Semema va semalar munosabati atash sememalari, ifoda sememalari va vazifa sememalari.
![xususiyatlariga tayanadi. Shu sababli naz miy nutqda nomema va uning
voqelanishiga katta e’tibor beriladi. Lekin til leksemalarining ilmiy tadqiqidagi
asosiy tayanch nuqta bo’lib, leksemalarning ichki tomoni semema hisoblanadi.
Semema leksemaning ichki tomoni uning mazmuni; ma’nosi nmani ifodalab
kelishidir. Semema ko’pincha ongimizda ma’lum bir tushuncha va tushunchalar
bilan borliq bo’ladi. Tushuncha — ong, mantiq birligi, Semema esa tilga,
leksemaga xos birlikdir. Juda ko’p hollarda bir semema bir necha tushunchani o’z
ichiga oladi. Jumladan, [o’rik] leksemasining sememasi quyidagi tushunchalarda
namoyon bo’ladi:
1) toza, tar mevaning bir turi (toj. zardolu);
2) shu mevaning quritilgani (toj. G’ulung);
3) shu mevani beradigan daraxt.
Bir sememaning bir necha tushunchani o’z ichiga olishini juda ko’p meva
nomlarida ko’rish mumkin, qiyoslang [olma; anor; shaftoli; olcha; bodom; pista va
h. k.) Ammo [uzum], [mayiz], [tok] leksemalarida tar meva, uning quritilgani,
daraxti boshqa-boshqa leksemalar orqali ifodalanadi. Demak, [o’rik] leksemasi uch
tushunchaga, voqealikdagi uch xil narsa — predmetga (atalmishga) aloqador
bo’lsa, [uzum], asosan, bir tushunchaga — tar mevaning ma’lum turiga, bitta
atalmishga aloqadordir. Shunga ko’ra tushuncha va se mema o’zaro hamma vaqt
ham mos kelmaydi. Bu hodisani, ayniqsa, sinonimlarda (ma’nodosh leksemalar da)
yaqqol ko’rish mumkin. [yuz], [bet], [aft], [bashara], [turq], [chehra], [jamol]
leksemalarining sememalari, asosan, bitta tushuncha bilan - odam boshi old
tomonining atalmishi bilan bog’lanadi. Ammo ayni vaqtda har bir leksema ushbu
ma’noni o’ziga xos xususiyati, qo’shimcha ma’no munosabati bilan anglatib,
ifoda lab keladi.
Leksema o’zining eng muhim vazifasi bo’lgan voqea likdagi, inson ongidagi narsa-
buyum, belgi, xususiyat va mohiyatlarni atashni semema orqali bajaradi.
Sememaning ongimizdagi tushunchalar bilan bog’liqligi leksemaning atash,
nomlash vazifasini bajarishga imkon beradi. Semema ongimizda mavjud bo’lgan
turlicha tushunchalar bilan bog’lanadi. Mantiq fanidan ma’lumki, ongi(mizdagi
5](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_5.png)
![tushunchalarning hammasi ham voqelikdagi narsa-buyum, belgi-xususiyat,
munosabat asosida hosil bo’lmagan. Aniqrog’i, faqat ongimiz mahsuli bo’lgan
tushunchalar ham mavjuddir. Chunonchi «dev», «pari», «jin», «ajina», «arvoh»
kabi xayoliy tushunchalar, «qizillik», «go’zallik», «adolat» kabi mavhum
tushunchalar shular jumlasidandir. Binobarin, sememalar shunday tushunchalar
bilan ham bog’lana oladi. Leksema sememalar nafaqat tushunchalar bilan, balki
tasavvur va obrazlar (tasvirlar) bilan ham bog’lanadi. Undov va taqlidiy
leksemalarda shun day xususiyatni ko’rish mumkin. Aniqrog’i, bu leksemalar atash
vazifasini emas, balki tasvirlash vazifa sini o’taydi. Masalan, [yilt-yilt], [milt-milt],
[taq-tuq] kabi taqlidiy, [oh], uh], [vah-vah] kabi undov so’zlar shunday tasviriy
ifoda vositalaridir. Shuni ham aytish kerakki, yordamchi leksema sememalarida
ham tushuncha bilan bog’lanish yo’q. Chunki yordamchi leksemalar, aytilganidek,
qo’shimchalar va leksemalar -ziddiyatida oraliq uchinchi vazifasini o’taydi. Ular
shaklan (nomemasiga ko’ra) leksema, mazmuni (vazifasi), sememasiga ko’ra esa
qo’shimchadir (qiyos.: kitobni akamga/akam uchun oldim). Sememaning,
tushunchalar bilan bog’liqligi faqat mustaqil leksemalardagina yuz beradi. Undov,
taq lidiy so’zlarda, yordamchi leksemalarda, olmoshlarda esa bunday bog’lanishni
ko’rmaymiz.
Aytilganlardan shunday xulosa qilish -mumkin, se mema — nomema bilan
bog’langan ma’no, mazmun va vazifa. U leksemaning ichki tomonidir.
1.2. Sememaning tarkibi.
Semema juda murakkab tarkibga egaligi sababli, bu haqda alohida fikr
yuritamiz.
Sememaning tarkibi. Leksema nomemasi fonemalar tizmasidan iboratligi haqida
gapirib o’tdik. Fonemalar tizmasi bir necha fonemaning oldinma-keyin kelishi
demakdir. Binobarin, har bir nomema tarkibiy qismlarga — alohida-alohida
fonemalarga ajraladi. Masalan, quyidagi leksemalarning nomemalarini solishtirsak,
buning guvohi bo’lamiz: [ber; bir; bo’r; bur; bor; ter; ber; sher; bez; bek; bel; bet].
Tilimizdagi fonemalarning tarkibiy qismlarga, muayyan farqlovchi belgilarga
6](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_6.png)
![ajralishini ko’rib o’tgan edik. Nomema va fonemalarda bo’lgani kabi sememada
ham tarkibiy qismlar, sememani tashkil etuvchi mantiqiy bo’laklar mavjud va ular
ham ajratiladi. Tilshunoslikda sememani hosil qiluvchi ma’no bo’laklari
(sememaning tarkibiy qismlari) sema deb aytiladi. Masalan, [daraxt] leksemasining
sememasini olsak, bu semema taxminan quyidagi ma’no bo’laklaridan, tarkibiy
qismlardan — sememalardan iboratdir: 1) «predmet», 2) «o’simlik», 3) «yerda
o’suvchi», 4) «tanali», 5) «ildizli», 6) «shoxli», 7) «bargli». Binobarin, bu o’rinda
[daraxt] lek sema sememasining yettita ma’no bo’lakchalari — semalari ma’lum
bo’ldi, xolos. Semalar sanog’ini yana davom ettirish mumkin. Ayni vaqtda ushbu
semalarning o’ziyoq [daraxt] leksemasi haqida muayyan tasavvur bera oladi. Shuni
ham aytish kerakki, semema tarkibidagi semalar tabiati bir xil emas. Semalar
ma’no xususiyatiga, umumiylik darajasiga ko’ra o’zaro farqlanadi.
7](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_7.png)
![II.bob. Semalarning darajasiga ko’ra turlari.
2.1. Ifoda semalari.
Ma’no xususiyatiga ko’ra semema tarkibidagi semalar uch xil bo’ladi:
Atash semalari (denotativ semalar).
Ifoda tasvir, qo’shimcha ma’no semalari (konnotativ semalar).
Vazifa semalari (funksional semalar).
Har bir semema tarkibida shunday semalar mavjuddir. Ammo ularning (har bir
semaning) muayyan semema tarkibidagi o’rni, ahamiyati, mavqei turlicha bo’ladi.
Atash semalari ob’ektiv borliqdagi narsa-buyum, belgi-xususiyat, miqdor
kabilarni atovchi, nomlovchi semalardir. Ular ongimizdagi tushunchalar bilan
sememalarning aloqasini belgilab beradi. Masalan, yuqorida keltirilgan [daraxt]
leksema sememasi ning barcha semalari atash semalaridir. Avval ko’rib o’tilgan
[tuzuk], [durust], [yaxshi], [ajoyib] leksema sememalarining belgining darajasiga
ko’ra ajratiluvchi ziddiyat belgilari ham atash semala ridir. Bu qatordagi
so’zlarining atash semalarini quyidagicha ko’rsatish mumkin: 1) «belgi», 2)
«barqaror belgi», 3) «sifat belgi», 4) «shaxsiy baho», «ijobiy», 5) «ichki-tashqi».
Ushbu atash semalari qayd etilgan so’zlarning barchasi uchun umumiydir. Ayni
semalar orasidagi farq esa belgining me’yordan ikki pog’ona («tuzuk»da), bir
pog’ona («durust»da) pastligi, me’yordaligi («yaxshi»da), me’yordan bir pog’ona
yuqori («ajoyib»da) ekanligidadir. [ota], [ona], [aka], [ona] leksema
sememalaridagi atash semalarini quyidagicha ajratish mumkin: 1) «qarindosh», 2)
«qon-qarindosh», 3) «bevosita mendan katta». Bu uch sema har to’rtala leksema
sememalari uchun umumiydir. «I avlod» semasi. [ota], [ona], ni [aka], [opa] dan
ajratadi. Chunki keyingi ikki leksema sememasi uchun 6) «men» bilan bir avlodga
mansublik» semasi xosdir. [ota] va [ona], [aka] va [opa] leksema sememalari 7)
«erkak jinsiga mansub»; 8) «ayol jinsiga mansub» semalariga ko’ra o’zaro
farqlanadi. Demak: [ota] = qarindosh, qon = qarindosh, bevosita «men» dan katta;
«I avlod», erkak.
[ona] = qarindosh, qon = qarindosh, bevosita «men» dan katta;
«I avlod», ayol.
8](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_8.png)
![[aka] = qarindosh, qon-qarindosh, bevosita «men»-dan katta; bir avlod, erkak.
[opa] = qarindosh, qon-qarindosh, bevosita «men» dan katta, bir avlod, ayol.
Sememalarni semalarga ajratishda, semalarning o’ziga xosliklarini aniqlashda
sememalar, albatta, leksemalar qatori (paradigmasi)da ko’rib chiqilishi va tahlil
etilishi lozim. Aks holda, qaysi xil seme malar ahamiyatli (relevant), qaysi xillari
esa ahamiyatsiz (irrelevant) ekanligini aniqlolmay qolamiz. Chunonchi, rus tilida
«sestra» leksema sememasida «qa rindosh», «qon-qarindosh», «bevosita», «bir
avlod», «ayol» kabi semalar mavjud. Ammo «mendan katta // kichik» semasi yo’q.
Chunki rus tili qon-qarindoshlik leksemalari paradigmasida [sestra] leksemasi shu
belgi asosida biror leksemaga zid quyilmaydi. O’zbek tilida esa bunday ziddiyat
bor. Qiyoslang: [opa], [singil] ; [aka] : [uka]; [baytal] : [biya] va b. O’zbek tilidagi
oxirgi har ikkala leksema, ham «urg’ochi» semasiga ega. Ammo bu leksemalar
orasidagi ziddiyat «urg’ochi» semasi asosida emas, balki — «qulunli» semasi
asosida voqelashdi. Ushbu ziddiyat noto’liq bo’lib, [biya] kuchli, [baytal] esa zaif
a’zodir. Rus tilida esa [kob ы la] leksema sememasida «qulunli // qulunsiz» sema si
yo’q. Chunki leksemalar paradigmasida ham leksemalarning ayni belgiga ko’ra
ziddiyati yo’q.
Demak, sememaning semalar tarkibini aniqlashda leksik paradigma hal
qiluvchi ahamiyatga egadir. Se memaning semalar tarkibidagi atash semashari
semema ning eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Chunki muayyan leksema
mana shu semalar orqali ongimizda gi tushunchalar bilan bog’lanadi. Shuning
uchun an’anaviy tilshunoslikda ma’nodoshlik (sinonimiya) munosabatlarini
aniqlashda, asosan, atash semalariga tayaniladi. Atash semalari sememani
muayyan tushuncha bilangina bog’lab qolmay, balki voqelikdagi lekse ma
ifodalanmishining xususiyatlarini ham o’z ichiga oladi. Ammo ifodalanmish
xususiyatlarini ifodalovchi atash semalari semema tarkibida hamma vaqt ham
markaziy o’rinni egallamaydi, bo’rttirilmaydi. Masalan, [ota] sememasining atash
semalari qatorida «g’amxur», «ta’minotchi», «yo’l ko’rsatuvchi» kabi, ona
sememasida esa «g’amxur», «mushfiq», «hamdard» kabi atash-xususiyat
semalarini ham ko’rish mumkin. Ifo dalanmish xususiyatlarini ifodalaydigan atash
9](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_9.png)
![sema larini shartli ravishda yo’ldosh-atash semalari deb nomlaymiz. Tilshunoslikda
bunday semalar perife riya (chekka) semalari, yo’ldosh semalar (periferiyn ы e i
sopustvuyu щ iye sem ы ) deb ataladi. Yo’ldosh se malar deyarli har bir semema
tarkibida mavjud. Masalan, [bo’ri] sememasi «hayvon», «sut emizuvchi hayvon»,
«yovvoyi hayvon», «yirtqich hayvon», «itlar oilasndan» kabi atash semalari bilan
birga «qonxo’r», «rahmsiz», «o’z manfaatidan boshqa narsani ko’zlamaydigan»
kabi yo’ldosh semalarga ham ega. [arslon]) se memasi esa «qo’rqmas»,
«mo’ljalidan qaytmas», «ochiq hujum qiladigan» kabi yo’ldosh-atash semalariga
egadir.
Yo’ldosh-atash semalari ko’p hollarda ifoda semalari bilan bog’lanib, ifoda
hamda atash semalari orasida oraliq uchinchi vazifasini o’taydi. Ifoda semalari
deganda semema tarkibidagi, atash semasidan tashqari, turli qo’shimcha
ma’nolarni (uslubiy buyoqni, shaxsiy munosabatni, qo’llanish doirasini)
anglatuvchi semalar tushuniladi. Atash semalari kabi ifoda semalari ham
leksemalar paradigmasida aniqlanadi. Chunonchi, [yuz], -[aft], [bet], [bashara],
[turq], [chehra], [jamol] leksik paradigmasini olaylik. Ushbu qatordagi atash
semalari bir xil. Ular bir ifodalanmishni (anglatmishni) ifo da etadi. Ammo bu
qatordagi [yuz], [bet], [aft], [ba shara], [turq] leksemalari so’zlovchi salbiy
munosabatining darajasiga ko’ra o’zaro darajali ziddiyatga ega. Bu o’rinda salbiy
munosabat [aft] dan [turq]qa tomon o’sib boradi. [yuz] : [chehra] : [jamol]
so’zlarida esa aksincha. Ya’ni bu leksemalarda ijobiy munosabat semalari mavjud.
Bu so’zlar ham o’zaro dara jali ziddiyatni tashkil etadi. Aniqrogi, [yuz] sememasida
shaxsiy munosabat aniq belgilanmagan (ya’ni u ziddiyatning zaif a’zosi). Boshqa
leksemalarda esa shaxsiy munosabat aniq ifodalangan (ya’ni ular noto’liq
ziddiyatning kuchli a’zosi). Ayni leksemalar o’z navbatida «salbiy», «ijobiy»
belgisi (semasi) asosida teng qiymatli ziddiyatni- hosil qiladi. Bular o’z navbatida
belgining I, II, III, VI va h. k. darajasi ga ko’ra o’zaro mutanosib darajali
ziddiyatlarni hosil etadi.
Ifoda semalari semema tarkibida, albatta, berilgan bo’ladi. Ular leksemalarni
farqlashga xizmat qiladigan yoki oddiy, ifodalanmagan, neytral bo’lishi mumkin.
10](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_10.png)
![Shuning uchun tilshunoslikda leksemalar ni farqlovchi semema tarkibidagi ifoda
semalari (ingerent konnotadiya va muayyan sharoitdagina (matnda, ko’pincha
ko’chma ma’noda ishlatilganda) hosil bo’ladigan ifoda semalari (adgerent
konnotatsiya) farqlanadi. [yuz] : [bet] ... paradigmasidagi ifoda semalari semema
tarkibiga kiruvchi semalardir. [daraxt] sememasida ifoda semasi oddiy,
belgilanmagandir. [chinor] leksemasida esa ifoda sema lari semema tarkibiga
kirmaydi. Ammo muayyan matn da, nutq sharoitida bu so’z ifoda semalariga
(umrboqiy», «sershox», «mustahkam» va h. k.) ega bo’lishi mum kin.
Ifoda semalari nafaqat shaxsiy munosabatni, bal ki boshqa uslubiy buyoqlarni,
uslubiy xususiyatlarni ham o’z ichiga oladi. Masalan, [turq], [bashara], lek semalari
[aft], [aft-angor] leksemalariga «jonli tilga xos» semasiga ko’ra, [ajib] leksemasi
[ajoyib] leksemasiga «kitobiylik», [g’alati] leksemasi esa [ajoyib] leksemasiga
«jonli so’zlashuv tiliga xos» semasiga ko’ra ziddir. Bu semalar ham ifoda semalari
sirasiga kiradi.
Hozirgi kunda —«yangilik» semasi bilan ajralib to’rgan juda ko’p
leksemalar 1930—88 yillarda qo’llanilgan leksemalar o’rnida ishlatilmoqda.
Masalan, [samolyot] : [tayyora], [aeroport] : [tayyoragoh], [op pozitsiya] :
[ziddiyat], [assimilyatsiya] : [singish] va h. k. Badiiy adabiyotda o’tmish davri
nutqini, ruhini to’g’ri aks ettirish uchun mualliflar maxsus eskirgan so’zlardan ham
keng foydalanadilar. Arxaizm va is torizm deb ataluvchi bunday leksemalar
«eskirgan» semaga ega bo’ladi, [aeroplan] : [samolyot] va h. k. Ifoda semalari
undov va taqlidiy so’zlarda benihoya kuchli bo’lib, semema tarkibida
asosiysanaladi. [oh], [uh], [voybu] kabi undovlarda ma’lum bir holat yoki his-
hayajonni atashdan, nomlashdan ko’ra uni ifodalash, tasvirlash kuchli bo’ladi.
Xuddi shunga o’xshash hodisani [tiq-tiq], [taq-taq] kabi leksemalarda ham ko’rish
mumkin.
An’anaviy tilshunoslikda so’zlarning uslubiy buyog’i (ya’ni ifoda semalari)
asosida so’zlarning uslu biy tasnifi keng o’rganilgan. Bu tasnifda so’zlar, asosan,
umumiste’mol so’zlari, qo’llanishi cheklangan so’zlar, uslubiy buyoqda ega
so’zlar, kitobiy so’zlar va so’zlashuv tiliga xos so’zlar kabi guruhlarga bo’linib,
11](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_11.png)
![maktab va oliygoh darsliklarida, ilmiy tadqiqotlarda keng izohlangan.
Vazifa semalari semema tarkibiga kiruvchi va leksemaning nutqda qanday
vazifalarda kela olishini (sintaktik qurilish qoliplarida qanday o’rinni egallay
6
olishini) bildiruvchi semalardir. Vazifa semalari leksemaning birikuvchanligini
(sintaktik valentligini) ham belgilab keladi. Masalan, [kitob], [maktab], [adolat],
[yoz] kabi leksemalar ganda turlicha gap bo’laklari vazifasida kela oladi. Shuning
uchun ularda vazifa semalari oddiy [neytral] va o’ta keng bo’ladi. [endi], [birdan],
[shaxdam] kabi leksemalarda vazifa semasi belgining belgisini ifodalash; [qat’iy],
[keskin], [moviy] va [qizg’ish] kabi leksemalarda esa narsa - buyum va bel gining
belgisini ifodalash vazifasi bilan cheklanadi.
2.2. Vazifa semalari.
Vazifa semalari yordamchi leksemalarda alohida rang-baranglik kashf etadi,
xilma-xil ko’rinish va xususiyatlarga ega bo’ladi. Masalan, [qo’y] leksemasi
yordamchi fe’l vazifasida kelganda, u «harakatning to’satdan, beixtiyor sodir
bo’lishi» vazifa semasini qabul qiladi va [qo’y-] yordamchi fe’lini [yubor], [qol-],
[ber] yordamchi fe’llari bilan o’xshashlik munosabatiga kiritadi: (Bu gapni aytib
qo’ydi//aytib qoldi | aytib yubordi / aytib berdi). bog’lovchi, ko’makchi, yuklama
kabi yordamchi leksema sememalarida va zifa semalari yetakchilik qiladi.
Chunonchi, [va] yor damchi leksema sememasida «nutqda so’z va gaplarni
bog’lash» semasi asosiy tarkibiy qism sanaladi. Lek sema sememalarining vazifa
semalari o’zbek tilshunosligida eng kam o’rganilgan soha bo’lib, qo’llanmada bu
haqda tor doirada fikr yuritdik, xolos. Aniqrog’i, ushbu ishda ayni hodisani masala
sifatida qo’yish bilan cheklandik.
6
6. Ne’matov H. Qayta qurish strategiyasi va o’zbek sinxronik tilshunosligining vazifalari. O’TA, 1987, № 3.
12](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_12.png)
![2.3. Semema semalarining munosabati.
Semema semalarining munosabati. Leksema se memalarining tarkibidagi
atash, ifoda va vazifa se malari o’zaro dialektik bog’lanishda va teskari
mutanosiblikda (teskari proporsional) bo’ladi. Aniqrogi, har bir sememada ushbu
uch xil semalar (mavjuddir. Ammo ba’zi semalarning kuchayishi, aniqlashishi,
bo’rttirilishi boshqa semalarning zaiflashishiga, kuchsizlanishiga olib keladi.
Jumladan, mustaqil lek sema sememalarida atash semalari kuchayganda, ifo da va
vazifa semalari zaiflashadi. Aksincha, undov va taqlidiy leksema sememalarida
atash semalari zaiflashganda, ifoda semalari kuchayadi. Yordamchi leksemalarda
esa ifoda va atash semalari-zaiflashgan da, vazifa semalari kuchayadi.
Mustatsil ma’noli so’zlarda ham juda ko’p hollarda buni ko’rishimiz mumkin.
Masalan, [yuz], [bet] ... leksik paradigmasidagi leksemalar atash semalari jihatidan
batamom o’xshashligi va faqat ifoda semalari bilangina farqlanishini oldingi
bo’limda ko’rib o’tdik. Juda ko’p hollarda shakldoshlik (sinonimiya) qatorida,
oddiy—eskirgan—yangi leksema lar qatorida sememalarni va leksemalarni
farqlashda ifoda semalari yetakchilik qiladi. Sememalar tarki bidagi turlicha
semalarning o’zaro munosabati masalasi o’zbek semasiologiyasi fanining
o’rganishi zarur bo’lgan dolzarb masalalaridandir.
Semalarning darajasiga ko’ra turlari. Seme ma tarkibidagi semalar darajasiga
ko’ra ham tasnif qilinadi. Darajasiga ko’ra semema semalari birlashtiruvchi
semalarga (integral semalar) va farqlovchi semalarga (differensial semalarga)
ajratiladi. Birlashtiruvchi, semalar deb ikki va undan ortiq lek semalarni bir
guruhga birlashtiruvchi, bir necha sememalar uchun umumiy sanaluvchi semalarga
aytiladi. Jumladan, [ota], [ona], [aka], [ona] leksema sememalari uchun 1)
qarindosh, 2) qon-qarindosh, 3) bevosita sarindosh, 4) mendan katta kabi
birlashtiruvchi, umumiy semalar hisoblanadi. Chunki bu semalar ush bu
leksemalarining tarkibida mavjuddir. Farqlovchi semalar deb ikki leksemani (yoki
leksemalarning ikki guruhini) bir-biridan farqlovchi semalarga aytiladi. Chunonchi
[ota] va [ona] leksemalari «erkak» va «ayol» semalariga ko’ra o’zaro farqlanib
turadi. Aynan shu semalar [aka] va [opa] leksema sememalarida ham ko’zatiladi.
13](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_13.png)
![yoki [ota] va [ona] leksemala ri «I avlod» semasi asosida birlashib, «bir avlod»
semasiga ega [aka] va [opa] leksemalari bilan teng qiymatli ziddiyat hosil qiladi.
Farqlovchi sema vazifasini nafatsat atash semalari, balki ifoda va vazifa semalari
ham o’tayveradi. Jumladan, [ajoyib] va [ralati], [ajoyib] va [ajib] leksema
sememalaridagi «so’zlashuv nutqiga xoslik», «kitobiy nutqqa xoslik» semalari
farqlovchi sema vaszifasini bajaradi. Shuni aytish kerakki, semalarni
birlashtiruvchi va farqlovchi semalarga ajratish o’ta shartlidir. Chunki ko’p
hollarda, ayniqsa, leksemalarning katta guruhlaridan pog’onali usulda kichik,
undan va yana ham kichik guruhlar ajratilganda, ayni bir sema kichikroq guruhni
kattaroq guruhning boshqa ma’no turlaridan farqlaydi (ya’ni farqlovchi sema
vazifasini o’taydi). Ayni vaqtda u ajratilgan guruhdagi leksemalarni o’zaro
birlashtiradi. Masalan, [tuzuk] , [durust], [yaxshi] va [ajoyib] kabi leksemalar
qatorida 1) «belgi», 2) «barqaror belgi», 3) «sifat belgi», 4) «baholash», 5)
«umumiy baho», 6) «ijobiylik» kabi oltita sema umumlashtiruvchi, birlashtiruvchi
se malar hisoblanadi. Lekin bu qatorda tom ma’nodagi birlashtiruvchi sema
«ijobiylik» semasidir. Chunki «belgi» semasi sifat, qisman ravish va fe’l
turkumlarini birlashtirib, ot va sonlardan farqlaydi. “Barqaror belgi» semasi esa
sifatlarni fe’llardan ajratadi va ularni alohida guruhga birlashtiradi. «Sifat belgi»
semasi asliy sifatlarni (-roq qo’shimchasi bilan birika oladigan sifatlarni) sifatning
boshqa ma’no turlaridan ajratadi va ularni shu se ma asosida birlashgan guruhga
kiritadi. «Baholash» semasi shaxsiy baho va munosabatni ifodalovchi si fatlarni
(yaxshi, yomon, dono, zukko, sezgir, ahmok.. . .) asliy sifatlarning boshqa
turlaridan farqlaydi va alohida guruhga birlashtiradi. «Umumiy baho» sema si shu
ma’no xususiyatiga ega bo’lgan baholash sifatlarini [yaxshi], [yomon] boshqa
xususiy baho [dono], [chaqqon], [ahmoq] . . . sifatlaridan ajratadi. «Ijobiylik”
semasi esa [yaxshi] qatorini «salbiylik» semasiga ega [yomon] qatoridan ajratadi
va bu qatorni alohida guruhga birlashtiradi. Ko’rinib turibdiki, birlashtiruvchi va
farqlovchi semalar tushunchasi o’ta nisbiy bo’lib, ayni bir sema bir jihatdan
farqlovchi, ikkinchi jihatdan esa birlashtiruvchi sema vazifasi ni o’taydi (ma’lum
bir kichik guruhni birlashtirib, shu guruhni u kiradigan kattaroq guruhning boshqa
14](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_14.png)
![guruhchalaridan farqlaydi). Shu bo’linishda [tuzuk], [durust], [yaxshi)], [ajoyib]
leksik 7
paradigmasida «belgining I, II, III, IV darajasi» semasi farqlovchi sema
vazifasini o’taydi.
Birlashtiruvchi va farqlovchi semalarning nisbiyligi boshqa bir hodisada
ham namoyon bo’ladi. Jumla dan, [ota], [ona] leksemalarida «erkak» va «ayol»
farq lovchi sema vazifasini o’taydi. Ammo [bobo], [ota], [aka], [tog’a], [amaki],
[o’g’il] leksemalari qatorida «erkak», [buvi], [ona], [opa], [xola], [amma], [qiz]
qatorida esa «ayol» semasi birlashtiruvchi sema va zifasini o’taydi.
Birlashtiruvchi va farqlovchi semalarning ajratilishi shartli va nisbiy bo’lganligi
uchun semema tarkibidagi semalarni joylashtirishda alohida qoidaga rioya qilinadi.
Kattaroq guruhlarni birlashtiruv chi semalar kichikroq guruhlarni farqlovchi va
birlash tiruvchi semalardan oldin beriladi. Ulardan keyin mutanosib ziddi1yat hosil
qiladigan semalar beriladi. So’ng belgining darajasi semalari va oxirida esa ifoda
semalari beriladi. Masalan, [padar] leksema sememasining ma’no tarkibi
quyidagicha berilishi mumkin: [padar] =1) predmet; 2) shaxs; 3) qarindoshlik; 4)
qon-qarindoshlik; 5) bevosita; 6) 1- avlod; 7) «men» dan katta; 8) erkak; 9)
kitobiy; 10) ko’tarinki.
Bu sememadagi I—IV semalar maxsus guruhlarni farqlaydi va
birlashtiradi. V—VIII semalar qarindoshlik nomlari ichida mutanosib
ziddiyatlar hosil qiladi. Ya’ni, ayni shu belgi bir necha ziddiyatda takrorlanadi.
Chunonchi, «erkak», «ayol», semasi nafaqat [ota] : [ona], balki [bobo] :
[buva], [kuyov] : [kelin], [amaki] : [amma] ziddiyatlarida ham, «1-avlod»
se masi [ota] : [ona]; [tog’a] : [amaki]; [xola] : [amma] va [o’g’il] : [qiz]
ziddiyatlarida ham takrorlanadi +.
+.
IX, X semalar ifoda semalari sifatida [padar] leksemasini [ota] leksemasidan
tom ma’noda farqlaydi. Ular farqlovchi sema vazifasini o’taydi.
Leksema sememasini tarkibiy qismlarga, semalarga ajratib taxlil qilish
komponent tahlil usuli deb aytiladi. Bu usul sistem tilshunoslikda til birliklarining
7
7. Sossyur de F. Kurs ob щ ey lingvistiki. Trud ы po yaz ы koznaniyu. M., 1977.
+. +
Bu leksemalar “men”ga nisbatan I avlodani atab keladi. [Ota] : [ona] “men”dan katta” bo’lsa, [o’g’il] : [qiz] I
avlod, lekin “men”dan kichikdir.
15](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_15.png)
![ma’no (mazmun) tomonini o’rganishda asosiy hisoblanadi. So’z ma’nosini tarkibiy
qismlarga ajratib o’rganish usu li nafaqat leksik ma’noni, balki grammatik, ma’noni
o’rganishda ham keng qo’llaniladi. Aniqrog’i, ushbu usul so’z ma’nosini
o’rganishda eng qulay usullardan sanaladi. Chunki bu usul sanoqli semalar
yordamida son-sanoqsiz sememalarning va so’zlarning ma’no tarkibini aniqlash,
izohlash va tasvirlash imkonini beradi. Shu jihatdan u mohiyat e’tiboriga ko’ra
moddiy dunyoda D. I. Mendeleev davriy jadvalidagi elementlarni eslatadi. 100 dan
ortiqroq turlicha elementlarning turli usulda birikishi butun moddiy olamni yuzaga
keltirganidek, 100—150 semaning birikishi ham tillardagi mikdoran cheksiz lek -
sema va so’z ma’nolarini tasvirlash imkonini beradi. Shuning uchun ayni tahlil
usulining kelajagi nihoyatda porloqdir. Biz tolibi ilmlarimizga A. M.
Ko’znetsovning yakunlovchi asari bilan chuqur tanishib chiqishlarini, komponent
tahlil usulini to’liq o’zlashtirib olishlarini maslahat beramiz.
Sememaning xususiyatlari, tushuncha bilan aloqasi, tarkibi kabilar bilan
tanishib chiqqanimizdan so’ng sememaga ta’rif berish imkoniga egamiz. Semema
leksemaning ichki, ma’no tomoni bo’lib, leksemaning o’xshashlik va qo’shnichilik
munosabatlari orqali aniqlanadigan atash, ifoda va vazifa semalarining bir
butunligidir. Bu ta’rifdagi juda muhim bo’lgan bir tomonga e’tibor berishimiz
lozim. Bu ham bo’lsa sememaning leksemaning o’zidan emas, balki leksemaning
o’xshashlik va qo’shnichilik munosabatlari orqali aniqlanishidir. Jumladan, [ona]
leksemasini olaylik. Uning ma’nosi quyidagicha: «Bir ota-onadan tug’ilgan
farzandlar ichida o’zidan kichiklarga (ukalariga, singillariga) nisbatan katta qiz».
Demak [ona] leksemasining sememasi bevosita shu leksemaning o’zi dan emas,
balki uning [ota], [ona], [farzand], [uka], [singil] kabi leksemalar orasida mavjud
bo’lgan, bevosita kuzatishda berilmagan, ammo ayni vaqtda ongimizda yashovchi
munosabatlarning jami orqali aniqlanadi. Yoki [ol] fe’l leksemasining sememasi
shu leksemaning [ber-], [sot-], [uzat-] kabi leksemalar bilan bo’lgan ma’no va
vazifa munosabatlari orqali aniqlanadi. Leksemalar orasidagi yuqorida qayd etilgan
munosabatlar aslida ongimizda mavjuddir. Ya’ni, bunday, (Munosabatlar hahiqiy
bo’lib, ular leksemalarning ziddiyatlarida, o’xshashlik va qo’shnichilik
16](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_16.png)
![munosabatlarida aks etadi.
Semema til birligiga xos tomon bo’lganligi uchun bevosita kuzatishda
berilmaydi. U leksemalarning o’zaro munosabatlari, leksemalarning tahlili orqali
ochiladi. Barcha til birliklari kabi semema ham nutqda voqelashadi, yuzaga
chiqadi, aniqlashadi. Quyida shu masalaga to’xtalamiz.
Bir sememali va ko’p sememali leksemalar. An’anaviy tilshunoslik bir
(Ma’noli (monosemantik) va ko’p ma’noli (polisemantik) so’zlarni farqlaydi. Bu
jarayonda u, asosan, nutqiy ma’nolarga tayanadi. Nutqiy birliklar, jumladan, nutqiy
ma’nolar turlicha bo’lganligi sababli bir ma’nolilik, asosan, ilmiy va xususiy
atamalarga (terminlarga), sanoqli so’zlarga xos deb tan olinadi. Ko’p ma’nolilik
esa ko’plab so’zlarga xos deb hisoblanadi. Bir ma’noli so’zlar sirasiga ilmiy
atamalardan boshqa ko’pincha yangi so’zlar, qo’llanish doirasi (qo’shnichilik
munosabatlari) o’ta tor bo’lgan so’zlar kiritiladi. Masalan, (darz ketmoq), (cho’rt
kesmoq), (tarq yorilmoq) va h. k. Jamiyat taraqqiyoti natijasida yangi so’zlar ham
asta-sekin qo’shimcha ma’nolarga ega bo’lib, qo’llanish doiraysini kengaytirib,
ko’p ma’nolilik hosil qiladi. Til va nutq hodisalarini izchillik bilan farqlovchi
sistem tilshunoslik (sistem tahlil) bu masalaga boshqacha yondashadi. U til va nutq
birlik lari orasidagi asosiy xususiyatlarni ochishga intiladi. Sistem tahlilning eng
asosiy tushunchalari: barqaror butunlik barqaror til birligi (invariant) va
o’zgaruvchan nutqiy ko’rinish (variant) tushunchalaridir.
Barqaror birliklar va nutqiy ma’no. Til birliklari bevosita kuzatishda
berilmaganligi, muayyan moddiy shaklga ega bo’lmaganligi sababli ular barqaror
birliklar hisoblanadi. Til birliklari ma’lum bir butunliklarning tizimlarning tarkibiy
qismi, elementi sifatida ayni butunlik qurilishida barqaror o’ringa ega bo’ladi.
Chunonchi, tor, lablangan unli bo’lgan [u] o’zbek tili unlilar tizimida shu ikki
barqaror belgisiga ko’ra o’zining aniq o’rniga egadir. U unlilar sistemasida torlik
belgisiga ko’ra o’rta keng, [u] va lablanganlik belgisiga ko’ra esa tor, lablanmagan
[i] ga ziddir. Binobarin, [tor, lablangan unli] barqaror til birligi (butunlik) sanaladi.
Bu barqaror butunlik nutqda, nutq shakli, nutqdagi o’z qurshovi ta’siri ostida
turlicha ko’rinish larda voqelashadi. Jumladan (u) tovushi (burun, butun, tutun)
17](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_17.png)
![kabi so’zlarda oraliq va o’ta qisqa (qur, qul, qush, quruq...) so’zlarida qattiq va
qisqa, (ko’rak, tun, tushkun, surgun...) so’zlarida yumshoq va qisqa, (bu, unli, u,
undosh...) so’zlarida esa oraliq va cho’ziq kabi ko’rinishlarda namoyon bo’ladi.
Bulardan tashqari, har bir shaxsning nutq a’zolari, ovozi (yozuvda esa dastxati)
o’ziga xosliklarga egadir. Har bir shaxs u unlisini o’ziga xos talaffuz etadi
(yozadi). Bularning barchasi tilda barqaror butunlik bo’lgan [-tor, lablangan] u
unlisining nutqiy ko’rinishlaridir. Bunday ko’rinishlar moddiy xususiyatlari bilan
bir-biridan ancha farq qilishi mumkin. Masalan, eski turkiy tilda –g’un (turg’un
so’zida) va -kin (keskin so’zida) orasida anchagina jiddiy farq bo’lishiga qaramay,
ular aslida morfemaning (qo’shimchaning) tur licha nutqiy ko’rinishlaridir. yoki
hozirgi o’zbek tilining (ishlat) so’zidagi (t) va (yozdir) so’zidagi (-dir) ayni bir
qo’ushimcha (orttirma nisbat morfemasi)ning ikki nutqiy ko’rinishidir.
Sistem tahlil nutqiy ko’rinishlarni va barqaror til birliklarini farqlash uchun
bog’likq (noo’xshash) qurshov (qo’shimcha distributsiya, dopolnitelnaya
distributsiya) va erkin (o’xshash) qurshov (kontrast, zid, qarama-qarshi
distributsiya) tushunchalaridan foydalanadi. Erkin (o’xshash) qurshov barqaror,
mustaqil til birliklariga xosdir. Masalan, (ber, bir, bor, bo’r, bur) unlilarining
nutqiy qurshovi bir xil, ammo so’zlarning ma’nosi boshqa-boshqa. Shuning uchun
bu so’zlardagi unli tovushlar tildagi mustatsil fonemalarning in’ikosi hisoblanadi.
(qul, kul) so’zlarida ham (u) tovushlari talaffuzda farqlanadi. aniqrog’i, [u] ning
qattiq shakli hamisha (q, g’, x, o va h. k.) tovushlari bilan, yumshoq shakli esa (k,
g, e va h. k.) tovush lari bilan yonma-yon kelganda yuzaga chiqadi. Demak,
yumshoq (u) va qattiq. (u) bog’liq, belgilangan, noo’xshash qurshovlarda
voqelashadi, namoyon bo’ladi. borliq qurshovlardagina yuzaga chiqadigan nutq
birliklari til dagi bir barqaror birlikning nutqiy ko’rinishlari dir. Shuning uchun (qul
va kul ) so’zlarida ham bitta birlikning [tor, lablanmagan unli] ikki nutqiy
ko’rinishi, voqelashgan.
Leksema sememasi va nutqdagi so’z ma’nolari orasidagi munosabatni aniqlashda
sistem tahlil yuqorida qayd etilgan barqaror birliklar va nutqiy ko’rinish erkin
18](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_18.png)
![(o’xshash) va bog’liq (noo’xshash) qurshov tushunchalaridan foydalanadi. 8
Leksema sememasi va uning tarkibidagi semalar, yuqorida
ko’rsatganimizdek, leksemalarning o’xshashlik va qo’shnichilik munosabatlari
asosida, ma’no, ifoda va vazifa semalarining jami sifatida aniqlanadi. Semema til
birligi bo’lgan leksemaning mazmunini tashkil etadi, barqaror birlik sanaladi. U
nutqda turlicha ko’rinishlarda namoyon bo’lib, o’ziga, shu matnga, sharoitga xos
qo’shimcha ma’no bo’yoqlari, jilvalari, qirralari (ottenkalari) bilan voqelashadi.
Chunonchi, [yaxshi] leksema sememasining tarkibi «belgi»,; «barqaror belgi»,
«sifat belgi», «baho belgisi», «ijobiy», «umumiy baho», «ichki va tashqi»,
«me’yorda», «oddiy» (neytral) kabilar sifatida yuqorida qayd etil gan edi. Ushbu
aytilganlarni nazarda tutib, [yaxshi] leksemasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin:
«Umumiy ichki va tashqi xususiyatni, so’zlovchining ijobiy munosabatini,
me’yorda deb sanalgan ijobiy shaxsiy bahoni uslubiy bo’yoq jihatidan oddiy
sifatida ifodalovchi asliy sifat». Binobarin, ayni semema [yaxshi] leksemasining
barqaror, til birligi sifatidagi tomoni sa naladi. Nutqda esa bu mazmun yuzlab
ma’no ko’rinishlarida voqelashadi. Masalan, (yaxshi qiz), (yaxshi xotin), (yaxshi
kishi), (yaxshi usta), (yaxshi san’atkor),. (yaxshi o’qituvchi), (yaxshi bastakor),
(yaxshi yozmoq), (yax shi yugurmoq) va b. so’z birkimalarida (yaxshi) so’zi o’ziga
xos qator ma’nolarga ega bo’ladi. Aniqrog’i (yax shi qiz) birikmasida (yaxshi)
«chiroyli, kelishgan, odobli, aqlli...» kabi so’zlar bilan, (yaxshi xotin) birik masida
esa saranjom-sarishta, matonatli, halol, mehribon» kabi so’zlar bilan ma’nodosh
bo’ladi. (yaxshi) so’zining qanday qo’shimcha ma’nolarga ega, uning nutqda qaysi
so’z bilan bog’lanib, birikib kelishiga bog’liq (yaxshi) so’zining har bir ma’nosi
bog’liq (noo’xshash) qurshovlarda voqelashadi. Shuning uchun bu birikmalarda
(yaxshi) sememasi turli nutqiy ko’rinishlarda yuzaga chiqadi, namoyon bo’ladi.
Ayni vaqtda ushbu birikmalar orasida qurshov bilan bog’liq bo’lgan ma’no farqlari
mavjuddir. (Yaxshi, hozir yetib boraman. Yaxshi. Va’da ham berayin.. gaplarida
(yaxshi) so’zi butunlay boshqacha qurshovda, boshqa gap bo’laklaridan ajratilgan
8
8. Brendal V. Strukturnaya lingvistika. V. A. Zveginsev. Isto riya yaz ы koznaniya XIX i XX vv. v ocherkax i
izvlecheniyax. M., 1960.
19](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_19.png)
![holda kelib, (xo’p), (xo’p bo’ladi), (ma’qullayman) kabi, ma’no munosabatlarini
ifodalamoqda. Shunga ko’ra [yaxshi) so’zining ushbu qurshovi avvalgi qurshovga
mutlaq o’xshamaydi. Demak, bu qurshovda [yaxshi] leksemasi av valgi, ya’ni
yuqorida ko’rsatilgan ijobiy shaxsiy baho sememasini emas, balki boshqa bir
sememasini yuzaga chiqargan. Binobarin, [yaxshi] leksemasida kamida ikki
semema, ikki xil qurshovda voqelanuvchi mazmun, ma’no ko’rinishlari mavjuddir.
Bu holda [yaxshi] ikki sememali bitta leksemami yoki shakldosh (omonim)
ikki leksimami degan savol tug’iladi. Ushbu masala an’anaviy tilshunoslikda
sistem tilshunoslikka nisbatan chuqurroq va ilmiy jihatdan to’laroq o’rganilgan.
Buning sababi shundaki, an’anaviy tilshunoslik ayni sememalar orasidagi tarixiy
bog’lanishlarga tayanadi. Sistem tilshnoslik esa sememalar orasidagi tarixiy
bog’lanishlarga tayana olmaydi. An’anaviy tilshunoslik ma’no turlari (sememalar)
orasidagi bog’lanish zanjiriga taya nadi. Agar ikki semema orasida bog’lanish
zanjiri, uzluksizlik, birin-ketinlik, birining ikkinchisidan kelib chiqishi mavjud
bo’lsa, bunday sememalar bir leksemadagi ikki va undan ortiq sememalar sifatida
talqin etiladi [yaxshi] leksemasining yuqo rida ko’rsatilgan har ikki sememasida
ham «ijobiy baho» semasi mavjuddir. Shu asosda bu ikki semema bir leksemaga
birlashishi mumkin. Yuqorida aytilganlarga ko’ra sistem tahlil bir sememali va
ko’p semema li leksemalarni farqlaydi. Nutqda bir sememali lek sema ham, ko’p
sememali leksema ham ko’p ma’noli so’zlar sifatida voqelanishi mumkin. Ya’ni
turli qurshovlarda muayyan leksema muayyan sememasini (yoki yagona
sememasini) turli ko’rinishlar orqali, ma’no buyoqdorligi orqali namoyon
qilishi mumkin.
Leksema ko’p sememali bo’lsa, har bir sememaning nutqda voqelanishidagi
qurshovi o’ziga xos, erkin bo’lganligi uchun leksema nutqda, matnda faqat bitta
sememasining nutqiy ko’rinishini yuzaga chiqara oladi. 9
[Dona] leksemasini olib ko’raylik. Lug’atda bu leksemaning 6 ma’nosi qayd
etilgan. Misollari quyidagilar: 1) besh dona tuxum; 2) anor donasi; 3) qum
9
9. Hozirgi zamon o’zbek tili. F. Kamol tahriri ostida. Toshkent, 1957.
10. www.ziyonet.uz
20](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_20.png)
![donalari; 4) materiya alohida donalar yig’indisidan tuziladi; 5) satranj taxtasidagi
dona; 6) cho’p donalari. Bu ma’nolarni osonlikcha ikkita alohida qurshovda
yuzaga chiqadigan sememalarga birlashtirish mumkin. Ko’rsatilgan ma’nolardan
birinchisi [sanoq son + dona] qolipi orqali voqelashadi. Bu qolipda (dona) alohida
ma’noga ega. U [-ta] qo’shimchasiga ma’nodosh: (o’ttiz dona tuxum — o’ttizta
tuxum). Ikkinchi qolip esa quyidagicha: [murakkab tuzilishga ega bo’lgan narsa-
buyum nomi+dona]. Bu qolipda (dona) 2—6— ma’nolarini yuzaga chiqaradi. U
o’zi bog’lanib kelgan so’zning ma’nosiga, atalmishiga mos ravishda uning tarkibiy
qismlarini ifodalab keladi. Shuning uchun (qum donalari) bilan (satranj donalari)
kabi so’z birikmalarida (dona) turlicha ma’nolarga ega bo’lsa ham, bu ma’nolar
bitta sememaning (murakkab tuzilishga ega bo’lgan muayyan narsa-buyumning)
eng kichik tarkibiy qismi yoki turli nutqiy ko’rinishidir. Demak, [dona]
leksemasida kamida ikki sememani ajratish mumkin. 2—6- ma’nolarning
nomustaqilligini, ularning maxsus matnda, borliq qurshovda yuzaga chiqishini
quyidagi tajriba ham osongina isbotlaydi. Demak, (dona) so’zini matndan ajratgan
holda, alohida olsak, bu holda yuqorida qayd etil gan ikki mazmunnigina eslaymiz,
xolos. «Figura» LMK— satranj bilan aloqador matnda, «zarra» ma’nosi qum va
shunga o’xshash narsalar bilan bog’liq matnlarda yuzaga chiqadi, voqelashadi,
ya’ni u bir sememamaning turli ko’rinishi bo’ladi.
Ko’p sememali leksema o’zining har bir sememasi orqali turlicha leksemalar
bilan o’xshashlik va qo’shnichilik munosabatlariga kirishadi. Masalan, [tana]
leksemasini olaylik. Lug’atda bu lek semaning to’rtta umumiste’moldagi va bitta
ixtisoslashgan ma’no turi beriladi. Misollari quyidagilar: 1) tanasi yo’g’on odam;
2) tanamning jarohati... tuzalar; 3) tanasi boshqa dard bilmas; 4) ... yo’g’on
qayrag’ochlar, tanalari qulochga sig’maydi. 1—3- misollarda bir sememaning
(gavdaning bosh bilan son oralig’i) turlicha ko’rinishlari voqelashadi. Chunki bu
misollarning barchasida [tana] leksemasi [bosh], [bo’yin], [oyoq.], [qo’l]
leksemalari bilan o’xshashlik munosabatida ko’zatiladi. Ammo to’rtinchi misolda
esa [tana] leksemasi [shox], [ildiz], [barg] leksemalari bilan o’xshashlik
munosabatiga kirishadi. Bu esa [ta na] leksemasidagi ayni sememaning alohida,
21](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_21.png)
![ikkinchi semema ekanligidan dalolat beradi. Ruhiy tajriba ham buni tasdiqlaydi.
Ya’ni [tana] leksemasini esga olsak, xotiramizda 1) inson gavdasi va 2) daraht
asosi gavdalanadi. Ushbu ikki semamaning o’zaro bog’liq, ammo alohida-alohida
sememalar ekanligini bu sememalarning bir xil qurshovda voqelana olishi ham tas -
diqlaydi. Masalan, (tanasini kesdi] so’z biriikmasda har ikkala semema yuzaga
chiqishi va boshqa - boshqa ma’nolarni anglatishi mumkin. Bir xil qurshovda
voqelashishi, shu qurshovda qat’iy mazmuni va vazifasini saqlashi til birliklarining
mustaqilligini isbotlovchi eng muhim dalil ekanligini ta’kidlash ortiqchadir.
Bir sememali leksema ham nutqda ko’p ma’noli bo’lishi mumkin. Masalan,
asosan, bir sememaga ega»(bo’lgan [tan] leksemasi insonning jismoniy moddiy
tomonini ifodalovchi sifatida uning ruhiy tomoni, mohiyatini ifodalovchi [jon]
leksemasiga ziddir. Ammo nutqda u ikki-to’rt ma’noga ega bo’lishi mumkin.
Lug’atda shu ma’nolardan ikkitasi qayd etilgan. Misollari quyidagilar: 1) bunda
qolar sening taning; 2) sog’ tanda, sog’ aql. Ayni vaqtda [tan] leksemasining yana
boshqa nutqiy ma’nolari ham bor (masalan: Oilamiz kichik, to’rt tandan iborat
edi).
Shunday qilib, tilda bir sememali va ko’p semema li leksemalarni farqlash lozim.
Nutqda esa ushbu leksemalar ko’p ma’noli so’zlar sifatida yuzaga chiqishi,
voqelanishi mumkin. Chunki nutqda faqat leksema sememasining ko’rinishlari
beriladi. Barqaror butunliklarning nutqiy ko’rinishlari, xillari esa cheksizdir.
22](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_22.png)
![Xulosa
Ma’lumki, leksema tashqi va ichki jihatdan tashkil topadi. Leksemaning
tashqi qobig‘i nomema deb ataladi. Nomema deganda leksemaning moddiy
tomoni ni tashkil etgan fonemalar hosilasi nutq tovushlari ‒ nazarda tutiladi.
Masalan, [vatan] leksemasining tashqi tomoni v+a+t+a+n tovushlarining
yig‘indisidan iborat. Manbalarda ta’kidlanishicha, lisoniy birlik moddiylikdan xoli
deya talqin qilinadi. Shunga ko‘ra leksema ham boshqa lisoniy birlik kabi
moddiylikka ega bo‘lmasli gi lozim. R.Sayfullayeva va boshqa mualliflar
tomonidan nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligida ushbu masala
quyidagicha izohlanadi: “Moddiylik so‘zi bu o‘rinda bevosita sezgi a’zosiga ta’sir
qiladi gan deya jo‘nlashtirilmasligi lozim. Yoki shakl deganda moddiy ko‘rinishga
egalikkina tushunilmaydi. Biror narsa haqida o‘ylar ekanmiz, ongimizda uning
tashqi qiyofasini tasavvur qilgan holda boshqalaridan ajratamiz. Narsaning
ongdagi qiyofasi ham shakl deyiladi. Nomema kishi biror leksema haqida
o‘ylaganda, ich ki nutqda yaqqol ma’lum bo‘ladi. Voqelangan tashqi nutqda bu
shakl haqiqiy, real moddiy qiyofa kasb etadi. Demak, ongdagi leksemaning shakliy
tomoni sezgi a’zolaridan tashqarida, unga ta’sir qilmaydigan holatda bo‘lsa,
leksema nutqiy voqelanganda so‘zga aylanadi, moddiy bo‘lmagan shakl, ya’ni
nomema moddiylik kasb etadi, sezgi a’zosi bilan his qilinadigan bo‘ladi”.
Leksemaning ichki, mazmuniy tomoni semema deyiladi. Semema ongda aks etgan
narsa, belgi, miqdor, harakat kabi tushunchaning leksemada mujassamlash gan
ko‘rinishi. Boshqacha aytganda, semema lekse
‒ maning ichki jihati. Birorta
leksemaning sememasi ikkinchi leksemaning sememasiga aynan o‘xshash
bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda, bir xil sememaga ega ikkita leksema yo‘q.
Yuqorida ta’kidlangan darslikda bu fikr quyidagicha asoslanadi: “Bunga ikkita
sinonim lekse maning sememasini qiyoslash asosida amin bo‘lishimiz mumkin:
[Yuz] inson boshi old tomoni peshanadan
‒ iyakkacha bo‘lgan qismining uslubiy
23](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_23.png)
![betaraf ifodasi. [Bet] inson boshi old tomoni peshanadan iyakka‒ cha bo‘lgan
qismining so‘zlashuv uslubiga xos ifodasi. Ko‘rinadiki, birinchi sememadagi
“uslubiy betaraf” unsu ri ikkinchi sememada, ikkinchi 10
sememadagi “so‘zlashuv
uslubiga xos” unsuri birinchi sememada yo‘q. Agar semema aynan bo‘lib qolsa,
demak, bu ular tavsifida noqislik mavjud deyishga asos bo‘ladi. Semema
mu kammal tavsiflanganda, bu tavsifdanoq ushbu tilni eng nozik jihatlarigacha
puxta bilgan kishi so‘z qaysi lekse ma haqida ketayotganligini ravshan anglaydi”.
Demak, bu fikrdan shunday xulosa qilamizki, leksemalarning sememalarini
berishda nihoyatda diqqatli bo‘lish talab etiladi. Izohli lug‘atlarda berilgan
izohlarni qisqartirish, ixchamlashtirish yo‘lidan borib, semalarning izoh sifatiga
putur yetkazmaslik lozim. Shuningdek, sinonim leksemalarning semantik
kengaytmasini tuzishda faqat havola berish yo‘lidan borish yaxshi natija
beravermaydi; sinonimlarga o‘zaro havola berish bilan cheklanilsa, semalar
ochilmay qolishi mumkin. Shu sababli semantik kengaytmalarni giperhavola bilan
boyitishning aniq tamoyillari ishlab chiqilishi kerak.
Yuqorida tilga olingan manbada semalarni izohlash masalasiga quyidagicha
munosabat bildiriladi: “Tilshunoslikda sememani tashkil etuvchi unsur sifatida
sema ajratiladi. Masalan, [kitob] leksemasi ikki sememali bo‘lib, uning bir
sememasi “varaqdan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki qo‘lyozma
holda gi davriy bo‘lmagan o‘quv vositasi” bo‘lib, u quyidagi tarkibiy qismlardan
iborat: 1) varaqlardan tashkil topgan; 2) o‘quv vositasi; 3) davriy bo‘lmagan; 4)
bosma yoki qo‘lyozma holdagi; 5) muqovalangan. Sememada bir sema
almashtirilishi bilan u butunlay boshqa sememaga aylanib ketishi mumkin.
Masalan, yuqoridagi “davriy bo‘lmagan” semasini “davriy bo‘lgan” semasiga
almashtirsak, u o‘z-o‘zidan [jurnal] leksemasining se memasi bo‘lib qoladi”. Ushbu
fikrlar asoslangan, ularni tahlil qilishga ehtiyoj yo‘q. Semantik kengaytmada
leksemalarning semalarini buzmay, to‘g‘ri aks ettirishda aynan ushbu sitatada
keltirilgan fikrlarga mutlaqo amal qilish lozim. Masalan, (e’tiborsizlik tufayli)
10
11. Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2009.
24](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_24.png)
![semani al mashtirish yoki qisqartirish semantik kengaytmaning bosh so‘zi
leksemaning barcha semalarini izohlamaslik yoki boshqa leksema kabi tasavvur
paydo bo‘lishiga olib keladi.
Tilshunos Sh.Rahmatullayev faqat sememaga ega birlikni leksema sifatida
baholaydi: “Biz analiz yo‘liga, ya’ni nutqdan tilga borish yo‘liga o‘rganib
ketganmiz. Albatta, konkret birlikdan (so‘zformadan) abstrakt birliklarga
(so‘zformani tarkib toptiruvchi birliklarga) borish oson ko‘chadi. Shu yo‘l bilan
borib, so‘zforma tarkibida leksik ma’no anglatuvchi qismni ajratamiz va uni
leksema deb nomlaymiz. Asli leksik ma’no anglatuvchi til birligiga leksema
deyiladi”. Demak, olim leksema talqiniga ichdan (ma’nodan) kelib chiqqan holda
munosabatda bo‘lganligi tufayli nomustaqil birlikni leksema sifatida qarashni
ma’qul ko‘rmaydi. Bu kabi masalalar korpus lingvistikasi uchun nazariy muammo
bo‘la olmaydi. Zero, korpus lingvistikasi nazariy tilshunoslik yutuqla riga tayanadi,
umumlashmalardan foydalanadi. Korpus lingvistikasi bu – amaliy tilshunoslikdir.
Ammo shunday muammolar bo‘ladiki, nazariy tilshunoslikda ularni yech may
turib, korpusga qo‘llab bo‘lmaydi.
Semema tarkibidagi sema bir xil emas. Sema mohi yatiga ko‘ra uch xil bo‘ladi:
1) atash semasi (denotativ sema); 2) ifoda semasi (konnotativ sema); 3) vazifa
semasi (funksional sema).
Atash semasi borliq bilan, ifoda semasi so‘zlovchining munosabati bilan,
vazifa semasi esa leksemaning lison va nutqdagi roli bilan belgilanadi. Atash
semasi leksemaning borliqdagi harakat-holatlik, narsa-predmetlik, miqdorlik,
belgilik xususiyatini atovchi, nomlovchi semadir. Ular borliq, tushuncha va
sememani bir-biriga bog‘lab turadi. Masalan, yuqorida keltirilgan [kitob]
leksemasining barcha semasi – atash semasi. Ushbu sema, tabiiyki, semantik
kengaytmada aks etadi hamda semantik kengaytmaning birinchi qismi bo‘ladi.
Ifoda semasi deganda semema tarkibida turli qo‘shimcha ma’no (uslubiy
bo‘yoq, shaxsiy munosabat, qo‘llanish doirasi va davri)ni atovchi sema
tushuniladi.
25](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_25.png)
![Atash semasi kabi ifoda semasi ham leksema sememasini farqlash quvvatiga ega
bo‘lgan sema bo‘lib, ular ham leksik paradigmada aniqlanadi. Masalan, [aero plan]
leksemasidagi “arxaik”, [kompyuter] leksemasidagi “neologizm”, [xarseb]
leksemasidagi “shevaga xos” semasi qo‘llanish davri va doirasini ko‘rsatuvchi 11
ifoda semasi. Ifoda semasi kengaytmada maxsus belgi bilan ajratib ko‘rsatiladi.
Masalan, qo‘llanilish davrini ko‘rsatuvchi pometa, shevaga xosligini ko‘rsatuvchi
teglar shular jumlasidandir.
Ifoda semasi ham muhim yoki muhim bo‘lmagan turga ajratiladi. Shu
boisdan farqlovchi, muhim ifoda semalari ingerent konnotativ sema va muhim
bo‘lmagan ifoda semalari adgerent konnotativ sema deyiladi. Vazifa semasi
leksemaning birikuv biriktiruv (valentlik) imkoniyatini, lisoniy qolipda qanday
o‘rinni egallashini bildiruvchi semadir. Masalan, [kitob], [daftar], [maktab],
[bormoq] kabi leksemalarning valentlik imkoniyati o‘ta keng va shu boisdan gapda
turli gap bo‘laklari vazifasi da keladi. [Qat’iy], [keskin], [moviy], [qizg‘ish]
lekse malarining vazifa semasi tor va shu boisdan aniq. Ular ayrim so‘zlar bilan
birika oladi xolos. Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, leksemalarning valentlik
xususiya ti ham semantik kengaytmadan o‘rin olishi maqsadga muvofiq.
So‘z ma’lum predmet yo voqea hodisa to‘g‘risidagi tushunchani ifodalab,
real leksik ma’noni anglatishi ‒ bilan birga ayni zamonda shu so‘z boshqa
kontekst da boshqa xil ma’noni bildirib kelishi ham mumkin. Masalan, “Singlim,
ko‘zguni olib keling” , degan misolda “ko‘zgu” so‘zi o‘zining dastlabki, real
(leksik) ma’nosida qo‘llanib, oyna haqidagi tushunchani ifodalamoqda.
So‘zning leksik ma’nosi so‘zning to‘g‘ri ma’nosi sanaladi. Masalan, quyosh,
yulduz planeta, bu ma’nolar quyosh, yulduz, xazina so‘zlarining leksik, to‘g‘ri
‒
ma’nolari. So‘zning leksik/bosh ma’nosi va uning o‘z ma’nosidagi bir (yoki bir
necha) semalar semantik kengaytmaning asosini tashkil etadi. Semantik
11
12. Rustamov A. So‘z xususida so‘z. – Toshkent: O‘zbekiston LKSM Markaziy “Yosh gvardiya” nashriyoti,
1987.
13. Axmedova D.B. Semantik razmetka tizimida ko‘p ma’nolilik va filtr // Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat
universitetining axborotnomasi, 2020, 1-son.
26](/data/documents/f7a8f873-de53-48a8-94ad-32c9d7b1bc9b/page_26.png)
Semema va semalar munosabati: atash sememalari, ifoda sememalari va vazifa sememalari. Mundarija: Kirish………………………………………………………………………………3 I.bob.Semema va semalar munosabati……………………………………….….5 1.1. Nomema va semema haqida…………………………………………………… 5 1.2. Sememaning tarkibi…………………………………………………………....7 II.bob. Semalarning darajasiga ko’ra turlari……………………………….…..9 2.1. Ifoda semalari………………………………………………………………….9 2.2. Vazifa semalari……………………………………………………………….13 2.3. Semema semalarining munosabati…………………………………………… 14 Xulosa…………………………………………………………………………….24 Foydalanilgan adabiyot………………………………………………………….29 1
Kirish Leksikologiyada shunday bir termin borki, u lisoniy jihatdan ma’no hisoblanadi. Nutqiy jihatdan esa u tushuncha degani. Lisoniy va nutqiy birliklarni farqlar ekanmiz, biri inson ongi, xotirasida mavjudligi, ikkinchisi esa ayni damda undan foydalanib nutq hosil qilayotganligimiz tushuniladi. Semasiologiya, semema, sema va semalarning turlari – bu barchasi ma’no ifodalashga xizmat qiladi. So’z va ularning ma’nolarini o’rganadi. Leksikologiyaning asosiy tushunchalaridan biri bo’lgan leksema va sememalar haqida ma’lumot bersak. Leksika so’zi grekcha so’z bo’lib, so’zga oid degan ma’noni bildiradi. Leksika- tilning barcha so’zlari, lug’at tarkibi nazarda tutiladi. 1 Leksika til so’zlarning barcha tursadi qatlami uchun xos va mos hisoblanadi. O’zbek tilining izohli lug’atida leksikaga quyidagicha ta’rif berilgan: Leksika yunoncha so’z bo’lib, so’zga oid; tilshunoslik hisoblanadi. Biror til yoki shevada muayyan paytda mavjud bo’lgan so’zlar majmuyi.Leksema terminini qo’llash 1918-yilda rus tilshunosi A.M.Peshkovskiy tomonidan taklif etilgan. Ilk marta N.N.Durnovoning “Grammatik lug’at”iga kirilgan. Leksema termini so’zlarni Grammatik xuxusiyatlardan xoli idrok etish uchun tanlangan 2 . Leksema linosiy birlik hisoblanib, u mantiqiy kategoriya asosida shakllangan. Mantiqan o’ylash, fikr yuritish uchun leksemadan foylanadiladi. Inson xotirasida bor barcha leksema nilan gapiradi. Nutq jarayonida esa ular so’zni hosil qiladi. So’zlarning ma’nolarini anglash esa lisoniy birlik. Misol uchun, daraxt deydigan bo’lsak, lisonda faqat daraxt shakli ko’z ongimizda gavdalanadi. Uni nutqqa aylantirar ekanmiz, daraxtning turlari-yu qismlarini birma bir alohida ifoda etib tasvirlaymiz. Bu nutq jarayonidir. Semalar - voqelikning belgilangan ob'ektlari va hodisalarining turli tomonlari va xususiyatlarining tilda elementar aks ettirilishi. Sema so zlarning semantik sohasi va so zlarning leksiko-semantik variantlariniʻ ʻ o rganish hamda ularning o xshashlik va farqlarini aniqlashda komponent ʻ ʻ 1 Mengliyev B Hozirgi o’zbek tili T.:2008 “Tafakkur bo’stoni”nashriyoti s:106 2 O’zbek tilining izohli lug’ati electron varianti 2 Mengliyev B Hozirgi o’zbek tili T.:2008 “Tafakkur bo’stoni”nashriyoti s:116 2
tahlilining operativ birligi (qarang. Komponent tahlil usuli). U semema komponenti - so'zning elementar ma'nosi (so'zning leksik-semantik varianti) sifatida amalga oshiriladi. Sememadan farqli o'laroq, semema ko'proq tarkib rejasining birligi hisoblanadi yuqori daraja : ijtimoiy shartlangan bo lib,ʻ kommunikativ darajadagi til birligining mazmun tomoni vazifasini bajaradi. ta'minlovchi semalar bilan bir qatorda o'z ma'nosiga ko'ra kontekstli semalar ham ajralib turadi, ular belgilangan obyekti yoki hodisa bilan bog'liq bo'lgan turli xil assotsiatsiyalarni aks ettiradi va so'zni qo'llashning muayyan holatlarida paydo bo'ladi. 3 Asosiy qism: Yer yuzi, qolaversa tilshunoslikdagi sathlarning ham tashqi va ichki xususiyatlari mavjud. Bu jihat leksemani ham chetlab o’tmagan. Leksemadagi ichki va tashqi omillar haqida aytar ekanmiz, uninf tashqi qobig’I nomema deyiladi, ichki esa semema(ifodalayman) deya nomlanadi. Nomema grek tilidan olingan bo’lib, leksemaning moddiy tomonini tashkil etgan nutq tovushlari, harflari nazarda tutiladi 4 . Nomemealar bular harflar va tovushlar bilan ifodalanadi. Masala, b+a+h+o+r deydigan bo’lsa, bu tovushlarning barchasi nomema va bahor deganda tasavvurimizdagi tasvir va uning ma’nosi semema hisoblanadi. Nomemalrning joyi o’zgarsa ham faqat nomema deb aytilaveradi, lekin semema bo’lmaydi. Semema bo’lish uchun lisonda bir ma’no, tushuncha mavjud bo’lishi kerak. Inson xotirasida shakllangan bo’lishi zarurdir. Semema – mustaqil leksemalarning lisoniy tabiati, sinonimik qatori bilan aniqlanadigan mazmuni 5 ya’ni lisondagi bor barcha so’zlar bazasi va ularning ma’noviy xuxusiyatlarini o’zida mujassam etish hisoblanadi. Semalar nihoyatda ko’p. ammo nutqiy jarayonda ulardan qanday foydalanish, sinonimik so’zlardan qaysi biri qo’llash, qaysi jihatidan kelib chiqib tanlash bizning ixtiyorimizda. Semalar sememalarni tashkil etadi. 3 https://ief-usfeu.ru/uz/semy-yavlyayutsya-vidovymi-utochneniyami-rodovogo-ponyatiya-struktura-leksicheskogo/ 4 Mengliyev B Hozirgi o’zbek tili T.:2008 “Tafakkur bo’stoni”nashriyoti s:134 5 Mengliyev B Hozirgi o’zbek tili T.:2008 “Tafakkur bo’stoni”nashriyoti s:143 3
I.bob.Semema va semalar munosabati 1.1. Nomema va semema haqida. Leksema ikki tomonga ega til birligidir. Aniqrog’i, u shakl va mazmun tomonlaridan iborat ramzdir. Shuni alohida qayd qilamizki, til ramzlarining (leksemalarning) shakl va mazmun tomoni xususiy atamalar bilan ataladi. Sistem tilshunoslikda leksemaning shakl tomoni nomema deyiladi. Nomema faqat leksemaning shakliga (moddiy qobig’i, tashqi tomoniga) nisbatan ishlatiladi. Leksemaning mazmun tomoni (ma’nosi, ichki tomoni, signifikati va h. k.) esa semema nomi bilan yuritiladi. Demak, leksema = nomema + sememadir. Nomema tilga xos tomondir. U ongimizda muayyan fonemalar tizmasi sifatida mavjud. Nomemaning fonemalar tizmasidan iboratligi ichki nutq jarayonida (kishi fikr yuritganda, she’r yoki matnni ichda, tovush chiqarmay o’qiganda) aniq ma’lum bo’ladi. Chunki odam ichki nutq jarayonida so’zlarni, qo’shimchalarni ketma-ket tizib, xuddi gapirayotganday ularni bir-biriga biriktiradi, grammatik jihatdan shakllantiradi. Shu asosda fikr yuritadi. Demak, inson faqat ovoz chiqargandagina emas, balki ovoz chiqarmaganida ham fonemalarga moddiy shakl beradi. Odamning ichki nutqi o’zidan boshqa hech kimga ayon bo’lmaydi. Tashqi nutqda esa nomema tovushlar (yoki harflar) tizmasi, imo-ishoralar, turli xil signallar ko’rinishida muayyan tus oladi, voqelashadi. Avvalgi boblarda ko’rib o’tganimizdek, tashqi nutqning aniq moddiy shakli nutq vaziyati bilan, so’zlovchi (nutq muallifi) ning maqsad va imkoniyatlari bilan belgilanadi. Sistem tilshunoslik leksemalarning moddiy tomoniga — nomemalarga ko’p ahamiyat bermaydi. Chunki ko’rib o’tganimizdek, nomemaning aniq shakli nutq sharoiti bilan bel gilanadi va u leksemaning mohiyatiga ta’sir etmaydi. Leksemaning mohiyati uning ichki tomoni — semema orqali va shunga ko’ra leksemaning boshqa til birliklari bilan munosabatga, aloqaga kirishuvi orqali belgilanadi. Ammo nutqda, ayniqsa, nazmiy, nutqda nomema katta ahamiyatga ega bo’ladi. Nazarimizda behad katta ahamiyatga ega: qofiya, radif, tajnisning o’nlab turlari, qalb, saj’, tasrit’, tasmit, taattuf, harfiy va lafziy san’atlar nomemaning 4
xususiyatlariga tayanadi. Shu sababli naz miy nutqda nomema va uning voqelanishiga katta e’tibor beriladi. Lekin til leksemalarining ilmiy tadqiqidagi asosiy tayanch nuqta bo’lib, leksemalarning ichki tomoni semema hisoblanadi. Semema leksemaning ichki tomoni uning mazmuni; ma’nosi nmani ifodalab kelishidir. Semema ko’pincha ongimizda ma’lum bir tushuncha va tushunchalar bilan borliq bo’ladi. Tushuncha — ong, mantiq birligi, Semema esa tilga, leksemaga xos birlikdir. Juda ko’p hollarda bir semema bir necha tushunchani o’z ichiga oladi. Jumladan, [o’rik] leksemasining sememasi quyidagi tushunchalarda namoyon bo’ladi: 1) toza, tar mevaning bir turi (toj. zardolu); 2) shu mevaning quritilgani (toj. G’ulung); 3) shu mevani beradigan daraxt. Bir sememaning bir necha tushunchani o’z ichiga olishini juda ko’p meva nomlarida ko’rish mumkin, qiyoslang [olma; anor; shaftoli; olcha; bodom; pista va h. k.) Ammo [uzum], [mayiz], [tok] leksemalarida tar meva, uning quritilgani, daraxti boshqa-boshqa leksemalar orqali ifodalanadi. Demak, [o’rik] leksemasi uch tushunchaga, voqealikdagi uch xil narsa — predmetga (atalmishga) aloqador bo’lsa, [uzum], asosan, bir tushunchaga — tar mevaning ma’lum turiga, bitta atalmishga aloqadordir. Shunga ko’ra tushuncha va se mema o’zaro hamma vaqt ham mos kelmaydi. Bu hodisani, ayniqsa, sinonimlarda (ma’nodosh leksemalar da) yaqqol ko’rish mumkin. [yuz], [bet], [aft], [bashara], [turq], [chehra], [jamol] leksemalarining sememalari, asosan, bitta tushuncha bilan - odam boshi old tomonining atalmishi bilan bog’lanadi. Ammo ayni vaqtda har bir leksema ushbu ma’noni o’ziga xos xususiyati, qo’shimcha ma’no munosabati bilan anglatib, ifoda lab keladi. Leksema o’zining eng muhim vazifasi bo’lgan voqea likdagi, inson ongidagi narsa- buyum, belgi, xususiyat va mohiyatlarni atashni semema orqali bajaradi. Sememaning ongimizdagi tushunchalar bilan bog’liqligi leksemaning atash, nomlash vazifasini bajarishga imkon beradi. Semema ongimizda mavjud bo’lgan turlicha tushunchalar bilan bog’lanadi. Mantiq fanidan ma’lumki, ongi(mizdagi 5