkari uning elementlarida (xarorat,yegin, tuman va b.) xam salbiy uzgarishlar sodir buladi. Olimlarning tadkikotlariga kura atmosferaning antropogen ifloslanishi natijasida shaxar iklim elementlarining uning atrofidagi joylardan farki borligi aniklangan. Masalan, shaxarlarda atrofdagiga karaganda xavo kondensaciya yadrolari va zarrachalari 10 barobar, gaz aralashmalari 5-25 barobar, bulutlilik mikdori 5-10%, kishda tumanlar 80-100 %, emgir mikdori va enginli kunlar soni 10%, yillik urtacha xarorati 1% dan yukori. Yalpi kuyesh radiaciyasi 15-20 %ul`trabinafsha nurlar esa ezda 5% , kishda 30%, kuyeshli kunlar 5 % ga kam buladi. Masalan, Samarkand shaxrida uning atrofiga nisbatan 1 yilda 6 marta kup tuman tushgan, 11 mm egin kup ekkan. 43 Atmofera xavosi tarkibida SO gazi mikdorini oshishi planetamiz xaroratini kutarilishiga sabab bulmokda.Keyingi 100 yil davomida ekilgilar xisobiga atmosfera xavosiga 4 mld. tonna SO chikarilib, uning mikdori 15% eki xar yili 14 mld. tonnaga oshib bomokda. Agar axvol shu tarika davom etadigan bulsa, 2000 yillarga borib uning mikdori 25% oshadi va urtacha xarorat 0,5 S ga kutariladi. bu esa uz navbatida muzliklarning erishiga va turli xil okibatlarga olib keladi. 3.7. Samarqand shahar atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza qilishga qaratilgan tadbirlar. Avtotransport tarmog'ini atrof muhitga ta'sirining asosiy turlarini ko'rib chiqamiz. Tabiiy resurslarni ishlatish. Yengil avtomobilni yaratish uchun 1,5-2 tonna har xil materiallar ishlatiladi. Ularni ishlab chiqarish uchun esa tiklanmaydigan tabiiy resurslardan foydalaniladi, shu jumladan: po'lat va cho'yan - 67%, rangli og'ir metallar -9%, plastmassa va qotishmalar -8%, suyuqliklar, moy va surkov moylari-6%, rezina-4%, oyna-3%, boshqalar-3%. Rossiya avtomobil parki yiliga 150 mln. t. atrofida atmosfera kislorodini sarflaydi, AQSh avtoparki esa, ushbu mamlakat hududidagi tabiiy ko'payadigan kisloroddan ikki barobar ko'pini sarflaydi. Rossiya ATT korxonalarining ishlab chiqarish va xo'jalik yuritish uchun sarflaydigan yillik suvi, har bir yengil avtomobilga 80-100 m va har bir yuk avtomobili yoki avtobusga 250-300 m dan to' g'ri keladi. Avtomobillarning ekspluatatsiyasidagi ekologik xavfsizligi Avtotransport korxonasi (ATK) darajasida ATE ning xolati va uni mukammallashtirilishi avtotransport tarmog'ini ekalogik xavfsizligiga to'g'ridan to'g'ri ta'sir etadi. Xuddi shu ATK va transport vositalarining egalari tomonidan avtomobillarni saqlash, TX va JT ishlari amalga oshiriladi, ularning ishlash qobiliyatini tiklash ta'minlanadi va natijada ishlab chiqarish chiqindilarining asosiy qismi to'planadi. Ishlab chiqarishni tashkil etish, TX va JT sifati, ishlatilayotgan texnologiya oqibatida avtomobilning texnik xolati shakllanadi. Demak, bu avtomobil harakatida chiqadigan zararli moddalar va ishlab chiqarish ahlatining miqdorini belgilaydi. ATK darajasida ekologik xavfsizlikni belgilovchi omillarning ta'sirini ko'rib chiqamiz. Avtomobillarning tejamkorlik va zaharlilik me'yoriy ko'rsatkichlarini ta'minlash. Ishlatish jarayonida detallarning yeyilishi, birikmalardagi tirqishlarni o'zgarishi va bu bilan bog'liq tizim, birikma va agregatlardagi zavod o'rnatgan sozlarining buzilishi natijasida avtomobilning texnik xolati o'zgaradi. Uning ta'sirida dvigatel quvvati kamayadi, yonilg'i sarfi va zararli moddalar chiqishi ortadi. 44Mavjud baholarga asosan, 10-15% nosoz avtomobilga umumiy avtomobil transportidan atrof muhitga chiqadigan chiqindilarning 40% ga yaqini to'g'ri keladi. Shuning uchun to'g'ri tanlangan va unga amal qilinadigan texnik xizmat davri va operatsiyalar ro'yxati avtomobil ishlash qobiliyati darajasiga hamda yonilg'i sarfi, atrof muhitni ifloslanishi va avtomobil va agregat resurslariga ATK ning ITX tomonidan ta'sir etuvchi asosiy mexanizmlardan biridir. Masalan, “KAMAZ-740” dvigatelida moy almashtirish davrini 1.5 marta oshirish, uning resursini 15% ga kamaytiradi, TX operatsiyalarini o1z vaqtida va to'liq o'tkazmaslik esa yana 10-15% ga qisqartiradi. Avtomobilning harakat paytidagi zaharligiga, asosan dvigatel va uning tizimlarini texnik xolati ta'sir etadi va u yonilg'ini ortiqcha sarfi va zaharlilikni keltirib chiqaruvchi barcha nosozliklarning 80-85% ga to'g'ri keladi (qolgan 15 - 20% nosozlik transmissiya va yurish qismiga to'g'ri keladi) (2- jadvalga qarang) Karbyuratorli dvigatellarda nosozliklarni taqsimoti quyidagicha holatda: o't oldirish chaqmog'i 38%, karbyurator-26%, uzgich taqsimlagich-21%, yuqori kuchlanish simlari-7.5%, o't oldirish chulg'ami-3.4%, qolganlari-0.8%. Ushbu nosozliklarning paydo bo'lishi to'g'ridan-to'gri ishchi aralashma tarkibi yoki uning tsilindrda yonish jarayoniga ta'sir etadi. Natijada CO, C x H y va NO x larning ChG dagi quyuqlik darajasi keng ko'lamda o'zgaradi. Shu bilan birgalikda tashish jarayonida solishtirma yonilg'i sarfi, g/100 tkm, oshadi, bu, o'z navbatida zararli moddalarning chiqishini ko'paytiradi. Yaqin davr ichida avtomobil va temir yo‘l transportida ekologik yo'nalishda quyida ko‘rsatilgan bir qator tadbirlarni amalga oshirish zarur: • oltingugurt miqdori kam boigan (0,l%gacha) dizel yonilg'isini va yuqori oktanli etillanmagan benzin ishlab chiqarishga to‘la o‘tish maqsadida ishlab turgan Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodida rekonstruksiya ishlarini yakunlash; • avtotransport parkini yangilash; • temir yoi transportini elektrlashtirish; • gaz-ballon uskunalarini ishlab chiqarishni tashkil etish va avto- mobillarni siqilgan tabiiy gaz (STG ) va suyultirilgan neft gazlariga (SNG) o'tkazish sur’atlarini tezlashtirish; • «Ekotransnazorat» punktlarining qurilishi va tushirilishini hisobga olib, avtomobillar ekologik holatini nazorat qilish tizimini kuchaytirish; • avtomobillarga servis xizmat ko'rsatishni kengaytirish. Keyingi vazifalar deb quyidagilarni belgilash zarur: • yuqorida ko‘rsatilgan birinchi navbatdagi choralarni takomillash- tirishni amalga oshirish; 45• avtomobillami import qilishni boshqarish bo‘yicha choralar yuritish; • ekologik jihatdan toza yonilg‘i turlarini iste’mol qilishga tabaqalashtirilgan soliq tizimini yuritish hamda transport vositalaridan olinadilan soliqlar yoki to‘lovlar tizimini kiritish; • muqobil transport turlaridan foydalanish (elektromobillar, velosipedlar va shu kabilar); • jamoat transporting samarali tizimlarini rivojlantirish va takomillashtirish; • yuk tashish ishlarini avtomobil magistrallaridan temir yo‘lga o‘tkazishni amalga oshirish; • avtotransport vositalarining texnik holatini nazorat qilishga nisbatan yanada qat’iy me’yorlar o‘rnatish va amal qilinishini ta’minlash; • UOB chiqindilarini kamaytirish bo'yicha zarur choralarni qabul qilishda tomonlar bir xil UOB larni boshqa kontserogen bo‘lmagan va ozon qatlamini buzmaydiganlari bilan almashtirilishini ta’minlashlari muhimdir. chiqindi gazlarni zararlantirishda katalitik tizimlarini tadbiq etish; • yangi avtomobillar hamda foydalanishda bo‘lgan ko'chma manbalarning ishlatilgan gazlarida ifloslantiruvchi moddalar miqdorini Yevropa standartlariga muvofiq shaxsiy normativlarini ishlab chiqish; • avtomobil yo‘llarida atmosfera havosining ifloslanish darajasini kuzatishning avtomatlashtirilgan tizimlarini tatbiq etish; • ishlatilgan gazlarning toksikligi va tutunligini nazorat qilish uchun gazanalitik uskunalarning ishlab chiqarilishini o‘zlashtirish. O‘zbekiston Respublikasida transport vositalarini etilsiz benzin bilan ta’minlash borasidagi talabga 2008-yilda erishish ko‘zda tutilmoqda. Uchuvchan organik birikmalar (UOB) to‘g‘risidagi Protokol (Jeneva, 1991) antropogen kelib chiquvchi UOB chiqindilarini 1998-yilda 1984-1990-yillar davri bilan solishtirilganda 30% kamaytirilishini talab etadi. Troposfera ozoni miqdorini boshqarish hududlarida chiqindilar 1988-yil darajasidan oshmasligi kerak. Tomonlar chiqindi chiqarishni cheklash bo‘yicha milliy va xalqaro me’yorlari, ya’ni statsionar (turg‘un) harakatlanuvchi manbalarda 1999-yilda, amaldagilari esa 2002-yilga kelib qoilanilishini ta’minlashlari kerak. Tomonlardan jamoat transporti turlaridan foydalanishni keng tatbiq etish, yo‘l harakatini oqilona tashkil etishni joriy qilib va yuk tashishni takomillashtirishni faollashtirish, benzin taqsimlash va avtomobillarga quyishda UOB chiqindilarini cheklash, shu jumladan benzin uchuvchanligi bug’ bosimini (odatda 60 kPA) maksimal darajada qisqartirish bo'yicha choralar o‘rnatishini talab etadi. Mazkur choralar etilsiz benzinda benzol va boshqa aromatik uglevodorodlar miqdorini kamaytirishni o‘z ichiga oladi. 46Misol uchun, tomonlar erituvchilar kam miqdorli mahsulotlarni qo‘llashni rag‘batlantiradilar. Choralar uchuvchan organic birikma (UOB) chiqindilari bilan havoni ifloslantiruvchilardan to‘lov yoki soliqlar olish amalidan iborat, litsenziya chiqindilar belgilangan me’yorlariga amal qilishni ta’minlashga qara- tilgan ruxsatnomalar berish kabi ma’muriy-boshqaruv uslublaridan ham iborat bo‘lishi mumkin. UOB chiqindilari asosiy manbalari quyidagilardan iborat: erituvchilar, yonilg'i, organik kimyoviy moddalar, metallurgiya, chiqindilarni qayta ishlash, qishloq xo‘jaligi. O‘zbekiston Respublikasi UOB chiqindilari bo‘yicha statistik ma’lumotlar 1990-yildan boshlab to‘planadi. 1990 va 1999-yillarda UOB chiqindilari 32,527 ming tonnani va 10,998 ming tonnani tashkil etdi. Davlat statistik hisobot ma’lumotiga qaraganda, 2004-yilda UOB chiqidilari 8,869 ming tonna atrofida bo‘ldi. Statsionar (turg‘un) manbalardan UOB chiqarish amaldagi jadvali chiqindilarni talab etiladigan o‘ttiz foizga kamaytirilishidan ancha ilgarilab borayotgani ko‘rinadi. 1999-yilda UOB chiqindilarni 1990-yil bilan solishtirilganda, amalda 67,2% ga va 2004-yilda — 72,7% ga kamaydi. Atmosferaning radioaktiv moddalar bilan ifloslanishini tekshirish uchun maxsus radioaktiv moddalar to'plovchi va havoni filtrlovchi quril- ma ishlatiladi. H:woni filtrlovchi qurilma radioaktiv moddalarni to‘plovchi eng yaxshi qurilmadir. Havoni filtrlovchi apparatlarning ishlashi uchun hammavaqt elektr dvigatellari kerak, buning doimo ham iloji bo‘lmaydi, shuning uchun bu usulni qoilash murakkab hisoblanadi. Eng qulay usul doka boiib, shamol orqali quvilib kelayotgan radioaktiv moddalar ayerozol holida uchib keladi, uchib kelayotgan ayerozol va gazsimon yod AES atrofida havoni filtrlovchi «tayfun» qurilmalari orqali namuna olinadi. Filtrni ushlagich qurilma siyrak qattiq turdan ibo rat bo‘lib, ikki kaskadli yuzaga ega yotiqlar o'rtasi o'tmas burchakli ekanligi uning xizmat qilishini yaxshilaydi. Filtr ushlagichda yodli filtr va uning ustida aerozol filtri bo’lib, ramkaga birikadi. Radioaktiv gaz va ayerozollar havo so'rgich yordamida filtr orqali so'riladi. Havoga tashlanadilan radionuklidlar me’yordan oshmasa namuna «Tayfun-4» orqali hafta davomida olinadi. Maboda tashlangan radionuklidlar miqdori yuqori -5 47bo‘lsa, filtr ishini to'xtatib, darhol izoton tahlil qilinadi. Atmosfera havosini monitoring qilish. Ekologik nuqtai-nazardan atrof-muhitning monitoringini o‘rganish tizimi juda murakkab hisoblanadi. Monitoring har bir tabiiy muhit uchun alohida bo‘lishi shart, masalan, tuproq monitoringi, suv monitoringi, havo monitoringi, shahar monitoringi, o‘rmon, cho‘l, daryo va hokazolar ko‘rinishida alohida o‘rganiladi Atmosfera havosining toza bo‘lishi barcha tirik organizmlar uchun zarurdir, chunki barcha organizmlar nafas olishi, oziqlanishi, yashashi uchun toza havoning ahamiyati juda kattadir. Atmosfera havosini toza saqlashni o‘rganish monitringini bajarish eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Atmosfera Yer sharidagi barcha organizmlaming yashashi, hayot kechirishi uchun eng zarur bo'lgan havoni o'zida saqlab turadi, insonlar, o‘simliklar, hayvonlar, suv va ostidagi tirik organizmlaming hammasi uchun kislorod zarur. Ma’lumki kislorod asosan atmoslerada saqlanadi, tabiatdagi barcha narsalarning o‘z joyi bor, ayrimlari jonli ayrimlari jonsiz, kislorod jonslz jismlar uchun ham ma’lum bir darajada ahamyatga egadir. Biz yashab turgan tabiatda turli jarayonlarning borishida atmosferaning o‘rni juda beqiyosdir. Erni o‘rab turgan atmosfera havosi umumiy issiqlik rejimini saqlab turish bilan bir qatorda uni zaharli kosmik va ultrabinafsha nurlardan himoya qiladi. Atmosferada havoning aylanishi mahalliy sharoitda iqlimning o‘zgarishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etadi, bular o‘z navbatida daryolarga, tuproqqa, o‘simIiklar qoplamiga va rel’efning tirik organizmlaming rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, ular sonining kamayib borishiga, hayvon va o‘simlik bioxiima-xilligining yo'qolib borishiga, oxir oqibat insonlarning kasallanishiga olib keladi. Insonlarning eng asosiy vazifalaridan biri atmosfera havosini toza holda saqlab qolishdir. Atmosfera havosi toza bo‘lar ekan undan nafas oluvchi insonlarning sog'lom bo‘lishi, uzoq umr ko‘rishi kafolatlanadi, faqatgina insonlar emas balki hayvonlar va o‘simliklar uchun ham toza havodan nafas olishi ulaming sog'lom bo‘lishiga, shuningdek, rivojlanish fazalarini yaxshi o‘tab yuqori xosil berishi mumkinligi ma’lumdir. Havo atmosferasini tashkii qiluvchi tarkibiy qism uchta asosiy guruhdan iboratdir: doimiy, harakatdagi, to‘satdan keluvchi. Birinchi guruh atmosfera havosini tashkii qiluvchilar: kislorod 10-21 %, azot 78 % va boshqa zararsiz gazlar 1% atrofida. Ikkinchi guruhga yoki o‘zgarib turuvchilarga dioksid uglerod 0,02-0,04 % va suv bug‘lari kiradi. Uchinchi guruhga atmosferaga tashlangan turli xil birikmalar bo‘lib, ular joylarga qarab o‘z tarkibini o‘zgartirishi mumkin. Masalan, metallurgiya zavodlari yaqinida atmosferaga ko‘pincha dioskid oltingugurti, og‘ir metallarning birikmalari kabi 48texnogen aralashmalar tashlanadi. Qaerda organik moddalar parchalanayotgan bo‘lsa atmosferaga ammiak, gazsimon va suyuq moddalar atrof-muhitga tashlanadi. Atmosfera havosi million yillar davomida deyarli bir xil tarkibda kelgan, ammo XX asrga kelib sanoatning rivojlanishi, demografik jarayonlar va boshqa omillar natijasida atmosfera havosi ifloslandi. Atmosfera havosining itloslanishining bosh sababchisi inson hisoblanadi u o‘zi yashaydigan muhitni o‘zi zararlantirib, o‘z umriga, sog‘ligiga zarar berib kelayotgan xaliyam ko‘p joylarda nima qilib quyganini bilmaydi yoki bilganda ham tan olmaydi. Bugungi atmosferaning ifloslantirishi biosferada ko‘plab ekologik tenglikning buzilishiga olib keldi. Atmosterani ifloslantiruvchi insonning buyuk kashfiyatlariga quyidagilar kiradi: transport va sanoat (industriya). Avtomashinalarning ishlashi tufayli atmosferaga etillashgan benzindan chiqqan gazning tarkibida azot dioksidi gazi mavjud bo'ladi, ushbu gaz qo‘rg‘oshin birikmalari bilan birgalikda tashlanadi. Havodagi qo‘rg‘oshin miqdori avtomobillarning soni va ularning harakat tezligi bilan to‘g'ridan-to‘g‘ri bogliq (4-12 mg/m ). Ma’lumki benzinning tarkibida oltingugurt boiib dvigatel harakati natijasida u dioksid oltingugurtga aylanadi. Karbyurator bilan ishlaydigan ming dona avtomashina bir kunda havoga 3 tonna zaharli gaz, 100 kg azot oksidi va 500 kg yaxshi yonmagan benzinni tashlaydi. Atmosferaning ifloslanish manbai qaerda degan savolga javob topgandaymiz. Hisoblashlarga ko‘ra bir kunda er shari bo‘ylab harakat qiladigan mashinalar sonini aniqlasak bu raqam juda oshib ketadi. Birgina Toshkent shahrining o‘zida bir yilda havoga sanoat korxonalari va avtomashinalar harakatidan 270 ming tonnadan ziyod ifloslantiruvchi moddalar tashlanadi, ushbu miqdor, ja’mi respublika bo‘yicha tashlanadigan yalpi miqdorning 13 % ini tashkii qiladi. Keyingi ma’lumotlar havoga tashlanayotgan moddalar miqdori kamayganligini ko‘rsatadi. Masalan, 1990 yilda atmosferaga 380 ming tonna ifloslantiruvchi modda tashlangan bo‘lsa, ular miqdori 2008 yilga kelib 302 ming tonnani tashkil qildi. Atmosferaga tashlanadigan zararli moddalarining miqdori monitoringi doimo Toshkent shahri bo‘yicha 0‘zgidrometning 13 nazorat punktida kuzatib boriladi. Kuzatishlar natijasida ma’lum bo'lishicha havoga tashlanayotgan ayrim moddalar me’yori bo‘yicha ba’zilari ko‘p, ba’zilari esa kamroqdir. Toshkent shahri atmosferasining ifloslanishi darajasi bilan Varshava va Sapporo kabi dunyoning shaharlari bilan teng hisoblanadi. Ekologik nuqtai-nazardan atrof-muhitning monitoringi o‘rganish tizimi juda murakkab hisoblanadi. Monitoring har bir tabiiy muhit uchun alohida bo‘li.shi 49shart, masalan, tuproq monitoringi, suv monitoringi, havo monitoringi, o‘rmon, cho‘l, daryo va hokazalar ko‘rinishida alohida o‘rganiladi. Avtomashinalardan tashqari, sanoat uchun qanchadan qancha toshko'mir, neft va gaz mahsulotlari zarur, ularning tarkibida oltingugurt bo‘lib, ular yonganda eng xavfli gazlar ajralib chiqadi. Sanoat korxonalaridan atmosferaga turli xil zaharli gazlar: oltingugurt dioksidi, uglerod oksidi, ammiak, oltingugurt uglerodi, ftor saqlovchi moddalar, sulfat kislota, aerozol changlar, og‘ir metaliar va tarkibida radioaktiv moddalar saqlovchi zaharli moddalar atmosferaga uzluksiz tashlanadi. Atmosferaga tashlangan zaharli moddalarning bir qismi albatta erga qaytib tushadi, sanoati rivojlangan shaharlarda kislotali yomg‘irlarning yog‘ishi keyingi paytlarda juda ko‘p marta kuzatilmoqda, o‘ylab ko‘rsak u qaerdan erga tushmoqda. Albatta havoga uchib chiqqan zaharli gazlar tarkibidan tarqaladi, erga tushgan zaharli moddalar, insonlardan tashqari o‘simliklarga, hayvonlarga ham salbiy ta’sir qiladi. Atmosferaga kimyoviy moddalardan moddalar miqdori kamayganligini ko‘rsatadi. Masalan, 1990 yilda atmosferaga 380 ming tonna ifloslantiruvchi modda tashlangan bo‘lsa, ular miqdori 2008 yilga kelib 302 ming tonnani tashkil qildi. Atmosferaga tashlanadigan zararli moddalarining miqdori monitoringi doimo Toshkent shahri bo‘yicha 0‘zgidrometning 13 nazorat punktida kuzatib boriladi. Kuzatishlar natijasida ma’lum bo'lishicha havoga tashlanayotgan ayrim moddalar me’yori bo‘yicha ba’zilari ko‘p, ba’zilari esa kamroqdir. Toshkent shahri atmosferasining ifloslanishi darajasi bilan Varshava va Sapporo kabi dunyoning shaharlari bilan teng hisoblanadi. Ekologik nuqtai-nazardan atrof-muhitning monitoringi o‘rganish tizimi juda murakkab hisoblanadi. Monitoring har bir tabiiy muhit uchun alohida bo‘li.shi shart, masalan, tuproq monitoringi, suv monitoringi, havo monitoringi, o‘rmon, cho‘l, daryo va hokazalar ko‘rinishida alohida o‘rganiladi. Avtomashinalardan tashqari, sanoat uchun qanchadan qancha toshko'mir, neft va gaz mahsulotlari zarur, ularning tarkibida oltingugurt bo‘lib, ular yonganda eng xavfli gazlar ajralib chiqadi. Sanoat korxonalaridan atmosferaga turli xil zaharli gazlar: oltingugurt dioksidi, uglerod oksidi, ammiak, oltingugurt uglerodi, ftor saqlovchi moddalar, sulfat kislota, aerozol changlar, og‘ir metaliar va tarkibida radioaktiv moddalar saqlovchi zaharli moddalar atmosferaga uzluksiz tashlanadi. Atmosferaga tashlangan zaharli moddalarning bir qismi albatta erga qaytib tushadi, sanoati rivojlangan shaharlarda kislotali yomg‘irlarning yog‘ishi keyingi paytlarda juda ko‘p marta kuzatilmoqda, o‘ylab ko‘rsak u qaerdan erga tushmoqda. Albatta havoga uchib chiqqan zaharli gazlar tarkibidan tarqaladi, erga tushgan zaharli moddalar, insonlardan tashqari o‘simliklarga, havosi doimo oMchanib tashlanayotgan gazlarning tarkibi va me’yori o‘rganilib boriladi. Maktab sharoitida atmosfera havosininig holatini baholashda kimyoviy, 50fizikaviy va bioindikatsion kuzatish uslublaridan foydalanish mumkin. Maktab ekomonitoring dasturida bioindikatsion uslublardan havoning tozaligini oddiy sosna daraxti, terak barglaridagi chang miqdoriga va lishayniklarning ko'rinishiga qarab aniqlash mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari havoning tozaligini yog‘adigan qoming tarkibini kimyoviy taxlil qilib, kislotali yomg‘irlarga, havodagi chang miqdoriga, avtotransportlarning soniga qarab ham bilish mumkin bo‘ladi. Yana bir oddiy usui yomg‘ir yog‘ayotganda suvini bir idishga to‘plab olinsa, ma’lum vaqt o‘tib tindirilgandan so'ng, suvning toza yoki iflosligiga qarab ham bilish mumkin. Bundan 40-50 yil muqaddam yomg‘ir suvini tindirib iste’mol uchun foydalanishgan, hozir shaharlarda yomg‘ir suvini tindirib quyilsa suv solingan idishning tagiga cho‘kkan moddalar miqdoriga qarab notozaligini ko'rish mumkin bo‘ladi. Avtotransportlarning harakatiga qarab atmosfera havosini baholash. Tabiat musaffoligini buzishda eng katta zarar keltiruvchilar avtotransport vositalari hisoblanadi. Hozirgacha atmosferaga biron bir antrapogen yoki texnogen vositalar shunchalik zarar keltirmadi, chunki ular soni er sharining barcha mamlakatlarida oy sayin oshib bormoqda InsOnlar keyingi vaqtlarda o‘zlarini avtomobilsiz tasavvur qilmay qo‘yishdi, chunki har bir foydali narsaning albatta zarari ham bor. Avtomashinalar chiqargan gaz tarkibida 200 dan ziyod turli xil kimvoviy moddalar va elementlar bo‘lib, zaharli gazlar atrof-muhitni ifloslantirishga juda katta hissa qo'shishadi. Zaharli moddalarning tarkibida uglerod oksidi, azot, uglevodorod, oltingugurtli birikmalar va saja yoki qurum bor. Atmosferaga tashlanayotgan avtomobil gazlari joy hamda vaqtga qarab 0‘zgarib turadi. Shuning uchun katta shaharlardagi va aholi yashash joylaridagi Aholi yashash joylarida transport oqimi ma’lum bir me’yorga buysunishi kerak, aks holda atmosferaning ifloslanish darajasi juda oshib ketadi. Sanitariya talablariga ko'ra, aholi yashaydigan joylarda bir soatda katta yo‘ldan o'tgan mashinalar soni 200 donadan oshmasligi kerak. mashinalar oqimini hisobga olib, ular tashlaydigan zaharli gazlar miqdorini o‘rganib borishni kunlik mashina soniga qarab donalab hisobga olish kerak Bundan tashqari hamma transport vositalari belgilangan joylardan, ruxsat etilgan Davlat avto inspektsiyasi talablariga buysungan holda harakatlanishi kerak. Ko'chadan o‘tadigan avtomobillar oqimini hisobga olish uchunbarcha ko‘chalar-ning sxemasi bo‘lishi lozim. Shahar, tuman va aholi gavjum ko‘chalardan o‘tadigan avtotransport mashinalarini hisobga olish quyidagicha boradi, ko'chaning bir necha joyiga kuzatuvchi quyiladi. Kuzatuvchilar kesishgan chorrahalar va bekatlardan narida 51bo‘lishi lozim, odam ko‘p joylarda kuzatish ishlarini olib borish yaxshi boimaydi. Bundan tashqari kuzatuvchilarning hayotlarini Havfostida qoldirish xech kerakmas. Har bir kuzatuv joyida ikki kishidan iborat kuzvtuvchi turadi: ulardan biri chetdan markazga kirib kelayotgan mashinalarni hisobga olsa, ikkinchisi markazdan chetga chiqib ketayotgan mashinalarni hisobga olib boradi. Kuzatuvchi oldindan daftarni chizib tayyorlab olishi kerak aks holda ulgurmaslik mumkin, unda yo‘ldan o‘tgan har bir mashinani belgilab quyish uchunjadval bo'lishi lozim, yo‘ldan o‘tgan biron bir mashina yozilmasdan qolib ketmasligi kerak. Engil yoki yuk mashinalari, traktor, mototsikllar (tramvay va trolleybuslar hisobga olinmaydi), alohida belgilar orqali qayd qilib boriladi. Kuzatuvchilarni xushyor turishlari uchun har 1-1,5 soatda almashlab turish zarur. Kuzatuvchilar kunning turli vaqtlarida o‘z vazifalarini bajarishlari mumkin. -haftaning har xil kuni har xil vaqtda o‘zgarishlar bilan; -yilning turli mavsumlarida, ayni bir kunlarda, ba'zan har xil kunda kuzatuvni olib borish ma’lumki yil mavsumlariga qarab transport oqimi o‘zgaradi; Kuzatishlar bir necha kun oy davomida olib borilgandan so‘ng shu ko‘chadan qachon qaysi xil mashinalar o‘tishi deyarli ma’lum bo‘ladi,shundan so‘ng qaysi ko‘chada sxema belgilab chiqiladi. Maktab, uy oldidan o‘tadigan mashinalarning sutkalik, haftalik hatto oylik harakati to‘g‘risida aniq ma'lumotlar olinadi. Olingan ma’lumotlar yanada ishonchli bo'lishi uchun kuzatuvlarni bir necha marta qaytarish ijobiy natija beradi, barcha xulosalar hudud, maktab tumaning ekologik pasportiga yozib quyiladi. Maktab ma’muriyati qo‘lida shunday ma'lumotlaming bo‘lishi maktab o‘quvchilarini har tomonlama muhofaza qilishga imkon beradi va ular turli avariyalardan saqlanadi. Atmosferaga tashlanayotgan zaharli gazlar Issiqlik stansiyalaridan chiqayotgan zaharli gazlar. Yuqorida atmosferaga zaharli gazlar tashlayotgan manbalarni bir-bir ko‘rib o‘tdik. Ular sanoat chiqindilari, kimyo sanoati zaharli gazlari, og‘ir sanoat va rangli metallurgiya ham avtomobil transporti harakatida kelib chiqadigan zaharli gazlar hisoblanadi. Fan va tehnika rivojlangan asrda yashayotgan insoniyat atmosferadagi zaharli gaz kontsentratsiyasini inson va boshqa tirik organizmlar uchun havfsiz yoki havfli bo‘lish holatlarini aniqlganlar. Shuning uchun ekologiya zaharli gazlarning atmosferada ruhsat etilgan kontsentratsiyasi REK va REM.Ruxsat etilgan kontsentratsiyasi (REK) - deb shunday kimyoviy moddalar yoki birikmasiga aytiladiki, ular inson organizmiga uzoq vaqt ta’sir qilib tursa ham mutlaqo zarar qilmaydi, organizmda patologik o‘zgarishlar yoki kasalliklar keltirib chiqarmaydi. 52Demak, atmosferaga tashlanadigan zaharli moddalar hammasi bir joyda emas zaharliy chiqindi tashlaydigan manba korxona, uning quvvati, hajmi tuproq iqlim sharoitlariga qarab tashlanmalar me’yori o‘zgaradi. Lekin yuqoridagi zaharli moddalar me’yorini hamma vaqt ekolog mutaxassislar o‘z qo’lida nazorat qilib turishlari shart. 53 3-jadval Atmosferani ifloslantiruvchi moddalarning ruhsat etilgan kontsentratsiyasi 54(R E K, mg/m ) 55 T /r Ifloslantiruvchi moddalar Bir martalik yuqori me’yor O‘rtacha bir kechayu kunduzda 1 Uglerod oksidlari 3,0 1,0 2 Oltingugurt dioksidi 0,5 0,03 3 Azot oksidi 0,085 0,085 4 Benzol 1,5 0,8 5 Ftorli birikmalar 0,02 0,005 6 Fenol 0,01 0,01 7 Zaharsiz chang 0,5 0,15 8 Qorakuya, qurum 0,15 0,05 9 N-nitrozodimetilamon - 5 5 1 0 - 5 1 0 Formaldegid 0,035 0,012 11 Xlor 0,1 0,03 12 Oltingugurt vodorodi 0,008 0,008 13 Ammiak 0,2 0,2 14 Atseton 0,35 0,35 15 Dixlor etan 3,0 1,0 16 Metanol 1,0 0,5 17 Benz-a-piren - 1 • 10 -6 Radioaktiv moddalar foni 20 mk R/ch dan oshmasligi kerak, agarda atrotga tashlanayotgan radioaktiv moddalar foni 200 dan oshsa, bu inson uchun zaharli, uni to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘lim ga olib keladi. Inson tanasining vazni ham Qattiq metallarning tuzi; Pestitsidlar va gerbitsidlar; Neft va neft mahsulotlari; Havoni ifloslantiruvchilar; Suvni ifloslantiruvchilar 56 4-jadval Tuproqni ifloslantiruvchilar uchun ruxsat etilgan me’yor T/r Ifloslantiruvchi moddalar R E K, mg/kg 1 Benz-a-piren 0.02 2 DDT 0.1 3 Geksaxlorsiklogeksan 0.1 4 Trixlordifenil 0.03 5 Pentaxlordifenil 0.1 6 Simob 2.1 7 Kadmiy (harakatchan shakli) 3.0 8 Qo‘rg‘oshin 32.0 Ma’lumotlarga ko‘ra, atmosferani ifloslantiruvchi manbalar quyidagilar hisoblanadi: energetika 28.5%; rangli metallurgiya-21.6%; qora metallurgiya- 15,2%; neftni qazib olish-7,9%; neftni qayta ishlash- 5,1%, qolgan tarmoqlardan 21,7% zaharli gazlar beradi. Zaharli gazlarning ruhsat etilgan me’yori Atmosfera havosi tarkibida turli gazlar aralashmasi ko‘payib ketsa, bu narsa albatta inson sog‘lig‘iga zarar etkazadi. Havoda gazlardan is gazi ko‘paysa, uni inson mutloq sezmaydi, bu gaz o‘ta zaharli bo‘lib insonni o'limga olib keladi. Uning xidi bo‘lmaydi shuning uchun ham inson is gazi borligini mutloq bilmay qoladi. Sanoati rivojlangan katta shaharlarda havo nihoyatda og‘ir ekanligini shaharga kirib kelgan zaharni sezish mumkin. Navoiy, Angren, Olmaliq shaharlaridagi atmosfera havosida 10 dan ziyod inson sog‘ligi uchun zararli gazlar bor. Yirik sanoat shaharlarining havo basseyni sifatini kuzatuvchi xizmat muassasasi ma’lumotlariga qaraganda, atmosferadagi zaharli moddalar orasida ko‘lami jihatidan uglerod oksidi birinchi o'rinda turadi. Shuning uchun ana shu gazning ta’siri to‘hrisida mufassalroq to‘xtalib o'tamiz. Uglevod oksidi har qanday yonilg‘ining shu jumladan, avtotransport divigatellarida ishlatiladigan yonilg‘ining yonish jarayonida hosil bo'ladi. Na o‘ziga xos hidi, na rangi bo‘lmaydigan bu gaz qondagi gemoglobinga kisloroddan ko‘ra, ko‘proq o'xshashligi bilan xavflidir. U ana shu xossasidan «foydalanib» gemoglobinni o‘rab olib karbooksigemoglobinni hosil qiladi. Natijada kishi organizmida kislorod etishmasligi yuz beradi 5-jadvalda karbooksigemoglobinning qonda to‘planishi bilan unin zaharli ta’siri o‘rtasidagi o‘zaro aloqa ko‘rsatilgan. 57Oltingugurtli yoqilg‘i yondirilganda uglerod oksidi bilan ayni bir vaqtda oltinguguitli gaz ham hosil bo‘ladi. 58\ 59Transportlardan chiqayotgan zaharli gazlar. 60Xulosalar 1. Atmosfera havosi har xil gazlarning mexanik aralashmalaridan iborat bo’lib, tabiiy xolda 78 % azot, 21 % kislorod, 0,9 % argon, 0,003 % CO va kolgan inert gazlardan iborat. Atmosfera uch qatlamdan iborat, Troposfera kuyi 17-18 km. ni o’z ichiga oladi. Srotosfera 18-60 km gacha bo’lgan qatlam. Mezosfera ionosfera 60-80 km.dan yuqori bo’lib, ionlashgan gazlardan iboratdir. Troposferaning ustki qatlamida (50-200 m.gacha) meteorologik o’zgarishlar tez-tez ro’y berish natijasida atmosferaning turli darajada ifloslanishi vujudga keladi. Stratosferaning 20-30 km qatlamida azon gazining yuqori koncyentraciyasi mavjud bo’lib, azon qobig’ini vujudga keltiradi. Samarqand shahri atmosfera havosi ikki xil yo’lbilan ifloslanmoqda tabiiy (biologik), sun’iy (antropogen). 2. Samarqand shahar atmosfera havosining sun’iy ifloslanishi, insonning aktiv faoliyati natijasida avtomobil transporti , sanoat, qishloq xo’jaligi, maishiy xizmat korxonalaridan chiqadigan zararli gazlar, bo’g’lar, changlar, bakteriya, mikroblar yordamida atmosfera havosini ifloslanmoqda. Atmosfera havosiga chiqariladigan iflos zaharli gazlar asosiy qismini (SO, SO , NO ) uglevodorodlar, chang, qurum, metall birikmalari tashkil qiladi. 3. Samarqand shahri atmosfera havosi tarkibida zaharli gazlar miqdori ruxsat etilgan narmasida ekanligi aniqlandi. Atmosfera havosini tarkibini ifloslanish har bir zaharli moddaning ruxsat etilgan meyeri (PDK) bilan belgilanadi. Zararli chiqindilarning ruxsat etilgan me’yori uzoq vaqt davomida tirik organizmlarga shu jumladan inson salomatligiga va tabiiy muhitga salbiy ta’sir kursatadi. Atmosfera havosining ifloslanish darajalari 4 guruhga bo’linadi: 1. Atmosfera havosining zararsiz tarkibi.2. Kasallik quzg’atuvchi darajasi. 3. Surunkali kasalliklarni keltirib chiqaruvchi darajasi.4.O’tkir kasalliklarni keltirib chiqarish darajasi. 4. Agar atmosfera oltingugurt oksidi kup tuplanib kolsa kishilarda bronxit, astma, upka yalliglanishi, kuz kasalliklari, jigar qon bosimining oshishiga olib keladi. Chunki havo tarkibidagi oltingugurt oksidi suv bilan kimyoviy birikib kuchsiz kislota hosil qiladi va kuzlardagi shillik pardalarni kuydiradi. 5. Samarqand shahri atmosfera havosi tarkibida zaharli gazlar, zararli chiqindilar (changlar, koncyerogen moddalar, metall birikmalari) ochik suv havzalariga salbiy ta’sir ko’rsatishi kuzatilmoqda. Tabiatda suvning tabiiy aylanishi doimiy bo’lib, daryo ko’llarni, yer osti suvlarini atmosfera havosini tuyintirib turadi. 616. Atmosferaning antropogen ifloslanishi tufayli iqlimning mintaqaviy o’zgarishidan tashqari uning elementlarida harorat, yog’in, tuman va boshqalarda ham salbiy o’zgarishlar sodir bo’ladi. Samarqand shahri atmosfera havosi olimlarning tadqiqotlariga ko’ra atmosferaning antropogen ifloslanishi natijasida shahar iqlim elementlarining uning atrofidagi joylardan farqi borligi aniqlangan. Masalan, shaharlarda atrofdagiga qaraganda havo kondensaciya yadrolari va zarrachalari 10 barobar, gaz aralashmalari 5-10 barobar, bulutlilik miqdori 5-10%, qishda tumanlar 80-100 %, yomg’ir miqdori va yong’inli kunlar soni 10%, yillik o’rtacha harorati 1% dan yuqori bo’lishi kuzatiladi. 7. Atmosfera havosi ifloslanishining odam organizmiga ta’sir etadi. Bir kishi sutka davomida o’rtacha 12 kg.gacha havo bilan nafas oladi. Natijada havo tarkibidagi zararli chang, qurum v zaharl i gazlar kishi organizmida tuplanadi. Bu esa astasekin kishi organizmining zaiflashuviga olib keladi va o q ibatda inson organizmi turli ifekciyalarga ye tarli darajada q arshilik k o’ rsata olmaydigan b o’ lib q oladi. O q ibatda h ar xil kasalliklarni yuzaga kelishiga olib keladi. 8. A tmosfera h avosi iflosshining o’ simliklarga ta ’ siri ham katta . Atmosfera h avosining ifloslanishi o’ simliklarni va q ishlo q x o’ jalik ekinlarini faol o’ sish i va rivojlanishiga salbiy ta ’ sir ko’rsatadi. Ushbu holatni Samarqand shahridagi avtomashinalar ko’p harakatlanadigan Universitet xiyoboni, Gagaren va mikrarayon xududlarida kuzatdik. Sanoatlashgan rayonlar va shaharlardagi o’simliklarning rivojlanishi va yashash muddati atmosfera havosining ifloslanishi va antropogen energiya (issiklik) o’simliklarga o’sish vaqtini qisqartiradi. Masalan, Kayragoch tabiiy sharoitda 350-400 yil yashasa, shahar xiyobonlarida 120-220 yil serkatnov yo’llar atrofida esa 40-50 yil yashar ekan. 9. Samarqand shahri atmosfera havosi ifloslanishining qushlar va boshqa hayvonlarga ta’sir etishi kuzatildi. Atmosferaning ifloslanishi hayvonlarga ham salbiy ta’sir etib, ularning zaharlanishiga, ba’zan esa nobud bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Atmosfera havosining zaharli chang va gazlar bilan ifloslanishi asalarilarning qirilib ketishidan tashqari, asalining sifatiga ham ta’sir etadi. Yirtqich qushlar zaharlangan uljalar bilan ovqatlanib bepushtlik dardiga mubtalo bo’lgani olimlar tomonidan kuzatilgan. 10. Atmosfera havosining ifloslanishining iqtisodiy zararlari ham katta. Samarqand shahri atmosfera havosi ifloslanishi turar joy va kommunal xo’jalikka, qishloq va o’rmon xo’jaligiga, sanoatga, tarixiy yodgorliklarga ham ta’sir etishi kuzatildi. Natijada xalk xo’jaligiga katta zarar etkazadi. 62Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Abdullayeva D. O’zbekiston qattiq maishiy chiqindilarni boshqarishning qonunchilik asosi. Ekologik xavfsizlik va fuqarolik tashabbusi. T., O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining “Fan” nashriyoti, 2006 yil, 14 – bet. 2. Adilova M. Maishiy chiqindilarni dastlabki dastlabki saralash muammosi. Ekologik xavfsizlik va fuqarolik tashabbusi. T., O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining “Fan” nashriyoti, 2006 yil, 10- bet. 3. O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi “O’zbekiston Respublikasida atrof-muhit holati va tabiiy resurslardan foydalanish to’g’risida milliy ma’ruza” (2002 – 2004 yillar). Toshkent, 2005. 4. O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Yangi Zellandiyaning Xalqaro Rivojlantirish Agentligi, BMT Taraqqiyoti dasturi. “Shahar chiqindilarini boshqarish bo’yicha qo’llanma”, Toshkent, 2006 yil. 5. Gumarova J.J., Rusanov N.V. “Qattiq maishiy chiqindilarning sanitariya – epidemioloogik xavfi haqida”, “Gigiyena va sanitariya” jurnali, 1 – son, 2006 yil, 64-66 – betlar. 6. Zaynutdinova D. Qattiq maishiy chiqindilarni boshqarish tizimi va uning ehtimoldagi takomillashtirish yo’llari to’g’risida. Ekologik xavfsizlik va fuqarolik tashabbusi. T., O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining “Fan” nashriyoti, 2006 yil, 4 – bet. 7. Yevropa iqtisodiyoti komissiyasi, ekologik siyosat qo’mitasi, BMT, “Ekologik faoliyatning natijaviyligi sharhi”. O’zbekiston, Nyu –Yort va Jeneva, 2001 yil. 8. Atrof-muhitni muhofaza qilish bo’yicha Yevropa Agentligi “Yevropa atrof- muhitini muhofaza qilish: uchinchi baho”, Daniya, 2003 yil. 9. Butunjahon Sog’liqni Saqlash Tashkilotining Yevropa Mintaqaviy Byurosi. “Qattiq chiqindilar va sog’liq”. Risola, 1995 yil. 10. Butunjahon Sog’liqni Saqlash Tashkilotining Yevropa Mintaqaviy Byurosi. “Tibbiy chiqindilar”. Risola, 1995 yil. 11. Zaynutdinova D., Sanginov S. Chiqindilar – daromadga: mahalliy hamjamiyatlarning barqaror rivojlantirish modelini ro’yobga oshirish. Ekologik xavfsizlik va fuqarolik tashabbusi. T., O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining “Fan” nashriyoti, 2006 yil, 37 – bet. 12. Ilyazov M. Qirg’izistonda munisipal chiqindilar boshqarishning optimollashtirish yo’llari. Ekologik xavfsizlik va fuqarolik tashabbusi. T., O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining “Fan” nashriyoti, 2006 yil, 33 – bet., Chinor ENK, 2008 yil, 229 – bet. 13. O’zbekiston Respublikasida atrof-muhit holati va tabiiy resurslaridan foydalanish to’g’risida Milliy ma’ruza (2008 - 2011). T.. “ Chinor ENK ”, 2013. 14. Proxorov N.I. Drozdova T.V. “Yashash muhitiga qattiq maishiy chiqindilar poligoni ta’sir etishning gigiyenik jihatlari”, “Gigiyena va sanitariya” jurnali, 3 –son, 2003 yil, 10 – 13 betlar. 6315. Rusakov N.V., O’yerbo A.P. Mironenko O.V. “kasalxona chiqindilari bilan muomala qilish chora – tadbirlarni asoslash”, “Gigiyena va sanitariya” jurnali, 4 – son. 2003, 11 – 14 betlar. 16. O’zbekiston.Respublikasi sanitariya me’yorlari va qoidalari, 0157 – 04 – sonli “O’zbekiston sharoitida qattiq maishiy chiqindilarni saqlash va zararlantirishga qo’yiladigan sanitariya talablari”. Toshkent, 2004 yil. 17. Saruk O. “Dunyoga necha bor gapirilgan edi”. Ekologik xavfsizlik va fuqarolik tashabbusi. T. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining “Fan” nashriyoti, 2006 yil, 42 –bet. 18. Yakovleva N., A.Izbakiyev. Qozog’iston Respublikasi Pavlodar oblastida QMCh boshqarish dasturini ishlabchiqish. Ekologik xavfsizlik va fuqarolik tashabbusi. T., O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining “Fan” nashriyoti, 2006 yil, 24 –bet. 19. Bobilev S.N., Zaxarov V.M. Ekotizimli xizmatlar va iqtisodiyot. Moskva, 2009, 72 b. 20. O’zbekistonning eng muhim ornitologik hududlari. Toshkent, 2008, 192 b. 21. GEF KGD. Biologik xilma-xillik, yerlarning degradasiyaga uchrashi va iqlim o’zgarishi http:sgp.uz/ru/publications/507 22. O’rta Osiyo va Qozog’istonning qo’riqxonalari. Olmaota, 2006, 352 b. 23. Ilyashenko Ye.I. Turnalar va G’arbiy hamda Markaziy Osiyoning boshqa suv atrofida yashovchi qushlari uchun eng muxim hududlar atlasi. Barabu, “Viskonsin” 2,2010, 1196. 24. O’zbekistonning ovlanadigan hayvonlari to’g’risida kadastr ma’lumotnomasi. Toshkent, 1992. 156. B. 25. Biologik xilma-xillik to’g’risida Konvensiya. Rio-de-Jeneyro, 1992. 26. O’zbekiston Respublikasining Qizil kitobi. Hayvonlar. Toshkent, 2003, 2 – t, 238 b. 27. O’zbekiston Respublikasining Qizil kitobi. Hayvonlar. Toshkent, 2006, 2-t, Qayta ishlangan va to’ldirilgan 2 – nashri, 216 b. 28. O’zbekiston Respublikasining Qizil kitobi. Hayvonlar. Toshkent, 2006, 2-t, Qayta ishlangan va to’ldirilgan 2 – nashri, 287 b. 29. O’zbekiston Respublikasining Qizil kitobi.O’simliklar. Toshkent, 1998, -t,336 b. 30. O’zbekistonning Qizil kitobi. Umurtqali hayvonlar. Toshkent, 1983, 1 – t, 128 b. 31. O’zbekistonning Qizil kitobi. O’simliklar. Toshkent, 1984, 1 – t, 150 b. 32. Lim V.P., An E.S.Grigoryans A.A., Yesipov A.V., Abdunazarov B.B., Mitropolskiy M., Nasirov M.D., Qo’riqxonalar va milliy bog’lar (“O’zbekistonning muhofaza qilinadigan tabiiy hududlari” turkumidan). Ma’lumot nashr, Toshkent, 2007, 152 b. 33. Tog’ qo’riqxonalaridagi o’simliklarning holatini kuzatish bo’yicha uslubiy qo’llanma. Bishkek, 2005, 40 b. 6434. Biologik xilma – xillikni saqlab qolishning hududiy rejasini ishlab chiqish bo’yicha uslubiy qo’llanma. Astana – Bishkek – Toshkent, 2005, 38 b. 35. Mirabdullayev I.M., Mirzayev U.T. Xegay V.N. O’zbekiston baliqlarini aniqlash bo’yicha qo’llanma. Toshkent, 2001, 74 b. 36. Mitropolskaya Yu.O. O’zbekistondagi bioxilma- xillikni monitoring qilishning joriy tizimi o’ziga xos jihatlari. O’zbekistondagi bioxilma-xillik – monitoring va foydalanish. Toshkent, 2007, 24-32 betlar. 37. Mitropolskiy O.V., Mitropolskiy M.G. O’zbekiston qushlari ro’yxati. Toshkent, 2009, 16 b. 38. “O’zbekistondagi ovlanadigan umurtqali hayvonlar resurslarining hozirgi holatining o’rganilganligini baholash” ilmiy hosoboti. Zoologiya instituti. Toshkent, 2005, 108 b. 39. “O’zbekiston Respublikasi viloyatlari bo’yicha dorivor o’simliklar, daraxt, buta va Qizil kitobga kiritilgan o’simliklar bo’yicha konspekt tuzish” ilmiy hisoboti. “Botanika” IIChM, Toshkent, 2005, 205 b. 40. O’zbekiston Respublikasi atrof- muhiti holati tabiiy resurslariolati bo’yicha milliy ma’ruza (1998 – 2007 yillar bo’yicha retrospektiv tahlil) Toshkent, 2008, 298 b. 41. Ov qilish va baliq ovlash qoidalari. O’zR adliya vazirligida 2006 yilning 2 mayida ro’yxatdan o’tgan. №1569. 42. G’arbiy Tyan – Shan bioxilma- xillikni maqlab qolish bo’yicha hududiy reja (uchta kitob). Astana - Bishkek – Toshkent, 2005. 43. Tabiatni muhofaza qilish bo’yicha davlat qo’mitasi sayti // www.uznature.uz 44. O’zbekiston zoologiya to’plamlari sayti // www.zool-col.uz 45. Tabiatni muhofaza qilish bo’yicha davlat qo’mitasi axborot xizmati sayti // www.econew.uz . 46. O’zbekiston yovvoyi o’simliklari turlari bo’yicha milliy axborot tizimi sayti // www.uzspb.uz 47. O’zbekiston yovvoyi qushlarini muhofaza qilish jamiyati sayti // www.uzspb.uz 48. O’zbekiston baliqlari sayti// uznix.narod.ru/sci/fkey/fishkey 49. Toshkent xayvonot bog’i sayti // www.tashzoo.uzsci.net 50. Salixov T.V., Kamilov B.G.Atadjanov A.K. O’zbekiston baliqlari (aniqlagich). Toshkent, 2001, 152 b. 51. Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish bo’yicha me’yoriy – huquqiy hujjatlar to’plami. Toshkent, 2008, 659 b. 52. Biologik xilma – xillikni saqlab qolish. Milliy strategiyasi va harakat rejasi. 1998, 135 b. Internet saytlari: 53. www.ziyo.net 54. www.kitob.uz 6555. www.lex.uz 56 . www.nature.uz

DIPLOM MAVZUSI: “ SAMARQAND ShAHAR ATMOSFERA HAVOSINING IFLOSLANIShIGA AVTOMOBIL TARANPORTINING TA’SIRI ” Mundarija Kirish........................................................................................................ I. BOB. Adabiyotlar sharhi.................................................................... 1.1. Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’sirini o’rganilishi tarixi. ...................................... II .BOB. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari…..…………….. 2.1. Tadqiqot sharoitlari …………………………………………………… 2.2. Tadqiqot obyektlari………………………………………………………. 2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………………. III.BOB.Tadqiqot natijalari Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’siri... 3.1.Samarqand shahar atmosfera havosining tarkibi va ifloslantiruvchi manbalari...................................................................................................... 3.2. Samarqand viloyatida mavjud transport vositalarining umumiy tavsifi, ularning atmosfera havosini ifloslantirishi ......................... 3.3.Samarqand shaxar taransport vositalaridan atmosferaga chiqayotgan zaharli gazlar va chiqindilar..................................................................... 3.4.Transport vositalaridan chiqayotgan zaharli gazlarni atrof-muhitga va inson salomatligiga ta’siri.................................................................. 3.5. Atmosfera havosining ifloslanishi ....................................................... 3.6 Atmosfera xavosining chiqindilar bilan ifloslanishi va uning salbiy oqibatlari...................................................................................... 3.7. Samarqand shahar atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza qilishga qaratilgan chora va tadbirlar.................................................. Xulosalar ................................................................................................... Tavsiyalar ................................................................................................... Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati....................................................... 1

Kirish Bitiruv malakaviy ish mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Havoning ifloslanishi tiriklik, insoniyatning hayoti va istiqboli uchun o‘ta xavfli ekanligini donishmand bobokalonlarimiz bashorat qilib o‘tganlar.Ularning fikricha, ifloslangan havodan nafas oladigan inson, hayvonot va o‘simliklar olami bora-bora nobud bo‘ladi, yashay olmasdan qirilib ketadi. Havoning ifloslanishi kelib chiqadigan jamiki kasalliklarning manbaidir. Atmosfera havosi tabiiy resurslarning tarkibiy qismi bo ‘lib, u umummilliy boylik hisoblanadi va davlat tomonidan muhofaza qilinadi. (O‘zbekiston Respublikasi “Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risidagi” Qonun,1 modda.) Bugungi kunda Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’sirini o’rganish dolzarb muammolardan biri bo’lib hisoblanadi. Hozirgi davrda mazkur masala yanada jiddiy ahamiyat kasb etib, jamiyatning eng birinchi o‘rinda hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalari qatoridan joy oldi. Insoniyat o‘zining ko‘p ming yillik hayotiy tajribalari jarayonida sof havo, toza suv va shifobaxsh tabiatning inson salomatligi uchun nihoyatda zarur ekanligini payqab, sinab kelganlar hamda o‘zlarining turli hikmatli so‘zlari, maqollari va fikrlari bilan yosh avlodga o‘qtirib kelganlar. Mustaqil jamiyatda yashovchi fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘i uchun qulay atmosfera havosiga ega bo‘lish, uning ifloslanishiga, kamayishiga hamda fizikaviy omillarning zararli ta’sir etishiga olib keluvchi hatti- harakatlarni qilmasliklari zarurdir. Yuksak darajada taraqqiy etgan zamon transportisiz rivojlangan jamiyat asosini yaratib bo'lmaydi. Chunki transport har qanday mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarning muxim tarkibiy qismidir. Bizning mustaqil O'zbekistonimizda ham transport aloxida muxim axamiyatga ega. Binobarin, ham iqtisodiy, ham, siyosiy ham psixologik axamiyat kasb etadi. Har qanday mamlakatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishga qaratilgan dasturni ro'yobga chiqarishda fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollantirish va kengaytirish, amaldagi ishlab chiqarishdan jadal foydalanish, boshqaruv tizimini, xo'jalik mexanizmini takomillashtirish asosida ishlab chiqarishni rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish eng zarur vazifadur. Avtomobil transporti mamlakatimizda g'oyat ko'p va xilma-xil ishlarni bajaradi. U odamlarni kundalik ehtiyojlarini, barcha viloyat va tumanlar o'rtasidagi muntazam aloqalarni ta'minlaydi. Transport tarmoqlarining keng rivojlanganligi, yuqori darajadagi tashish tezligi va ularning o' sishiga katta ta'sir etadi. Atrof muhitni muhofaza qilish borasidagi barcha chora-tadbirlarni ruyobga chiqarish yaqin vaqt ichidayoq oldingi tizimdan yosh respublikaga meros bo‘lib qolgan ekologiya sohasidagi ko‘pgina illatlar, kamchiliklar va xatolarni bartaraf etish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Shuningdek, keng ko‘lamdagi ekologik tanglik tahdidini barham toptirish, Respublika aholisi uchun, jismonan sog‘lom

yosh avlodning dunyoga kelishi va rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar hamda ekologik jihatidan musaffo hayotiy muhit yaratish imkonini beradi. Ikkinchi ming yillikning intihosi — oxirgi o’n yilligi YuNESKO qarori bilan «Atrof-muhit sohasidagi jahon ta’limi o’n yilligi* deb e’lon qilingan edi. Uchinchi ming yillikning ibtidosi ham inson bilan atrof- muhit, tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi ekologik muvozanatning buzilishi, ziddiyatlarning chuqurlashuvi bilan boshlandi. Ekologik muvo zanatning buzilishi alohida hududiy, milliy-mintaqaviy chegaralardan chiqib, umumbashariy muammoga aylanib qoldi. Respublikamizning turli hududlarida ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish muammotarining jiddiy keskinlashuvi aholining barcha qatlamtarida, birinchi navbatda o’quvchi-yoshlarda ekologik madaniyatni, ya’ni tabiatga, atrof- muhitga mas’uliyatli munosabatni shakllantirish masalasi muxim o’rin tutadi[1,2]. Vujudga kelayotgan ekologik noxushliklaming bosh sababchisi tabiiy jarayoni bo’lsada, biroq ular antropogen omil — inson xo’jalik faoliyati, ayniqsa sanoat ishlab chiqarishi bilan chambarchas bog’langan. Masalan, Oral dengizi yoki Orolbo’yi ekologik halokatini sof tabiiy- tarixiy jarayon sifatida baholash yoki faqat suv resurslarining yetishmasligiga bog’lab qo’yish o’rinli emas. Agar bu muammo iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy-madaniy omillarning dialektik birligida sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi hamda maishiy turmush nuqtai nazaridan tahlil qilinsa, halokatga sababchi eng muhim omillardan bin — aholida yetar- licha ekologik ong va madaniyat shakllanmaganligi ma’lum bo’ladi. Zero, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida «fuqarolar atrof tabiiy muhilga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga majburdirlar», deb yozib qo’yilgan 1 . Bugungi kunda respublikamiz sanoat ishlab chiqarishi yangi texnika va texnologiyalami yaxshi biladigan, atrof-muhitni himoya qilish masalasini sanoat ishlab chiqarishi bilan bir qatorga qo’yadigan, faoliyatida tabiat resurslaridan oqilona foydalanib, ekologik muvozanat buzilishiga yo’l qo’ymaydigan, tabiatga, atrof-muhitga ehtiyotkor, g’amxo’r munosabatda bo’lib, unga nisbatan yuksak axloqiy fazilatlarni namoyon qiladigan ekologik madaniyatli malakali mutaxassislarga juda katta ehtiyoj sezmoqda. Bu zaruriyat oliy va o’rta maxsus ta’lim muassasalarida kasbiy ekologik ma’rifat masalasini dolzarb vazifaga aylantirgan. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ham «inson, jamiyat va atrof-muhit o’zaro munosabatlarining uyg’unlashuvi»ga, «ta’lim oluvchilarning Ekologik va sanitariya-gigiyena ta’limi hamda tarbiyasini takomillashtirish»ga alohida diqqat- e’tibor qaratilgan . O’zbekiston Respublikasi muam molarni dialektik tahlil qilib, ulami milliy xavfsizlikka qarshi yashirin tahdidlardan bin sifatida baholaydi va fuqarolaming ekologik mas’uliyati haqida alohida to’xtalib, «buni sezmaslik, qo’l qovushtirib o’tirish 1 3

- Afsuski, hali ko’plar ushbu muammoga beparvolik va mas’uliyatsizlik bilan muno sabatda bo’lmoqdalar», deb ko’rsatadi... Tabiat va inson o’zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo’ladi. Bu qonuniyaflarni buzish o’nglab bo’lmas ekologik falokatlarga olib keladi. «Shunday qilib, ekologik xavfli jarayonlar O’zbekistonni ham chetlab o’tmaganligini, xususan, yeming cheklanganligi va uning unumdorligi pastiigi bilan bogliq xavf oshib borganligi, shamol va suv ta’sirida yemirilish tuproq unumdorligiga salbiy ta’sir ko’rsatganligi, yerlaming nihoyat darajada sho’rlanganligi, bunda tabiiy va kimyoviy omillarning tutgan o’mi kattaligi, radioaktiv ifloslanish katta xavf tug’dirganligi, suv zaxiralarining taqchilligi va ifloslanganligi, havo bo’shlig’ining ifloslanishi kabi holatlarni alohida ta’kidiab, bunda sanoat ishlab chiqari- shi, mashina va mexanizmlar hamda transport vositalarining tutgan o’mi nihoyatda katta ekanligini qayd etish mumkin. Zero, har qanday ishlab chiqarish, shu jumladan sanoat ishlab chiqarishining o’zi inson bilan tabiat o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik jarayonidir 2 . Ayni paytda, ekologik xavfsizlikni ta’minlash ko’p omilli jarayon sifatida ko’zga tashlanadi. Bu borada sanoat ishlab chiqarishida atrof- muhitga nisbatan sodir etiladigan ekologik jinoyatlar muhim o’rm tu- tadi. Bu xildagi jinoyatlar sanoat ishlab chiqarishida band bo’lgan aho lining umumiy ekologik ong darajasi pastligi (yekologiyaga oid qonun- lami bilmasligi yoki unga rioya etmasligi) hamda ularda o’z mutaxas- sisligi (ixtisosligi) bo’yicha kasbiy ekologik bilim va ko’nikmalar yetar- licha rivojlanmaganligi oqibatida kelib chiqadi [1,2]. Tadqiqot obyekti va prelmeti. Avtotransport vositalarining tabiatga ta’sirini o’rganish salbiy oqibatlarini birdaniga aniqiash qiyin va murakkab jarayon. Ular atrof-muhitning, ya’ni atmosfera havosi, suv va tuproqning sekin - asta ifloslanishiga, ulardagi tabiiy muvozanatning buzilishiga, o’simliklar va hayvonot dunyosi noyob turlarining yo’qolishiga, insonlarning turli kasalliklarga chalinib, o’rtacha umrning pasayishiga olib kelishi mumkin. Respublikamizda yirik, o’rta va kichik sanoat ishlab chiqarishi korxonalari va turli xil transport vositalari soni keskin ko’payib bormoqda. Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish faoliyati, ishlab chiqarish texnologiyalari amalda barcha tabiat obektlari bilan bog’langan va atrof-muhitni muhofaza qilish nuqtai nazaridan birmuncha zararli hisoblanadi. Demak, sanoat ekologiyasiga ham alo - hida e’tibor berish zaruriyati paydo bo’lgan. Sanoat ekologiyasini iqtisodiy daromadlar va tabiatdan foydalanuvchilarning moliyaviy sarmoyalarisiz tasavur qilib bo’lmaydi. Ona tabiatni antropogen va texnogen omillar ta’siridan albatta saqlash uchun davlat tomonidan ishlab chiqilgan ishchi dasturlarga qat’iy amal qilish talab etiladi. Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’sirini o’rganish tadqiqot obyekti va prelmeti bo’lib hisoblanadi Tadqiqot maqsadi va vazifalari. 2

Tadqiqot maqsadi . Hozirda fan va tehnikaning rivojlanishi davrida insoniyatni tabiatga va tabiiy resuruslarga salbiy ta’siri ortib bormoqda.Insonlar turmush tarzini yaxshilash hamda o’zlariga qulay sharoit yaratish uchun turli yangiliklar va kashfiyotlar qilinmoqda. Shunday qulayliklardan biri avtomobillardan foydalanish hisoblanadi. Hozirda avtomobillarsiz hayotimizni tasavvur qilib bo‘lmaydi. Har jihatdan qulayliklar yaratadi. Ammo buning yana bir tomoni borki, “Ona tabiat” ga, xususan, atmosfera havosiga salbiy ta’siri kundan kunga ortib bormoqda. Shunga asosan, atmosfera havosiga avtomobillar hozirda qanday ta’sir ko‘rsatmoqda hamda uni oldini olish chora-tadbirlari nimalardan iborat ekanligi tadqiqotni maqsadi hisoblanadi. Ishning asosiy maqsadi Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta’siri o’rganishdan iborat. Tadqiqot vazifalari. Ishni bajarishda quyidagi vazifalarni yechishni maqsad qilib qo’ydik: 1.Samarqand shahar atmosfera havosining tarkibi va ifloslantiruvchi manbalarini o’rganish. 2. Samarqand viloyatida mavjud transport vositalarining umumiy tavsifi, taransport vositalaridan atmosferaga chiqayotgan zaxarli gazlar va chiqindilarni o’rganish. 3.Transport vositalaridan chiqayotgan zaharli gazlarni atrof-muhitga va inson salomatligiga ta’sirini o’rganish. 4. Atmosfera havosining ifloslanishi va uning salbiy oqibatlarini o’rganish. 5. Samarqand shahar atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza qilishga qaratilgan chora – tadbirlarni ishlab chiqish. lmiy yangiligi. Samarqand shahri atmosfera havosi tabiiy va sun’iy faktorlar ta’sirida ifloslanmoqda. Transport vositalarini dizel, benzin va suyultirilgan gaz yoqilg‘i bilan harakatlanadigan turlari solishtirilib o‘rganildi, bular o‘rtasidagi farqlar ko‘rsatkichlari taxlil qilindi. Samarqand shahri atmosfera havosi ifloslanishi quydagilarga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda 1. Armosfera havosining ifloslanishining iqlim elementlariga va inson organizimiga ta’siri. 2.Samarqand shahar armosfera havosining ifloslanishi o’simlik va hayvonot olamiga ta’siri. 3. Armosfera havosi ifloslanishining suv resurslariga va iqtisodiy rivojlanishga ta’sirlari ko’zatilmoqda. Tadqiqot natijalari va amaliy ahamiyati. O‘zbekiston Respublikasidagi transport vositalarini atmosferaga chiqarayotgan zaharli gazlarini atrof-muhitga ta’sirini kamaytirish yo‘llaridan biri hisoblangan suyultirilgan gazdan foydalanish ijobiy yo‘llardan ekanligi o‘z aksini topmoqda. Yaqin kelajakda elektr energiyasi hisobiga harakatlanadigan transportlardan foydalanishni eng maqbul yo‘l ekanligini anglatishdan iborat. Yig’ilgan ma’lumotlar asosida Oliy vaO’rta mahsus ta’lim muassalarida, tabiatni muhofaza qilish qo’mitalarida amalda 5

Похожие

SAMARQAND SHAHRI ATMOSFERA HAVOSINI AVTOTRANSPORT VOSITALARI TA`SIRIDA IFLOSLANISHI VA UNI OLDINI OLISH CHORA TADBIRLARI
ATROF-MUHIT OB’EKTLARI ANALIZI FANIDAN USLUBIY QO‘LLANMA TAYYORLASH
SAMARQAND SHAHAR MAISHIY CHIQINDILARINING ATROF-MUHITGA TA`SIRI
Avtomobil qo’yish joylari
URBOEKOTIZIM TUPROQLARI HOLATINI EKOLOGIK BAHOLASH” (SAMARQAND SHAHRI MISOLIDA)