logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. SAMARQAND VILOYATIGA AHOLI PUNKTLARI JOYLASHUVINING O'ZIGA XOS JIHATLARI

SAMARQAND VILOYATIGA AHOLI PUNKTLARI JOYLASHUVINING O'ZIGA XOS JIHATLARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

5788 KB
Скачать
“SAMARQAND VILOYATIGA AHOLI PUNKTLARI JOYLASHUVINING O'ZIGA XOS JIHATLARI” MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………...3 I BOB SAMARQAND VILOYATIGA AHOLINING TADRIJIY O'SISH VA TARKIBIDAGI O'ZGARISHLAR …………………………………………….. 6 1.1 Aholining tadrijiy o'sishi…………………………………………………….... 6 1.2 Aholining tabiiy va mexanik o'sishi ………………………………………...... 9 1.3 Aholining yosh - jinsiy tarkibi va mehnat resurslari………………………..… 1 7 1.4 Aholining milliy tarkibi…………………………………………………… . …2 4 II BOB SAMARQAND VILOYATI AHOLI PUNK T LARI JOYLASHUVINING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI .. ……………..…..... 28 2.1 Aholi punk t lari joylashuviga tabiiy, ijtimoiy- iqtisodiy geografik omillarning ta'siri………………………………………………………………….................... 28 2.2 Aholi punktlari joylashuviga tarixiy shart-sharoitlarning ta'siri ……………...3 2 2.3 Urbanizatsiya jarayonining rivojlanishi…………………………………...….38 2.4 Samarqand aglomeratsiyasining vujudga kelishi va rivojlanishi………….….48 2.5 Qishloqlar geografiyasi…………………………………………………… . ....53 XULOSA .................................................................. .............................................. 6 5 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI .......................................70 ILOVALAR …………………………………………………………………..… 7 4 1 KIRISHBitiruv ishining dolzarbligi Davlatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “2022- 2026-yillarda mo`ljallangan yangi o’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” 7 ta yo’nalishdan iborat bo`lib, I-yo`nalishida “Inson qadrini yuksaltirish va erkin fuqarorlik jamiyatini yanada rivojlantirish orqali xalqparvar davlat barpo etish” ga katta e’tibor qaratilgan bo`lib, bu esa o’z navbatida hududlardagi aholini turmush tarzini yaxshilash, sog`lom bolalarni voyaga yetkazish aholini ish bilan ta`minlash va boshqalarga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasining siyosiy mustaqillikka erishishi va uning bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tishi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga ham tub o‘zgartirishlar bo‘lishini talab etadi. Bu borada aholi geografiyasi faniga ham tegishli asosiy g‘oya va tushunchalar, qonuniyatlar, yangi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy nuqtai nazardan tahlil etilishi, o‘tish davrida rivojlangan horijiy mamlakatlarda ishlab chiqaruvchi kuchlarni hududiy tashkil qilish va ularni davlat tomonidan tartibga solib borish sohasida erishilgan ijtimoiy tajribalardan samarali foydalanish amaliy ahamiyat kasb etadi. Bitiruv ishini yozishda yozishda mavjud adabiyotlardan keng foydalanildi. Bu qo‘llanmani yozishda G.R.Asanovning «Aholi geografiyasi» (O‘quv qo‘llanmasi, T., O‘qituvchi nashriyoti, 1978), M.A.Kadirovning “Aholi georafiyasi va demografiya asoslari bilan” (Darslik T.,2019) professor S.A.Kovalev va dotsent N. YA. Kovalskayalarning «Geografiya naseleniya» (Uchebnoe metodicheskoe posobie dlya studentov-zaochnikov gosuniversitetov, M., izd MGU. 1971), prof. V.V. Pokshishevskiyning «Geografiya naseleniya zarubejnыx stran» Ekonomicheskie geograficheskie ocherki M., Prosveщenie 1971), prof. E.L. SHuvalovning «Geografiya 2 naseleniya» (uchebnoe posobie. M., «Prosveщenie» 1977), prof. S. A. Kovalev va dots. N.YA. Kovalskayalarning «Geografiya naseleniya SSSR» (uchebnoe posobie, M., MGU 1980), G.Asanov, M.Nabixonov, I.Safarovning «O‘zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jug‘rofiyasi» (o‘quv qo‘llanma, T., «O‘qituvchi» 1994), A. Soliev va M. Kadirovlarning «Geografiya naseleniya i naselyonnыx punktov Samarkandskoy oblasti (Uchebnoe posobie, Samarkand, SamGU, 1998) bundan tashqari M.U. Umarov va boshqalarning «Samarkand oblasti geografiyasi» (o‘quv qo‘llanma, T., O‘qituvchi 1980) , kitoblari ayniqsa katta yordam berdi. Shuningdek yangi chop etilgan M.R. Burieva va D.N. Egamovaning « Dunyo aholisi rivojlanish jarayonlari» (o‘quv qo‘llanma, T., 2008), M. R. Bo‘rieva, Z. N. Tojieva, S.S.Zokirovalarning «Aholi geografiyasi va demografiyasi asoslari» (o‘quv qo‘llanma, T., «Tafakkur-2011») qo‘llanmalardan ham foydalanildi. Zamonaviy iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy vazifalaridan biri aholi ishlab chiqarish faoliyatining hududiy hususiyatlari, ularga ta’sir etuvchi ijtimoiy, iqtisodiy va demografik omillar ta’sirini, hamda aholi prognozini o‘rganishdir. SHu jihatdan mazkur bitiruv ishi Samarqand viloyati aholi geografiyasini majmuali va ilmiy xulosalar asosida tahlil va tashhis etganligi bilan ilmiy va amaliy ahamiyati yuqori. Samarqand viloyati aholi geografiyasini o‘rganishda uning alohida tumanlar darajasida aholi soni va tarkibi, takror barpo bo‘lishi qonuniyatlari, migratsiyasi, joylashuvi, aholi maskanlari va ularning shakllanishi, turlari hamda urbanizatsiya jarayonlari haqida qimmatli ma’lumotlar bergan. SHuningdek, muallif ilmiy tadqiqotida asosiy e’tibor aholining takror barpo bo‘lish jarayoni, mehnat resurslari va ulardan foydalanish, aholi zichligi va joylashuvi, aholi migratsiyasining intensivligi, yo‘nalishi va boshqa masalalar ilmiy tahlil qilingan. Samarqand viloyati hissasiga O‘zbekiston respublikasining 3,2% hududi va 11,5% aholisi to‘g‘ri keladi. Viloyatda respublikamizning kattaligi jihatidan ikkinchi shahri- 3 qadimiy Samarqand shahrida 561,9 ming kishi (2021 y.) istiqomat qiladi, shahar hududiy aholi joylashuvining tashkil topishida va rivojlanishida katta ta’sir ko‘rsatgan. Samarqand turli tarixiy davrlarda poytaxt vazifasini bajarib kelgan. Samarqand Sug‘d va Movaraunna h rning asosiy shahri, O‘zbekistonning birinchi poytaxti bo‘lgan. SHahar asosan Amir Temur davrida gullab yashnagan. Hozirgi vaqtda Samarqand respublika janubi-g‘arbidagi yirik hududiy aholi joylashuvi tizimining markazi vazifasini bajaradi Bitiruv ishining maqsadi Samarqand viloyati aholi punktlari joylashuvining o’ziga xos jihatlarini aniqlash, aholi joylashuviga tabiiy ijtimoiy-iqtisodiy geografik va tarixiy shart-sharoitlarining ta’sirini o’rganish hamda xulosalar keltirishdan iborat. Tadqiqot ishining vazifalari - Samarqand viloyati aholi soni dinamikasini o’rganish; -Aholining tabiiy o’sishini baholash; -Aholining milliy, yosh-jinsiy tarkibini tahlil qilish; -Mehnat resurslari va ulardan foydalanishni tahlil etish; -Aholi joylashuvlarigi tabiiy, iqtisodiy-ijtimoiy va tarixiy omillarining ta’sirini o’rganish; -Viloyat shaharlar geografiyasi va urbanizatsiya jarayonini baxolash; -Qishloqlar geografiyasi tahlil qilish; -Aholi joylashuvidagi muommolarni aniqlash va xulosalar keltirish 4 I BOB SAMARQAND VILOYATIGA AHOLINING TADRIJIY O'SISHI VA TARKIBIDAGI O'ZGARISHLAR 1.1.Aholining tadrijiy o’sishi Samarqand viloyati 15 yanvar 1938 – yilda tashkil etilgan bo‘lib, maydoni 16,8 ming kv.km yoki respublikamiz hududining 3,7 foizini egallaydi. Hududi jihatdan O‘zbekistonning boshqa viloyatlaridan kichik bo‘lishiga qaramasdan, viloyat aholi soni bo‘yicha respublikada 1 – o‘rinda turadi, bu erda 1.01.2022-yil malumotiga ko‘ra 4031,3 ming aholi istiqomat qiladi. Bu shundan dalolat beradiki, viloyat aholisining zichligi o‘rtacha mamlakat ko‘rsatgichiga qaraganda ancha yuqoridir. Bu yerda O‘zbekiston Respublikasi aholisi sonining hududiy tarkibidagi o‘zgarishlar Samarqand viloyati mamuriy jihatdan 14 ta qishloq tumanlari, 11 ta shahar va 88 ta shaharga, 125 ta qishloq fuqorolar yig‘inlari va 1829 ta qishloq aholi punktlari, 1112 ta mahalla va 430 ta shahar mahallalaridan iborat (2022-y).. 1.1-jadval Samarqand viloyati qishloq tumanlarning maydoni va aholisi (2022-y). Qishloq tumanlari Tashkil topgan yili Tuman markazi Maydoni, ming km Aholisi ming kishi Aholi zichligi, 1 kv km, kishi 1 Bulung‘ur 29.09.1926 Bulung‘ur sh. 0,76 193,4 254,4 2 Jomboy 07.12.1970 Jomboy sh. 0,55 180,5 328,2 5 3 Ishtixon 18.05.1943 Ishtixon sh. 0,72 264,4 367,2 4 Kattaqo‘rg‘on 02.02.1929 Payshanba sh- cha. 1,39 282,3 203,1 5 Narpay 29.09.1926 Oqtosh sh. 0,44 219,2 498,2 6 Nurobod 26.11.1975 Nurobod sh. 4,86 156,3 32.1 7 Oqdaryo 25.12.1968 Loyish sh-cha. 0,37 165,1 446,2 8 Payariq 29.09.1926 Payariq sh. 1,29 260,3 201.7 9 Pastdarg‘om 29.09.1926 Juma sh. 0,87 367,3 422.1 10 Paxtachi 12.04.1973 Ziyodin sh-cha. 1,38 147,9 107,1 11 Samarqand 29.09.1926 Gulobod sh- cha. 0,48 261.5 544,7 12 Toyloq 09.04.1992 Toyloq sh-cha. 0,28 210,5 751,7 13 Urgut 31.12.1964 Urgut sh. 1,12 532,5 475,4 14 Qo‘shrobod 03.04.1978 Qo‘shrobod sh- cha. 2,16 136,3 63,1 15 Viloyat bo‘yicha 01.15.1938 Samarqand sh. 16,8 4 031,3 240.0 Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, maydoni jihatdan eng katta tuman Nurobod, Qo‘shrobod bo‘lib, keyingi o‘rinlarni Kattaqo‘rg‘on va Paxtachi tumanlari egallaydi. Aholi sonining ko‘pligi jihatdan esa Urgut, Pastdarg‘om va Kattaqo’rg’on tumanlari ajralib turadi. Viloyatda aholi zichligi 1 kv km.da 240 kishini tashkil etadi, bu jihatdan tumanlar orasida eng yuqori ko‘rsatgich Toyloq tumanida bo‘lib bu yerda zichlik 751.7 kishi, Samarqand tumanida 544,7 kishiga teng. Shuningdek, aholi zichligi Narpay, Urgut, Oqdaryo tumanlarida ham yuqori hisoblanadi. Aholi 6 zichligining eng past ko‘rsatkichlari bilan Nurobod va Qo‘shrobod tumanlari ajralib turadi. 7 1.1-rasm Samarqand viloyati siyosiy-ma’muriy kartasi 8 Samarqand viloyati Respublikamiz miqyosida alohida o‘ringa ega bo‘lib, bu yerda mashinasozlik, kimiya va oziq-ovqat sanoatlari, tamaki, paxta, uzum yetishtirish rivojlangan, shuningdek xalqaro turizmga ham ixtisoslashgandir. Viloyatimiz O‘zbekistonning markaziy qismida, qulay geografik va Zarafshon daryosining gidrogeografik to‘rida joylashgan. Viloyat g‘arb va shimoliy-g‘arbda Navoiy, shimoliy-sharqda Tojikistonning Sug‘d viloyati Panjakent tumani bilan chegaralanadi.Viloyat Zarafshon vodiysida, Zarafshon daryosini o‘rta qismida joylashgan, u vodiyni sug‘orishda va aholi joylashuvida hamda qadim zamonlarda aholi punktlari paydo bo‘lishda asosiy ro‘l o‘ynaydi. 1.2.Aholining tabiiy va mexanik harakati Ma’lumki, aholining tabiiy harakati – tug‘ilish, o‘lim va avlodlar almashinuvi natijasidir. Aholining tabiiy va mexanik harakatiga ko‘p omillarning ta’siri yuqori. Ayniqsa, har bir mamlakatda hukmron bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning o‘zgarib borishi mamlakatdagi demografik vaziyatga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, tug‘ilish va o‘lim nisbati tabiiy o‘sishga, aholining turmush tarzi, erta nikohga kirish, ayollarning ishsizligi, ularning ijtimoiy mehnat bilan kam shug‘ullanishi, tibbiy xizmatning pastligi, millat ongining rivojlanish darajasi, milliy urf-odatlar, erkaklarning spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni iste’mol qilishi, baxtsiz hodisalar, turli xil kasalliklar va boshqa omillar bilan ham bog‘liqdir. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat tubdan o‘zgardi. Jumladan, Samarqand viloyatida o‘rganilayotgan hududda ham ba’zi o‘zgarishlar ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, viloyatdagi demografik vaziyat o‘ziga xos bo‘lib, u respublikaning boshqa viloyatlari orasida aholisining tabiiy o‘sishi jihatdan etakchi o‘rinda turadi. O‘zbekistondagi viloyatlar ichida Samarqand viloyati 1998 yildan hozirgi kunga qadar aholi soni jihatdan eng yuqori bo‘lib, jumladan 2021 yil ma’lumotiga ko‘ra viloyatda 4031,3 ming kishi istiqomat qiladi, shundan 1483.2 ming kishi yoki 36,7 % shahar aholisi hisoblanadi. 9 10 Viloyatda tug‘ilish ko‘rsatkichi respublikaning boshqa mintaqalarida bo‘lganidek, qishloq joylari aholisi shahar aholi manzilgohlariga nisbatan sezilarli darajada yuqori hisoblanadi. Bunga asosiy sabab, aholi punktlarining funksional tiplari, aholining mehnat tarkibi va boshqa bir qancha omillar bilan bog‘liq. Samarqand shahrida viloyatning boshqa shaharlariga nisbatan tabiiy o‘sishi pastroq bo‘lib, Kattaqo‘rg‘on shahrida o‘rtacha, kichik shaharchalarda esa yuqoriroqdir. Viloyatda aholining tabiiy o‘sishi 1994 yil ma’lumotlariga ko‘ra 29 ‰ ni, 2015 yilda esa, 20,3 ‰ ni, 2021-yilda bu ko’rsatgich 23,7 ‰ tashkil etadi. Viloyat shahar aholisining tabiiy o‘sishini 3 darajaga: past – 15 ‰ gacha, o‘rtacha – 15‰ dan 20 ‰ gacha va yuqori – 20 ‰ dan 37 ‰ gacha guruhlariga bo‘liish mumkin. Shaharlar ichida aholi o‘sishning past guruhiga Samarqand, Oqtosh, Nurobod va Chelak shaharlari kiradi. Bu erda shaharlar aholisining 70 % dan ko‘p qismi yashaydi. Tabiiy o‘sishning o‘rta darajasiga Juma, Bulung‘ur, Ishtixon, Kattaqo’rg‘on shaharlari kirib, viloyat shaharlari aholisining qariyib 150 ming kishisi bu shaharlarda istiqomat qiladi. Tabiiy o‘sishning yuqori ko‘rsatkichlari bilan Payariq, Urgut va Jomboy shaharlari ajralib turadi. Viloyat shaharlari orasida tabiiy o‘sishning eng yuqori o‘sishi bilan Payariq birinchi o‘rinda turadi. Payariq shahrida tabiiy o‘sish 37,1 ‰ ga teng, eng past tabiiy o‘sish Samarqand shahrida 13,3 ‰ ni tashkil etadi. Samarqand viloyati qishloq aholisi tabiiy o‘sishni guruhlarga bo‘lib o‘rganish ham maqsadga muvofiqdir. Qishloq aholisining 42,6 % da tabiiy o‘sish yuqori bo‘lib, bu guruhda Urgut, Pastdarg‘om, Payariq va boshqa tumanlar kiradi. Tabiiy o‘sishning past ko‘rsatgichlari yirik shahar Samarqandga yaqin joylashgan Samarqand tumani va o‘rta shahar Kattaqo‘rg‘on joylashgan Kattaqo‘rg‘on tumani, hamda Tayloq va Paxtachi tumanlari kiradi. Bu darajaga kiruvchi tumanlarda qishloq aholisining 31%i yashaydi. Tabiiy o‘sishning o‘rtacha guruhiga Oqdaryo, Bulung‘ur, Qo‘shrabot, Narpay va 11 Nurobod kiradi. Bu y erda qishloq aholisining 26,4%i to‘g‘ri keladi. Qishloq tumanlarida tabiiy o‘sishning eng yuqori ko‘rsatkichi bilan Urgut ajralib turadi, bu erda tabiiy o‘sish 27,5 0 / 00 ga teng, eng past tabiiy o‘sish esa Samarqand tumanida bo‘lib, 18,5 0 / 00 ni tashkil etadi. Samarqand viloyati qishloq tumanlarida tabiiy o‘sish o‘rtacha 23,1 0 / 00 hisoblanadi. Ma’lumki, aholining tabiiy o‘sishida birinchi navbatda aholi tug‘ilishi darajasi, shuningdek, aholining o‘lim darajasi ham ta’sir ko‘rsatadi. Aholining tug‘ilish darajasi 20 21 yil ma’lumotiga ko‘ra viloyatda 2 8,4 o / 00 , o‘li m darajasi esa, 4,6 0 / 00 ga teng. Bu ko‘rsatkich shahar aholi punktlarida o‘rtacha tug‘ilish 21.8 0 / 00 , o‘lim 4.7 0 / 00 ni tashkil etadi. Viloyat shaharlari ichida eng yuqori tug‘ilish darajasi Payariq shahrida bo‘lib, 42,6 0 / 00 , o‘lim 5,5 0 / 00 , shu bilan birga tug‘ilishning yuqoriligi bilan Urgut 29,9 0 / 00 , Jomboy 26 0 / 00 ko‘rsatkichlari bilan ajralib turadi. Shaharlar ichida tug‘ilishning past darajasiga Nurobod, Oqtosh va Samarqand shaharlari kiradi, bu yerda tug‘ilish o‘rtacha 18 0 / 00 ga teng, o‘lim darajasining eng yuqori ko‘rsatkichiga Bulung‘ur shahri kiradi va 6 0 / 00 ni tashkil etadi. Samarqand viloyati qishloq tumanlarida aholining tug‘ilish darajasi o‘rtacha 27,8 0 / 00 . Tumanlar ichida tug‘ilishning eng yuqori darajasi Urgutda 32,3 0 / 00 bo‘lib, o‘lim 4,8 0 / 00 ga teng. Payariq, Pastdarg‘om, Ishtixon va Jomboy tumanlarida ham tug‘ilish yuqori hisoblanadi. Tug‘ilish darajasining pastligi bilan Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Paxtachi ajralib turadi, bu tumanlarda tug‘ilish o‘rtacha 25 0 / 00 ni tashkil qiladi. 2 -jadvalda viloyat shaharlari aholisining tabiiy o‘sishi 1979, 1989, 1994, 20 21 yillar ma’lumotlari asosida tuzilgan. Bu yillar mobaynida viloyat shahar aholisi bo‘yicha ham, shahar aholisining tabiiy o‘sishi bo‘yicha ham o‘zgarishlar mavjud. Viloyat shaharlarida 1979 yilda aholi tabiiy o‘sishi nisbatan past bo‘lgan va o‘rtacha 16,6 0 / 00 ni tashkil etgan. 12 1.2 -jadval Samarqand viloyati shaharlari aholisining tabiiy o‘sishi (promille hisobida ) Shaharlar nomi 1979 1989 1994 2021 Shahar aholisi 16,6 20,2 21,1 21,2 Shaharlar: Samarqand 11,7 14,9 14,9 14,3 Kattaqo‘rg‘on 22,7 24,9 25,7 17,2 Bulung‘ur 28,7 20,6 27,3 16,1 Jomboy 24,2 21,2 21,6 20,8 Ishtixon 7,7 32,6 32,3 19,6 Oqtosh 20,7 15,0 23,0 13,7 Payariq - - - 37,1 CHelak 22,0 28,5 34,1 14,9 Juma 28,2 22,7 22,9 15,7 Nurobod 11,9 17,6 15,6 13,7 Urgut 24,8 31,1 31,8 25,2 Jadval Viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan . Bu yili faqatgina Urgut, Juma va Bulung‘urda nisbtan yuqori bo‘lib, o‘rtacha 27 0 / 00 ga teng bo‘lgan, 1989, 1994 yillarda viloyat shaharlarida tabiiy o‘sish 1979 yilga nisbatan ancha o‘sgan . Shahar aholisi o‘rtacha bu yillarda tabiiy o‘sish 20 0 / 00 - 21 0 / 00 ni tashkil etgan. Nurobod va Samarqand shaharlardan tashqari qolgan shaharlarning hammasida tabiiy o‘sish yuqori bo‘lgan. Ohirgi 2021 yilga kelib, aholining tabiiy o‘sishi shaharlarda yana pasayib ketdi. (2-jadvalga qarang). Bu yilda faqatgina Payariq va Urgut shaharlarida tabiiy o‘sish yuqori bo‘ldi. 13 Samarqand viloyati qishloq aholisining tabiiy o‘sishi 1979 yilga nisbatan 1989, 1994 yillarda ancha o‘sgan. Bu yillar davomida Urgut, Payariq va Pastdarg‘om tumanlarida tabiiy o‘sish yuqori bo‘lgan va o‘rtacha 40%ni tashkil etgan. Tabiiy o‘sishning past ko‘rsatkichlari bilan Nurobod tumani ajralib turadi. 2021 yilga kelib, viloyat tumanlari qishloq aholisining tabiiy o‘sishi ko‘rsatilgan 1979, 1989, 1994 yillarga nisbatan ancha pasaygan. Tabiiy o‘sish faqatgina Urgut tumanlarida 27 0 / 00 , Ishtixonda 25 0 / 00 , qolgan hamma tumanlarda 19, 22, 24 0 / 00 ni tashkil etadi. Umuman, viloyat qishloq aholisining tabiiy o‘sishi 1979, 1989, 1994 yillarda o‘rtacha 28 0 / 00 ga teng bo‘lsa, 2021 yilga kelib, bu ko‘rsatkich 25,3 0 / 00 ni tashkil etadi. Viloyat aholisi sonining o‘sishiga faqatgina aholining tug‘ilishi va tabiiy o‘sishi ta’sir etmasdan balki, aholining mexanik harakati, yashash joyini o‘zgarishi ham ta’sir ko‘rsatadi. Aholi migratsiyasi bu ijtimoiy jarayon bo‘lib, u ishlab chiqarish kuchlarining joylashishi va aholi sonining o‘sishi bilan bevosita bog‘liq. Migratsiya aholining joylashuvi va uning hududiy tarkibiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, aholi migratsiyasi chuqur geografik jarayon hisoblanib, regionlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi sharoitida ichki farqlarni ifodalaydi. Migratsiya ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va aholi joylashuvi o‘rtasidagi munosabatlarga qulay sharoit yaratishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Samarqand viloyati o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan demografik hudud hisoblanadi. Y u qorida aytilgandek, viloyat aholi sonining o‘sishi asosan tabiiy o‘sishning yuqoriligi bilan belgilanadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 1979-1993 yillarda keluvchilar soniga nisbatan ketuvchilar soni ko‘p. Viloyatda 1991-2004 yillar mobaynida ko‘chib ketganlar soni ko‘chib kelganlarga nisbatan 90% dan yuqori bo‘lgan. 2005-2011 yillarda esa ko‘chib kelganlar soni pasayib, ko‘chib ketganlar soni 40% dan oshdi . 14 1.3 -jadval Samarqand viloyati aholisining migratsiya intensivligi ( 0 / 00 hisobida). Tumanlar nomi 1979 1991 2021 kelganl ar ketganl ar kelganl ar ketganl ar kelganl ar ketganl ar Samarqand viloyatda 6,0 7,3 9,5 11,6 3,0 4,0 Samarqand sh. 23,0 24,8 21,0 33,7 4,5 6,8 Kattaqo‘rg‘on sh. 34,5 39,0 27,9 41,5 6,1 7,8 Tumanlar: Oqdaryo 7,0 12,6 14,4 15,2 4,6 3,7 Bulung‘ur 10,0 12,4 6,2 9,2 4,8 5,3 Jomboy 0,1 0,2 20,3 20,7 4,4 3,5 Ishtixon 0,1 0,4 3,8 6,5 3,1 4,5 Kattaqo‘rg‘on 8,2 10,5 8,9 7,8 3,6 3,9 Qo‘shrabot 1,0 1,7 4,3 6,4 4,8 4,5 Narpay 2,7 0,4 9,3 7,2 2,9 3,1 Nurobod 5,1 2,9 8,2 10,2 0,4 2,7 Payariq 0,7 1,1 4,3 6,3 0,2 4,8 Pastdarg‘om 2,3 6,1 10,0 9,5 1,3 2,2 Paxtachi 0,2 3,2 4,6 4,9 2,1 6,1 Samarqand 1,8 1,7 4,8 5,0 4,0 4,6 Tayloq - - - - 3,8 2,3 Urgut 0,4 1,0 3,4 3,6 0,9 1,6 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. 15 Ohirgi 20-30 yil davomida aholi migratsiyasi viloyat aholisining umumiy soniga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan. Masalan, 1991 yil viloyatda 27,8 ming kishi, 1992 yilda 20,6 ming kishi ketgan bo‘lsa, shu yillarda ketganlar soni 36,5 va 32,7 ming kishini tashkil etgan. 2020-2021 yillarda esa kelganlar soni o‘rtacha 9.591 ming kishini, ketganlar soni o‘rtacha 17.3 ming kishiga teng bo‘lgan. Ko‘rinib turibdiki, 1991-1992 yillarga qaraganda 2020-2021 yillarda keluvchilar soni kamayib ketgan. 3-jadvalda Samarqand viloyati aholisining migratsiya intensivligi sovetlar davri, mustaqillik yili boshi va hozirgi vaqtda kelganlar va ketganlar promille hisobida ko‘rib chiqilgan. Tadqiqot natijasi shuni ko‘rsatadiki, 1979 yilda Samarqand viloyati va tumanlarida aholi migratsiyasi ko‘rsatkichlari baland emas, faqat bu yilda Samarqand va Kattaqo‘rg‘onda migratsiya nisbatan yuqori bo‘lgan. 1991 yilga kelib, viloyatning barcha shahar va tumanlarida mexanik harakat kuchaygan. Masalan, Samarqand viloyatida kelganlar 9,5 0 / 00 , ketganlar 11,6 0 / 00 , Samarqand shahrida 21 0 / 00 va 33,7 0 / 00 ni tashkil etadi. Tumanlar ichida kelganlar salmog‘i Jomboy, Oqdaryo va Pastdarg‘omda nisbatan yuqori bo‘lib, Ishtixon va Urgut tumanlarida bu ko‘rsatkich ancha past hisoblanadi. Bu yili qaysi tumanlarda kelganlar salmog‘i yuqori bo‘lsa, ketganlar salmog‘i ham shu tumanlarda yuqoridir. 2021 yilga kelib, butun viloyatimiz shahar va tumanlarida aholi mexanik harakati intensivligi, oldingi yillarga qaraganda ancha pasaygan. Shunday qilib 1979, 1991, 20 21 yillar davomida butun viloyatmiz hududida bo‘lgan aholi migratsiya saldosi manfiy bo‘lgan. Aholining mexanik harakatini o‘rganishda millatlar bo‘yicha ham bu jarayonni tahlil qilish muhimdir. Hisob- kitoblarga asoslanib shuni aytish mumkinki, aholi migratsiyasida asosan tub joy aholisi qatnashadi. Viloyatimiz aholi migratsiyasida asosan o‘zbeklar faol qatnashadi. Masalan, 1995 yilda 7,1 ming kishi kelgan bo‘lsa, shundan 5 ming kishi o‘zbeklardir, ketganlarning ham asosiy qismini o‘zbeklar tashkil etadi. 2021 yil ma’lumoti bo‘yicha ham aholining mexanik harakati asosan o‘zbeklar hissasiga to‘g‘ri keladi. Hozirgi 16 vaqtda viloyatimiz aholisi faqatgina ichki migratsiyaga qatnashmasdan, balki tashqi migratsiyaga ham faol qatnashadi. Respublikamizdan mustaqillik yillari boshlarida ruslar, tatarlar, tojiklar, ozarbayjonlar va boshqa millat vakillari tashqi migratsiyada ishtirok etgan. O‘zbekiston aholi migratsiyasida Toshkent, Samarqand, Farg‘ona viloyatlari aholisi 1991-20 21 yillar davomida nisbatan faol qatnashgan. Masalan, 1991 yilda Toshkent viloyatida 56,7 ming kishi, Farg‘ona 40 ming, Samarqandda 28 ming kishi kelgan, 2013 yilda esa, bu ko‘rsatkich Toshkentda 18 ming, Samarqand va Farg‘onada 13 ming kishini tashkil etadi. Ketganlar soni bo‘yicha ham shu viloyatlar oldingi o‘rinlarni egallaydi. O‘zbekistonda jumladan Toshkent, Samarqand va Farg‘ona viloyatlarida 1991-20 21 yillar davomida migratsiya saldosi manfiy bo‘lgan. 1.3. Aholining yosh – jinsiy tarkibi va mehnat resurslari. Samarqand viloyati O‘zbekistondagi murakkab etnografik region, hamda Samarqand shahri turli xalqlar joylashgan tugun ekanligi ko‘rinib turibdi. Bular, birinchi navbatda, murakkab va uzoq davom etgan tarixiy rivojlanish bosqichlari bilan bevosita bog‘liqdir. Tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, 1979 yilda viloyat aholisini 49,2% erkaklar, 50,8% ayollar tashkil etgan. O‘n yildan so‘ng, ya’ni 1989 yilga kelib, bu ko‘rsatkich erkaklar 49,4%, ayollar 50,6% ni tashkil qilgan. Bunga sabab shundan iboratki, 1979- 1989 yillar mobaynida o‘g‘il bolalar qiz bolalarga nisbatan ko‘p tug‘ilgan. Viloyatda 2021 yil ma’lumotiga ko‘ra, aholining umumiy soni 4031.3 ming (2021 yil yanvar holati) kishi bo‘lib, shundan 2028,5 ming kishini erkaklar, 2002.8 ming kishini esa ayollar tashkil etadi, yoki 50,1% erkaklar, 49,9% esa ayollar salmog‘iga to‘g‘ri keladi. 1979-1989 yillarga nisbatan ayollar salmog‘i ancha pasaygan bo‘lib, 1989 yilda ayollar 50,6%ni tashkil etgan bo‘lsa, 20 21 yilda 49,9% ga tushgan. Bu shuni ko‘rsatadiki, oxirgi yillarda qiz bolalar o‘g‘il bolalarga nisbatan ancha kam tug‘ilgan. 17 Samarqand viloyati aholisi jinsiy tarkibi jihatidan erkaklar va ayollar soni jihatidan nisbatan farq mavjud. Jumladan, viloyatda shahar aholisining 49,7% ini erkaklar va 50,3%ini ayollar tashkil etadi. Qishloq joylarda esa bu ko‘rsatkich 50,4%ni erkaklar va 49,6%ni ayollar salmog‘iga to‘g‘ri keladi. Raqamlardan ma’lumki, qishloq aholisida erkaklar salmog‘i shahar joylariga nisbatan ozgina ko‘p. Viloyatning barcha shaharlari ya’ni Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Urgut, Bulung‘ur, Jomboy, Ishtixonda ham ayollar salmog‘i erkaklar salmog‘iga nisbatan ozgina yuqori hisoblanadi. Samarqand viloyati tumanlari ichida aholi soni ko‘pligi jihatidan oldingi o‘rinni Urgut tumani egallaydi. Tumanda 532.5 ming kishi istiqomat qiladi va shundan 2 70,2 ming kishini ayollar va qolgan 262,3 ming kishini erkaklar tashkil etadi. Aholi soni jihatidan 2-o‘rinda Pastdarg‘om tumani turadi. Bu tumanda 367,3 ming kishi yashaydi, erkaklar 184.6 ming kishini, ayollar esa 184,2 ming kishini tashkil etadi. Aholi sonining kamligi bilan Qo‘shrabod va Paxtachi tumanlari ajralib turadi. Demografik tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, Samarqand viloyatida va viloyatning qishloq joylarida erkaklar salmog‘i bir muncha yuqori hisoblanadi. Viloyatning shahar joylarida va barcha shahar manzilgohlarida ayollar salmog‘i yuqoridir. Qishloq tumanlarida esa aholining jinsiy tarkibi salmog‘ida farqlar mavjud. Masalan, 2012 yil ma’lumoti bo‘yicha Ishtixon, Nurobod, Pastdarg‘om va Paxtachi tumanlarida ayollar salmog‘i yuqori bo‘lgan . Bu ko‘rsatkich 2021 yilda esa, faqatgina Paxtachi tumanida ayollar salmog‘i yuqori, qolgan tumanlarning hammasida erkaklar salmog‘i nisbatan ko‘p. Bunga sabab albatta o‘g‘il bolalarning qiz bolalarga nisbatan ko‘proq tug‘ilishidir. Samarqand viloyatida O‘zbekiston Respublikasining boshqa viloyatlari singari aholining tabiiy o‘sishi yuqoriligi sababli aholisining ko‘p qismini yosh bolalar tashkil etadi. Izlanishlardan ma’lum bo‘ldiki, 1989 yilda 1979 yilga nisbatan 4 yoshgacha bo‘lgan bolalar salmog‘i birmuncha oshgan. 18 Samarqand viloyati o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan demografik hudud hisoblanadi. Yuqorida aytilgandek, viloyat aholi sonining o‘sishi asosan tabiiy o‘sishning yuqoriligi bilan belgilanadi. 1.4-jadval Samarqand viloyati aholisining jinsiy tarkibi (% hisobida 2021 yil ) Shahar va tumanlarning nomi Jami aholi Erkaklar Ayollar Samarqand viloyati 100 50,2 49,8 Shahar joylarda 37,8 49,8 50,2 Qishloq joylarda 62,2 50,4 49,6 Samarqand sh. 100 48,3 51,7 Kattaqo‘rg‘on sh. 100 49,7 50,3 Tumanlar: Oqdaryo 100 50,2 49,8 Bulung‘ur 100 50,9 49,1 Jomboy 100 50,7 49,3 Ishtixon 100 50,3 49,7 Kattaqo‘rg‘on 100 50,6 49,4 Qo‘shrabot 100 51,0 49,0 Narpay 100 51,0 49,0 Nurobod 100 50,1 49,9 Payariq 100 51,2 48,7 Pastdarg‘om 100 50,1 49,9 Paxtachi 100 49,2 50,8 Samarqand 100 50,6 49,4 Tayloq 50,4 49,6 Urgut 100 50,7 49,3 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. 19 Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 1989 yilda mehnat yoshigacha bo‘lganlar 40%dan ortiq bo‘lsa, ohirgi ma’lumotlarga ko‘ra, ularning salmog‘i kamaygan va 35,8%ni tashkil etgan. Lekin mehnat yoshida bo‘lganlar salmog‘i 1989 yilga nisbatan ancha o‘sgan. Mehnat yoshidan o‘tganlar salmog‘i esa birmuncha pasaygan. SHahar aholi punktlarida mehnat yoshiga to‘lmagan, ya’ni 0-16 yoshdagilar salmog‘i viloyatning qishloq aholi punktlariga nisbatan ancha farq qilib, shahar aholisining 30%ga yaqin qismi 0-16 yoshgacha bo‘lsa, qishloq aholsining qariyib 40%ini mehnat yoshigacha bo‘lganlar tashkil etadi, lekin shahar joylarda mehnat yoshidagilar va mehnat yoshidan o‘tganlar salmog‘i yuqoriroq hisoblanadi. Yuqorida aytilganidek, qishloq aholi punktlarida mehnat yoshigacha bo‘lganlar salmog‘i yuqoridir, chunki, bu erlarda tug‘ilish ancha baland bo‘lib, ohirgi raqamlarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ya’ni 2021 yil ma’lumotiga ko‘ra viloyatda 110.4 ming bola tug‘ilgan bo‘lsa, shundan 73,8 ming bola qishloq joylariga to‘g‘ri keladi. Faqatgina 36,6 ming bola shahar aholi punktlarida tug‘ilgan. Viloyatda tug‘ilgan 110.4 ming boladan 55,8 mingtasi o‘g‘il bolalar, 54 ,6 mingtasi esa qiz bolalarni tashkil etadi. Bulardan tashqari, viloyatda mehnat yoshidan o‘tgan, ya’ni 60 yoshdan oshganlar soni qishloq joylariga nisbatan shahar aholi punktlarida yuqori. Uzoq umr ko‘ruvchilar toifasiga kiruvchi 100 yoshdan oshganlar viloyatda 674 kishini, ulardan 284 tasi erkaklar, 390 tasi ayollardan iborat, 674 kishidan 404 tasi shahar joylarda yashaydi . Xulosa o‘rnida ta’kidlash lozimki, viloyat aholisining yosh va jinsiy tarkibi va ularning hududiy joylashuvi o‘ziga xosdir. Aholining bu xususiyatlarini hisobga olish, ishlab chiqarishni joylashtirishda, aholi joylashuvining shakllanishida, kelajakda aholi sonini ilmiy asosda bashorat qilishda hamda viloyat aholisi tarkibini o‘rganishda katta ahamiyatga egadir. Hozirgi kunda tez rivojlanayotgan Samarqand dunyodagi eng qadimgi va hamisha navqiron shaharlardan biridir. U o‘zining bebaho me’moriy yodgorliklari bilan butun dunyoga tanilmoqda. Uning noyob obidalarini va atrof muhitini saqlash 20 maqsadida shaharda joylashgan sanoat korxonalari qisqartirildi yoki umuman shahar atrofiga ko‘chirildi. Samarqand viloyati aholisining ijtimoiy tarkibi mustaqillik yillarining boshlarida ishchilar salmog‘i yuqori bo‘lgan, yillar o‘tishi bilan asta-sekin sanoat korxonalarining yopilishi tufayli bu ko‘rsatkich kamayib borib, kichik biznes va tadbirkorlik sohalari hamda aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari rivojlana bordi. Ma’lumki, mehnat resurslari aholining o‘z ijtimoiy va ma’naviy imkoniyatlariga ko‘ra mehnat qila olish qobiliyatiga ega bo‘lgan qismiga aytiladi. Odatda aholining mehnat faoliyatiga munosabati jihatidan 3 guruhga bo‘linadi: 1) mehnat yoshigacha bo‘lganlar ; 2) mehnat yoshidagilar ; 3) mehnat yoshidan o‘tganlar ; Xalqaro statistikada, mehnat resurslariga ko‘pgina mamlakatlarda 15 yoshdan 65 yoshga b o‘lganlar kiradi. O‘zbekistonda esa erkaklar 16 yoshdan 60 yoshgacha, ayollar 16 yoshdan 55 yoshgacha mehnatga yaroqli yoshdagi aholi hisoblanadi. Respublikada, jumla dan Samarqand viloyati mehnat resurslarining salmog‘iga aholining tug‘ i lish va tabiiy o‘sish darajalari, aholining yosh tarkibi hamda aholi migratsiyasi bevosita o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. V iloyatda aholining tug‘ilish va tabiiy o‘sish ko‘rsatkichlari yuqoriligi sababli aholi o‘rtasida 14 yoshgacha bo‘lgan bolalar ulushi yuqori xisoblanadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, viloyat aholisining 1989 yil ma’lumotiga ko‘ra 47,1% mehnatga layoqatli yoshdagilar bo‘lgan. 20 21 yil ma’lumotlari bo‘yicha mintaqa mehnat resurslari ulushi 58,7% ga teng. Bunday katta o‘zgarishga sabab, yuqorida aytilganidek, mehnat resurslarining ulushiga aholining tug‘ilish va tabiiy o‘sish darajalarining ta’siridir. 1989 yil aholining tug‘ilish koeffitsienti 33,1‰, tabiiy ko‘payish 27,4‰ bo‘lsa, hozirgi vaqtda bu ko‘rsatkichlar mos ravishda, 25,2‰ va 20,4‰ ni tashkil qiladi. Ko‘rinib turibdiki, 21 tug‘ilish va tabiiy o‘sishning pasayishi bilan mehnatga layoqatli aholining salmog‘i ham oshib borgan. Bunday o‘zgarishlar viloyatimizning barcha shahar joylari va qishloq tumanlarida ham kuzatiladi 1.5 -jadval Samarqand viloyati aholisi soni va mehnat resurslari salmog‘i (2021y ) T.r SHahar va tumanlar Aholi soni , ming kishi Mehnat resurslari salmog‘i foiz hisobida Mehnat resurslarining bandlik darajasi foiz h isobida 1 Sa m arqand viloyati 3480,2 57,6 70 2 Samarqand shahr i 511,2 71 79 3 Kattaqo‘rg‘on shahri 82,6 70 75 Tumanlar 1 Bulung‘ur 166,1 47 73 2 Jomboy 150,2 53 74 3 Ishtixon 225,0 48 68 4 Kattaqo‘rg‘on 244,2 53 73 5 Narpay 192,1 54 69 6 Nurobod 134,4 5 1 72 7 Oqdaryo 142,1 62 60 8 Pa ya riq 223,2 56 67 9 Pastdarg‘om 315,1 53 64 10 Paxtachi 131,0 62 69 1 1 Samarqand 225,6 77 62 12 Tayloq 177,8 54 64 1 3 Urgut 443,2 50 69 22 14 Qo‘shrabot 116,4 53 66 Oxirgi yillarda Samarqand shahri aholisining 71%, Kattaqo‘rg‘on shahri aholisining 70% ni mehnatga qobiliyatli yoshdagilardan iborat. Bunday ko‘rsatkichlar bo‘yicha qishloq tumanlari kesimida ham farqlar kuzatiladi. Masalan, mehnat resurslari salmog‘i bo‘yicha Samarqand tumani birinchi o‘rinni egallaydi. Bu erda mazkur ko‘rsatkich 77% ni tashkil etadi. Keyingi o‘rinda 62% bilan Oqdaryo va Paxtachi tumanlari turadi. Qolgan tumanlarda mehnatga layoqatli aholi o‘rtacha 52% ga teng. Samarqand viloyati aholisining 57,6% ni mehnat resurslari tashkil etishi bilan, ularning barchasi ham ish bilan band emas. Viloyat shaharlari va tumanlari aholisi o‘rtasida iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi ham ko‘pchilikni tashkil qiladi. Viloyatda mahnatga yaroqli aholining 70% ni, Samarqand shahrida 79%, Kattaqo‘rg‘on shahrida 75% mehnat bilan band aholi xisoblanadi. Qishloq tumanlari orasida ham mehnat resurslarining bandlik darajasi har xil. CHunonchi, Bulung‘ur, Jomboy, Kattaqo‘rg‘on va Nurobod tumanlarida mehnat resurslarining bandlik darajasi eng yuqori bo‘lib, o‘rtacha 73%, qolgan tumanlarda esa bu ko‘rsatkich o‘rtacha 65% ni tashkil qiladi. Aholi bandlik darajasidagi bunday farqlarga asosan tumanlarda har xil kichik qo‘shma korxonalarning ko‘payganligi bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bulung‘ur, Jomboy va Kattaqo‘rg‘on tumanlarida sanoat korxonalarining va kichik korxonalarning ishlab turganligi hamda Nurobod tumanida sog‘lomlashtirish sanatoriyalarning ko‘pligi aholining bandligini ta’minlagan. SHunday qilib, Samarqand viloyati mehnat resurslarini o‘rganish quyidagi muammolarning borligini ko‘rsatadi: 1. viloyat aholisi va mehnat resurslari sonining tez o‘sayotganligini hisobga olib, aholini ijtimoiy-iqtisodiy turmush tarzini yaxshilash. 23 2. mehnat resurslarini ish bilan ta’minlash uchun; a) kichik va o‘rta biznesni yanada rivojlantirish ; b) qo‘shimcha kichik korxonalar ochish ; v) aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini yanada rivojlantirish ; g) Samarqand shahrida turizmni tara q qiy ettirish ; 3. Samarqand shahri havosini va atrof muhitini toza saqlash va h.k. 1.4 Aholining milliy tarkibi Samarqand viloyatining etnografiyasi uzoq davom etgan tarixiy davr rivojlanish bilan bog‘liq. Uning tashkil topishi turli tarixiy voqealar bilan – Buyuk Ipak Yo’lining kesib o‘tganligi, mo‘g‘ullar, arablar, ruslar va boshqalarning bosib olishi, O‘zbekiston Respublikamizning mustaqillikka erishishi, hukumatning almashinishi bilan bog‘liqdir. Bu jihatdan Samarqand viloyati tarixiy geografik va etnografik tadqiqotlar viloyatning o‘ziga xos, boshqa joylardan tubdan farq qiladigan aholining milliy tarkibiga va turli xalqlarning joylashishiga sababli bo‘lganligini isbotlaydi. «Buyuk Ipak Yo’li» ning Samarqand hududini kesib o‘tganligi qadimdan xalqlarni iqtisodiy, madaniy va boshqa jihatlari bilan bog‘lab turgan. Hozirgi vaqtda Samarqand viloyati hududida 90-dan ortiq millat va elatlar yashaydi. SHunga qaramasdan, viloyat aholisining asosiy qismini, ya’ni, 77,6%-ni (2021 y.) o‘zbeklar tashkil etadi. Ikkinchi o‘rinda tojiklar turadi, ularga viloyat aholisining 10%, aholining 4,5% ruslarga to‘g‘ri keladi, keyingi o‘rinlarni ukrainlar, armanlar, koreyslar va boshqa millatlar egalaydi, ularning salmog‘i 1%-ga ham etmaydi. Samarqand viloyatining o‘ziga xos tarixiy rivojlanishi, O‘zbekistonning boshqa viloyatlariga nisbatan, tojiklar, yahudiylar, armanlar, ozarbayjonlar, eronilar salmog‘ining ko‘pligi bilan ajralib turadi. 1959-1970 yillarda viloyatning jami aholisi soni 142,9%ga ko‘paygan. Bu davrlarda asosan tojiklar, o‘zbeklar, hamda yahudiylar va qrim tatarlari yuqori darajada o‘sganligi bilan ajralib turadilar. SHu bilan birga, ruslar, ukrainlar va boshqa millatlar soni sekin o‘sgan, ozarbayjonlar va tatarlar soni 24 kamaygan. 1989-yil aholi ro‘yxati ma’lumotlariga ko‘ra viloyat aholisining o‘sish darajasi bir-muncha sekinlashgan. 2000-yilda qadar hatto o‘zbeklar sonining o‘sishi sust bo‘lgan. Bulardan tashqari, ruslar,turklar, yahudiylar va boshqa millatlarning kamayishi, asosan aholi migratsiyasi bilan bog‘liq hisoblanadi. Sobiq SSSRda o‘tkazilgan oxirgi aholi ro‘yxatlari ma’lumotlariga ko‘ra (1979-1989 yillar) , viloyat qishloqlarida yashovchi tojiklarning soni qariyb 8 martaga oshgan. Bunday o‘sish eroni millati uchun ham xosdir. Viloyat aholisining asosiy qismini hamma vaqt o‘zbeklar tashkil etgan, biroq jami aholi salmog‘ida ularning oshishi 1959-2021 yillar mobaynida 6,8%, tojiklar – 2,5 barobarga ko‘paygan, ruslar 6,2% va boshqa millatlar salmog‘i esa kamaygan. Boshqa millat vakillarining kamayib borishi, yuqorida ta’qidlanganimizdan, ularning tashqi migratsiyada faolligi hisoblanadi. Asosan, tatarlar va yahudiylar salmog‘i kamaygan. Viloyat aholisining milliy tarkibini respublikaning boshqa viloyatlari bilan solishtirganda shu ma’lum bo‘ldiki, o‘zbeklar salmog‘i Samarqand viloyatida 77,6%, Toshkent viloyatida – 62,1%, Sirdaryoda – 69,4%, Xorazm, Qashqadaryo va Andijonda – 90%-dan yuqoridir. Respublikamizning ayrim viloyatlarida millatlar salmog‘ining ko‘pligi jihatidan ikkinchi o‘rinni tojiklar egalaydi. Tojiklar salmog‘i asosan Samarqand, Surxondaryo, Sirdaryo, Namangan viloyatlarida nisbatan yuqori bo‘lib, u o‘rtacha 11-12%-ni tashkil etadi. Ruslar salmog‘i esa, mustaqillikdan keyingi yillarda ancha kamayib borgan. Hozirgi vaqtda bu millat vakillari asosan Toshkent shahri, Toshkent, Sirdaryo va Navoiy viloyatlarida ko‘pchilikni tashkil etadi. Samarqand viloyati shahar va qishloq aholisining milliy tarkibi bir biridan farq qiladi. Viloyat markazi Samarqand shahrida o‘zbeklar bilan bir qatorda tojiklar ham ko‘pchilikni tashkil etadi. SHu bilan birga, ruslar va boshqa tub joy aholisi bo‘lmagan millatlarning qariyb hammasi shaharlarda, ya’ni ularning asosiy qismi Samarqandda yashaydi. Viloyatda yashovchi tojiklarning asosiy qismi Samarqand shahrida va uning 25 atrofida, ya’ni Samarqand tumanida joylashgan, ularning qishloq aholisidagi salmog‘i kamchilikni tashkil qiladi. Respublikamizning boshqa viloyatlari kabi Samarqand viloyatida ham millatlarning urbanizatsiya darajasi bir-biridan farq qiladi. 1979-1989 yillarda o‘zbeklarning urbanizatsiya darajasi birmuncha pasaydi, lekin bu ko‘rsatgich respublikamizda o‘sgan. O‘zbeklar urbanizatsiya darajasining pasayganligi birinchi navbatda qishloq aholisining tez o‘sish bilan xarakterlanadi. 2009 yilda Samarqand shahri atrofidagi qishloqlarning Samarqand shahriga qo‘shilganligi va viloyatdagi bir nechta qishloqlarning shahar aholi punktlariga aylantirilganligi viloyatda urbanizatsiya darajasining ortishiga olib keldi. Samarqand viloyatida urbanizatsiya darajasining yuqoriligi bilan tub joy aholisi bo‘lmagan millatlar ajralib turadi, ularning urbanizatsiya darajasi 95%-ni tashkil qiladi. Ruslar, ukrainlar, koreyslar, tatarlar, eronilar, - asosan Samarqand shahrida yashaydi. Nisbatan ozchilikni tashkil etuvchi millatlardan – turklar asosan Oqdaryo tumanining Loyish va Dahbet shaharchalarida, qozoqlar – Nurobodda, arablar – Pastdarg‘om tumanida istiqomat qiladi. Bundan tashqari, millatlar salmog‘ining o‘zgarishida sobiq Ittifoq davrida aholining mexanik harakati natijasida ruslar, armanlar, ukrainlar, koreyslar va boshqa tub joy aholisi bo‘lmagan kishilarning nafaqat Samarqand viloyatida, balki butun respublikamizda ko‘chib kelishi ham sabab bo‘lgan. Har bir millat salmog‘ining oshishiga aholi migratsiyasidan tashqari, aholining tabiiy o‘sishi darajasi ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, viloyatning tub joy aholi hisoblangan o‘zbek va tojiklarda, aholining tabiiy o‘sishi ko‘rsatkichi yuqori, shuning uchun ularning salmog‘i yildan-yilga oshib bormoqda. Ayni vaqtda boshqa millatga mansub aholining ko‘pchiligida tabiiy ko‘payish ko‘rsatgichlari nihoyatda past, bu esa ular salmog‘ining kamayishiga ta’sir etmasdan qolmaydi. 26 Samarqand viloyatining etnografiyasi O‘zbekiston Respublikasining boshqa tumanlaridan o‘zining bir qancha xarakterli xususiyatlari bilan farq qiladi. Masalan, viloyatda respublikadagi jami o‘zbeklarning 12,5%, tojiklarning – 22,4%, yaxudiylarning – 12,3%, ozarbayjonlarning – 14,6%, turkmanlarning -17,4%, armanlarning – 24,2%, eronilarning – 78,5% yashaydi. Viloyat tojiklarning joylashishi bo‘yicha O‘zbekistonda 1- o‘rinni; yaxudiy, krim tatarlar bo‘yicha – 2- tatar, turk, arman, ozarbayjon va O‘rta Osiyolik yaxudiylar bo‘yicha – 3- o‘rinni egalaydi 27 II BOB SAMARQAND VILOYATI AHOLI PUNKLARI JOYLASHUVINING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLAR 2.1 Aholi punklari joylashuviga tabiiy, ijtimoiy- iqtisodiy geografik omillarning ta'siri Geografiya fanining asosiy amaliy jihatlaridan biri ijtimoiy-iqtisodiy geografik va tarixiy omillarining aholi punktlari to‘rini tashkil topishida ta’sirini o‘rganishdir. Viloyat Zarafshon vodiysida, Zarafshon daryosining o‘rta qismida joylashgan bo‘lib, u vodiyni sug‘orishda va aholi joylashuvida hamda qadim zamonlarda aholi punktlarini paydo bo‘lishida asosiy rol o‘ynaydi. Bu daryo gidrografik omilning asosiysi hamda xo‘jalikning rivojlanishida va aholi joylashuvida asosiy “o‘q” hisoblanadi. Zarafshon daryosining quyi qismiga nisbatan, suv bilan taminlanish sharoiti ancha qulay. Tuproq-iqlim omillari ham dehqonchilikni intensiv rivojlanishida yo‘l ochib beradi. Viloyat hududidan daryoning bir qismi va ko‘pchilik kanallarning oqib o‘tishi, bu erda sug‘oriladigan dehqonchilikni rivojlanishida asos bo‘lib xizmat qiladi (Hasanov, 1990). 70-yillarda Qarshi yo‘nalishi bo‘ylab yangi temir yo‘l ochildi. Bu yo‘l Samarqandni Termiz va Dushanbe o‘rtasidagi masofani nisbatan yaqinlashtirdi. Samarqanddan Toshkentgacha bo‘lgan masofa 285 km, Buxorogacha 280 km, Navoiygacha 172 km, Jizzaxgacha 100 km.ni tashkil etadi. SHaharning bunday joylashuvi, uni avtonom ravishda respublikamizning janubi-g‘arbiy mintaqasida rivojlanishini talab etadi. Samarqand-Toshkent-Buxoro, Toshkent-Termiz avtomagistral, ya’ni katta o‘zbek trakti o‘rtasida joylashgan. Tadqiqot regionida aholi punktlarining tashkil topishi tabiiy-iqlimiy sharoitlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu erda o‘z navbatida sug‘orma dehqonchilikni rivojlanishiga imkoniyat yaratgan. Bu jihatdan m i n e ral xom ashyo resurslar omilining ham roli beqiyosdir. Viloyat hududida Ingichkada volfram, Omonqo‘tonda, Jom, Moybuloqda marmar, shuningdek, dala 28 shpati, granit, ohak, keramzit, qumlar mavjud. Bu boyliklarning rangli metallurgiya va qurilish sanoatining xom ashyo bazasi dir . Ko‘rinib turibdiki, viloyat ma ’ lum mineral resurslariga boy, bu resurs lar shahar aholi punktlar i turining tashkil etishga ta’sir etgan. SHunga qaramasdan, hududiy iqtisodiyotning rivojlanishi va aholi joylashuvining asosiy omili qulay agroiqlimiy sharoitlar hisoblanadi. Meteorologik malumot tahlili shun d an dalolat beradiki, Samarqand shaharida shamollar asosan sharq va janubi-sharq tomondan g‘arb va shimoliy-g‘arb yo‘nalishi bo‘ylab esadi. SHamolning bu yo‘nalishida esishi shahar atmosferasini tozalab turadi. SHuning uchun shahar sanoat korxonalarini, uning g‘arbiy qismida joylashtirish maqsadga mu v ofiqdir. Viloyat meteorologik stansiyasi malumotiga ko‘ra yanvar oyida sharqiy shamollar yo‘nalishi 34% , aprelda janubi-sharqiy v iloyat meteorologik stansiyasi malumotiga ko‘ra yanvar oyida sharqiy shamollar yo‘nalishi 34% , aprelda janubi-sharqiy v iloyat meteorologik stansiyasi malumotiga ko‘ra yanvar oyida sharqiy shamollar yo‘nalishi 34% , aprelda janubi-sharqiy yo‘nalish 31%, iyunda sharqiy shamollar 35%, janubiy-sharqiy yo‘nalishlari 40% ga teng. SHamolning tezligi 2,5-3,5 m/ sek. tashkil etadi. Samarqand shahri va viloyatda sanoat korxonalari va boshqa obektlar, yashash massivlari va rekreatsion zonalari albatta meteorologik xususiyatlarni hisobga olib joylashtirish lozim. SHu jumladan, aynan shu joyni Amir Temur davlat markazi sifatida tanlagani bejiz emas. SHuning uchun qadimda shaharsozlar har bir shaharning xususiyatini bila olgan. Samarqand shahriga nisbatan Kattaqo‘rg‘on, Oqtosh, Ishtixon va boshqa aholi punktlarining gipsometrik joylashuvi pastroq. Bu tumanlar viloyatning tekislik qismida joylashgan. SHuning uchun bu joylarda havo harorati yuqoriroq va yog‘ingarchilik miqdori ham kamroq, buning uchun irrigatsion to‘rlarni qurish va sun’iy sug‘orish ishlarini olib borish talab etiladi. Ma’lumki, Zarafshon daryosi viloyatning asosiy suv manbai hisoblanadi. Uning bir nechta irmoqlari Samarqand viloyati hududidan oqib o‘tadi. Irmoqlarning ko‘pi 29 daryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan bo‘lib, bu yerlarda tog‘ vodiy va vohalarning hamda aholi joylashuvini tashkil topishida imkoniyat tug‘diradi. Samarqand shahridan janubroqda, Cho‘ponota tepaligi yonida Zarafshon daryosi ikki qismga-Oqdaryo va Qoradaryoga bo‘linadi, janubroqda yana birlashib Miyonko‘l orolini tashkil etadi. Daryo va irmoqlarning bu yo‘nalishda oqishi aholi punktlarining joylashishiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan. Viloyatning shahar va qishloq aholi punktlari asosan daryo va uning irmoqlari sohilida joylashgan. Qadimiy sug‘orish tizimlaridan biri Darg‘om kanali (suvni Zarafshon daryosidan oladi) bo‘lib, kanal Zarafshon daryosining chap sohilida joylashgan hududlarni va Samarqand shahrini suv bilan ta’minlashda asosiy rol o‘ynaydi. Tog‘ soylari va chashmalari(Urgutsoy, Ohaliksoy, Omonqo‘tonsoy va boshqalar) viloyat hududidagi tog‘ oldi joylarni suv bilan ta’minlaydi. Bu soylar suvidan oqilona foydalanish uchun bir nechta suv omborlari-Qoratepa, Oqdaryo, Kattaqo‘rg‘on va boshqalar qurilgan. Kattaqo‘rg‘on suv omborining qurilishi bilan bu y erda shu nomdagi shaharcha vujudga keldi. Bu shaharcha va uning atrofi rekreatsiya maqsadlari uchun juda qulay hisoblanadi. 30 31 Umuman olganda, izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, viloyatning iqlimiy, gidrografik va tuproq sharoitlari aholining xo‘jalik faoliyati uchun juda qulaydir. Viloyatning tabiiy sharoiti bu yerda mehnatni ko‘p talab qiladigan qishloq xo‘jaligini va shuning asosida ko‘p aholi punktlari to‘rini rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. 2.2 Aholi punklari joylashuviga tarixiy shart-sharoitlarning ta'siri Viloyat markazi Samarqand shahri dunyoning eng qadimiy shaharlaridan biri bo‘lib, uning yoshi 2750 yil. SHaharning butun tarixi uning davriy pasayishi va gullashi bilan bog‘liq, Samarqand Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn) qo‘shinlari tomonidan vayron qilingan, eramizning I-II asrida esa, u o‘z o‘rnida yana qad ko‘tarib, Kushon podsholigi tarkibidagi Sug‘dning yirik shahriga aylangan. Bu vaqtda Samarqandda savdo tez rivojlandi, bu erdan Rimga ipak yo‘li o‘tgan. Savdo ishlari asosan Xitoy, O‘rta Osiyo davlatlari, Kavkaz, Qora dengiz bo‘yi va O‘rta er dengizi davlatlari bilan rivojlangan bo‘lgan. SHahar asosan qadimda sifatli qog‘oz ishlab chiqarish bo‘yicha mashhur bo‘lgan. I-IV asrda birinchi irrigatsion kanallar-Eskianhor, Tuyatortar kanallari qurilgan, bu esa sug‘oriladigan dehqonchilikni rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Eramizning 712 yilda arablar Samarqandga hujum qilib, shaharni egallagan va shaharni Movarounnahrdagi o‘zining tayanch punkti qilib olgan. Arablar o‘zi bilan dinini, davlat tilini, hamda yangi madaniy va iqtisodiy munosabatlarini olib kelgan. IX asrda Samarqand vayronalari qaytadan qad ko‘targan keyin musulmonlar shahriga aylangan. Bu vaqtda sug‘oriladigan dalalar va erga daraxt va gullar ekish kengayadi, shuningdek, urug‘chilik va pillachilik ham rivojlanadi. Tadqiqot obektimizda VIII-X asrlarda 12 ta shaharlar bo‘lgan ; Ishtixon, Robidjon, Dabusin, Revdod, Barket va boshqalar. Bu qadimiy shaharlarning hammasi hunarmandlik va savdo markazlari bo‘lgan. IX-XIII asrlarda Samarqandning maydoni va aholisi soni ko‘p bo‘lgan. SHu bilan birga X asrda Samarqand vohasi hududida shahar aholi punktlarining zichligi, O‘rta Osiyoning boshqa joylariga, masalan 32 Buxoroga nisbatan kam bo‘lgan. Samarqand qishloq xo‘jalik rayoni bo‘lgan va uning rivojlanishiga savdo-hunarmandchilik markazining roli kattadir. Darg‘om kanalining qurilishi taxminan shu vaqtlarga to‘g‘ri keladi. Bu kanal o‘z suvini Zarafshon daryosining Ravotxo‘jadan oladi. Bu suvayrg‘ich punkti katta ahamiyatga ega inshoat hisoblanadi. Samarqand X-XI asrlarda Somoniylar davlat markazi bo‘ldi. Bu davrda shahar kengayib rivojlana borgan. Keyinroq esa Somoniylar markazi Buxoroga ko‘chgan. Bu vaqtlarda Samarqandda shishani qayta ishlash, zardo‘zlik mahsulotlari, pilla va paxta matolarini ishlab chiqarish bilan shug‘ullangan. Samarqandliklar qulay tabiiy sharoitdan foydalanib, paxta, bug‘doy,guruch va boshqa har xil mahsulotlar etishtirgan. Bu mahsulotlar faqat o‘zlari uchun ishlab chiqarmasdan, sapol, shisha buyumlari, qog‘oz va har xil matolar hatto eksport qilingan. Movarounnahr shaharlari savdosi g‘arb va sharq mamlakatlari bilan rivojlangan. Savdoning rivojlanishiga asosan tuya karvon yo‘llarining Bog‘dod, Marv, Buxoro, Samarqand, janubiy Issiqo‘l-ko‘l sohillari va Mug‘ilistondan o‘tish bilan chambarchas bo‘lgan. Buning natijasida O‘rta Osiyoning qadimiy markazlari feodal tipidagi rivojlangan shaharlarga aylangan. XII asrda Samarqand Qoraxoniylar mamlakatining markazi bo‘lgan. U markaziy Movarounnahrni Farg‘ona bilan bog‘lagan. XIII asrda Samarqandni CHingizxon bosib olinganidan keyin nafaqat Samarqandda, balki butun O‘rta Osiyo shaharlari, hamda Iroq va Eron ham rivojlanishdan to‘xtab qolgan. XIV asrda Samarqand Amir Temur imperiyasining markazi bo‘lgan. Bu davrda Samarqandda iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot ko‘tarilgan. Amir Temur Samarqandni kengaytirib chiroyli va dunyoga mashhur qilishga ko‘p harakat qilgan. Amir Temur tomonidan Bibixonim machiti, Go‘ri Amir, Registon ansambli qurilgan. Bu vaqtda, Samarqanddan turli xildagi maxsulotlar chet davlatlarga chiqarilgan va shahar dunyo masshtabidagi yirik savdo markazi bo‘lgan. 33 Samarqand 1818 yili Rossiya podsholigi tomonidan bosib olingan va Zarafshon harbiy okrugining markazi hisoblangan. 1887 yilda Samarqand viloyati poytaxtiga aylangan. 1888 yilda Kaspiy orti temir yo‘li 2. 1 -jadval . Samarqand shahrining tarixiy-geografik rivojlanishi Davrlar Davr nomi va shahar funksiyasi SHahar rivojlanish xarakteri Xo‘jalikdagi o‘zgarishlar 1 2 3 4 I-II asrlar Samarqand Kushon podsholigi tarkibidagi Sug‘dning yirik shahri bo‘lgan Savdo va qog‘oz ishlab chiqarish rivojlangan Xitoy, O‘rta Osiyo davlatlari, Kavkaz, Qoradengizbo‘yi, O‘rta er dengizi davlatlari bilan savdo rivojlangan VIII-X asrlar Samarqand arablarning tayanch punkti bo‘lgan. Binochilik va ipakchilik rivojlanga, hunarmandchilik va savdo markazi bo‘lgan. Yashil o‘simliklar va dalalar ko‘payadi, Samarqand vohasi hududida 12 ta shaharlar bo‘lgan. X-XI asrlar Samarqand Somoniylar davlati markazi bo‘lgan. Ishlab chiqarish, savdo va qishloq xo‘jaligi rivojlangan. Ipak va paxta matolar ishlab chiqarish, zardo‘zlik, sopol va shisha mahsulotlari ishlab chiqarish rivojlangan. Paxta, bug‘doy, guruch va boshqa mahsulotlar 34 etishtirgan. G‘arb va sharq bilan savdo rivojlangan. XII-XIII asrlar Samarqand Qoraxoniylar davlatining markazi bo‘lgan, keyinchalik Xorazmshohning qarorgohi bo‘lgan. Qurilish rivojlangan. Juda ko‘p machitlar, hammomlar, koshonalar, arxitektura monumentlari qurilgan. 1 2 3 4 XIII asr Samarqand CHingizxon tomonidan bosib olingan. Rivojlanish to‘xtagan. Xo‘jalikning rivojlanishi pasaygan. XIV asr Samarqand Temur imperiyasining markazi bo‘lgan. Iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot ko‘tariladi, savdo va shaharsozlik rivojlangan. SHohi-Zinda mavzolei, Bibi-Xonim machiti, Go‘ri Amir va boshqalar qurilgan. Samarqand yirik savdo va hunarmandchilik markazi bo‘lgan. Ko‘p aholi punktlari, bog‘lar, ko‘chalar, maydonlar, ko‘priklar, irrigatsion inshootlar qurilgan. XV-XVI asrlar Samarqand SHayboniyxon davlatining shahri Mahsulot ishlab chiqarish va savdo pasaygan. G‘arb va sharqni bog‘lab turgan savdo yo‘li o‘z ahamiyatini 35 bo‘lgan. yuqotadi. Xo‘jalikning rivojlanishi susayadi. 1868- 1899 yillar SHahar Zarafshon harbiy okrugining markazi bo‘lgan, keyin rus imperiyasi qoshidagi Samarqand viloyati markazi bo‘lgan. Ishlab chiqarish va Evropacha imoratlar qurish rivojlangan. Bozorlar, paxtani va terini qayta ishlash rivojlandi, voha orqali temir yo‘l o‘tgan, teri, vino, paxta tozalash zavodlari ko‘payib, rivojlangan. 1925- 1930 yillar Samarqand O‘z SSR ning poytaxti bo‘lgan. Madaniy va siyosiy hayot rivojlangan. Oliy-o‘quv yurtlari, teatrlar, ilmiy- tekshirish institutlari ochilgan. Qishloq joylarda kollektivlashtirish boshlangan. Jadval muallif tomonidan tuzilgan. Samarqandgacha keladi va stansiya bo‘yi aholi punktlarining paydo bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Keyinchalik bu posyolkalar yirik aholi punktlariga aylandi, bular : Ziyodin, Zirabuloq, Nagornaya, Juma va boshqalar. O‘n yildan keyin Samarqand- Andijon temir yo‘li qurilishi tugallangan. Bundan tashqari, Samarqand Termiz pochta yo‘li ham bo‘lgan, u Kitob, S h ahrisabiz, G‘uzor va S h eroboddan o‘tgan. Bu yillarda eski shahar yaqinidan yangi shahar yevropacha ko‘rinishda qurilgan. Keyinchalik ular o‘rtasida Abramov tomonidan Bulvar (hozir Universitet xiyoboni) barpo etilgan. Bularning hammasi shaharning ichki tarkibini va planirovkasini o‘zgartirgan. 1910 yilda Samarqand viloyati hududida 35 ta paxta tozalash, 5 ta yog‘ moy, 13 ta choy qadoqlash va 20 ta vinochilik zavodlari mavjud bo‘lgan. Paxta tozalash zavodlari 36 Samarqand, Chelak, Kattaqo‘rg‘on, Metan, Payshanba va boshqa aholi punktlarida qurilgan bo‘lgan (Gulishanbarov, 1913). O‘sha paytda Rossiya Turkistonda dehqonchilikni rivojlantirishga katta ahamiyat bergan. SHuning uchun XX asrning boshlarida hozirgi Samarqand viloyati hududida bir nechta gidroinshootlar qurilgan. Masalan, Ravotxo‘ja inshooti chap qirg‘oqda joylashgan Yangiqozonariq va o‘ng qirg‘oqdagi Tuyatortar kanalining suv bilan taminlagan va boshqalar(Irrigatsiya Uzbekistana, 1975). 1914 yilda Oqdaryo suv ayirg‘ichi va Ravotxo‘ja gidroinshooti qurulishi tugallangan. Ravotxo‘ja gidroinshooti qaytadan qurilgan va suvning oqib ketish uch qismga bo‘lingan: o‘ng tomoni Zarafshon o‘ng qirg‘og‘idagi ariqlar uchun (Tuyatortar, Katta-Tayloq, Kichik-Tayloq, YAngibesh, Kunyabesh Tosh, Ortiq va boshqalar). CHap tomoni chap qirg‘og‘ida joylashgan yirik kanallar : Qozon, Darg‘om va boshqalar. O‘rta qismi Miyonko‘l erlarini sug‘orish bilan bog‘liq va boshqalar. Yuqori aytilgan irrigatsion sug‘oriladigan dehqonchilik areallarini va aholi joylashuvini kengayishiga imkoniyat yaratadi. Yirik aholi punktlari ariqlar va gidroinshootlar atrofida vujudga kelgan. 1923 yilda shahar aholisi soni 71,3 ming kishi, 1926 yilda 105 ming kishiga etgan. Bu erda o‘zbeklar, tojiklar, ruslar, yahudiylar va boshqa millatlar yashagan. Bu erlarda paxtatozalash sanoati, teri, ipakchilik, vinochilik va un ishlab ishlab chiqarish zavodlari rivojlangan(Babaxonova 1975). 30-yillarda O‘zbekiston SSR ning poytaxti Toshkentga ko‘chirilganidan keyin, Samarqand kattaligi jihatidan respublikaning ikkinchi shahri bo‘lgan. 1934 yil ma’lumotiga ko‘ra, Samarqandda 52 ta korxonalar bo‘lib, unda 9 ming kishi ishlagan. Taqqoslash uchun shuni ta’kidlash lozimki, o‘sha paytda Toshkentda-145 ta, Farg‘onada 21 ta korxona bo‘lgan. 1940 yilda korxonalar soni 73 taga etgan. Samarqandda yalpi mahsulot ishlab chiqarish 1928-1929 yillarga nisbatan 6 martaga oshgan (Mullajonov, 1973). 37 1927 yilda Samarqandda Pedagogika instituti ochilgan. 1930 yilda O‘zbekiston Pedagogika Akademiyasiga aylangan. 1933 yilda O‘zDU tashkil topgan, kiyinchalik SamDU nomini olgan. 1929-1930 yillarda qishloq xo‘jaligi va meditsina institutlari ishga tushgan. Bularning hammasi Samarqandni ijtimoiy-madaniy rivojlanishiga ta’sir etgan. Samarqand turlicha tarixiy davrlarda poytaxt vazifasini bajargan. Bir vaqtlar Samarqand Sug‘dning asosiy shahri, Samoniylar davlatining markazi va Amir Temur imperiyasining poytaxti bo‘lgan. Kiyinchalik Zarafshon harbiy okrugining markazi, SSSR tashkil topganda O‘zSSR ning poytaxti bo‘lgan, hozirgi vaqtda shahar viloyat markazi vazifasini bajaradi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, Samarqand shahri va viloyati tarixi va geografiyasi butun hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini alohida-alohida ko‘rib chiqish mumkin emas. Tog‘ daralaridan Zarafshon daryosi oqib chiqadigan joyda Samarqand tarixan paydo bo‘lgan va shu yerda rivojlanib kelmoqda. Bunday tabiiy geografik va gidrografik o‘rni sug‘oriladigan vohada yirik markaz sifatida rivojlanishini ta’minlaydi. Boshqa aholi punktlarining rivojlanishi ham yuqorida aytilgan geografik va tarixiy shart-sharoitlar bilan chambarchas bog‘liq hisoblanadi. 2.3 Urbanizatsiya jarayonining rivojlanishi Urbanizatsiya tushunchasi lotin tilidan olingan bo‘lib, “urban”- shahar,“zatsiya” – jarayon ma’nosini anglatadi. A.Soliev ta’biri bilan aytganda, “urbanizatsiya” mamlakat yoki boshqa hududlarning shaharlashuvini anglatadi. Binobarin, urbanizatsiya jarayoni o‘ta murakkab ijtimoiy – iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u butun dunyoga xos global jarayon hisoblanadi. Urbanizatsiya murakkab hodisa ekanligi tufayli uni faqat bitta mezon ko‘rsatkich bilan ifodalash, o‘lchash mumkin emas. Ammo, shunday bo‘lsa ham barcha uchun qulay bir o‘lchov kerak. U ham bo‘lsa mamlakat va boshqa hududlar aholisining qancha qismi shaharlarda yashashini hisobga olish lozim. (Soliev, 1991). Urbanizatsiya muammolari ko‘pchilikni, ya’ni, turli sohada ijod qilayotgan olimlarni qiziqtiradi. BMT ekologik va ijtimoiy kengashlarida shaharlar 38 rivojlanishining muammolari asosiy vazifalaridan bo‘lib, u dunyoda tinchlikni saqlash muammosidan keyin turadi. Urbanizatsiya tushunchasi murakkab bo‘lib, u ijtimoiy – iqtisodiy jarayondir. Ilmiy – texnika inqilobi davrida ishlab – chiqarishni rivojlanishi, shahar hayot tarzining kengayishi va rivojlanishi bilan bog‘liq. Urbanizatsiya qisqacha qilib aytganda, shaharcha hayot tarzining rivojlanishi, shahar aholi salmog‘ining oshishidir. Lekin, rivojlangan mamlakatlarda shahar aholisi salmog‘i oshmasa ham shaharcha hayot tarzi rivojlanishi mumkin, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa, shahar aholisi tez o‘sishi bilan, lekin, shahar hayot tarzi orqada bo‘lishi ham mumkin. Ya’ni, urbanizatsiya darajasi past bo‘lishi mumkin (Persik, 1991). Shahar va shaharchalarning rivojlanishi ko‘p jihatdan hozirgi fan – texnika inqilobi va iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot bilan bevosita bog‘liq. O‘zbekistonda 1926 yilda 27 ta shahar, 19 ta shaharcha, 1939 yilda 25 ta shahar, 22 ta shaharcha, 1959 yilda 33 ta shahar, 68 ta shaharcha, 1970 yilda 42 ta shahar, 82 ta shaharcha, 1977 yilda 82 ta shahar, 84 ta shaharcha, 1990 yilda 120 ta shahar, 104 ta shaharcha, 2000 yilda 120 ta shahar, 113 ta shaharcha, 2013 yilga kelib, 120 ta shahar, 1088 ta shaharcha mavjud. Hozirgi vaqtda aholisi 100 mingdan ortiq bo‘lgan shaharlar 16 ta va 500 mingdan ortiq bo‘lgan shaharlarga Toshkent, Samarqand va Namangan shaharlari kiradi. Keyingi o‘rinlarni aholi soni jihatidan Namangan – 609 ming, Andijon – 432 ming, Nukus – 314 ming, Buxoro – 277 ming kishi bilan egallaydi. Samarqand viloyatida 2021 yil ma’lumotiga ko‘ra 4031.3 ming kishi, shundan 1 483.2 ming yoki 3 7 % shaharlarda yashaydi. Viloyatda 1970 yilda 7 ta, 1979 - yilda 15 ta, 1989 yilda 21 ta, 1995 yilda 21 ta, 2010 yilda 49 ta shahar aholi punktlari mavjud edi. Hozirgi vaqtga kelib, 20 21 yilda 11 ta shahar va 82 ta shaharchalar mavjud. Viloyatdagi shaharlarning 2 tasi viloyatga va qolgan 9 tasi tumanlarga bo‘ysinuvchi shaharlar hisoblanadi. Shuningdek, viloyatda 14 ta qishloq tumanlari, 125 ta qishloq fuqarolar yig‘inlari va 1829 ta qishloq aholi punktlari mavjud. O‘rganish 39 ob’ektimizda yirik shahar Samarqanddan tashqari 3 ta katta shaharlar mavjud bo‘lib, Kattaqo‘rg‘on shahrida 84,6 ming, Urgutda 67,6 ming, Oqtoshda 41,9 ming kishi yashaydi. 14 – jadvaldan ko‘rinib turibdiki, Samarqand viloyatida 1970 yilda jami 7 ta shahar aholi punktlari bo‘lgan bo‘lsa, bulardan 4 tasi aholisi 10 ming kishigacha bo‘lgan aholi punktlari qatoriga kirgan. 2.2 – jadval . Samarqand viloyati shahar aholi punktlarining kattaligi bo‘yicha taqsimlanishi Shahar aholi p unktlari kategoriyasi. Shahar aholi punktlari soni. Shahar aholi punktlari(% hisobida) Jami; viloyat bo‘yicha. 1970 1979 1989 1995 2021 7 100,0 15 100,0 21 100,0 22 100,0 93 100,0 10 minggacha 4 57,1 8 53,3 10 47,6 8 39,1 73 78,5 10-20 minggacha 1 14,3 3 20,0 6 28,5 9 39,1 9 9,6 20 – 50 minggacha 1 14,3 2 13,3 3 14,3 3 13,2 8 8,6 50-100 minggacha ___ 1 6,7 1 4,8 1 4,3 2 2,2 40 100 ming va undan ortiq 1 14,3 1 6,7 1 4,8 1 4,3 1 1,1 Manba: Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Qolgan shahar aholi punktlari kategoriyasiga kiruvchi aholi punktlari 1 tadan bo‘lib, aholisi 50 – 100 minggacha bo‘lgan aholi punkti bo‘lmagan. 1979 yilga kelib, viloyatda shahar aholi punktlari soni 15 ta bo‘lib , 10 minggacha bo‘lgan aholi punktlari soni 4 tadan 8 taga etdi. 1970 – 1979 yillar mobaynida Kattaqo‘rg‘on shahri aholisi ko‘payib, o‘rta shaharlar qatoriga, ya’ni aholisi 50 – 100 ming kishi bo‘lgan aholi punktlari qatoriga kirgan. Samarqand shahri aholisi esa 1970 yilga nisbatan aholisi 1979 yilga ikki baravar oshgan. Samarqand viloyati urbanistik tarkibida 1979 – 1989 yillar davomida katta o‘zgarishlar bo‘ldi. Bu davrlar oralig‘ida shahar aholi punktlari soni oltitaga ko‘paydi. 10 minggacha, 10 – 20 minggacha, 20 – 50 minggacha bo‘lgan shahar aholi punktlari soni ko‘paydi. 1989 – 1995 yillar davomida shahar aholi punktlari tarkibida katta o‘zgarishlar bo‘lmadi. Lekin, 2009 yilga kelib, viloyat ning urbanistik tarkibida juda katta o‘zgarishlar bo‘ldi. Ko‘pgina qishloq aholi punktlari shahar aholi punkti maqomini oldi. 2.3 – jadval . Samarqand viloyati shahar aholi punktlarida aholining taqsimlanishi . Shahar aholi punktlari kategoriyasi. Shahar aholi punktlari aholisi ming kishi. Shahar aholi punktlari aholisi % hisobida Jami; viloyat bo‘yicha. 1970 1979 1989 1995 2021 344,7 531,4 652,3 707,2 1483,2 41 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 10 minggacha 18,5 6,4 51,0 9,6 66,9 10,2 58,0 8,2 125,5 10,0 10-20 minggacha 13,5 3,9 39,7 7,5 75,4 11,6 121,0 17,2 122,4 9,8 20 – 50 minggacha 45,7 13,3 49,0 9,2 87,6 13,5 98,2 13,8 218,4 17,4 50-100 minggacha ___ 53,1 10,0 58,4 8,9 68,3 9,6 273,9 21,8 100 ming va undan ortiq 267,0 76,4 338,6 63,7 364,0 55,8 361,7 51,2 561,5 40,9 Manba: Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. 8 – jadvalda ko‘rsatilganidek 2021 yilda shahar aholi punktlari soni 93 tani tashkil etadi, shulardan 73 tasi aholisi 10 minggacha, 9 tasi 10 -20 minggacha bo‘lgan aholi punktlari hisoblanadi. SHahar aholi punktlarining aholi soniga qarab klassifikatsiyalash, uning ko‘pgina xususiyatlari, ya’ni o‘sish darajasi, demografik va funksional tarkibining ba’zi bir jihatlarini aniqlab beradi. SHaharlar kattaligi, asosiy muammolar va kelajakdagi taraqqiyot yo‘nalishlari bilan bog‘liq . Barcha yirik shaharlarda transport, ekologiya, uy – joy muammolari, kichik shaharlarda esa, mehnat resurslaridan to‘liq foydalanish muammosi mavjud. 42 Statistik adabiyotlarda va shaharsozlik amaliyotida shahar aholi punktlari aholi soniga qarab 8 ta kategoriyaga bo‘linadi; aholisi 10 ming kishigacha, 10 – 20 ming, 20 – 50 ming, 50 – 100 ming, 100 – 250 ming, 250 – 500 ming, 500 -1000 ming va undan yuqori. SHahar aholi punktlarini umumlashtirgan holda klassifikatsiyalash ham mumkin; aholisi 50 ming kishigacha bo‘lgan shaharlar – kichik, 50 – 100 minggacha – o‘rta, 100 ming va yuqori – yirik shaharlar. Tadqiqot ob’ekti yirik masshtabli bo‘lganligi sababli, Samarqand viloyati shahar aholi punktlari quyidagicha klassifikatsiya qilingan; 10 ming kishigacha – kichik, 10 – 20 ming kishigacha – mayda, 20 – 50 ming kishigacha – yarim o‘rta, 50 – 100 ming kishigacha – o‘rta, 100 ming va undan yuqori – katta, (7-8-jadvalga qarang). 8 –jadvalda viloyat shahar aholi punktlarida aholining taqsimlanishi berilgan. Bu ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, 1970 yilda shahar aholisi 344,7 ming kishini tashkil etgan, shundan 76,4% Samarqand shahrida yashagan, 13,3% i esa aholisi 20 – 50 ming kishigacha bo‘lgan aholi punktlariga to‘g‘ri keladi. 1970 – 1979 yillar mobaynida shahar aholisi o‘sib, 1979 yilda 531,4 ming kishiga etgan. Bu yili aholining ulushi 10 ming, 10 – 20 ming kishigacha bo‘lgan aholi punktlarida birmuncha oshgan, shu bilan birga Kattaqo‘rg‘on shahri 50 – 100 ming kishigacha bo‘lgan shaharlar qatoriga kirgan, 1989, 1995, 2015 yillar davomida viloyat shahar aholisi doim oshib borgan . L ekin , Samarqand shahrining viloyat shahar aholisidagi ulushi kamayib, mayda va o‘rta shaharlar ulushi oshib borgan. Masalan, 1989 yilda Samarqand shahri aholisi ulushi 55,8% bo‘lsa, 2021 yilga kelib bu ko‘rsatgich 40,9 % ni tashkil etadi. Shahar aholi punktlarini xo‘jaligi tarkibi, ixtisosi va ishlab chiqarishini joylashuviga qarab, funksional tiplarga bo‘lish mumkin. O‘rta Osiyo shahar aholi punktlari funksional tiplariga doir masalalar T.I. Raimov, O.B. Ata–Mirzaev, E.A. Axmedov, A.S. Soliev, A.A. Qayumov va boshqalar tomonidan o‘rganilgan. Bu olimlarning ishlaridan foydalanib, Samarqand viloyati shahar aholi punktlarini quyidagi funksional tiplarga ajratish mumkin: 43 1.Ko‘p funksiali shaharlar: Regional va viloyat markazi – Samarqand shahri. 2.Sanoat va transport shaharlari: Kattaqo‘rg‘on, Jomboy, Bulung‘ur, Oqtosh, Juma. 3.Bir ixtisosli sanoat shaharchalari: Kimyogarlar, Farxod, Xishrav, Ingichka. 4.Agrosanoat shahar aholi punktlari: Charxin, Daxbed, Mitan, Loyish, Ishtixon, Nurobod, Ziyodin. 5.Sanoat – rekreatsiya markazi:Urgut shahri. Yuqorida ko‘rsatilgan funksional tiplar ichida Samarqand shahri yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki , shahar ko‘p tarmoqli sanoat markazi hisoblanadi. Bu erda engil, oziq- ovqat, mashinasozlik, kimyo va boshqa sanoat tarmoqlari rivojlangan. Samarqandda Germaniya – O‘zbekiston MAN qo‘shma korxonasi yuk mashinalari ishlab chiqarish zavodi, hamda Yaponiya – O‘zbekiston ISUZI qo‘shma korxonasi avtobuslar ishlab chiqarish zavodlari , SAG gilam ishlab chiqarish fabrikasi, bundan tashqari, Kinap mashinasozlik zavodi, 8 mart tikuvchilik fabrikasi, choy qadoqlash va konserva zavodi ham ishlamoqda. Samarqandda sanoatning vujudga kelishi va rivojlanishida avvalambor qishloq xo‘jaligi maxsulotlarini qayta ishlash bilan bog‘liqdir. Umuman olganda, shahar viloyat ishlab chiqaradigan mahsulotining 66 % beradi. Samarqand respublikamiz janubiy – g‘arbidagi yirik transport markazidir. SHu bilan birga, bu erda fan, kadrlarni tayyorlash va turizm yaxshi rivojlangan. Viloyatda Samarqand shahridan tashqari Kattaqo‘rg‘on shahri ham ko‘p funksiyali shahar hisoblanadi. Bu yerda paxtachilik uchun mashinasozlik, paxta zavodi, yog‘ – moy kombinati, go‘sht kombinati, asfalat – beton zavodi va boshqalar ishlab turibdi. Bu shaharning rivojlanishi viloyatning g‘arbiy qismida joylashgan tumanlar bilan bevosita bog‘liq hisoblanadi. S h uning uchun Kattaqo‘rg‘on viloyatning shu qismida tumanlar uchun poytaxt vazifasini bajaradi. SHaharda o‘rta – maxsus o‘quv yurtlari va transport funksiyasi rivojlanib bormoqda. 44 Jomboy, Bulung‘ur, Juma, Oqtosh sanoat – transport shaharlari hisoblanadi. Bu shaharlarda boshqa viloyat shaharlariga nisbatan sanoat rivojlangan. Bu shaharlar ichida Jomboy shahri ajralib turadi. Bu erda paxta zavodi, Samarqand go‘sht kombinati, Ilonsoy kareri va boshqalar joylashgan. Bu guruhdagi boshqa shaharlarda mahalliy xom ashyosi asosida vinkombinat, biologiya kombinati, paxta zavodi, sut maxsulotlari kombinati hamda yirik temir yo‘l stansiyasi joylashgan. Tor ixtisosli sanoat shahar aholi punktlariga Kimyogarlar, Farxod va boshqalar kiradi. Kimyogarlar shaharchasida viloyatda qishloq xo‘jaligi rivojlanganligi sababli, azot va fosfat mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish rivojlangan. Farxod shaharchasida Samarqand sanoat birlashmasi, Temir – beton zavodi, asfal’t – beton zavodi, keramika zavodi va boshqalar joylashgan. Xishrav shaharchasida GES ishlab turibdi. Bu gidroelektro stansiyasi katta bo‘lmasa ham Samarqand shahrini qisman elektro energiya bilan ta’minlab turadi. Ingichkada volfram va boshqa rudalar qazib olinadi va qayta ishlov berib, Chirchiqdagi qiyin eruvchi metallar kombinatiga jo‘natiladi. Agro sanoat shahar aholi punktlari Charxin, Mitan, Loish, Ishtixon, Nurobodda qishloq xo‘jaligi maxsulotlarini qayta ishlash korxonalari mavjud. Bu shahar va shaharchalarning qishloq rayonlarini boshqarishi va rivojlanishida o‘rni katta hisoblanadi. Shuning uchun aytish mumkinki, rayon markazlari ham har-xil vazifalarni – iqtisodiy, ijtimoiy, ma’muriy va boshqa funksiyalarni bajaradi. Urgut shahri sanoat – rekreatsiya markazidir. Mahalliy xom ashyosi asosida bu erda Amerika – O‘zbekiston “O‘zBAT” qo‘shma tabak–ferment korxonasi ishlamoqda, shuningdek, tamakichilik fabrikasi, ko‘plab keng is’temol mollari ishlab chiqaradigan korxonalar, bolalar oromgohlari, dam olish maskanlari joylashgan. Shunday qilib, Samarqand viloyati shahar aholi punktlari, turli xildagi funksiyalarni bajaradi. Viloyat shahar va shaharchalarning 14 tasi qishloq rayonlarining 45 ma’muriy markazi hisoblanadi. O‘rtacha har bir rayon markaziga 25 ming aholi to‘g‘ri keladi Yuqorida aytganimizdek, hozirgi vaqtda Samarqand viloyatida 99 ta shahar aholi punktlari mavjud bo‘lib, shulardan 11 tasi shahar va qolgan 88 tasini shaharchalar tashkil etadi. S h ahar va shaharchalarning viloyat bo‘yicha joylashishi va taqsimlanishi har xildir. 2.4 – jadval. Samarqand viloyati shahar aholi punktlarining rayonlar bo‘yicha taqsimlanishi (2021y ) T/r Tumanlar nomi Jami aholi soni ming kishi. Shahar aholi punktlari soni Shahar aholi soni ming k ishi. 1 Oqdaryo 165,1 10 63,8 2 Bulung‘ur 193,4 4 42,8 3 Jomboy 180,5 4 39,8 4 Ishtixon 264,4 13 71,4 5 Kattaqo‘rg‘on 282,3 8 53,4 6 Qo‘shrabot 136,3 2 12,6 7 Narpay 219,2 4 65,1 8 Pa ya riq 263,3 1 2 74,4 9 Pastdarg‘om 367,3 1 4 94,7 46 10 Paxtachi 147,9 7 28,7 11 Samarqand 261,5 2 16,1 12 Nurobod 156,3 2 17,7 13 Urgut 532,5 8 223,1 14 Tayloq 210,5 3 25,7 Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. 9–jadvaldan shuni ko‘rish mumkinki , Samarqand viloyati Urgut tumanida jami aholi soni eng yuqori bo‘lib, bu erda 448,6 ming kishi yashaydi, shuning uchun shahar aholisi ham ko‘p bo‘lib, 190,8 ming kishini tashkil etadi. Lekin, ba’zi ra yo nlarga nisbatan, Urgutda shahar aholi punktlari soni kamroq. Aholi soni ko‘pligi jihatidan 2 – o‘rinni Pastdarg‘om tumani egallaydi, bu erda jami aholi soni 318,4 ming, shahar aholisi 86,4 ming kishiga teng. Aholi soning kamligi bilan Qo‘shrabot va Nurobod tumanlari ajralib turadi. SHuningdek Pastdarg‘om, Pa ya riq, Ishtixon va Oqdaryo tumanlarida shahar aholi punktlari nisbatan ko‘p joylashgan. Samarqand, Nur o bod va Tayloq tumanlarida esa 2 ta, 3 ta shahar aholi punktlari joylashgan. Yuqorida aytganimizdek, shahar kattalashgan sari muammolar ham ko‘payib boradi. Havoni toza saqlash uchun sanoat korxonalarini kamaytirishdan tashqari, transport harakatini, avtomashinalarning ekologik jihatdan “toza”ligini ham tartibga solish lozim. Hozirgi paytda Samarqand shahri havosidagi iflosliklarning asosiy qismi avtomashinalarga to‘g‘ri keladi. Havoga ko‘p dud chiqaradigan nosoz 47 avtomashinalarning shahar ko‘chalarida yurishiga barham berish, katta yukmashinalarini iloji boricha shahar ichiga qo‘ymaslik, bu chora-tadbirlar shahar havosining ifloslanishini qisman cheklaydi. Bundan tashqari , sharq mamlakatlariga xos bo‘lgan va oxirgi yillarda ko‘pgina Yevropa mamlakatlariga ham kirib borayotgan velosipedlar yo‘laklarini vujudga keltirish va velosipedda yurishni ko‘paytirish maqsadga muvofiqdir. C h unki velosiped havoni ifloslantirmaydi, shu bilan birga shahrimiz maydoni ham katta emas, sog‘liqqa ham foydali hisoblanadi. 2.4 Samarqand aglomeratsiyasining vujudga kelishi va rivojlanishi Samarqand viloyati hududida joylashgan eng yirik guruhli aholi punktlari tizimi Samarqand aglomeratsiyasi hisoblanadi. Ma’lumki, aglomeratsiyaning tashkil topishi va rivojlanishi asosan hozirgi zamon urbanizatsiya jarayonlari hamda shahar va boshqa aholi punktlari aholisining bir biri bilan bevosita aloqadorligi, shuningdek sanoat va agrosanoat majmualarining borligi bilan bog‘liqdir. Demak, aholi punktlari aglomeratsiyasi murakkab hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo‘lib, ularni o‘rganish ishlab chiqarishni va aholini joylashtirishda muhim ahamiyatga ega. Shu soha yirik mutaxassislaridan biri G.M. Lapponing fikricha, shahar aglomeratsiyalari bu shaharlar va qishloq aholi punktlari to‘plami bo‘lib, ular yirik markazlar atrofida vujudga keladi. Bu erda urbanizatsiya jarayonlari ta’sirida aholining turmush tarzi chuqur o‘zgaradi(Lappo, 1987). S.A.Kovalev va N.Ya.Kovalskaya fikricha aglomeratsiya bu bir nechta shaharlarning mujassamlashuvi bo‘lib, ular shu darajada yaqinlashadiki, shahar aholi punktlari bir biriga qo‘shilib ketadi va umumiy shahar atrofiga tutashgan yagona shahar joylari paydo bo‘ladi. Aglomeratsiya aholi punktlarining chambarchas yaqinlashishidan va har kunlik punktlararo bog‘liqlik asosan mayatnikli migratsiyaning rivojlanishidan vujudga keladi deb yozilgan(Kovalev, Kovalskaya, 1980). 48 Umuman olganda, aglomeratsiya tushunchasi birinchi marta evropaliklar tomonidan sanoat korxonalarining bir joyda to‘planishi, joylashishi, shahar va qishloq aholi punklarining lokal guruhi bo‘lib, ular o‘rtasida doimo madaniy-maishiy, mehnat va boshqa bir-biri bilan bog‘liq aloqalar mustahkam o‘rin olgan bo‘ladi. Samarqand aglomeratsiyasi regional aholi joylashuvining va respublikamiz janubi-g‘arbiy qismining markazi hisoblanadi. Kattaqo‘rg‘on shahri Samarqand va Buxoro aholi joylashuvi tizimi o‘rtasidagi bog‘lovchilik vazifasini bajaradi. Samarqand aglomeratsiyasining tashkil topishi 1973 yildan boshlandi. Bunga qadar hozirgi aglomeratsiyaning hududida faqatgina 2 ta yo‘ldosh shahar chalar Kimyogarlar va Xishrav hamda aglomeratsiyaning asosiy shahri-Samarqand mavjud edi. 1973 yili Urgut, Bulung‘ur va Juma shaharlarining vujudga kelishi Samarqand aglomeratsiyasi - ning barpo bo‘lishiga sababchi bo‘ldi. 1980 yilda Jomboy, Daxbed, CHarxin va Tayloq shahar aholi punktlarining paydo bo‘lishi bilan aglomeratsiya chegarasi kengaydi. Kiyingi yillarda ham uning chegarasi shahar aholi punktlarining tashkil topishi hisobidan kengayib bordi. Samarqand aglomeratsiyasi aholining soni, xalq xo‘jaligining qudrati jihatidan O‘zbekiston Respublikasi - ning Toshkent aglomeratsiyasidan k e yin turadi. Hozirgi vaqtda Samarqand aglomeratsiyasi tarkibida Samarqand shahri kengash i va unga yaqin bo‘lgan 8 ta qishloq tumanlari-Oqdaryo, Bulung‘ur, Jomboy, Payariq, Samarqand, Tayloq, Urgut, Samarqand shahridan taщqari 6 ta shahar-Urgut, Bulung‘ur, Juma, Jomboy, Payariq, CHelak hamda 39 ta (1996 yilda 6 ta) shahar ch a 40-45 km.li rad i usi bilan kiradi. Aglomeratsiya maydoni 4,8 ming km.kv. yoki Samarqand viloyati hududining 30% ini tashkil etadi. 2015 yil ma’lumoti bo‘yicha aglomeratsiya hududida 2377,6 ming kishi, shulardan 1026,2 ming kishi yoki 43% i shahar aholisi hisoblanadi. Bu hududda viloyat aholisining 67,6% i istiqomat qiladi. Bu erda hamasi bo‘lib 1007 ta qishloq aholi punktlari yoki boshqacha qilib aytganda viloyatdagi 55% qishloqlar 49 joylashgan. Ularda o‘rtacha aholi soni – 1342 kishiga teng, bu ko‘rsatkich viloyat bo‘yicha 1183 kishini tashkil qiladi. Samarqand aglomeratsiyasining tashkil topishi asosan hududiy iqtisodiyotning yagona tizimi va transport turlarining rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Kuzatishlar olib borishdan shu ma’lum bo‘ldiki, Samarqand shahrida joylashgan sanoat korxonalari ishchilarning 30% i tebranma migrantlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Aglomeratsiyada asosan engil, oziq-ovqat, mashinasozlik va metalni qayta ishlash, qurilish materiallari sanoati va boshqa sanoat tarmoqlari rivojlangan. Aglomeratsiya sanoat ishlab chiqarishning 44% dan ortiq qismi Samarqand shahrining o‘zida joylashgan. Samarqand shahridan tashqari sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan shaharlarga Jomboy,Bulung‘ur, Juma va Urgut kiradi. S h u bilan birga transport va boshqa infratuzilma shaxobchalari ham taraqqiy etgan. Aglomeratsiyaning qishloq joylarida tabiiy o‘sish darajasi yuqori bo‘lgan joylarda shahar atrofi xo‘jaligi rivojlangan. Bu jihatdan Samarqand va Urgut tumanlari asosan ajralib turadi. Samarqand aglomeratsiyasi qishloq xo‘jaligining quyidagi ixtisoslashgan rayonlarga bo‘linadi : paxtachilik va pillachilik rayoni; sabzavotchilik, uzumchilik va bog‘dorchilik, go‘sht-sut chorvachiligi va pillachilik ; tamakichilik, uzumchilik, go‘sht- sut chorvachiligi va don xo‘jaligi; bog‘dorchilik va uzumchilik, go‘sht chorvachiligi. Samarqand aglomeratsiyasining madaniy-maishiy sohasi O‘zbekistonning boshqa shaharlari singari asosan savdo tarmog‘i yaxshi rivojlangan. Aholi hayotida asosan bozorlar odatda ko‘proq rol o‘ynaydi. Samarqand shahrining bunday ahamiyatli bozorlaridan biri Siyob bozori hisoblanadi. Bundan tashqari, Urgut, Jumabozor, Tayloq va boshqa bozorlarning ham ahamiyati katta. Aglomeratsiyaninig hamma tuman markazlarida bozorlar mavjud bo‘lib, shaharlarning tarixiy rivojlanishida va aglomeratsion tizimning tashkil topishida asosiy o‘rin egallaydi. SHuning uchun Samarqand bozorlariga asosan yakshanba kunlari shaharning yaqin atroflaridan juda ko‘p aholi kelib ketadi, bu aglomeratsiya chegarasining ko‘rsatkichlaridan biri 50 hisoblanadi. Samarqand aglomeratsiyasiga kiradigan tumanlar Zarafshon daryosining ikkala sohilida ham joylashgan. Zarafshonning chap qismida Samarqand, Pastdarg‘om, Tayloq tumanlari, o‘ng qirg‘oqida esa qolgan tumanlar, ya’ni, Oqdaryo, Bulung‘ur, Jomboy va Payariq joylashgan. Daryoning chap qirg‘og‘i, o‘ng qirg‘og‘iga nisbatan xo‘jalik va demografik jihatdan ancha rivojlangan. Aglomeratsiyaning chap qirg‘oq qismini balandligi 1000 m.gacha bo‘lgan tog‘lik tumanlar, o‘ng qirg‘oq qismi relefi esa, tekis va tog‘-tog‘oldi hududlardan iborat. Aglomeratsiya aholisining 73% i Zarafshonning chap qirg‘og‘ida, qolgan 27% esa o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan. Samarqand shahri o‘zining jozibali tarixiy yodgorliklari bilan juda mashhurdir. SHuning uchun, Samarqand shahrining rivojlanishida turizm katta rol o‘ynaydi. Lekin, turizm sohasi Samarqandni aglomeratsiya markazi sifatida rivojlanishida asosiy o‘rin egallamaydi. Bu jihatdan aholining madaniy-maishiy va ish aloqalarining ahamiyati katta hisoblanadi. Samarqand atrofida yo‘lovchilarning toshishni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, asosiy aloqalar Urgut, Jomboy, Bulung‘ur shaharlari, shuningdek, Kimyogarlar, Xishrav va Farxod shaharchalari uning rivojlanishida katta hissa qo‘shadi. Bundan tashqari, SamDUda o‘tkazilgan izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, talabalarning 42% i shahar atrofidagi tumanlar va shaharlardan, qolgan asosiy qismi viloyatning boshqa tumanlaridan hisoblanadi. Bu jihatdan asosan Samarqand, Pastdarg‘om, Tayloq qishloq tumanlari, hamda yo‘ldosh shaharlar Bulung‘ur, Jomboy, Chelak, Payariq ajralib turadi, ularning hissasiga 20% talabalar-tebranma migrantlar to‘g‘ri keladi. Bu tadqiqot natijalari yuqorida aytilgan fikrlarni yana bir bor tasdiqlaydi. Aholi joylashuvining guruhli shakllari tushunchasi 1960 yilda birinchi bor V.G. Davidovich tomonidan ishlab chiqilgan. Samarqand viloyatida aholi joylashuvining guruhli shakllaridan eng rivojlangani Samarqand aglomeratsiyasi hisoblanadi. SHu bilan birga, viloyat hududida aholi joylashuvi guruhli tizimining bir shakli Kattaqo‘rg‘on lokal guruhli tizimi tashkil topgan. Bu lokal tizim viloyatning shimoli- 51 g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lib, asosan Zarafshon daryosining chap qirg‘og‘idagi aholi punktlarni o‘z ichiga oladi. Bu tizimga Kattaqo‘rg‘on, Narpay va Ishtixon qishloq tumanlari 30-35 km.lik radius bilan kiradi. S h uningdek, Kattaqo‘rg‘on,Oqtosh, Ishtixon shaharlari va 23 ta shaharchalar aholisi kiradi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni hisobga olib, quyidagicha xulosaga kelish mumkin : -aglomeratsiya va lokal tizim bosh shaharga nisbatan uning yo‘ldosh shahar aholi punktlari tez o‘smoqda; - qishloq aholi punktlari aholisi tez sur’atlarda o‘sib bormoqda, shahar aholi punktlarini faolligini oshirish talab etiladi. -aglomeratsiya va lokal tizim chegarasining kengaishi qishloq aholi punktlarining shahar aholi punktlariga aylantirilishi va uning atrofidagi qishloq aholi punktlari hisobidan, ya’ni aholining yakka tartibda uy-joy qurulishi natijasida bo‘ladi. Aholi joylashuvi tizimlarining bunday rivojlanishi aholiga har tomonlama xizmat ko‘rsatish sohalarini, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yaratish muhim hisoblanadi. SHunday qilib, Samarqand viloyatidagi shahar va shaharchalarning qariyib hammasi u yoki bu aholi joylashuvining guruhli shakllariga kiradi. Faqat viloyat chekkasida joylashgan –Nurobod va Ziyodin shahar aholi punktlari hamda tuman markazi Qo‘shrabot bu hududiy tizimlarga kirmaydi. Keng ma’noda bu aholi punktlari ham Samarqand viloyati aholi joylashuvining yagona regional tizimiga kiradi. 2 . 5.Qishloqlar geografiyasi Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida aholini , shuningdek qishloq aholisini kompleks o‘rganish ham katta ahamiyatga ega. Aholiga doir masalalarni hal etish bevosita yashash sharoiti, milliy iqtisodiyotni va jamiyatning rivojlanishida muhimdir. SHuning uchun O‘zbekiston O‘rta Osiyo davlatlari ichida aholi soni jihatidan birinchi o‘rinda turishini hisobga olib, respublika va uning viloyatlari aholisini majmuali chuqur o‘rganish talab etiladi. 52 Mustaqil O‘zbekiston Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida shaharlarni o‘rganishdek, qishloq aholi punktlarini ham tadqiq qilish nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy-iqtisodiy geografiyaning asosiy vazifalaridan biri shahar va qishloq aholi punktlarini rivojlantirishni bir-biri bilan chambarchas bog‘liq ravishda olib borishdan iboratdir. Har bir mamlakat, respublika aholisi sonini o‘sishida o‘sha davlatda hukmron bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar, fan-texnika taraqqiyoti, aholi ongining rivojlanishi ta’sir etadi. Haqiqatdan ham, ijtimoiy vaziyat o‘zgarishi bilan aholining mehnat faoliyati o‘zgarib boradi. Samarqand viloyati O‘zbekistonning boshqa viloyatlari ichida aholi sonining ko‘pligi jihatidan oldingi o‘rinlarni egallaydi. Viloyatimiz 1998 yildan hozirga qadar respublikamizda aholi soni jihatidan birinchi o‘rinni egallaydi. Hozirgi kunda bu erda 4031.3 ming(01.01.20 21 ) aholi istiqomat qiladi. Bu jihatdan respublikada ikkinchi o‘rinni Farg‘ona viloyati egallaydi. Samarqand viloyati faqatgina aholi soni bo‘yicha oldingi o‘rinda turmasdan, balki ko‘p millatligi, tug‘ilish va o‘lish darajasining yuqoriligi, nikoh va ajralishning ko‘pligi, keluvchilar va ketuvchilarning ham yuqoriligi bilan ajralib turadi. Viloyatimiz aholisining 1355,3 mingi yoki 37,8% ini shahar, 2228,6 ming yoki 62,2% ini qishloq aholisi tashkil etadi. Tahlillar shundan dalolat beradiki, Samarqand viloyati qishloq aholisi soni yildan yilga ko‘payib, qishloq aholisi ulushi oxirgi yillarda ozgina pasayib borgan. Bunga asosiy sabab, Xalq deputatlari viloyat kengashining 2008 yil 30 dekabrdagi o‘n yettinchi sessiyasida qabul qilingan “Viloyat tumanlari hududidagi ayrim qishloq aholi punktlarini shahar turkumidagi posyolka toifasiga kiritish to‘g‘risidagi tuman hokimligining qarorlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qaroriga ko‘ra 109 ta qishloq aholi punktlari shahar turkumidagi posyolkalar toifasiga kiritildi. 2. 5 -jadval 53 Samarqand viloyati qishloq aholi punktlarining shahar turkumidagi posyolkalarga aylanganligi (2009 y .) № Tuman nomi Aholi punktlari Aholi soni O‘rtacha aholi soni 1. Oqdaryo 8 28172 3521 2. Bulung‘ur 3 7966 2655 3. Jomboy 5 16840 3368 4. Ishtixon 11 34455 3132 5. Narpay 2 11074 5537 6. Nurobod 1 4755 4755 7. Payariq 9 31146 3460 8. Pastdarg‘om 15 51076 3405 9. Paxtachi 6 14499 2416 10. Samarqand 8 14318 1790 11. Tayloq 7 20078 2868 12. Urgut 23 111286 4838 13. Kattaqo‘rg‘on 6 16590 2765 14. Qo‘shrabot 5 12004 2401 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Viloyat aholisining o‘sish darajasi shahar va qishloq aholi punktlarida har xil bo‘lgan. Masalan, jami aholi o‘sishining yuqori ko‘rsatkichlari 1979-1993 va 1995- 2015 yillarda kuzatilgan. O‘sishning past darajasi esa, asosan 1939-1959 yillarga to‘g‘ri kelgan. SHuni ta’kidlash lozimki, qishloq aholi punktlarining demografik ko‘rsatkichlari shahar joylariga nisbatan keng xarakterga ega, qaysikim bu tabiiy o‘sish ko‘rsatkichlarining yuqoriligi bilan bog‘liqdir. 54 Samarqand viloyati ma’muriy jihatdan 14 ta qishloq tumanlari, 11 ta shahar, 88 ta shaharchalar, 125 ta qishloq fuqarolar yig‘inlari, 1829 ta qishloq aholi punktlari, 1112 ta mahalla va 430 ta shahar mahallalaridan iborat(2021 y.). Ma’lumki, qishloq aholi punktlari joylashuvining ahvoli va xususiyatlari, birinchi navbatda qishloq xo‘jaligi tarmoqlarini hududiy tashkil qilish bilan bevosita bog‘liqdir. Aholi qadimdan va har doim suv manbalariga, ya’ni daryolar, kanallar, soylarga yaqin joylarga yashashga harakat qilishgan. S h uning uchun viloyat qishloq aholisining joylashuvi gidrografik to‘r bilan belgilanadi. Bundan tashqari, qishloq aholi punktlarining joylashuvi va rivojlanishi malum darajada sug‘orish to‘rlari hamda vodiyning ichki qismlarida ularning joylashishiga tarixan o‘zlashtirish xususiyatlari ta’sir ko‘rsatgan. Zarafshon daryosi viloyatning janubi-sharqidan, g‘arbiy tomonga oqishi qishloq aholi punktlarining joylashuviga katta ta’sir ko‘rsatgan. S h u bilan birga, qishloq aholisining 90% daryo va uning irmoqlari sohillarida mujassamlashgan. Qishloq tumanlarining ko‘pligi daryoning chap sohilida joylashgan. Zarafshonning o‘ng sohilida aholi zichligi 100 kishidan yuqori bo‘lsa, chap sohilida zichlik ancha katta bo‘lib, 400 kishidan ortiqdir. Samarqand viloyatida 1829 ta qishloq aholi punktlari mavjud bo‘lib, ularning 50% daryoning o‘ng qirg‘og‘ida, viloyat aholisining 34% shu hududda yashaydi. Aholining qolgan qismi Zarafshonning chap qirg‘og‘ida istiqomat qiladi. Chap sohilida aholi joylashuviga faqatgina Samarqand shahrining shu erda joylashganligi ta’sir etmasdan, balki tabiiy sharoiti, xo‘jalik tarmoqlarining tashkil etish xususiyatlari bilan ham bog‘liqdir. Viloyat qishloq aholisining bir qismi tog‘li hududlarda joylashgan bo‘lib, ular asosan chorvachilik bilan shug‘ullanishadi. Bu erlarda ko‘pgina qishloq aholi punktlari tarqoq joylashgan. Qishloq aholi punktlari tog‘li rayonlarda asosan kichik daryo sohillarida va tog‘ oralig‘i tekisliklarida joylashga. Bunday joylashuv xarakteri Urgut, Qo‘shrabot va Samarqand tumanlari uchun xosdir. Samarqand shahriga yaqin bo‘lgan 55 Samarqand, Bulung‘ur va Jomboy qishloq tumanlariga maxsus sabzavotchilik xo‘jaliklari barpo etilgan. Bu tumanlar faqatgina o‘zining aholisini emas, balki Samarqand shahri aholisini ham sabzavotchilik mahsulotlari bilan ta’minlab turadi. Qishloq aholi punktlarining kamroq qismi cho‘l hududlarda joylashgan. Ular ham asosan chorvachilik va qisman dehqonchilik bilan ham shug‘ullanishadi. Bu qishloqlar Paxtachi va Nurobod tumanlarida joylashgan bo‘lib, bu hududlarda aholi zichligi eng past hisoblanib, zichlik 38-40 kishiga teng. SHuningdek, viloyatda yangi o‘zlashtirilgan erlarda qishloq aholi punktlari paydo bo‘lmoqda. Bu qishloqlar asosan Samarqand va Pastdarg‘om tumanlari hududlarida qad ko‘tarmoqda. Bu yangi o‘zlashtirilgan erlarda turli xildagi firmalar, kichik qo‘shma korxonalar va turli xil qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqariladi. Bu hududlarda davlat tomonidan juda ko‘p zamonaviy uy-joylar qurilib, aholiga asosan yangi oilalarga kreditga berilmoqda. Masalan, Samarqand tuman markazi Gulobod shaharchasida yangi o‘zlashtirilgan erda barpo bo‘ldi. Bu erda hozirgi vaqtda ma’muriy markazdan tashqari Rossiya- O‘zbekiston sok ishlab chiqarish ”Bliss” qo‘shma korxonasi, bir nechta g‘isht va beton plitalar zavodi, bir necha basseyndan iborat dam olish maskani, univermag, o‘rta maktab, bolalar bog‘chasi, Maroqand bozori va boshqa aholiga xizmat ko‘rsatish shaxobchalari faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. SHuningdek,yangi erlarni o‘zlashtirishda, ekologiyani toza saqlash va aholi yashashi uchun barcha qulayliklarni tashkil etish lozim. Qishloq aholi punktlarining aholi zichligi tumanlarda har xil hisoblanadi. Paxtachilik va pillachilik bilan shug‘ullanadigan tumanlarda qishloq aholisi nisbatan tekis joylashgan. Bunga sabab bu tumanlar qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan bo‘lib, paxtachilikdan tashqari bu erlarda bog‘dorchilik va sabzavotchilik ham rivojlanganligi ta’sir ko‘rsatgan. 56 Samarqand viloyatidagi qishloq aholi punktlarining joylashuvi 1962 yilda S. Kovalev, E. Toshbekov, R. Valieva tomonidan quyidagi rayonlarga yoki tiplarga bo‘lingan: 1). Xo‘jaligi intensiv rivojlangan sug‘oriladigan hududlar, bunga asosan paxtachilik bilan shug‘ullanadigan sug‘oriladigan erlar kiradi; 2). Don xo‘jaligi rivojlangan tog‘ oldi va tog‘li hududlar ; 3). Y a ylov hududlar, hududdan intensiv foydalanish va boshqalar. Hozirgi vaqtgacha bu rayonlar to‘liq saqlanib qolgan, lekin shu bilan birga erdan foydalanish tarkibida siljishlar mavjud, shuningdek, oxirgi yillarda tog‘ oldi hududlarda aholi joylashuvi intensiv rivojlanib bormoqda. O‘rta Osiyo qishloq aholi punktlari funksional tiplari R. Valieva, E. Toshbekov, R. Asanov, B. Botirov, K. Qoraxonov va A. Sattorov tomonidan o‘rganilgan va uchta asosiy tipga bo‘lingan : a). qishloq xo‘jaligi rivojlangan tipi; b). aralash tip ; v). agrosanoat tipi. Bunday tiplar Samarqand viloyati uchun ham xarakterli bo‘lib, hamma joyda qishloq xo‘jalik tipi rivojlangandek, viloyatda ham taraqqiy etgan. Mazkur tiplar o‘z navbatida quyidagi kichik tiplarga bo‘linadi : 1. Qishloqlar va posyolkalar-xo‘jalik markazlari. 2.Xo‘jalikning alohida markazlari. 3.Qolgan qishloq xo‘jaligi aholi punktlari (aholi yashaydigan funksiyasi bilan). 4.Har xil aholi punktlari. Viloyat qishloq aholi punktlarining 85% dan yuqori qismi qishloq xo‘jaligi rivojlangan funksiyani bajaradi, 6% ga yaqin qismi esa, qishloq aholi yig‘inlari markazi funksiyasini, 3% agrosanoat funksiyasini, 0,5% i rekreatsiya markazi va qolgan qismini har xil funksiyani bajaruvchi qishloq aholi punktlarini tashkil etadi. Ma’lumki, aholi zichligi aholi joylashuvining asosiy ko‘rsatkichlaridan hisoblanadi. U bir vaqtning o‘zida hududning xo‘jalik jihatdan o‘zlashtirilganligi va uning seraholiylik darajasini ham ko‘rsatadi. Viloyatda aholining umumiy zichligi 2 48 kishini tashkil etadi (20 21 ). 57 Viloyatdagi 1829 ta qishloq aholi punktlari joylashuvi geografiyasi turlicha bo‘lib, qishloqlar soni ko‘p tumanlarga Payariq, Kattaqo‘rg‘on, Ishtixon va Pastdarg‘om kiradi. Bularning har birida o‘rtacha 175 ta qishloq aholi punktlari joylashgan. Samarqand, Tayloq, Oqdaryo va Nurobodda qishloq aholi punktlari soni kam bo‘lib, bu tumanlarda o‘rtacha 87 tadan qishloqlar mavjud. 1979 yil ma’lumotiga ko‘ra viloyatda aholisi 1000 kishidan ortiq bo‘lgan qishloq aholi punktlar soni 286 ta bo‘lgan bo‘lsa, 1998 yilda bu ko‘rsatkich 710 tani, 2016 yilda esa 1000 tadan ortiqni tashkil etadi. Yirik qishloqlar asosan Samarqand, Urgut va Kattaqo‘rg‘on tumanlarida joylashgan. 2. 6 -jadval Viloyat qishloq aholisi dinamikasi № Tumanlar nomi Aholi soni (ming kishi) 1979 1989 2007 2021 1. Oqdaryo 61,8 62,0 93,5 101 .3 2. Bulung‘ur 52,6 73,0 114,9 1 50.6 3. Jomboy 59,5 75,5 113,0 1 40.7 4. Ishtixon 86,6 93,1 164,6 1 93 5. Kattaqo‘rg‘on 89,5 132,2 180,0 2 28.9 6. Qo‘shrabot 77,9 83,0 97,5 1 23.7 7. Narpay 60,8 81,6 121,1 1 54 ,1 8. Nurobod 62,4 71,9 101,4 1 38.6 9. Payariq 95,8 101,5 162,9 1 85.9 10. Pastdarg‘om 98,2 151,3 232,0 2 72 ,6 58 11. Paxtachi 54,4 72,7 106,2 1 19.2 12. Samarqand 81,1 277,3 269,9 2 45.4 13. Tayloq - - 145,1 1 84 ,8 14. Urgut 132,0 186,5 306,0 309.4 15. Viloyat bo‘yicha 1012,6 1461,6 2207,9 2 548 ,1 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. 2.7- jadval Samarkand viloyati shaharlari aholisining tabiiy o‘sishi (2021 y) SHaharlar nomi k ishi xisobida ‰ xisobida t u g‘ ilish o‘ li m t abiiy o‘ sish t u g‘ ilish o‘ li m t abiiy o‘ sish SHa h ar a h olisi 26608 5333 21275 19 , 7 3 , 9 15 , 8 SHa h arlar: Samarqand 9575 2735 6840 18 , 6 5 , 3 13 , 3 Kattaq o‘ rgon 2006 441 1565 24 , 1 5 , 3 1 8,8 Bulung’ur 651 178 473 22 , 1 6 , 0 16 , 1 Jomboy 461 93 368 26 , 0 5 , 2 20 , 8 Ishtixon 374 68 306 23 , 9 4 , 3 19 , 6 O q tosh 754 179 575 17 , 9 4 , 2 13 , 7 Payariq 431 56 375 42 , 6 5 . 5 37 , 1 CHelak 432 110 322 20 , 0 5 , 1 14 , 9 Juma 459 121 338 21 , 3 5 , 6 15 , 7 59 Nurobod 167 38 129 17 , 7 4 , 0 13 , 7 Urgut 2029 323 1706 29 , 9 4 , 7 25 , 2 Jadval viloyat statistika boshkarmasida malumotlar asosida muallif tomonidan tuzilgan. 2.8 -Jadval Samarqand viloyati qishloq aholisining tabiiy o‘sishi (2021 yil) Tumanlar nomi kishi hisobida 0 / 00 hisobida tug‘ilish o‘lim tabiiy o‘sish tug‘ilish o‘lim tabiiy o‘sish Oqdaryo 2482 434 2048 28,3 4,9 23,4 Bulung‘ur 3726 546 3180 28,0 4,1 23,9 Jomboy 3459 561 2898 28,8 4,6 24,2 Ishtixon 4986 738 4248 29,8 4,4 25,4 Kattaqo‘rg‘on 5011 813 4198 24,7 4,0 20,7 Qo‘shrabot 2981 519 2462 27,5 4,7 22,8 Narpay 3759 657 3102 27,4 4,8 22,6 Nurobod 3195 480 2715 26,1 3,9 22,2 Payariq 4877 884 3993 30,3 5,5 24,8 Pastdarg‘om 6976 1202 5774 29,3 5,0 24,3 Paxtachi 2703 609 2094 25,1 5,6 19,5 Samarqand 5172 1119 4053 23,6 5,1 18,5 Tayloq 4140 727 3413 25,6 4,5 21,1 Urgut 8574 1273 7301 32,3 4,8 27,5 Qishloq aholisi 62041 10562 51479 27,8 4,7 26 ,1 Viloyat aholisi 88649 15895 72754 24,7 4,4 2 3 ,7 Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. 60 Aholisi tez sur’atlar bilan o‘sgan qishloqlar Urgut, Payariq, Nurobod, Samarqand tumanlarida joylashgan. Yirik qishloqlarga Pastdarg‘om tumanidagi Chandir, Nurobod tumanidagi Jom, Kattaqo‘rg‘on tumanidagi Moybuloq qishloqlari misol bo‘ladi. Viloyat qishloq aholisi tez sur’atlar bilan o‘sib bormoqda.11-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 1979 yilda qishloq tumanlari ichida aholi soni ko‘pligi jihatdan Urgut, Pastdarg‘om, Payariq ajralib turadi. Aholi sonining kamligi bilan esa, Bulung‘ur va Paxtachi tumanlarini ko‘rsatish mumkin. 1989 yilga kelib, qishloq aholisining o‘sish sur’ati oshgan. Asosan aholi o‘sishining yuqoriligi Samarqand, Pastdarg‘om va Kattaqo‘rg‘on tumanlarida namoyon bo‘lgan. O‘sish darajasining pastligi Oqdaryo va Payariq tumanlarida kuzatilgan. Shuningdek, 2007 yilda barcha qishloq tumanlarida aholi soni o‘sgan, faqat Samarqand tumanida u biroz pasaygan bo‘lib, bunga Samarqand tumanida Tayloq ajralib alohida tumanga aylangani ta’sir ko‘rsatgan. Bu yilda aholining yuqori o‘sishi Bulung‘ur, Urgut tumanlarida kuzatilgan. O‘sishning pastligi bilan Qo‘shrabot va Nurobod tumanlari ajralib turadi. 2021 yilga kelib, viloyat qishloq aholisi sonida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Yuqorida aytilganidek, 2008 yilda hokimiyat qarori bilan ko‘pgina qishloqlar shahar aholi punktlari toifasiga kiritildi. S h uning uchun asosan Samarqand, Urgut va boshqa tumanlarda qishloq aholi soni kamaygan. Shu bilan birga, Bulung‘ur, Kattaqo‘rg‘on va boshqa tumanlarga qishloq aholi soni biroz ko‘paygan, bu albatta tug‘ilish darajasining yuqoriligi bilan bog‘liqdir. Shunday qilib, viloyatning qishloq tumanlari orasida 1979-2016 yillar mobaynida aholi tez o‘sishi bilan oldingi o‘rinlarni Bulung‘ur, Kattaqo‘rg‘on, Narpay, Pastdarg‘om, Samarqand tumanlari egallaydi. Bu tumanlarda o‘rtacha o‘sish 240% dan yuqori. Bu jihatdan o‘rtacha ko‘rsatkich bilan Jomboy, Ishtixon, Paxtachi tumanlari ajralib turadi. Bu tumanlarda o‘rtacha o‘sish 190% dan yuqoridir. Past ko‘rsatkichlar Oqdaryo, Qo‘shrabot va Payariqda kuzatilgan. Bu tumanlarda o‘rtacha o‘sish 150% ni tashkil etadi. Tahlildan ko‘rinib turibdiki, qishloq aholisi o‘sish sur’ati jihatidan tumanlar darajasida farqlar katta. Bu avvalambor, aholi yashash sharoiti, ularning 61 bandligi, atrof-muhitning ta’siri, urbanizatsiya darajasi va boshqa omillar bilan bog‘liq bo‘lib, qishloq aholisining o‘sishida aholining tug‘ilish darajasi bilan bir qatorda, qishloq aholi punktlarining shaharlarga aylantirilganligi ham bevosita o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Ma’lumki, aholining tabiiy o‘sishi tug‘ilish, o‘lish ko‘rsatkichlari va ular o‘rtasidagi farq hisoblanadi. Aholining tabiiy va mexanik harakatiga ko‘p omillar ta’sir qiladi. Ayniqsa har bir davlatga hukmron bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning o‘zgarib borishi, mamlakatdagi demografik vaziyatga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. SHuningdek, aholining tug‘ilish va tabiiy o‘sishiga, aholining turmush tarzi, erta nikohga kirish, ayollarning ijtimoiy mehnatga kam jalb etilganligi, tibbiy xizmatning pastligi, odamlar ongining rivojlanish darajasi, milliy urf-odatlar, ayniqsa erkaklarning spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarning istemol qilishi, baxtsiz hodisalar, turli xil kasalliklar va boshqa omillar bilan ham bog‘liqdir. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat tubdan o‘zgardi. Jumladan, Samarqand viloyatida bu javhada ijobiy o‘zgarishlar ko‘zga tashlanadi. Mintaqada aholi tabiiy o‘sishi jihatidan respublikada etakchilardan sanaladi. Kuzatishlar shundan dalolat beradiki, viloyatda 1992 yildan boshlab, aholi soni doimiy o‘sib borgan, lekin bu ko‘rsatkich 2001 yildan boshlab sezilarli darajada pasaya boshlagan. Bu esa o‘rtacha 1000 kishi hisobiga tug‘ilishning pasayishi bilan izohlanadi. SHu o‘rinda bevosita statistik ma’lumotlarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, 1991 yilda viloyatda 84 ming bola tug‘ilgan, 1992 yilda qariyb 85 ming, 2009-2012 yillar ma’lumotiga binoan tug‘ilish darajasi o‘rtacha 75 ming kishiga teng bo‘lgan, 2021 yil ma’lumotiga ko‘ra qariyb 110.4 ming kishi tug‘ilgan. Viloyatda tug‘ilish ko‘rsatkichi respublikaning boshqa joylarida bo‘lganidek, qishloq joylarida shahar aholi punktlariga nisbatan sezilarli darajada yuqori. Bu aholi punktlarining funksional tiplari, aholining mehnat tarkibi va boshqa bir qancha omillar bilan bog‘liqdir. Masalan, Samarqand shahrida viloyatning boshqa shaharlariga 62 nisbatan aholining tabiiy o‘sishi pastroq bo‘lib, Kattaqo‘rg‘on shahrida o‘rtacha, kichik shaharchalarda esa yuqoriroqdir. Samarqand viloyati tumanlarida ham aholining tug‘ilish va tabiiy o‘sish ko‘rsatkichlari bir-biridan keskin farq qiladi. Samarqand viloyati aholi joylashuvining shakllanishida tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy geografik va tarixiy shart-sharoitlarning ta’siri beqiyosdir. Viloyat Zarafshon daryosining gidrografik to‘rida joylashganligi, obi havoning yaxshiligi, tuprog‘ining unumdorligi, qulay yashash sharoitining borligi tufayli qadimdan bu zaminda aholi nisbatan zich joylashgan. Respublikamiz fan-texnika inqilobi va iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot tufayli Samarqand viloyati shahar aholi punktlari rivojlanib bormoqda. Viloyatda 1970 yilda 7 ta shahar aholi punktlari bo‘lsa, hozirgi vaqtda ularning soni 93 taga etdi. Samarqand viloyati shahar aholi punktlari ham sanoat, ham turizm markaziga aylantirish uchun hamma imkoniyatlar mavjud. Agar shu muammolar hal etilsa, viloyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Umuman, har bir shahar o‘ziga xos imkoniyatlari va oldidagi vazifalarini, ustuvor taraqqiyot yo‘nalishini ilmiy asosda aniqlab va atrof-muhitni hisobga olib rivojlanishi muhim ahamiyatga ega. Viloyatning qishloq aholisini tez o‘sishini hisobga olib, qishloq joylarini rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. SH.M.Mirziyoev aytganlaridek, har bir qishloqda joylashgan uy-joylarda tovuq, quy, mol boqishi, tomarqasida sabzavotlar va mevalar etishtirishi lozim. SHu bilan birga, qishloq aholi punktlarida mehnat resurslarni ish bilan ta’minlash maqsadida, qishloq xo‘jaligi maxsulotlarini qayta ishlash korxonalari, qurilish korxonalari, aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish va ekoturizmni, hamda agroturizmni taraqqiyot ettirish maqsadga muvofiqdir 63 Xulosa Samarqand viloyatining o‘ziga xos xususiyatlari, uning geografik joylashishi va tarixiy taraqqiyot bosqichlari hisoblanadi. Shu bilan birga, Farg‘ona vodiysi uchun bu xususiyatlar umuman boshqacha, masalan, aholi joylashuviga intensiv sug‘oriladigan dehqonchilikning ta’siri nihoyatda katta, yirik qishloqlarning daryo va soylar quyilishi qismida joylashuvining rivojlanganligi va boshqalar. Har bir joyning o‘ziga xos geografik xususiyati mavjud bo‘lib, tadqiqotchi uni to‘g‘ri topa olishi lozim va shu asosida o‘rganish ishlarini olib borishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Masalan, Toshkent viloyatini o‘rganishda, birinchi navbatda poytaxt o‘rni, yirik sanoat markazlarining borligi, Chirchiq va Ohangaron daryolarining ta’sirida aholi punktlar joylashuvining tashkil topishi va boshqalarni chuqur tahlil etish talab etiladi. Qashqadaryo viloyati uchun birinchi o‘rinda uning yuqori qismidan (SHahrisabz) quyi qismining (Qarshi cho‘li) xo‘jaligi o‘zlashtirilishi hududiy tafovutlarining katta farq qilishiga asosiy e’tibor berish lozim. Navoiy va Buxoro viloyatlari uchun asosiy e’tibor, janubidagi katta bo‘lmagan vohalar va shimolidagi yirik cho‘llar rayonlarining o‘ziga xos aholi joylashuvi tizimi o‘rganilishi mumkin. Maydoni kichik, kompakt Xorazm viloyati va hududi katta bo‘lgan Qoraqalpoq Respublikasi uchun, ularning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sir etayotgan ekologik vaziyatni tahlil qilish asosiy vazifalardan hisoblanadi. Ko‘rinib turibdiki, har bir viloyat o‘ziga xos takrorlanmas xususiyatga ega, bunday geografik o‘ziga xoslik bir viloyat, qishloq tumani, hatto alohida qishloqda bo‘lishi mumkin. Ma’lum ob’ektlarni har xil masshtabda va har jihatdan ko‘rib chiqish, geografiya fanining noyob ustunligi hisoblanadi. Shuningdek, umuman geografiyada va aholi geografiyasida faqatgina joyning o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganilmasdan, balki, uning ta’rifi va qonuniyatlarini ham 64 tadqiqot qilish ahamiyatli hisoblanadi. Aholi va aholi punktlari geografiyasining ba’zi qonuniyatlariga birinchi navbatda aholi punktlarining kattaligi bilan funksional tiplarining bir-biriga bog‘liqligi kiradi. Ikkinchi navbatda, aholi punktlarining o‘rtacha aholi soni, ishlab chiqarishning rivojlanishi va joylashishi, uning bir joyda to‘planishi aholi joylarining o‘lchamini aniqlaydi. Bundan tashqari o‘ziga xos qonuniyat ham mavjud bo‘lib, joylashgan aholining ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishdagi ta’siri, ya’ni, asosan hozirgi vaqtda qishloq joylarida sanoatning joylashishi, aholi punktlarida iqtisodiy-ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi, ularda kichik, o‘rta va qo‘shma korxonalarni tashkil etish va boshqalar kiradi. Ma’lumki, baribir shahar funksiyasi asosiy hisoblanadi, shuning uchun aynan shu shahar hayotining hamma jabhalariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, aholi soni dinamikasi, uning o‘sishi, aholining tabiiy va mexaniki harakati, mehnat resurslardan foydalanish xarakteri, umumiy ekologik vaziyat va ijtimoiy muhitga ta’sir etadi. Aholi geografiyasida boshqa qonuniyatlar ham mavjud. Jumladan, aholi zich joylashgan sug‘oriladigan va mehnatni ko‘p talab qiladigan dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan qishloq joylari yirik, shaharlari esa, aksincha katta emas. Bu rayonlarda ular o‘rtasidagi masofa yaqin bo‘ladi, bu esa aholi joylashuvining hududiy tizimini tashkil etishga shart-sharoit yaratadi. Vohalarga mehnatni ko‘p talab qiladigan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarilishi yirik qishloqlarni vujudga kelishiga, katta bo‘lmagan agrosanoat komplekslarning to‘planishi, ya’ni, paxta tozalash, konserva, vino zavodlari va boshqa korxonalar kichik shaharlarga hayot beradi. Bu hududlarda urbanizatsiya darajasi yuqori emas. Lekin, bunday rayonlarda ijtimoiy-iqtisodiy qayta o‘zgartirish bazasida qishloq joylarida urbanizatsiya jarayoni tez rivojlanmoqda. Hududlar urbanizatsiyasi ko‘rsatkichlari, aniqrog‘i urbanizatsiyalashuvi haqida fikr yuritmoqchi bo‘lsak, ma’lumki, aholining yuqori darajasiga to‘planishi shahar aholi punktlarida bo‘lib, xalq xo‘jaligining sanoatlashganligini bildiradi. 65 Geourbanistikani o‘rganish tajribasi va tahlili shundan dalolat beradiki, shahar yo‘ldoshlarining vujudga kelishi va o‘sishida o‘ziga xos qonuniyatlar mavjud. Umuman olganda, hamma shaharlar o‘rtada turuvchi yoki vositachi vazifasini bajaradi, shu bilan birga ular sanoat, aholi, iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmalarning yuqori darajada to‘plangan joyi hisoblanadi. Har bir yirik markazlar o‘rtasida barvaqtmi yoki kechmi albatta bitta vositachi shahar paydo bo‘ladi. Masalan: Navoiy shahri qadimiy shaharlar Samarqand va Buxoro o‘rtasida vujudga kelib, bu shaharlarni bog‘lab turadi. Bundan tashqari Samarqand va Toshkent o‘rtasida Jizzax, Toshkent va Xo‘jand o‘rtasida Bekobod, Samarqand va Qarshi o‘rtasida Shahrisabz va boshqalar. Butun O‘rta Osiyo va O‘zbekiston aholi va aholi punktlari geografiyasining asosiy qonuniyatlaridan bu hududlardagi tog‘oldi zonalarining yaxshi o‘zlashtirilganligi va ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatning yuqoriligi hisoblanadi. Aynan shu joylarda vohalar, yirik, katta va o‘rta aholi punktlari aglomeratsiyalari joylashgan bo‘lib, bular regional aholi joylashuvining tutib turuvchi “ qovurg‘asi ” vazifasini bajaradi. Transport infratuzilmasining asosiy qismi ham shu tog‘oldi zonalaridan o‘tadi. Aholi va uning joylashuvini geografik o‘rganish boshqa qonuniyatlarni ham o‘rganishni talab etadi. Bularni geografiya fani uchun odatiy bo‘lgan, majmuali yondashish orqali bajarish mumkin. Ma’lumki, aholi va aholi punktlarning joylashuviga xalq xo‘jaligining hududiy tarkiblari – tabiiy resurslar, ishlab chiqarish va infratuzilmalarning bir-biriga chambarchas bog‘liqligi ta’sir etgan. SHunday qilib, ishning mazmunidan kelib chiqib, ilmiy-amaliy xulosalar quyidagilardan iborat: 1. Samarqand viloyati aholisini hududiy tashkil etishni shakllantirish, Samarqand shahrining kelajakdagi rolini mustahkamlash. 2. Samarqand viloyati aholi joylashuvi tizimini shakllantirish uchun, viloyatning boshqa shaharlarini ham quyi boshqaruvchi sifatida faol rivojlantirish. 3. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, viloyatning kattaligi bo‘yicha ikkinchi shahri Kattaqo‘rg‘on rivojlanishi ancha orqada. Navoiy sanoat shahrining paydo bo‘lishi, 66 qadimiy Kattaqo‘rg‘on shahrining Samarqand va Buxoro shaharlari o‘rtasida turuvchi yoki vositachi rolini tortib oldi. SHuning uchun endilikda Kattaqo‘rg‘on Samarqand viloyatining g‘arbida joylashgan tumanlar va Navoiy viloyatining qo‘shni tumanlari bilan mustahkam aloqada bo‘lib, rivojlanishi lozim. 4. Viloyat aholisini hududiy tashkil etishni shakllantirish viloyatning boshqa shaharlarini-Urgut, Bulung‘ur, Ishtixon, Juma, Oqtosh va boshqalarni chambarchas bog‘liq holda har tomonlama rivojlantirish. 5. Ijtimoiy muammolarni hal etishda, qishloq aholisi hayotini yaxshilashda tuman markazlarining roli hisoblanadi. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasi hukumati viloyat va tuman hokimliklariga ijtimoiy-iqtisodiy hayotni tashkil etish va rivojlantirishda katta huquqlar bergan. SHuning uchun qishloq tuman markazlari turli xildagi vazifalarni bajarib aholi ijtimoiy ehtiyojini qondirishi lozim. Buning uchun birinchi navbatda tuman markazlari-Qo‘shrabod, Nurobod va boshqalarni tashkil etuvchi, xizmat qiluvchi vazifalarini mustahkamlash kerak. Ular o‘z navbatida mahalliy markazlar-qishloq yig‘inlari, ferma markazlari va boshqalarni boshqaradi. 6. Iqtisodiy reformalar va xususiylashtirish sharoitida tumanlar va viloyatlar hokimiyatlari aholi punktlarining xususiyatlari, aholi va aholi punktlarning zichligini hisobga olib savdo shoxobchalari va boshqa aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini joylashtirishni boshqarib boradi. Bu dolzarb vazifalarni bajarilishida inventarizatsiya va aholi punktlarda ishlab chiqarish hamda ijtimoiy infratuzilmalarni chambarchas bog‘liq ravishda rivojlantirish, bularni qishloq aholi punktlari hududida joylashtirilishi aholini hayot darajasini o‘sishida, mehnat resurslardan to‘la foydalanishga va kichik qo‘shma korxonalarni joylashishiga sharoit yaratadi. 7. Qishloq aholi punktlari va aholi joylashuvi tizimining rivojlanishi milliy iqtisodiyotning qishloq xo‘jaligi sohasini shakllanishida katta ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jaligini modernizatsiyalash va yerdan foydalanishning turli usullarini qo‘llash, 67 fermer xo‘jaliklari to‘rlarini tashkil etish va boshqalar aholi punktlari hamda uning tizimlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun imkoniyat yaratadi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini tarkibini o‘zgartirish katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligini mustahkamlash, agroservis va agrobiznesni tashkil etish, turli kattalikdagi shahar va qishloq aholi punktlarini majmuali rivojlantirishga olib keladi. 8. Davlatimizning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga mos ravishda aholini to‘g‘ri hududiy tashkil etishni viloyat va tumanlarning ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarini tuzishda inobatga olish. 9. Mamlakat xalq xo‘jaligining boshqarilishi va regional siyosatining samaradorligi ko‘p jihatdan uning ma’muriy hududiy tuzilmasi bilan bog‘liq. Shuning uchun tumanlar va viloyat chegarasining barqarorligi aholini har kunlik hayotini tashkil etishda hamda yirik masshtabli tarixiy-geografik tadqiqotlarni aniq statistik ma’lumotlar asosida olib borishda katta ahamiyat kasb etadi. 10. Shahar va qishloq aholi punktlarini chambarchas bog‘liq ravishda rivojlanish muammolarini o‘rganishdan shunday xulosaga keldimki, bunday tadqiqot ilmiy ishlar boshqa viloyatlarda ham olib borilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. 68 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Mirziyoyev.Sh.M. “2022-2026-yillarga mo’ljallangan yangi o’zbekistoning harakatlar strategiyasi” T -2022 2. Akramov Z.M. Geografiya selskogo xozyaystva Samarkandskoy i Buxarskoy oblastey. CHast 1 – T.: AN Uzbekistana. 1961. – 270 s. 3. Akramov Z.M., Rakitnikov A.N., Zamkov O.K., SHermuxamedov A.M. Geografiya selskogo xozyaystva Samarkandskoy i Buxarskoy oblastey. CHast 2 – T.: AN Uzbekistana. 1961. – 317 s. 4. Anoxin A.A., Jitin D.V. Geografiya naseleniya s osnovami demografii. Sankt- Peterburg. 2013. 160 s. 5. Asanov G.R. A h oli geografiyasi. – T.: O‘ kituvchi, 1978. -222b. 6. Alekseev A.I. Mnogolikaya derevnya. –M.: M ы sl. 1990. -255s 7. Aleskerov YU.N.Samarkand. Putevoditel. –T.: Uzbekistan, 1980. – 63s. 8. Aleskerov YU.N., Normuradov X.N. Samarkandskaya oblast. – T.: Uzbekistan, 1982. – 135s. 9. Ata-Mirzaev O., Gentshke V., Murtazaeva R., Saliev A. Istoriko- demograficheskie ocherki urbanizatsii Uzbekistana. – T., Universitet, 2002. 170 s. 10. Axmedov E.A. O‘ zbekiston sha h arlari. –T.: O‘ zbekiston, 1991. -220b. 11. Babaxanova S. Prom ы shlenn ы y Samarkand. –T.: Uzbekiston, 1975. -138s. 12. Baranskiy N.N. Nauchn ы e prinsip ы geografii. - M.: M ы sl. 1980. 239s. 13. Breeva E.B. Osnov ы demografii. 4-e izd. pererab. i dop. – M.: Dashkov I.K. 2009. -160 s. 14. Burieva M.R. Rojdaemost v Uzbekistane. T.: Fan, 1991-52 s. 15. Burieva M.R., Egamova D.N. Dunyo aholisi rivojlanish jarayonlari. – T.: Fan, 2008. -157 b. 16. Burieva M.R.,Tojieva Z.N., Zokirov S.S. A h oli geografiyasiva demografiya asoslari. –T.: Tafakkur, 2011.-156 b. 69 17. Gulishanbarov S.G. Ekonomicheskiy obzor Turkes tanskogo rayona. V 2-x chastyax – Ashxabad. 1913-476 s. 18. Davidovich V.G. Planirovka gorodov i rayonov (Injenerno-ekonomicheskie osnov ы ). -2-e izd., pererab. – M.: Stroyizdat. 1964. -326s. 19. Irrigatsiya Uzbekistana. Tom 1- T.: Fan, 1975. -351s. 20. Kadirov M.A. “Aholi geografiyasi demografiya asoslari bilan” –Toshkent 2019. 21. Kadirov M.A. “Shaharlar geografiyasi” –Toshkent 2019. 22.Kadirov M.A., Usmonov M.R. Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik harakatidagi o‘ zgarishlar// O‘ zbekistonda atrof-muhitni muhofaza qilishning dolzarb masalalari. –Samarqand. 2013. – b.83. 21. Kadirov M.A.Samarqand viloyatining demografik muammolari. //Fan chorrahalari. Samarqand. 2013. – b.134. 22. Kadirov M.A., SHerxolov O. Samarqand viloyatida qishloq aholi punktlarining joylashishi, rivojlanishi va kartalashtirilishi. //Geodeziya, kartografiya va kadastr sohalarini rivojlantirishning dolzarb muammolari. –Samarqand. 2014. – b.80. 23. Kadirov M.A. Samar q and viloyati shaxar aholi punktlarining funksional tiplari va klassifikatsiyasidagi o‘ zgarishlar. // O‘ zbekiston geografiya jamiyati IX-s’ezdi materiallari. –T.: 2014. - b.170. 24. Kadirov M.A. Samarqand viloyati aholi sonining o‘ sishi. // O‘ zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 48 jild. T. 2016. - b.70. 25. Kadirov M.A. Iqtisodiy-geografik va tarixiy shart-sharoitlarning Samarqand viloyati aholi joylashuviga ta’siri (ingliz tilida) //Europaische Fachhochschule/ Germaniya. 2016. b.41. 26. Kadirov M.A., Badalov U.Samarqand viloyati qishloq aholi soni va joylashuvi. // O‘ zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 45 jild. -T. 2015. b.109. 27. Kovalev S.A. Selskoe rasselenie. – M.: MGU, 1963. -229 s. 70 28. Lappo G.M. Razvitie gorodov s osnovami gradostroitelstva.- M.: MGU, 1969. -183s. Lappo G.M. Goroda na puti v budu щ ee. –M.: M ы sl. 1987. – 229s. 29. Litovka O.P. Problem ы prostranstvennogo razvitiya urbanizatsii. – L.: Nauka. 1976. -99 s. 30. Maergoyz I.M. Geograficheskoe uchenie o gorodax. – M.: Nauka. 1987. 118s. 31. Persik E.N. Geografiya gorodov (Geourbanistika) – M.: V ы sshaya shkola. 1991.-313s. 32. Polskiy S.A. Geografiya naseleniya razvit ы x i kapitalisticheskix stran.- Minsk: Universitet. 1987. -176s. 33. Saidkulov T.S. Samarkand vo vtoroy polovine XIX – nachale XX vekov. – Samarkand. 1970. -158s. 34. Saliev A. Geografiya gorodov Sredney Azii. CHast 1. –T.: TashGU. 1980. - 80s. 35. Saliev A. Problem ы rasseleniya i urbanizatsii v respublikax Sredney Azii. -T.: Fan, 1991. -106s. 36. Saliev A.Geografiya gorodov respublik Sredney Azii. CHast 2. –T.: TashGU. 1984. -84 s. 37. Saliev A.,Kadirov M.A.Geografiya naseleniya i naselenn ы x punktov Samarkandskoy oblasti. Samarkand. 1998. – 162 s. 38. Saliev A., Maxamadaliev R. Iqtisodiy geografiya asoslari. T.: O‘ zbekiston. 1996. 6 9 b. 39. Saushkin YU.G. Ekonomicheskaya geografiya: istoriya, teoriya, metod ы , praktika. – M.: M ы sl. 1973 -559s. Samarkand. Pod red. S.M. Akramova. T.: U zbekistan. 1969. -128s. 71 40. Sluka A.E. Geografiya naseleniya s osnovami demografii i etnografii. – M.: MGU. 1988. -96s. 41. Tojieva Z.N. O‘ zbekiston aholisi: o‘ sishi va joylanishi. –T.: Fan va texnologiya. 2010. - 162 b. 42. Umarov M.U., Ashurov G.A., Saidmurodov F. Samarqand oblasti geografiyasi. –T.: O‘ qituvchi. 1980. -41 b. 43. Usmonov M.R., Kadirov M.A., Ganiev Z.A. Q ishlo q x o‘ jaligini h ududiy joylashtirish va rivojlantirishning ba’zi masalalari. //Far g‘ ona vodiysi: tabiati-aholisi- x o‘ jaligi yangi tadqiqotlarda. -Far g‘ ona. 2015. b.156. 44. Xorev B.S. Problem ы gorodov (Urbanizatsiya i edinaya sistema rasseleniya) 2-e izd., dop. i pererab. –M.: M ы sl. 1975. -428s. 45. SHuvalov E.L. Geografiya naseleniya. –M.: Prosve щ enie.1977. -159 s. 46. YAgelskiy A. Geografiya naseleniya. Perevod s polskogo yaz ы ka.– M.: Progress. 1980. -383s. 72 ILOVALAR 73

“SAMARQAND VILOYATIGA AHOLI PUNKTLARI JOYLASHUVINING O'ZIGA XOS JIHATLARI” MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………...3 I BOB SAMARQAND VILOYATIGA AHOLINING TADRIJIY O'SISH VA TARKIBIDAGI O'ZGARISHLAR …………………………………………….. 6 1.1 Aholining tadrijiy o'sishi…………………………………………………….... 6 1.2 Aholining tabiiy va mexanik o'sishi ………………………………………...... 9 1.3 Aholining yosh - jinsiy tarkibi va mehnat resurslari………………………..… 1 7 1.4 Aholining milliy tarkibi…………………………………………………… . …2 4 II BOB SAMARQAND VILOYATI AHOLI PUNK T LARI JOYLASHUVINING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI .. ……………..…..... 28 2.1 Aholi punk t lari joylashuviga tabiiy, ijtimoiy- iqtisodiy geografik omillarning ta'siri………………………………………………………………….................... 28 2.2 Aholi punktlari joylashuviga tarixiy shart-sharoitlarning ta'siri ……………...3 2 2.3 Urbanizatsiya jarayonining rivojlanishi…………………………………...….38 2.4 Samarqand aglomeratsiyasining vujudga kelishi va rivojlanishi………….….48 2.5 Qishloqlar geografiyasi…………………………………………………… . ....53 XULOSA .................................................................. .............................................. 6 5 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI .......................................70 ILOVALAR …………………………………………………………………..… 7 4 1

KIRISHBitiruv ishining dolzarbligi Davlatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “2022- 2026-yillarda mo`ljallangan yangi o’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” 7 ta yo’nalishdan iborat bo`lib, I-yo`nalishida “Inson qadrini yuksaltirish va erkin fuqarorlik jamiyatini yanada rivojlantirish orqali xalqparvar davlat barpo etish” ga katta e’tibor qaratilgan bo`lib, bu esa o’z navbatida hududlardagi aholini turmush tarzini yaxshilash, sog`lom bolalarni voyaga yetkazish aholini ish bilan ta`minlash va boshqalarga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasining siyosiy mustaqillikka erishishi va uning bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tishi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga ham tub o‘zgartirishlar bo‘lishini talab etadi. Bu borada aholi geografiyasi faniga ham tegishli asosiy g‘oya va tushunchalar, qonuniyatlar, yangi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy nuqtai nazardan tahlil etilishi, o‘tish davrida rivojlangan horijiy mamlakatlarda ishlab chiqaruvchi kuchlarni hududiy tashkil qilish va ularni davlat tomonidan tartibga solib borish sohasida erishilgan ijtimoiy tajribalardan samarali foydalanish amaliy ahamiyat kasb etadi. Bitiruv ishini yozishda yozishda mavjud adabiyotlardan keng foydalanildi. Bu qo‘llanmani yozishda G.R.Asanovning «Aholi geografiyasi» (O‘quv qo‘llanmasi, T., O‘qituvchi nashriyoti, 1978), M.A.Kadirovning “Aholi georafiyasi va demografiya asoslari bilan” (Darslik T.,2019) professor S.A.Kovalev va dotsent N. YA. Kovalskayalarning «Geografiya naseleniya» (Uchebnoe metodicheskoe posobie dlya studentov-zaochnikov gosuniversitetov, M., izd MGU. 1971), prof. V.V. Pokshishevskiyning «Geografiya naseleniya zarubejnыx stran» Ekonomicheskie geograficheskie ocherki M., Prosveщenie 1971), prof. E.L. SHuvalovning «Geografiya 2

naseleniya» (uchebnoe posobie. M., «Prosveщenie» 1977), prof. S. A. Kovalev va dots. N.YA. Kovalskayalarning «Geografiya naseleniya SSSR» (uchebnoe posobie, M., MGU 1980), G.Asanov, M.Nabixonov, I.Safarovning «O‘zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jug‘rofiyasi» (o‘quv qo‘llanma, T., «O‘qituvchi» 1994), A. Soliev va M. Kadirovlarning «Geografiya naseleniya i naselyonnыx punktov Samarkandskoy oblasti (Uchebnoe posobie, Samarkand, SamGU, 1998) bundan tashqari M.U. Umarov va boshqalarning «Samarkand oblasti geografiyasi» (o‘quv qo‘llanma, T., O‘qituvchi 1980) , kitoblari ayniqsa katta yordam berdi. Shuningdek yangi chop etilgan M.R. Burieva va D.N. Egamovaning « Dunyo aholisi rivojlanish jarayonlari» (o‘quv qo‘llanma, T., 2008), M. R. Bo‘rieva, Z. N. Tojieva, S.S.Zokirovalarning «Aholi geografiyasi va demografiyasi asoslari» (o‘quv qo‘llanma, T., «Tafakkur-2011») qo‘llanmalardan ham foydalanildi. Zamonaviy iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy vazifalaridan biri aholi ishlab chiqarish faoliyatining hududiy hususiyatlari, ularga ta’sir etuvchi ijtimoiy, iqtisodiy va demografik omillar ta’sirini, hamda aholi prognozini o‘rganishdir. SHu jihatdan mazkur bitiruv ishi Samarqand viloyati aholi geografiyasini majmuali va ilmiy xulosalar asosida tahlil va tashhis etganligi bilan ilmiy va amaliy ahamiyati yuqori. Samarqand viloyati aholi geografiyasini o‘rganishda uning alohida tumanlar darajasida aholi soni va tarkibi, takror barpo bo‘lishi qonuniyatlari, migratsiyasi, joylashuvi, aholi maskanlari va ularning shakllanishi, turlari hamda urbanizatsiya jarayonlari haqida qimmatli ma’lumotlar bergan. SHuningdek, muallif ilmiy tadqiqotida asosiy e’tibor aholining takror barpo bo‘lish jarayoni, mehnat resurslari va ulardan foydalanish, aholi zichligi va joylashuvi, aholi migratsiyasining intensivligi, yo‘nalishi va boshqa masalalar ilmiy tahlil qilingan. Samarqand viloyati hissasiga O‘zbekiston respublikasining 3,2% hududi va 11,5% aholisi to‘g‘ri keladi. Viloyatda respublikamizning kattaligi jihatidan ikkinchi shahri- 3

qadimiy Samarqand shahrida 561,9 ming kishi (2021 y.) istiqomat qiladi, shahar hududiy aholi joylashuvining tashkil topishida va rivojlanishida katta ta’sir ko‘rsatgan. Samarqand turli tarixiy davrlarda poytaxt vazifasini bajarib kelgan. Samarqand Sug‘d va Movaraunna h rning asosiy shahri, O‘zbekistonning birinchi poytaxti bo‘lgan. SHahar asosan Amir Temur davrida gullab yashnagan. Hozirgi vaqtda Samarqand respublika janubi-g‘arbidagi yirik hududiy aholi joylashuvi tizimining markazi vazifasini bajaradi Bitiruv ishining maqsadi Samarqand viloyati aholi punktlari joylashuvining o’ziga xos jihatlarini aniqlash, aholi joylashuviga tabiiy ijtimoiy-iqtisodiy geografik va tarixiy shart-sharoitlarining ta’sirini o’rganish hamda xulosalar keltirishdan iborat. Tadqiqot ishining vazifalari - Samarqand viloyati aholi soni dinamikasini o’rganish; -Aholining tabiiy o’sishini baholash; -Aholining milliy, yosh-jinsiy tarkibini tahlil qilish; -Mehnat resurslari va ulardan foydalanishni tahlil etish; -Aholi joylashuvlarigi tabiiy, iqtisodiy-ijtimoiy va tarixiy omillarining ta’sirini o’rganish; -Viloyat shaharlar geografiyasi va urbanizatsiya jarayonini baxolash; -Qishloqlar geografiyasi tahlil qilish; -Aholi joylashuvidagi muommolarni aniqlash va xulosalar keltirish 4

I BOB SAMARQAND VILOYATIGA AHOLINING TADRIJIY O'SISHI VA TARKIBIDAGI O'ZGARISHLAR 1.1.Aholining tadrijiy o’sishi Samarqand viloyati 15 yanvar 1938 – yilda tashkil etilgan bo‘lib, maydoni 16,8 ming kv.km yoki respublikamiz hududining 3,7 foizini egallaydi. Hududi jihatdan O‘zbekistonning boshqa viloyatlaridan kichik bo‘lishiga qaramasdan, viloyat aholi soni bo‘yicha respublikada 1 – o‘rinda turadi, bu erda 1.01.2022-yil malumotiga ko‘ra 4031,3 ming aholi istiqomat qiladi. Bu shundan dalolat beradiki, viloyat aholisining zichligi o‘rtacha mamlakat ko‘rsatgichiga qaraganda ancha yuqoridir. Bu yerda O‘zbekiston Respublikasi aholisi sonining hududiy tarkibidagi o‘zgarishlar Samarqand viloyati mamuriy jihatdan 14 ta qishloq tumanlari, 11 ta shahar va 88 ta shaharga, 125 ta qishloq fuqorolar yig‘inlari va 1829 ta qishloq aholi punktlari, 1112 ta mahalla va 430 ta shahar mahallalaridan iborat (2022-y).. 1.1-jadval Samarqand viloyati qishloq tumanlarning maydoni va aholisi (2022-y). Qishloq tumanlari Tashkil topgan yili Tuman markazi Maydoni, ming km Aholisi ming kishi Aholi zichligi, 1 kv km, kishi 1 Bulung‘ur 29.09.1926 Bulung‘ur sh. 0,76 193,4 254,4 2 Jomboy 07.12.1970 Jomboy sh. 0,55 180,5 328,2 5

Похожие

O'simlik dunyosining o'ziga xos xususiyatlari
Janubi-g'arbiiy O' zbekistonda fitotoponimlarni tarqalishining o'ziga xos xususiyatlari
SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK HARAKATI DINAMIKASI
SAMARQAND SHAHRI AHOLI TURAR JOYLARI MAISHIY CHIQINDILARINI ZARARSIZLANTIRISH USULLARINI TAKOMILLASHTIRISH
SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARINING IJTIMOIY- IQTISODIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI