SHARQ FALSAFIY TAFAKKURI VA JAMIYAT TARAQQIYOTI
![SHARQ FALSAFIY TAFAKKURI VA JAMIYAT TARAQQIYOTI
Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………………….
1 bob. Sharq falsafiy tafakkurining qadimiy ildizlari …………………………...
1.1 Qadimgi Sharq falsafasi ilk ijtimoiy fikrlar rivojining nazariy manbasi
sifatida……………………………………………………………………………….
1.2 Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va jamiyatning paydo bo’lishi
hamda taraqqiyoti masalalari.....................................................................................
1 bob bo’yicha xulosalar……………………………………………………………
2 bob. O’rta Sharq va Markaziy Osiyoda falsafiy ilmlarning tarqalishi hamda
ijtimoiy taraqqiyot masalalari…………………………………………………..
2.1 O’rta asrlar davri Sharq falsafasining o’ziga xos xususiyatlari va unda islom
ta’limotining ahamiyati…………………………………………………………….
2.2 Sharq mutafakkirlari falsafiy merosida jamiyat taraqqiyotining g’oyaviy-ilmiy
asoslari………………………………………………………………………………
2.3 Sharq falsafiy fikrlar rivojida Temur va temuriylar davri falsafasi va ijtimoiy
taraqqiyot tendensiyalari…………………………………………………………
2 bob bo’yicha xulosalar………………………………………………………..
3 bob. Sharq va G’arb falsafiy tafakkurida jamiyat taraqqiyoti
masalalarining o’zaro
nisbati……………………………………………………………………
3.1 Sharq falsafasining asosiy muammolari va falsafaning jamiyatda tutgan o’rni
hamda asosiy vazifalari…………………………………………………………
3.2 Sharq va G’arb falsafasidagi uyg’unlik va farq hamda hozirgi zamon
sivilizasiyasining taqdiri................................................................................
3.3 XX- XXI asr Sharq falsafasining asosiy xususiyatlari va oqimlari… …………
3 bob bo’yicha xulosalar………………………………………………………..
3](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_1.png)
![Xulosa……………………………………………………………………………… .
Adabiyotlar ro’yxati …………………………………………………………….
Kirish
Tadqiqotning dolzarbligi va ahamiyati Jahon tarixiy taraqqiyotida falsafiy
tafakkur rivojini o’rganish dolzarb ahamiyat kasb etib kelgan. Bugungi
informasion jamiyatda inson qalbi va ongi uchun kurash ketayotgan bir davrda
sodir bo’layotgan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar umuminsoniy, ma’naviy-axloqiy
g’oyalar orqali qadriyatlar majmuini yanada boyitishni talab qilmoqda. Ayniqsa,
jahon sivilizasiyasiga salmoqli hissa qo’shgan Sharq mutafakkirlarining falsafiy
merosi bugungi madaniy transfor- masiya jarayonini me’yorlashtirish, jamiyat
taraqqiyoti g’oyalari, umuminsoniy qadriyatlarni saqlab qolish uchun gumanistik
ahamiyatga ega. Ma’lumki, Sharq xalqlar olam va koinot sirlarini bilish, dunyo va
jamiyatga munosabat masalasida dunyo xalqlari bilan barobar bordi, insoniyat
ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyotiga o’zining ulkan ulushini qo’shib keldi.
Jahon ilmiy-falsafiy merosi taraqqiyotida Sharq falsafiy tafakkurining xususan
ijtimoiy taraqqiyot g’oyalari va insonning ijtimoiy-ma’naviy kamoloti
konsepsiyasi doirasidafundamental tadqiqotlar olib borilmoqda. Jumladan, Sharq
ma’naviy merosida ilgari surilgan Yaratuvchi, borliq, jamiyat va insonning
mohiyati haqidagi qarashlarni tadqiq qilish asosida umuminsoniy madaniyatlar
kontekstida ijtimoiy g’oyalar, tolerantlik kabi tamoyillarning ma’rifatli jamiyat
taraqqiyotidagi ahamiyati hamda mazmunini ilmiy-nazariy asoslash muhim
ahamiyatga egadir. Shu ma’noda, ijtimoiy taraqqiyot g’oyalarining Sharq falsafiy
tafakkuri rivojidagi o’rnini aniqlash, jamiyat taraqqiyoti haqidagi qarashlarning
o’rni va rolini aniqlash, tarkibiy qismlarini tasniflash, jamiyat va ijtimoiy fikrlar
tarixini hamda falsafiy Sharq falsafiy tafakkurining innovasion tadqiqi bugungi
ilm-fanining zarur tadqiqot obektiga aylanmoqda. Sharq xalqlarning falsafiy
qarashlar tarixi uzoq va murakkab takomil yo’lini bosib o’tgan. Bu davrlarda
ijtimoiy-falsafiy fikrlar ustivorligi jamiyat taraqqiyo ti uchun katta imkoniyatlar
yaratib berdi: davlat va jamiyat bosh qaruvida progressiv munosabatlarning yuzaga
4](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_2.png)
![kelishiga zamin hozirladi, jamiyatda intellekt ustivorligini, olam va borliq ni
anglashda ilmiy fikr yetakchiligini ta’minlab berdi, Sharq xalqlarning oldingi
o’rinlarda borishiga imkon yaratdi.
Ma’lumki mustaqillik yurtimizga nafaqat siyosiy yerkinlikni, balki
mamlakatimizga millatdek, xalqimizga xalqdek yashash, mustaqil fikrlash
yerkinligini ham berdi. Shu tufayli biz falsafani, uning tarixini dunyoviylik,
insonparvarlik nuqtai nazaridan o’rganish imkoniyatiga yega bo’ldik. Qolayevrsa
“buyuk adib va mutafakkirlarimizning nodir merosi, ibratli hayoti va ijtimoiy
faoliyatini har tomonlama chuqur o’rganish va targ’ib etish, yoshlarimizni o’zlikni
anglash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash” 1
davrning muhim vazifalaridan biri ekanligi prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev
tomonidan ta’kidlanganidek, Sharqning ulug’ mutafakkir allomalari qoldirgan
ijtimoiy-ma’naviy merosga bo’lgan e’tibor kuchayib, mutafakkirlarning jahon
ijtimoiy fikr taraqqiyotiga qo’shgan g’oyalari, falsafiy, axloqiy, siyosiy, diniy,
ma’naviy-ma’rifiy qarashlari ilmiy tadqiqotlar doirasiga keng jalb qilinmog’i lozim
bo’lmoqda. Mamlakatimiz fuqarolarida tafakkur yerkinligi shakllanib bormoqda.
Yurtimizda sodir bo’layotgan murakkab yaratuvchilik tafakkur mustaqilligi bilan
uzviy bog’liq hodisadir. Mamlakat hayotini demokratlashtirish jarayoni qanchalik
kengaysa va chuqurlashsa, fuqarolarimiz falsafiy iqtidoriga bo’lgan talab shuncha
oshib boradi. Shuning uchun ham falsafa ilmi yoshlarga ham, o’rta yoshlilarga
ham, katta yoshdagilarga ham bab-barobar suv bilan havodek zarur bo’lgan
hayotiy ehtiyojdir.
Muammoning ishlanganlik darajasi Sharq falsafiy tafakkuri va ijtimoiy
taraqqiyot g’oyalari hamda jamiyat rivojlanishiga oid konseptual masalalar,
O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning xalqimiz
ma’naviy tafakkurining tiklanishi, uning o’tgan ulug’ ajdodlarga munosib voris
bo’lib tarbiyalash haqidagi fikrlari hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
1
Мирзиёев Ш.М. “Буюк алломалар, адиб ва мутафаккирларимиз ижодий меросини кенг ўрганиш ва тарғиб
қилиш мақсадида ёшлар ўртасида китобхонлик танловларини ташкил этиш тўғрисида”ги Қарори / Халқ
сўзи.
2018 йил, 15-ма й
5](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_3.png)
![Shavkat Mirziyoyevning ma’naviy merosimizni qadrlash va yuksaltirish haqidagi
asarlari barkamol avlod tarbiyasini amalga oshirishda ilgari surilgan fikrlar mazkur
tadqiqotga ilmiy-metodologik asos bo’lib xizmat qiladi. M. Xayrullayev,
I.Muminov, B.Valixo’jayev, I.G’oziy, J.Avliyoxon, B.Turayev, S.Karimov,
G.Navro’zova, J.Yaxshilikov, A.Juzjoniy, A.Zoxidiy, M.Qodirov, B.Bobojonov,
K.Kattayev, N.Jabborov, Ye.Zoirov, Ahmedova M.A, Xan V.S. , Tursunov B. ,
Mansurov A.M., Babadjanov B., Kamilov M. , Komilov N., J.Xolmo’minov va
boshqalar tomonidan tadqiq yetilgan Mazkur tadqiqotlarda Sharq falsafiy-
ma’naviy merosi, ijtimoiy-siyosiy va falsafiy qarashlari yoritilgan, chet ellik
olimlar A.Xamid, T.Yesenbeki, D.Devin, A.Knыsh, V.Gardner, A.Papas va
boshqalar.
Tadqiqotning maqsadi: Sharq falsafiy tafakkuri g’oyalarini o’rganish, shu orqali
jamiyat taraqqiyoti yevolyusiyasi mohiyatini yoritish va o’tmish falsafiy-ilmiy
merosimizdan bugungi kun ijtimoiy-ma’naviy masalalar yechimiga oid ijobiy
mulohazalar yaratish
Tadqiqotning vazifalari:
- Sharq falsafiy tafakkurining qadimiy ildizlarini falsafiy asoslarini yoritish va
ularni ilk ijtimoiy fikrlar rivojining nazariy manbasi sifatida ko’rib chiqish;
- Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va jamiyatning paydo bo’lishi
hamda taraqqiyoti masalalarini o’rganish;
- O’rta Sharq va Markaziy Osiyoda falsafiy ilmlarning tarqalishi hamda ijtimoiy
taraqqiyot masalalari va Sharq falsafasining o’ziga xos xususiyatlari va unda islom
ta’limotining ahamiyatini tahlil qilish
- Sharq mutafakkirlari falsafiy merosida jamiyat taraqqiyotining g’oyaviy-ilmiy
asoslarini va ijtimoiy taraqqiyot tendensiyalarini ko’rib chiqish
- Sharq va G’arb falsafasidagi uyg’unlik va farq hamda hozirgi zamon
sivilizasiyasining taqdiri haqida nazariy xulosalarga kelish
- XX- XXI asr Sharq falsafasining asosiy xususiyatlari va oqimlari.
Tadqiqot obekti: Sharq falsafiy tafakkurining jamiyat taraqqiyotiga ta’siri
6](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_4.png)
![Tadqiqot predmeti: Sharq falsafasi vujudga kelishi bosqichlari, yevolyusiyasi,
falsafiy qarashlarning yetakchi tamoyillari va ularning ijtimoiy fikrlar darajasiga
ta’siri, Sharq va G’arb falsafiy fikrlar rivojining uyg’unligi hamda jamiyat
taraqqiyotiga ta’siri masalalari
Tadqiqot metodlari: tarixiy-mantiqiylik birligi, retrospektiv va tizimli tahlil,
germenevtik yondashuv, vorisiylik, analiz va sintez, qiyosiy o’rganish, obektivlik,
kuzatuv, taqqoslash kabi ilmiy metodlardan foydalanilgan.
Tadqiqot yangiligi:
- Shark falsafasiga oid birlamchi manbalarga suyangan xolda, nazariy ma’lumotlar
o’rganilib va bugungi davr uchun dolzarb, xali ishlanmagan muammolarni
aniklandi;
- Sharq mutafakkirlari ma’naviy merosida jamiyat taraqqiyotining g’oyaviy-ilmiy
asoslari ijtimoiy-falsafiy mohiyati yoritildi;
- Sharq falsafiy fikrlar rivojida Temur va temuriylar davri falsafasining o’rni va
ahamiyati ochib berildi va ijtimoiy taraqqiyot tendensiyalariga ta’siri o’rganildi;
- XXI asr Sharq falsafasida ijtimoiy taraqqiyot masalalari o’rganildi va uning
jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati ochib berildi;
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Sharq falsafiy tafakkuri va jamiyat
taraqqiyoti masalasida asosiy e’tibor dastlab Sharq falsafasini shakllanish va
rivojlanib takomil bosqichiga chiqishi hamda jamiyat taraqqiyotiga ta’siri, shu
bilan birga Sharq falsafiy tafakkurida jamiyat haqidagi g’oyalar, ijtimoiy
taraqqiyot masalalari, ijtimoiy falsafiy nqtai nazarlar mohiyatini yoritish bo’lib,
ayniqsa mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyin o’tmish falsafiy
merosimiz ilmiy tadqiqotlar doirasida keng o’rganila boshlandi. Avvalo shuni
aytish kerakki, Sharq falsafasi faqat islom falsafasi degan tushunchani bildirmaydi.
Sharq falsafasi mohiyati va ko’lami jihatidan nihoyatda keng bo’lib, Hindiston,
Eron, Turkiston, Arab-musulmon olamida minglab yillar davomida shakllangan
barcha falsafiy, diniy-orifiy ta’limotlarni o’z ichiga oladi. Islom falsafasi esa uning
ko’rinishlaridan biridir. Sharq falsafasining birinchi xususiyati — inson, uning
mohiyati, manfaatlari, insonparvarlik qadriyatlari muammolarini tor sinfiy
7](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_5.png)
![mafkuralar, avtoritar g’oyalar, siyosiy ko’rsatmalar bilan bog’lamay, xolis ilmiy
anglashga intilishdir. Sharq ma’naviyatining tarixiy an’analarida falsafa tabiat,
jamiyat, inson tafakkurining eng umumiy qonunlari to’g’risidagi fan deb
qaralmagan. Shu bilan birga Sharqda falsafa insonlarga tabiat ustidan, mohiyati va
oqibatini o’ylamay, cheksiz hukmronlik qilish yo’llarini ko’rsatib beruvchi g’oya,
tor siyosiy mafkura ham bo’lmagan. Sharqda falsafa hammavaqt hikmat, adolat va
insonparvarlik mezonlariga tayanib, haqiqatni izlash yo’li sifatida qaralgan.
Tarixiy an’analar, axloqiy qadriyatlar haqiqatni bilishning, borliqni izohlash,
bilimlarni umumlashtirib, yakuniy xulosalar chiqarishning asosiy zamini bo’lgan.
Falsafaning milliy, mintaqaviy jihatlari ham ana shu falsafiy xulosalarga asos
bo’lgan an’ana va qadriyatlarning o’ziga xosligi bilan belgilangan. Sharq falsafiy
tafakkuri va jamiyat taraqqiyoti masalasini o’rganish orqali biror-bir geosentrizm
va osiyosentrizm, milliy mahdudlik yoki etnik mumtozlik da’vosini ilgari surish
emas, balki uni bobolarimiz yaratgan yaxlit meros, insoniyat tafakkurining tarkibiy
qismi sifatida xolisona o’rganish va undan saboq olishdan iboratdir.
Tadqiqotning natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot
natijalarining ilmiy ahamiyati shundaki, ajdodlarimiz yaratgan boy va o’lmas
falsafiy merosning jahon falsafiy fikrlar taraqqiyotidagi o’rnini aniqlashtirish,
mustamlaka sharoitida yo’qotishga harakat qilingan Sharq falsafiy tafakkurining
ma’naviy-ilmiy jihatlarini tiklash, kelajak avlodlarga omon-yeson yetkazish,
xalqimizning falsafiy tafakkuriga xos ma’naviy qadriyatlarni jamiyatimiz a’zolari
dunyoqarashiga singdirish, o’zlikni anglash masalalarini ishlab chiqishda nazariy
manba sifatida foydalanish mumkin yekanligi bilan izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati dan respublikamiz olimlari va
mutaxassislarining ariximiz kabi qadim, ma’naviyatimiz kabi teran qadriyat
bo’lgan Sharq falsafasini yangi yo’nalishlarini o’rganish va jamiyat taraqqiyotiga
xizmat qiluvchi g’oyalarni mukammallashtirish, uni davr talablariga mos,
zamonaviy ijtimoiy gumanitar fan yo’nalishlari doirasida o’rganish hamda
takomillashtirish va yuksaltirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarda foydalanish
mumkinligi bilan ta’kidlanadi.
8](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_6.png)
![Mazkur dissertasiya ishida keltirilgan ma’lumotlardan oliy ta’lim falsafa
yo’nalishida yoki sharqshunoslik yo’nalishida “Jamiyat falsafasi”, "Falsafa tarixi",
“Sharq falsafasi” “Ijtimoiy falsafa”, “Mantiq”, “Yetika”, “Yestetika”,
"Ma’naviyashunoslik” “Ma’naviyat falsafasi”, "Inson falsafasi", "Qadriyatlar
falsafasi",“G’oyalar falsafasi”,"Siyosat falsafasi", "Huquq falsafasi", "Din va
hurfiklilik falsafasi" va boshqa ijtimoiy fanlardan ma’ruza, referat, kurs ishlari
yozishda, seminar mashg’ulotlariga tayyorgarlik ko’rishda foydalanish
mumkin. Bundan tashqari umumta’lim maktablardagi ijtimoiy fanlardan saboq
berayotgan o’qituvchilarga yordamchi material sifatida foydalanish uchun tavsiya
yetish mumkin.
Tadqiqot natijalarining ye’lon qilinishi Tadqiqot mavzusi
bo’yicha jami 3 ta ilmiy ish, jumladan, O’zbekiston Respublikasi Oliy attestasiya
komissiyasining doktorlik dissertasiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop yetish
tavsiya yetilgan ilmiy nashrlarda 1 ta maqola, 1 ta respublika va 1 ta xorijiy
jurnallarda chop yetilgan
Dissertasiya ishi tuzilmasining tavsifi. Mazkur dissertasiya ishimiz: Kirish,
uch bob, sakkiz paragraf, Xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat
va 94 betni tashkil yetadi.
9](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_7.png)
![I BOB. SHARQ FALSAFIY TAFAKKURINING QADIMIY
ILDIZLARI
1.1 Qadimgi Sharq falsafasi ilk ijtimoiy fikrlar rivojining nazariy
manbasi sifatida
Inson o’zini o’rab turgan olam mohiyati, tabiat hodisalari, o’zligi va jamiyat
munosabatlarini anglashga uringanidan boshlab unda falsafiy tafakkurlash jarayoni
ro’y bergan. Quyosh Sharqdan chiqqani kabi, falsafiy qarashlarning paydo bo’lishi
ham qadimiy Sharq xalqlari tafakkuriga borib taqaladi.
Qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va madaniyati, ularning afsonaviy, diniy,
axloqiy, siyosiy va huquqiy badiiy-yestetik va falsafiy tasavvur va qarashlari,
ularga xos mazmunlar haqidagi bilimlar antiq davr mualliflari asarlarida,
arxeologik manbalarda, xalq og’zaki ijodiyoti namunalari: afsonalar, dostonlar va
rivoyatlarda aks yetgan.
Sharq falsafasi mohiyati va ko’lami jihatidan nihoyatda keng bo’lib,
Hindiston, Yeron, Turkiston, Arab-musulmon olamida minglab yillar davomida
shakllangan barcha falsafiy, diniy-orifiy ta’limotlarni o’z ichiga oladi.
Sharq falsafasining birinchi xususiyati — inson, uning mohiyati,
manfaatlari, insonparvarlik qadriyatlari muammolarini tor sinfiy mafkuralar,
avtoritar g’oyalar, siyosiy ko’rsatmalar bilan bog’lamay, xolis ilmiy anglashga
intilishdir. 2
Sharq ma’naviyatining tarixiy an’analarida falsafa tabiat, jamiyat,
inson tafakkurining yeng umumiy qonunlari to’g’risidagi fan deb qaralmagan. Shu
bilan birga Sharqda falsafa insonlarga tabiat ustidan, mohiyati va oqibatini
o’ylamay, cheksiz hukmronlik qilish yo’llarini ko’rsatib beruvchi g’oya, tor
siyosiy mafkura ham bo’lmagan. Sharqda falsafa hammavaqt hikmat, adolat va
insonparvarlik mezonlariga tayanib, haqiqatni izlash yo’li sifatida qaralgan.
2
Шарқ фалсафаси. Дарслик. Тошкент давлат шарқшунослик институти, 2006
10](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_8.png)
![Tarixiy an’analar, axloqiy qadriyatlar haqiqatni bilishning, borliqni izohlash,
bilimlarni umumlashtirib, yakuniy xulosalar chiqarishning asosiy zamini bo’lgan.
Falsafaning milliy, mintaqaviy jihatlari ham ana shu falsafiy xulosalarga asos
bo’lgan an’ana va qadriyatlarning o’ziga xosligi bilan belgilangan.
Axloqiy asoslash mumkin bo’lmagan manfaatlar, maqsadlar, fikrlar,
xulosalar adolat deb ye’tirof yetilmagan. Falsafiy xulosalar inson va uning
mohiyati, insoniyatning tabiat, jamiyat haqidagi bilimlarini muayyan ilmiy
an’analar, axloqiy qadriyatlar, konkret zaruriyatlar, yehtiyojlar, imkoniyatlarga
tayanib umumlashtirishdan kelib chiqqan xulosalarning majmuasi sifatida
qaralgan. Sharqda falsafa oddiy bilimgina bo’lmay, kishilarning qalbiga
chuqur singgan, ularni ye’tiqodiy bag’rikenglikka, mulohazalikka, sabr-
toqatlilikka, insonparvarlik va adolatparvarlikka, har ishda, o’y-fikrda yetti
o’lchab bir kesishga, andishalilikka, inson zotini hurmat qilishga o’rgatgan.
Sharq faylasuflari barcha davrlarda o’z ta’limotlarini, xulosalarini
asoslashda konkret tarixiy tajribaga, amaliyot yakunlariga, taraqqiyot
jarayonida shakllangan ilmiy yutuqlarga, insoniyatning, xalqning ye’tiqodi va
yehtiyojlariga, ma’naviy kamoloti darajasiga, diniy va dunyoviy
qadriyatlariga tayanganlar. Shu sababli ham Sharqda falsafa bilimlar
haqidagi bilim, muayyan an’analar va qadriyatlarga tayangan tafakkur
madaniyati sifatida qaralgan. Falsafa barcha fanlarni bir-biri bilan bog’lab, inson
bilimlarini muayyan yaxlit tizim sifatida rivojlanishga imkon bergan. Inson
mohiyatini, manfaatlarini bilish, bilimlarini umumlashtirish, shu asosda borliqni
yaxlit anglab, insoniyatning istiqbolini oldindan ko’rishga intilish Sharq
falsafasining asosiy bahs mavzusi bo’lgan. Sharq falsafasi inson ma’naviyatining
barcha tomonlarini bir-biri bilan bog’lashga imkon beradi.
Sharq falsafasida inson bilan butun borliq muammosi birgalikda, uzviy
bog’liqlikda o’rganilgan. Lekin borliq nima yekanini bilishdan oldin, inson o’zi
nima yekanini bilib olish masalasi birinchi o’ringa qo’yiladi. 3
Borliq abadiy,
3
Nazarov Q.Falsafa asoslari. O’zbekiston Milliy universiteti; O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati – T.:
O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2012. – 808 b
11](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_9.png)
![cheksiz, uning rivojlanishi uzluksiz. Inson hayoti vaqtincha bo’lsa ham u
borliqdagi kamolot va buyuklikning oliy timsolidir. Insonning mohiyati — tobora
takomillashib, rivojlanib turadigan ma’naviyati, u bilan taqozo yetilgan faoliyati
birligida namoyon bo’ladi. Inson ma’naviyati darajasi uning borliqqa bo’lgan
munosabatini belgilaydi va shu munosabat tadriji natijasida rivojlanadi. Shu
sababli ham Sharqda inson nima, degan savolga javob berish uchun dastavval
uning qalbiga quloq solish kerak, degan fikr bo’lgan. Buyuk Xitoy faylasufi
Konfusiy ham “inson o’z mohiyatini axloqiy fazilatlar va ma’naviyat asosida
namoyon yetadigan jonzotdir”, degan yedi. Demak, insonni bilish, birinchi
navbatda, uning ruhiyatini, ma’naviyatini, faoliyatini, oqilona asoslangan
manfaatlarini bilishdir. Inson ma’naviyatini bilgach, uning barcha xatti-harakatlari
sabablari va yo’nalishlarini oldindan aytib berish ham mumkin.
Demak, Sharq an’analariga ko’ra barcha falsafiy mulohazalarning birinchi
nuqtasi — inson nima, u dunyoda nima uchun yashaydi, degan savolga javob
berishdan boshlanadi.
Sharq faylasuflari barcha davrlarda ham inson avval o’z qalbiga, ruhiga
nazar tashlab, keyin boshqalarni, tabiat va jamiyatni bilishga intilishi lozim
yekanini ko’rsatganlar. Aziziddin Nasafiy aytganidek, “o’zini anglamagan har bir
kishi hyech narsani anglamay dunyodan o’tadi”.
Inson o’z-o’zini anglashida ham shaxsiy mahdudlikka berilmay, muayyan
axloqiy qadriyatlarga, huquqiy mezonlarga tayanmog’i kerak.
Hayotda har bir shaxs o’zining xatti-harakatlariga, qilmishlariga o’zi baho
berishga odatlanib qolgan. Biror ishni qilishni o’z manfaatlarimizdan kelib chiqqan
holda zarur deb topdikmi, uni amalga oshirishga haqlimiz, deb o’ylaymiz. Inson,
ba’zan jamiyatda yashayotganini, o’zining hayoti, maqsadlari, orzu-umidlari
boshqalarning ham hayoti bilan, manfaatlari bilan bog’liq yekanini unutib qo’yadi,
xatosidan ko’ra yutuqlarini ko’proq ko’radi, o’zi haqidagi har bir fikrni “yaxshi”,
“adolatli” degan nuqtadan boshlaydi. O’ta yomon jinoyatlar qilgan odam ham o’z
12](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_10.png)
![qilmishlarini oqlash uchun ma’naviy asos izlaydi. Konfusiy aytganidek, “kamdan-
kam odam o’z xatosini vijdonan anglab, ularni qoralaydi”. 4
Bu inson o’zini-o’zi to’la va to’g’ri anglashi yo’lidagi jiddiy g’ovlardandir.
Boshqalarni, ularning mushtarak manfaat va maqsadlarini anglay olmagan shaxs
o’zining mohiyatini xolis anglashga ham qodir yemas. Inson o’zini anglashi
boshqalarni ham xolis anglashga intilishi bilan bog’lanmog’i kerak. Bu ham Sharq
falsafasining asosiy qadriyatlaridandir.
Ma’lumki, j amiyat — tabiatning bir qismi, ya’ni ijtimoiy borliq bo’lib,
odamlar uyushmasining maxsus shakli, kishilar o’rtasida amal qiladigan juda
ko’plab munosabatlar yig’indisi, degan turlicha ta’riflar ham bor. Jamiyat muttasil
ravishda rivojlanuvchi, takomillashib boruvchi murakkab tizimdir. Har bir yangi
davrda jamiyat mohiyatini bilish zarurati vujudga keladi. Shu nu q tai nazardan
Sharq falsafiy tafakkuri ham jamiyat taraqqiyoti g’oyalarini o’zida mujassam etib
rivojlanib bordi.
Jamiyat taraqqiyoti deb atalgan jarayonni har kim o’zicha yemas, balki
barcha birlashib oldinga siljitadi. Shu sababli ham insonlar harakati va
manfaatlarini bir-biriga bog’lab turuvchi munosabatlar odamlar bir-birining
maqsad va manfaatlarini anglashi, shu asosda harakatlari mushtaraklashishi
natijasida yuzaga keladi. Sharq jamoasidagi ahillik, ye’tiqodiy bag’rikenglik,
mushtaraklik, uyg’unlik, barqarorlik, birdamlik ham ma’naviy, falsafiy asoslangan
munosabatlardir.
Umuman olganda davlat va jamiyat, ijtimoiy munosabatlar xakidagi
dastlabki tasavvurlar qadimgi Bobil, Misr, Hindiston, Markaziy Osiyoda vujudga
kela boshlagan. Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da, qadimgi xind
eposlari bo’lmish «Maxabhorat», «Ramayana», «Kalila va Dimna»da jamiyat,
inson, ijtimoiy muammolar o’z ifodasini topgan.
Inson o’zini-o’zi anglashi — xatti-harakati, maqsad va manfaatlariga
boshqalarning nuqtai nazarini ham hisobga olib baho bera bilishidir. Yuqorida
aytilganidek, boshqalarni anglamagan shaxs hyech vaqt o’z mohiyatini, manfaatini
4
«Шарқ фалсафаси» Тошкент давлат шарқшунослик институти, 2006
13](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_11.png)
![ham to’la bila olmaydi. Buyuk yunon faylasufi Aflotun aytganidek, har bir shaxs
o’zini-o’zi anglashi uchun adolatli bo’lishi yetarli yemas, buning uchun faylasuf
bo’lish lozim. Shaxsiy xudbinlik girdobiga o’ralib qolgan kishilar adolatni ham
o’zlaricha tushunadilar. Ko’plab hukmdorlar ham adolat mezonlarini o’z
manfaatlaridan kelib chiqib belgilashga harakat qilgan va qilmoqda. Inson o’z
mohiyatini xolis, vijdonan tahlil yetishi — barcha maqsadlariga, ular bilan bog’liq
vazifalarga tarix saboqlari, hozirgi kun zaruriyatlari, boshqalarning fikr-
mulohazalari, manfaatlarini ham hisobga olib baho berishidir.
Sharq falsafasidagi yana bir muhim muammo — insoniy munosabatlar
madaniyatining axloqiy, huquqiy mezonlari tahlilidir.
Hayotda bir odam o’z oldiga alohida maqsadlar qo’yib, boshqalardan ajralib,
ularni amalga oshira olmaydi. Shu sababli insoniy munosabatlarning ma’naviy
mezonlarini belgilash va mustahkamlash Sharq falsafasidagi asosiy
muammolardan biri bo’lgan.
Sharq an’analariga ko’ra insoniy munosabatlarning barchasiga zamin
bo’ladigan ma’naviy asos — axloq va odobdir. Adolat mezonlari ham axloq va
odobga tayanib belgilangan. Sharqda odamlar o’rtasidagi munosabatlarda axloqiy
mas’uliyat huquqiy mas’uliyatdan ham ustun turgan. Insoniy munosabatlar
yo’nalishlari axloqiy qadriyatlarga tayanib anglanilgandagina kishilar qo’lni qo’lga
berib, ahil va ittifoq bo’lib kelajak sari boradilar. Bu boradagi umumiy faollik,
mushtaraklikning ma’naviy zaminlari ham falsafiy g’oyalar asosida belgilanadi.
Shu sababli Sharqda halollik, iymonlilik, mehr-oqibatlilik, rahm-shafqatlilik, xayr-
yehsonlilik, hamkorlik, hamjihatlik, do’stlik, birodarlik, bir-birini hurmat qilish
odamlar o’rtasidagi munosabatlarga asos bo’lgan axloqiy qadriyatlar hisoblangan.
Bu muammolar Sharq falsafasining bahs mavzusida ham asosiy o’rin olgan.
Demak, Sharq falsafasi siyosatga yemas, balki ma’naviyatga asoslangan falsafadir.
Shunday bo’lsada Sharqda ijtimoiy siyosiy g’oyalar, davlat, boshqaruv, jamiyatga
oid ilmiy-falsafiy qarashlar mutafakkirlar falsafiy qarashlarida asosty o’rin tutgan.
Odamlar o’rtasidagi munosabatlarning axloqiy asoslari zaiflashsa jamiyatda
tinchlik, osoyishtalik yo’qoladi, adovat, zulm, shafqasizlik kuchayadi. Bu yesa
14](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_12.png)
![taraqqiyotni izdan chiqaradi. Muhammad Sallollohu Alayhi Vasallamning,
“musulmoni komil bo’lishi uchun bir-biringizga muhabbat qo’yishingiz shart”,
degan fikrlarida, imom Iso at-Termiziyning, “har bir shirin so’z ham bir sadaqa”,
degan so’zlarida Sharq falsafasining muhim ma’naviy qadriyatlaridan biri
ifodalangan.
Sharqona ma’naviyat mezonlariga ko’ra aql axloq bila bog’langandagina
haqiqiy ahamiyat kasb yetadi. Axloq faqat yaxshilikka undaydi, odamlarni
yaqinlashtiradi, do’st, birodar qiladi. Aqlni ishga solish — birinchi navbatda,
odamlarga yaxshilik qilish yo’llarini izlashdan iborat bo’lishi kerak.
Ijtimoiy adolat mezonlari ham Sharq falsafasining asosiy tamoyillaridan
birini tashkil etadi.
Insonni tabiatga, barcha jonzotlarga axloqiy asoslangan munosabatining
mohiyati va mezonlarini belgilash masalasi ham Sharq falsafasida katta o’rin
olgan. Sharq panteizmidagi tabiat va insonning mohiyatan birligi haqidagi
g’oyalarda ham shu maqsad yotadi. Shu sababli Sharq xalqlarining tabiatga
bo’lgan munosabatlarida namoyon bo’lgan barcha manfaatlar, xatti-harakatlar
muayyan axloqiy qadriyatlar bilan belgilangan. Bahovuddin Naqshband ham
inson, insonlar oldidagina yemas, balki butun tirik mavjudodlar oldida ma’naviy
mas’ul yekanini ko’rsatgan.
Inson muayyan manfaatlarga asoslanib, qadriyatlarga, an’analarga tayanib,
faoliyatining oqibatlarini bilib, tabiat bilan munosabatga kirishadi. Demak, uning
tabiatga munosabati ham ma’naviy asoslangan faoliyatdir.
Sharq falsafasida inson va tabiat bir-biridan ajratilmaydi, bir-biriga qarama-
qarshi qo’yilmaydi ham. Tabiat faqat insonni o’rab olgan atrof-muhit sifatida
qaralmaydi. Sharq falsafasi an’analariga ko’ra inson va tabiat bir butun
yekosistemadir, biosferadir. Unda ortiqcha narsa yo’q. Hamma narsaning o’z o’rni,
ahamiyati bor. Inson ham shu sistema tizimiga kiradi. Gap bu yekosistemani buzib,
uni butunlay inson manfaatiga bo’ysundirishda yemas, balki muhitga muayyan
qadriyatlar asosida yondoshib, unga oqilona moslasha bilishdadir. Bu boradagi
sharqona qadriyatlar tabiatni cheksiz, shafqasiz yekspluatasiya qilishga yo’l
15](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_13.png)
![bermaydi. Sharq an’analariga ko’ra, suvni iflos qilish, hayvonlarni o’ldirish
jinoyatgina yemas, balki katta gunohdir.
Sharq faylasuflari ta’limotiga ko’ra tabiat o’z-o’zicha inson boshiga balolar,
ofatlar yog’dirmaydi. Hamma gap inson tabiatga qanday va qay darajada aql,
ma’naviyat mezonlariga tayanib munosabatda bo’lishidadir. Shu sababli ham
hozirgi barcha yekologik fojialar antrogen xarakterga yega bo’lib, ular asosan
inson tabiatga aql va axloqiy mezonlar chegarasidan chiqib munosabatda bo’lishi
oqibatida yuzaga keladi. Konfusiy aytganidek: “Agar yerdagi hayot yomon bo’lsa
inson osmonga yemas, balki o’z qalbiga, vijdoniga nazar tashlashi kerak”.
Inson bilan tabiat o’rtasidagi muvozanat va mutanosiblikning muayyan
mezonlari, chegaralari bo’lib, ular asosan tabiat qonunlariga va inson
ma’naviyatiga bog’liq. Insonlar o’rtasidagi munosabatlar asosida yotgan adolat,
iymon, insof, rahm-shafqat, mahr-muruvvat, vijdon kabi tushunchalar tabiatga,
barcha tirik jonzotlarga nisbatan ham qo’llanmog’i lozim.
Sharq falsafasida inson, uning mohiyati, ma’naviyati muammosi asosiy o’rin
olganligi sababli, tarbiya falsafasiga ham katta ye’tibor berilgan. Tarbiya
falsafasining vazifasi — insonni yuksak axloqiy-ma’naviy komillikka ko’tarishdir.
Ma’naviy qashshoqlik insonni razolatga, vahshiylik, adolasizlik va shafqasizlik
yo’liga boshlaydi, natijada inson bilan inson, inson bilan insonlar, inson bilan
tabiat o’rtasidagi mutanosiblik buziladi. Inson qalbiga shafqasizlik, yovuzlik
urug’lari singishi yesa har qanday tabiiy ofatlardan ham xatarliroqdir. Insonning
insoniyligini belgilaydigan asosiy yo’l — tarbiya va ma’rifatdir. Sharq
mutafakkirlari ta’lim, tarbiyaga ye’tibor bermagan jamiyatning oxiri fojia bilan
tugaydi, degan xulosaga kelganlar. Shu sababli ham ma’rifatparvarlik g’oyalari
Sharq falsafasida barcha davrlarda ham ustivor ahamiyat kasb yetgan. Barcha
Sharq faylasuflari bir vaqtning o’zida ma’rifatparvar kishilar ham bo’lgan.
Sharqda falsafiy tafakkur taraqqiyoti yerkinlik bilan zaruriyatning birligi
asosida amalga oshgani ham ma’lum. Tafakkur yerkinligi — insonning muayyan
bilimlar, amaliy tajriba yakunlariga tayanib mustaqil, ijodiy xulosa qilishi,
16](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_14.png)
![fikrlashidir. 5
Agar tafakkur yerkinligi, fikrlar mustaqilligi bo’lmasa bilimlar
taraqqiy yetmaydi, inson istiqbolni oldindan ko’ra bilishga imkon beradigan yangi
xulosalar qila olmaydi. Zaruriyat yesa inson fikrlashi jarayonida minglab yillar
davomida shakllangan, amaliy tajribada o’z isbotini topgan ilmiy xulosalar,
an’analar va qadriyatlarga tayanishdir. Ijgimoiy-falsafiy bilimlar dastavval qadimgi
Sharq mamlakatlari - Bobil, Misr, Xitoy, Xindiston, Markaziy Osiyoda
shakllangan. «Avesto»da, Konfusiy asarlarida, «Ramayana», «Maxobxorat»da
jamiyat h a q ida fikrlar mavjud .
Dastlabki falsafiy tasavvurlar va qarashlar Sharqning eng qadimgi
mamlakatlaridan bo’lgan Bobilda eramizdan oldin 4-ming yillikning boshlarida
paydo bo’ladi. Shu davrlardayoq odamlarning dunyoda ro’y berib turadigan xilma-
xil hodisa va voqyealarga bo’lgan munosabatlarlari va qiziqishlarini, garchi hali
sodda va yuzaki, ibtidoiy shaklda bo’lsa-da, o’zida aks ettirgan falsafiy qarashlar
paydo bo’la boshlagan. Jamiyat ishlab chiqarishi o’rtaga qo’ygan talablar, inson
amaliy faoliyati tug’dirgan ehtiyojlar asosida Bobilda tabiat hodisalari haqida,
ularning mazmunini tushunib olib, ulardan turmushda foydalanish zarurati,
mahsulot va narsalarning miqdorini aniqlash, og’irligi va uzunligini o’lchash,
ishchi kuchlarning samarasini belgilash, binolar hajmini topish dalalarning yer
satxini hisoblab chiqish zarurati dastlabki arifmetik va geometrik bilimlarning
paydo bo’lishini taqozo etadi. Bu narsa o’sha davrlardayoq taqvimning paydo
bo’lishiga olib kelgan va odamlardan astronomiya sohasida ma’lum bilimlarga ega
bo’lishni talab qiladi. Shu asosda Bobilliklar quyosh soati, Quyosh ko’rsatgichi va
uning 12 bo’lakka bo’linishini azaldan bilishgan. Antik davr ma’lumotlariga ko’ra,
Bobilda matematika, geometriya, astronomiya bilan bir qatorda, tibbiyot, tarix,
geografiya, filologiya, musiqa, tasviriy san’at, astrologiya kabi bilim sohalari asta-
sekin kurtak yoza boshlagan.
Qadimgi Misr ham jahon madaniyatining eng qadimgi o’choqlaridan biri
bo’lib, unda ham ilk madaniy yodgorliklar eramizdan avvalgi to’rt ming yillikning
boshlarida vujudga kelgan. Bobil madaniyati kabi qadimgi Misr madaniy
5
Mo’minov I.M. O’zbekiston ijtimoiy-falsafiy tafakkuri tarixidan. –T.: Fan 1994.
17](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_15.png)
![yodgorliklarida ham xalq donishmandligining hamma turlarida o’sha davrdagi
ijtimoiy, iqtisodiy hayot, tabiat hodisalariga munosabat, kishilarning ijtimoiy,
siyosiy, ahloqiy, huquqiy, ularning sintezi bo’lgan falsafiy qarashlarida o’z
ifodasini topgan.
Umuman, Qadimgi Bobil va Misr xalqlarining madaniyati, urf odatlari,
dunyoqarashlari, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, badiiy, ahloqiy va falsafiy
qarashlari butun qadimiy Sharq xalqlari kabi diniy qarashlar bilan sug’orilgan
bo’lgan. Ularning bu qarashlari nasldan-naslga, avlodlardan-avlodlarga o’tib,
Sharqdagi boshqa ko’pchilik xalqlar madaniy-ma’naviy taraqqiyotiga, ijtimoiy-
falsafiy fikrlar rivojiga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatgan.
Falsafiy g’oyalar bir-biri bilan bog’liq ravishda shakllanishi va rivojlanishini
ye’tiborga olsak, zaruriyatning ham olamni bilish va bilimlarni umumlashtirishda
o’ziga xos muhim o’rni borligini ko’ramiz. Lekin falsafada yerkinlik zaruriyatga
nisbatan ustivor ahamiyatga yegadir. Yerkin fikrlamaydigan inson faylasuf bo’la
olmaydi. Yerkin fikrlash imkoni bo’lmagan jamiyatda falsafa fan sifatida
rivojlanmaydi.
Tafakkur yerkin bo’lmasa fikrlar ham sayoz, yuzaki bo’lib, davr talablari,
imkoniyatlari va yehtiyojlari darajasidan ortda qoladi. Yerkinlik insonning ko’plab
fikrlar, g’oyalardan to’g’risini, jamiyat taraqqiyoti va inson ma’naviy kamolotiga
yangi yo’llar ochib beradiganlarini xolis, mustaqil tanlay bilish imkoniyatidir.
Agar inson o’z tafakkurida faqat yeski an’analar, ye’tiqodlar doirasida qolib ketsa,
bu fundamentalizmga, fikr qaramligi, tafakkur turg’unligiga olib keladi.
Tafakkur yerkinligi kuchayishi Sharqda insonning ma’naviy-ijtimoiy
mas’uliyati ortishi bilan ham bog’liq bo’lgan.
Demak, Sharq an’analariga ko’ra falsafiy tafakkur tarixiy taraqqiyotning
turli davrlaridagi an’ana va qadriyatlarni, bilimlar va umumiy xulosalarni bir-biri
bilan bog’lab, mustaqil, ijodiy qarashdir, ularni sharoit va imkoniyatlar, muayyan
an’ana va qadriyatlarni ye’tiborga olib yerkin, xolis baholashdir,
umumlashtirishdir, yangi g’oyalarni hayotga oqilona tatbiq yetib, istiqbolni
oldindan ko’rish imkoniyatlarini izlashdir.
18](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_16.png)
![XXI asrda insoniyat Sharq falsafasi umuminsoniy qadriyat yekanini ye’tirof
yetib, Sharq falsafasi an’analari va qadriyatlaridan kengroq, oqilona foydalanishi
muhim bo’lib bormoqda.
Xulosa qilib aytganda falsafa barcha davrlarda o’zining tarixi, nazariyasi,
muayyan qonunlari, kategoriyalariga yega bo’lgan fan sifatida rivojlanib kelgan.
Qadimgi Sharq falsafasi ilk ijtimoiy fikrlar rivojining nazariy manbasi hisoblanadi ,
davr sharoitlari, yehtiyojlari, imkoniyatlari ta’sirida ustuvor ahamiyat kasb
yetayotgan falsafiy muammolar tizimi o’zgarib, yangilanib turadi. Shu sababli har
bir tarixiy davrda umuman falsafani yemas, balki uning konkret muammolarini
o’rganish va tahlil yetishga asosiy ye’tibor berib kelingan. Kapitalizm
rivojlanayotgan davrlarda pragmatizmga, fan va texnika jamiyat hayoti va
taraqqiyotida katta ahamiyat kasb yetayotgan sharoitlarda pozitivizm va
neopozitivizmga, ilmiy taraqqiyot yutuqlari bilan bog’lashga intilish kuchayganida
neotomizmga, ikkinchi jahon urushidan keyingi og’ir tushkunlik yillarida
yekzistensializmga ye’tibor kuchayishini shu bilan izohlash mumkin.
XXI asrda konkret insonning mohiyatini bilish, uning huquqini, qadr-
qimmatini, manfaatini himoya qilish, ma’naviyatini yuksaltirish orqali odamlar
jamoasi birligi va birdamligini kuchaytirish masalalari falsafiy tahlilining asosiy
muammosi bo’lib kelmoqda.
Hozir Sharq falsafasini o’rganishga katta ye’tibor berilayotganining sababi
ham shundadir.
1.2 Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va jamiyatning
paydo bo’lishi hamda taraqqiyoti masalalari.
Markaziy Osiyo jahon ilf-fani, madaniyati va ma’naviyati rivojiga ulkan
hissa qo’shgan mintaqalardan biri bo’lgan. Hozir O’zbekiston, deb ataluvchi bu
hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat Sharq, balki butun jahon sivilizasiyasi
beshiklaridan biri bo’lganini bugun jahon tan olmoqda. So’nggi tarixiy va
arxiologik tadqiqotlar bu muqaddas zaminda odamzodning ilk ajdodlari faoliyat
ko’rsatganliklaridan dalolat beradi. Shu jihatdan Sharq Markaziy Osiyo insoniyat
ilk paydo bo’lgan mintaqalar qatoriga kiradi.
19](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_17.png)
![Miloddan avvalgi IV-III ming yillarda mintaqamizda qishloq xo’jaligi,
chorvachilik bilan birga, hunarmandchilik, konchilik, mis, oltin va temir yeritish,
metallardan har xil mehnat va xarbiy qurollar yasash, to’quvchilik, binokorlik,
zargarlik sohalari taraqqiy yetgan. Bu hududda Sug’diyona, Baqtriya, Xorazm kabi
dastlabki shahar-davlatlar paydo bo’lgan. Markaziy Osiyo xalqlarining yeng buyuk
madaniy muvaffaqiyatlaridan biri – bu hududda yozuvning ixtiro yetilganligidir.
Miloddan avvalgi 1 minginchi yillikning boshlaridayoq oramiy yozuvi, uning
negizida xorazm yozuvi, Avesto yozuvi, sug’d yozuvi, qushon yozuvi, nihoyat,
yunon yozuvi, yangi yeraning boshlaridan O’rxun-Yenasoy yozuvlari, uyg’ur
yozuvlari vujudga keladi. Yozuvning ixtiro qilinishi insoniyat ma’naviyat
imkoniyatining kengayishiga, ilm-fan va bilimlarning yanada boyib borishiga,
kishilar falsafiy tafakkurining rivojlanishiga olib keladi».
Xullas, Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, o’zbeklarning tarixiy ildizlari,
madaniyati, ijtimoiy, siyosiy, diniy-axloqiy va falsafiy qarashlari shakllanishining
ilk davrlari ana shu qadim zamonlarga borib taqaladi.
Bizning Markaziy Osiyoda yashagan qadimiy avlod-ajdodlarimiz falsafiy
fikri haqida qimmatli ma’lumotlarga yega bo’lishimizda qadimiy xalq og’zaki
ijodiga oid afsona va rivoyatlar, qadimgi Hind, Xitoy va Yunon tarixchilarining
asarlari, «Avesto», «Bexistun», «Bundaxshin» va shular kabi yozma yodgorliklar,
jumladan, Turk O’rxun-yenasoy runiy matnlari muhim manba’lar sifatida katta
ahamiyatga yega. Ayniqsa, ular ichida «Avesto», Sharq, shubhasiz, Markaziy
Osiyo xalqlarining qadimiy ma’naviyat madaniyat, xususan, falsafiy qarashlarini
o’rganish uchun bebaho manba’dir. Bu asar bizga qadimgi Markaziy Osiyo
xalqlarining ilk tabiiy-ilmiy tasavurlari, ijtimoiy-siyosiy, diniy va falsafiy
fikrlarining shakllanishini aniqlash uchun juda boy manba’ bo’lib xizmat qiladi.
Biz «Avesto»ga murojaat qilganimizda, undagi diniy mifologik va falsafiy
jihatlarni bir-biridan farqlashimiz lozim. Chunki unda juda ko’p masalalar insoniy
munosabatlar asosida yoritilib, undagi asosiy g’oyalar ilohiy kuchlar-xudolar
xohish-irodasini bajo keltiruvchi kuchlar qiyofasida namoyon bo’ladi. Avestoning
eng qadimgi qismlari keng hududda joylashgan jamiyatni tasvirlab, bu jamiyat
20](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_18.png)
![haqida yozuvsiz zamonlarga oid tasavurlarni ham saqlaganlar. Avesto kitoblari
turli xil ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Shular jumlasidan - qadimgi geografik
tushunchalar – daryolar, tog’lar, ko’llar nomlari, hududiy- etnik qabilalar va
viloyatlar nomlari, qadimgi mamlakatlarning ro’yxati, iqtisodiy va ijtimoiy
munosabatlar, ijtimoiy va siyosiy tuzum, diniy nasihatlar, zardo’shtiylarning
falsafasi, Dune tarixi rivojlanishi haqidagi ma’lumotlar va boshqalardir.
Olimlarning e’tirof etishlaricha, Avesto Sharq xalqlari qadimgi davrlarini
tadqiq etishda hozirgacha muhim manba bo’lib, u o’zining bu ahamiyatini bundan
buyon ham saqlab qoldi. Bu kitob dastavval e’tiqodlar, tillar va dinlar, bir so’z
bilan aytganda, ma’naviyat va madaniyatning rivojlanish bosqichlari haqidagi ilk
to’plam hisoblanadi. Ta’kidlash lozimki, bu jarayonlar davlatchilik va iqtisodiyot
rivojlanishining umumiy doirasida bo’lib o’tgan.
Avesto ma’lumotlarini arxeologik materiallar bilan qiyosiy o’rgangan
olimlarning fikricha, mil. avv. II ming yillikning o’rtalariga kelib O’rta Osiyo
xalqlari siyosiy hayotida o’zgarishlar sodir bo’lib, davlatchilikning ilk ko’rinishi
shakllana boshlaydi. Bu davrda ushbu hududlarda yashagan aholining katta qismi
yirik vohalarni jadallik bilan o’zlashtirishi natijasida chorvador ko’chmachilikdan
o’troq dehqonchilikka o’ta bshlaydi. Bu esa keyinroq Baqtriya, Xorazm,
Marg’iyona, Parfiya, So’g’diyona kabilarda davlatchilik tizimining vujudga
kelishiga asos bo’lgan edi. Misol uchun, Avestoning «Vandidod» kitobida Oliy
xudo Axuramazda yaratgan o’n oltita mamlakat (o’lka ) ning hududiy – ma’muriy,
siyosiy hamda qonunchilik tizimiga oid ma’lumotlar berilgan.
Ushbu ma’lumotlarga ko’ra davlatni, kavi ya’ni, boshqaruv tizimi bilan
bog’liq bo’lgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va huquqiy masalalar bilan
shug’ullanuvchi shaxs (podsho) boshqargan. O’z navbatida davlatni boshqarish
huquqi sulolaning bir vakili qo’lidan ikkinchisiga meros sifatida o’tishi diniy va
dunyoviy jihatdan qonunlashtirilgan.
Avesto davlat boshqaruvining murakkab tizimi haqida ma’lumotlar beradi.
Bu ma’lumotlarga ko’ra, mil. avv. VII-VI asrlarda O’rta Osiyo jamiyatining asosi
kichik-kichik oilalardan iborat bo’lib, har bir oila o’rtacha 5-6 kishidan tashkil
21](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_19.png)
![topgan. Ular katta patriarxal oila a’zolari hisoblangan. Katta oila esa 20-25
kishidan tashkil topgan. Jamoalar hayotida urug’chilik tuzumining ayrim
xususiyatlari saqlanib qolgan. Katta oila a’zolari tomonidan xo’jalikni tashkil etish,
yerga birgalikda egalik qilish va umumiy turar joyda – uy-qo’rg’onlarda yashash
odati yuqoridagi fikr dalilidir.
Davlatning boshqaruv tizimi oilalar yoki uy-joy birlashmasi – «nmana»yoki
«dmana», katta oila oqsoqoli – «nmanapati», urug’ jamoasi boshlig’i – «vis», katta
qishloq oqsoqoli «vispati», qabila boshlig’i – «zantupati», viloyat hokimi –
«daxyupati», bir necha viloyatlar hokimi – «daxyusastar», mamlakat hokimi –
«kavi» lardan tashkil topgan. Avestoda oila, urug’ va qabila boshlig’ini anglatish
uchun «pati» so’zi ishlatilgan. «Kavi» yoki «sastar» mamlakatni idora qilgan
shaxsga nisbatan ishlatilgan. Avestoning Yasht kitobida quyidagicha ma’lumot
bor: Ko’p yaylovlarga ega bo’lgan Mitrani biz ulug’laymiz .Unga hyech kim
yolg’on gapiraolmaydi: uyda oila boshlig’i, urug’ oqsoqoli, qabila yo’lboshchisi va
mamlakat hokimi ham yolg’onchi bo’lsa, g’azablangan Mitra butunlay oilani,
urug’ni, qabilani, mamlakatni va ularning boshliqlarini ham tamoman yo’q qiladi.»
Ayrim tadqiqotchilar (H. Boboyev, T. Do’stjonov, S. Hasanov, Ya.
Ollamov) ilmiy tahlillarga asoslanib Avestoda tasvirlangan va O’rta Osiyo
hududida shakllangan ilk davlatchilik asoslarining vujudga kelish jarayonini
quyidagi uch davrga ajratadilar:
Birinchi davr – eng qadimgi davr bo’lib, bunda adolat va insoniy baxt-saodat
hukmron bo’lgan.
Ikkinchi davr – yaxshilik ruhlari bilan yomonlik ruhlari o’rtasidagi adolat
uchun kurash davom etgan.
Uchinchi davrda – aql-idrok va adolat tantana qilib, dehqonlar badavlat,
davlatning siyosiy va qonunchilik tizimi mustahkam bo’lgan. Jamiyatda
mehnasevarlik, adolat, halollik, poklik, yaxshilik asosiy o’rinni yegalaydi.
«Avesto»da quyidagi uch jihat insonning insoniyligini ta’minlovchi asosiy
fazilatlar yekanligi aytiladi. 6
Bular: 1). ezgu fikr; 2) ezgu so’z; 3) ezgu ish
6
Mo’minov I.M. O’zbekiston ijtimoiy-falsafiy tafakkuri tarixidan. –T.: Fan 1994.
22](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_20.png)
![(amal)dir. Mana shu fazilatlarga yega bo’lgan inson oliy haqiqatga musharraf
bo’ladi. Bularga yerishishning asosiy vositasi mehnat qilish, o’rganish, izlash, o’z
ustida tinmay ishlashdir. Avestoning Yasht kitobida keltirilgan ma’lumotlar O’rta
Osiyoda qabilalar siyosiy birlashmasining tarkib topgan davralariga mansub
bo’lishi mumkin.
Avesto davrida xususiy mulk quyidagilardan iborat bo’lgan: uy-joy, chorva,
tomorqa yerlari, ishlab chiqarish qurollari, barcha ro’zg’or va shaxsiy buyumlar ,
oziq-ovqat mahsulotlari. Avesto kitoblarida qadimgi chorvachilik va dehqonchilik
hayoti haqida ma’lumotlar turli qismlarda saqlangan bo’lib ularda shunday
deyiladi: «Biz Axuramazdani ulug’laymiz, Axuramazda yaratgan barcha narsaning
ichida eng muhim bo’lib, birinchi o’rinda chorva turadi. Biz chorvaga tinch o’tlov
va yemish ta’minlashga chaqiramiz». Yoki Videvdat kitobida dehqonchilik sabab
ish ekanligi ta’kidlangan: «Kim agar chap va o’ng qo’li, o’ng va chap qo’li bilan
bu zaminga ishlov bersa, O. Spitama Zaratushtra, u yerga manfaat keltiradi».
Ta’kidlash joizki, Avesto davri qabilalar va jamoalar e’tiqodlarining mukammal
jahon dini darajasidagi din bilan almashayotgan davri edi. Shuningdek, bu davr tub
iqtisodiy o’zgarishlar va ishlab chiqarishda sifatiy olg’a siljishlar davri bo’lganligi
bilan ham izohlanadiki, bu holat iyerarxik tuzumga ega bo’lgan davlatchilik hamda
urbanizasiyaning yangi bosqichga ko’tarilishiga, kasbiy hunarmandchilik, birinchi
galda metallurgiyaning rivojlanishiga imkoniyat yaratgan edi. Mis, bronza,
keyinroq temirning paydo bo’lishi ishlab chiqarishdagi katta o’zgarishlarga,
jumladan hunarmandchilikning maxsus tarmoqlarga ajralishiga va mahsulot
ayirboshlashga olib keldi-ki, bu jarayon O’rta Osiyo qadimgi shahar va
qishloqlarining rivojlani shiga , ziroatkor va chorvador aholi turmush tarzining
tubdan o’zgirishiga olib keldi. Avesto ko’pgina ma’lumotlar qatori metallurgiya
sohasida erishilgan yutuqlar haqida ham ma’lumotlar beradi. Bunga Avesto
xudolarining boy qurol – yarog’lari misol bo’la oladi. Masalan, zardo’shtiylarning
ulug’ xudolaridan biri Mitra «oltin arava»da tasvirlanib, qo’lida «sariq ma’dandan
yasalgan, tilla bilan qoplangan, yuz tig’li va yuz zarbali, eng kuchli va eng zafarli»
bolta ushlab turadi. Mitraning aravasida yoki qalqonida kumush va oltindan
23](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_21.png)
![bezaklar solinadi. Mitraning aravasida «o’tkir, yaxshi charxlangan, ilohiy
uchadigan yoki va ilohiy kesadigan» minglab o’tkir o’qlar va nayzalar, minglab
pichoqlar va cho’qmorlar tasvirlangan. Avestoda tilga olingan viloyatlar
( o’lkalar ) – Aryanam Vayjo, Gava Sug’da, Mouru, Bahdi, kabilar , O’rta Osiyo,
Janubiy Uraloldi va Markaziy Qozog’iston hududlarida joylashgan bo’lib bu ulkan
mintaqada muhim polimetallar bazasi, Amudaryo va Sirdaryo quyi oqimlarida
keng yaylov hududlar, Baqtriya, Marv, Niso va So’g’dda urbanizasiyalashgan
markazlar mavjud edi. Avesto madhiyalarida ma’lum ijtimoiy bosqichlardagi
izchillik va iyerarxiyai ham ajratish mumkin. Shuningdek, Avestoda ilk shaharlar
shakllanish bosqichlari Axuramazda farmoni bilan dastlabki odam Yima
tomonidan mustahkamlangan «vara» bunyod etishi misolida kuzatiladi. Bunday
«vara» lardan biri arxeologlar tomonidan Janubiy Ural – Qozog’istondagi
«shaharlar o’lkasi» dan topilgan bronza davrida oid Arkaim yodgorligida bo’lishi
mumkin. Arkaim yodgorligi bir nechta mustahkamlangan manzilgohlardan iborat
bo’lib, xandaqlar va qatorli mudofaa devorlari bilan o’rab olingan, kirish qismi
himoyalangan. Yodgorlik murakkab va aniq tuzilishga ega. Yodgorlik
hududlaridan, hunarmandchilikning avvalo, metall eritish va unga ishlov
berishning izlari, bronzadan yasalgan buyumlar Avesto madhiyalarida eslatilgan
«vara» shaklidagi bunyod etilishi shahar madaniyati belgilarini, ijtimoiy va
madaniy tarqqiyotining yuqori darajasini , nom-davlatlar ko’rinishidagi shaharlar
shakllanishini o’zida aks ettiradi. Bu jarayonning bosqichma –bosqich rivojlanishi
esa, O’rta Osiyoning janubiy va markaziy hududlarida kuzatiladi. Xullas,
«Avesto»da ilgari surilgan diniy-falsafiy ta’limot, zardushtiylik g’oyalari keyingi
davrlar Sharq va Yevropa diniy-falsafiy ta’limotlarining shakllanishi va paydo
bo’lishida juda katta o’rin tutgan va rol o’ynagan. Buni bugungi kunda ko’pchilik
tadqiqotchilar adolat yuzasidan holislik bilan qayd qilishmoqda. Buni bizning
hududimizda zardushtiylik ta’limoti ta’sirida undan keyin paydo bo’lgan moniylik,
mazdakiylik va shu kabi ta’limotlarida ham ko’rish mumkin.
Moniy o’z ta’limotida jamiyatdagi kishilarni ikki toifaga bo’ladi: 1-toifa-
mumtoz zodagonlar; 2-toifa-mehnatkashlar ommasi va savdogarlardir. U dunyoni
24](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_22.png)
![ham ikki dunyoga ajratadi: 1- dunyo-bu odamlar real yashaydigan dunyo bo’lib,
unda adolasizlik, zulm, zo’ravonlik hukm suradi. 2-dunyo-bu «Ziyo
dunyosi»(«Nur dunyosi») «Ziyo dunyosi» da inson kamolotga yerishadi. «Ziyo
dunyosi» barcha narsalarni yaratgan, insonni ham yaratadi, shu sababli kishi
zulmatdan holi bo’lishi, o’z istagicha va o’z xohish irodasi bilan yashashga harakat
qilishi lozim.
Moniy shunday yozadi: «o’limdan keyin hyech kimsaga ro’zg’or asboblari
bilan hovli ham, uy ham kerak bo’lmaydi». «Men o’z umrim davomida ko’p
hokimlarni ko’rdim, ular dunyoda ahloqsizlik qilib, manmanlikka berilib yurdilar,
ammo pirovardida alamlarga va tubanlikka duchor bo’ldilar».
Moniyning ko’pchilik qarashlari o’z davri feodal zodagonlariga yoqmagan,
ularni qo’rquvga solgan. Ular Moniy g’oyalarini tenglikni ilgari suruvchi, barcha
mol-mulkni zadagonlar va kambaqallar orasida teng va baravar taqsimlashga
da’vat, deb tushunib, uning o’zini qatl qilishib, uning tarafdorlarini yesa quvg’in
qilishadi. 7
Shunday qilib, moniy ta’limotida diniy-axloqiy qarashlar bilan bir qatorda,
falsafiy qarashlar: adolat, ozodlik, axloqiy kamolot haqida o’z davridagi xalq
ommasining o’y-fikrlari, orzu-umidlari o’z ifodasini topgandir.
Markaziy Osiyo xalqlari qadimiy falsafiy qarashlarini o’rganishda
yeramizning 5-asri oxiri va 6-asr boshlarida Yeronda zardushtiylik ta’limotining
yangi ko’rinishi sifatida paydo bo’lib, so’ng markaziy Osiyo, Kavkaz va Shimoliy
Hindistonda keng yoyilgan mazdakizm yoki mazdakiylik diniy-falsafiy ta’limoti
bilan tanishish ham muhim o’rin tutadi.
Mazdakiylik jamiyatdagi ijtimoiy da’vat yetgan Mazdakiylar harakatining
mafkurasi sifatida ham xizmat qiladi.
Mazdakiylik ta’limotiga ko’ra, jamiyatda ijtimoiy notenglik yuzaga kelsa,
yovuzlik va zulmat hukmronlik qiladi. Bu yesa kishilar o’rtasida hasad,
g’arazgo’ylik, ziqnalik, o’g’irlik, makkorlik, shafqasizlik, urushlar, turli-tuman
7
Material ы po istorii progressivnoy ob щ yestvenno-filosofskoy m ы sli v Uzbekistane ( O’zbekistonda ilg’or ijtimoiy-
falsafiy fikrlar tarixidan materiallar ). –T. :Fan , 1976.
25](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_23.png)
![baxsizlikni keltirib chiqaradi. Shu sababli bu illatlarni jamiyatdan bartaraf yetish
uchun shu notenglikni paydo qiluvchi asoslarning o’zini yo’qotish, zarur, deb
hisoblaydi.
Mazdakiylikning bu g’oyalari Yeron, Ozarbayjon va Markaziy Osiyo xalq
ommasi qo’zg’olonlarining g’oyaviy bayrog’i bo’lib xizmat qiladi. O’sha davr
feodal zodagonlar mazdakiylik ta’limotining feodal jamiyati negizlariga putur
yetkaza boshlaganligini ko’rishib, mazdakiylik ta’limoti tarafdorlarini shafqasiz
jazolaydilar. Mazdakni yesa Sosoniylar davlatining podshosi Anushervon
tomondan 529 yili qatl qilinadi. Umuman olganda, mazdakiylik moniylikdan farq
qilib, bu ta’limot faqat falsafiy qarashlar majmuasi bo’lib qolmay, balki amaliy
xarakterga ham yega bo’lgan, o’z g’oyalarini amalga oshirishga qaratilgan
ta’limotdir. Bu ta’limotning hur fikrlilik g’oyalari o’zidan keyin Sharq
mamlakatlarida, Markaziy Osiyoda, hatto G’arb mamlakatlarida ham yuzaga
kelgan ozodlik harakatlari bilan bog’liq falsafiy oqimlarga o’z ta’sirini ko’rsatgan.
Markaziy Osiyoda vujudga kelgan qadimgi falsafiy ta’limotlar, ular ilgari surgan
g’oyalar bugungi kunda ham muhim ahamiyatgaega. Sanab o’tilgan qadimgi diniy-
falsafiy ta’limotlar, ya’ni zardushtiylik, uning bosh kitobi — “Avesto ”, Moniy
ta’limoti, "Moniy yozuvi”, mazdakiylik harakati jamiyatda adolat, erkinlik, teng
huquqlilik tamoyillarini qaror toptirishga da’vat etgan. Vatan ozodligi yo’lida jon
fido etgan Muqanna boshchiligidagi harakat nafaqat O’rta Osiyoda, balki
jahonning boshqa o’lkalarida ham aks-sado bergan. Vatanimizning o’sha davrda
shakllangan va rivojlangan boy madaniyati, milliy ma’naviyatimiz, falsafamiz
jahon sivili-zasiyasiga katta ta’sir ko’rsatgan.
26](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_24.png)
![Birinchi bobga xulosalar
- Sharq mamlakatlaridagi falsafiy tafakkur taraqqiyoti to’g’ri chiziq bo’ylab rivoj
topmagan. Garchi ba’zi taraqqiyot bosqichlarida va ayrim sohalarda o’zaro ta’sirni
istisno qilmagan holda Sharqqa taalluqli uch mintaqa, ya’ni Yaqin Sharq,
Hindiston va Xitoy – mustaqil madaniy butunlikni tashkil etgan;
- Sharq faylasuflari barcha davrlarda ham inson avval o’z qalbiga, ruhiga nazar
tashlab, keyin boshqalarni, tabiat va jamiyatni bilishga intilishi lozim yekanini
ko’rsatganlar;
- Sharqda falsafa bilimlar haqidagi bilim, muayyan an’analar va qadriyatlarga
tayangan tafakkur madaniyati sifatida qaralgan. Falsafa barcha fanlarni bir-biri
bilan bog’lab, inson bilimlarini muayyan yaxlit tizim sifatida rivojlanishga imkon
bergan;
- Jamiyat taraqqiyoti deb atalgan jarayonni har kim o’zicha yemas, balki barcha
birlashib oldinga siljitadi. Shu sababli ham insonlar harakati va manfaatlarini bir-
biriga bog’lab turuvchi munosabatlar odamlar bir-birining maqsad va manfaatlarini
anglashi, shu asosda harakatlari mushtaraklashishi natijasida yuzaga keladi;
- Sharq jamoasidagi ahillik, ye’tiqodiy bag’rikenglik, mushtaraklik, uyg’unlik,
barqarorlik, birdamlik ham ma’naviy, falsafiy asoslangan munosabatlardir;
- Avesto Sharq xalqlari qadimgi davrlarini tadqiq etishda hozirgacha muhim
manba bo’lib, u o’zining bu ahamiyatini bundan buyon ham saqlab qoldi. Bu kitob
27](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_25.png)
![dastavval e’tiqodlar, tillar va dinlar, bir so’z bilan aytganda, ma’naviyat va
madaniyatning rivojlanish bosqichlari haqidagi ilk to’plam hisoblanadi;
II BOB. O’RTA SHARQ VA MARKAZIY OSIYODA FALSAFIY
ILMLARNING TARQALISHI HAMDA IJTIMOIY TARAQQIYOT
MASALALARI
2.1 O’rta asrlar davri Sharq falsafasining o’ziga xos xususiyatlari va unda
islom ta’limotining ahamiyati
O’rta asr Sharqida arab xalifaligi davriga kelib yangi feodal ishlab chiqarish
usulining qaror topishi bilan intellektual bilimlar monopoliyasi ruhoniylar qo’liga
o’tadi. Natijada diniy rasm-rusumlari va an’ana-odatlari jamiyatdagi axloqiy-
iqtisodiy va huquqiy-iqtisodiy normalarga aylanadi. Bu davrda falsafa amaliyotdan
ajralib, ko’proq sxolastikaga aylanib, ilohiyot haqidagi ta’limot xarakterini oladi.
Tabiat va insonni ilmiy o’rganish gunoh hisoblanib, bunday o’rganishga kirishgan
mutafakkirlar dahriylikda ayblanadi va quvg’in qilinadi. Lekin shunga karamay, bu
davrda ham jamiyatning madaniy-ma’naviy taraqqiyoti ma’lum darajada to’xtamay
davom yetadi.
Bu davr mutafakkirlari islom dinining cheksiz hukmronlik qilgan
sharoitlarida ham olamning tabiati va mohiyati, uning taraqqiyoti, koinotning
sirlari, insonning hayoti va uning dunyodagi o’rni haqida, insonda uchraydigan har
xil kasalliklarning sabablari haqida diniy qarashlar bilan birga, ulardan tubdan farq
qiladigan tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlarni ham ilgari suradilar. Bu bilan ular
ilg’or falsafiy dunyoqarashga va tabiashunoslik bilimlari rivojiga o’zlarining
munosib hissalarini qo’shadilar. Arab xalifaligiga qarashli hududlarda ilm-fanning
taraqqiyoti bilan birga, yerkin fikr qiluvchi, diniy aqidalardan yetishib chiqadilar.
28](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_26.png)
![Bu mutafakkirlar o’z qarashlari bilan O’rta asr Sharq falsafasiga asos soladilar.
Ular o’z qarashlarining dunyoviyligi, o’z asarlarining aql-idrokli, o’qimishililigi,
qadimgi yunon-rim falsafiy qarashlari bilan tanish bo’lgan, o’z kuchlari va
bilimlariga qattiq ishongan kishilar bo’lishgan yedi.
Bunday mutafakkirlardan biri, birinchi arab faylasufi Yoqub Ibn Is’hoq al-
Kindiydir.
Al-Kindiyning falsafiy qarashlarining shakllanishida uning qadimgi hind,
xitoy, yunon va O’rta Osiyo xalqlari falsafiy qarashlari bilan tanishuvi, ularni
chuqur o’rganishi katta rol o’ynaydi. Uning falsafiy qarashlari o’sha paytda yeng
ilg’or oqim sifatida tanilgan mu’tazilliylar ta’limoti bilan uzviy bog’liq holda
yuzaga keladi.
Arab falsafasi mutaxassislarining fikriga muvofiq, garchand musulmon arab
Sharqida Al-Kindiygacha ham juda ko’p yirik mutafakkirlar o’tgan bo’lsa ham,
faylasuf degan nomga faqat Al-Kindiygina musharraf bo’lgan, xolos.
Al-Kindiy falsafa bilan din o’rtasidagi tortishuvni falsafa foydasiga hal qiladi. U
falsafa fanini o’rganishining zarurligini isbot qilishga urinib, uni tabiya va jamiyat
hodisalarini tushuntirib beradigan, borliqni bilishning muhim quroli, deb aytadi.
Al-Kindiy, falsafaning dushmanlari ham falsafaga muhtojdirlar, deb uqtiradi. Buni
shunday tushunish mumkin: bordi-yu, biror kishi agar falsafa bilan shug’ullanish
yaramaydi, desa, doim nima uchun yaramaydi? deb so’rashimiz mumkin. Shunda
raqib o’zi aytgan fikrining haqiqat yekanligini tasdiqlovchi mantiqiy-iqtisodiy
dalillar keltirishi kerak bo’ladi, ya’ni bunda u o’z-o’zidan faylasuflik qilishi kerak
bo’ladi, deb yozadi u. Bu oddiy misol orqali Al-Kindiy falsafaning zarurligini
uqtiribgina qolmay, balki falsafaning vazifasi nimadan iborat? Inson aqli narsa va
hodisalarning asl mohiyatini bilishga qodirmi? Degan savollarga ham javob
berishga harakat qiladi. “Falsafa, - deydi u, - boshqa fanlar singari narsa va
hodisalarning sabablarini tushuntiradi. Noma’lum haqiqatning sababini topish
orqaligina uning mohiyatini bilish mumkin”.
29](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_27.png)
![Al-Kindiyning tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalarning sabablarini
aniqlashdagi qarashdagi qarashlari qanchalik sodda bo’lmasin, bari-bir ularda
optimistik ruh ustunlik qiladi.
Ayniqsa Al-Kindiyning arab falsafasida Sharq aristotelchiligining paydo
bo’lishidagi roli g’oyat kattadir. Al-Kindiyning falsafiy qarashlarida uning dunyoni
ilmiy bilishning uch bosqichi haqidagi ta’limoti ham muhim o’rin tutadi. Bunda
ilmiy bilishning birinchi bosqichi mantiq va matematika yordamida yuzaga kelsa,
tabiashunoslik bilimlari orqali inson ilmiy bilishi-bilishning ikkinchi bosqichiga
ko’tariladi. Inson o’zining ilmiy bilishining uchinchi bosqichiga yesa metafizika
(ya’ni falsafa.) orqali ko’tariladi, deydi u 8
.
Umuman, Al-Kindiy falsafiy qarashlari falsafiy dunyoqarashga va
tabiashunoslikka oid ajoyib fikrlarga juda boydir. U o’zidan oldin o’tgan va o’z
zamondoshlarining qarashlarini umumlashtirib, tanqidiy ravishda ularni qayta
ishlab chiqqan, qadimgi faylasuflarning, xususan, Aristotel asarlarining, shu bilan
birga, butun qadimgi yunon falsafasining durdonalari bilan kelgusi avlodlarni
bahramand qila olgan yensiklopedik mutafakkirdir.
Xullas, Al-Kindiy faqat qadimgi yunon olimlari va faylasuflari asarlarini arab tiliga
tarjima qilib, ularga sharhlargina yozib qolmay, balki o’zi ham orginal falsafiy
asarlar yaratdi. Shular jumlasiga uning quyidagi falsafiy risolalarini ko’rsatib o’tish
mumkin: «Aristotel kitoblarining soni va falsafani o’rganish uchun nimalarga
muhtoj bo’linadi?», «Platonning «Siyosat» kitobida yeslatib o’tilgan raqamlarini
qanday tushunish kerakligi haqida risola», Ptolemeyning «Almagest» kitobi va
Aristotelning «Analitika» kitobiga izoh», «Gippokratning tibbiyoti haqida risola»
va boshqalar. Bu asarlarda ilgari surilgan g’oyalar bilan Al-Kindiy arab falsafasida
peripateizm ta’limotiga asos soldi.
O’rta asr yeron falsafasining buyuk vakili ar-Roziydir.Ar-Roziy (864-
925)ning to’liq ismi sharifi Abu Bakr Muhammad Ibn Zakariyo ar-Roziydir. U
yeronlik bo’lib, Ray shahrida dunyoga keladi. U inson bilimlarining uch sohasiga:
8
Qodirov M . Islomiy ma’rifat, madaniyat va ma’naviy qadriyatlar falsafasi. “Islom, tarix va ma’naviyat”. –T., A.
Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2000.
30](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_28.png)
![tibbiyotga, kimyoga va falsafaga juda katta hissa qo’shadi. Roziy tabobatga,
kimyoga, falsafaga, mantiqqa, yetikaga, ilohiyotga, astronomiyaga, fizikaga oid
184 ta asar qoldiradi, shulardan bizgacha faqat 61 tasi yetib keladi (ulardan 36 tasi
tibbiyotga, 4 tasi kimyoga oid).
Roziyning falsafiy qarashlari Yeron, Turon, arab, Hind, Xitoy falsafiy
sistemalari hamda qadimgi yunon falsafiy ta’limotlari asosida shakllanadi. Uning
dunyoqarashida materialistik tendensiyalar ustun o’rin oladi.
Roziy yana o’z qarashlarida o’sha davr uchun yeng ilg’or va qimmatli bo’lgan
xalqlarning o’zaro tengligi, kishilarning dinga nisbatan yerkinligi haqidagi fikrlarni
ham ilgari suradi. Umuman, Roziy o’z falsafiy va ijtimoiy qarashlarida ilm-fanni
himoya qilib, diniy mutaassibliklarga qarshi chiqishi o’z davri uchun misli
ko’rilmagan darajadagi jasurlik yedi. U o’z davrida faqat islom ortodoksal
ta’limotigagina qarshi chiqib qolmasdan, balki o’sha davrda Yeron va O’rta
Osiyoda keng tarqalgan manixizm, ismoilizm va shularga o’xshash reaksion
falsafiy ta’limotlarni ham rad qilgan.
Shunday qilib, Roziy mutakallimchilarga va Ollohni yagona sabab deb
biluvchi faylasuflarga qarshi chiqqan faylasuf sifatida materiyaning adabiyligi va
doimiyligi, uning doimiy harakat va o’zgarishda bo’lishi, makon va zamonning
obektivligi haqidagi ta’limotlari bilan barcha inson bilimlari uning obektiv olam,
tabiatni bilish orqali vujudga kelishi, ilmni diniy ye’tiqoddan ustun qo’yishi
haqidagi qarashlari bilan o’z davrida yangicha falsafiy yo’nalish yaratgan
faylasufdir. Uning bu falsafiy qarashlari keyingi davrlardagi mutafakkirlarning
yerkin fikr yuritish va hur fikrlari uchun, progressiv falsafiy qarashlarning hamda
tabiashunoslikning falsafiy masalalarining yanada rivojlanishida muhim rol
o’ynaydi.
O’rta asr arab sxolastik kalom falsafasining yirik nazariyotchisi Muhammad
al-G’azzoliydir.
Abu Hamid G’azzoliy islom ilmlarning turli sohalarini dunyoviy ilmlarga
qo’shib chuqur yegalaydi. U bunda nimani o’rgansa, shu sohani to’ldirishga,
31](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_29.png)
![rivojlantirishga harakat qilib, har bir o’rgangan narsasini islom tarozisiga qo’yib,
o’lchab ko’rish asosida baholashga harakat qiladi.
G’azzoliy o’zining «Ab xal-valad» («Yey, farzand!») deb nomlangan
risolasida: «Basharti yuz yil ilm o’rganib, mingta kitobni o’qib jamuljam yesang-u
ammo unga amal qilmasang, Ollohning rahmatiga umidvor bo’lishga haqqing
yo’q», – deydi. U bunda yana shunday yozadi: Bandalik uch asosdan iborat:
birinchisi - shariat ishlarini davom yettirib, uni himoya qilmoq; ikkichisi -
Ollohning taqdiri azali va qazo qadariga rozi bo’lmoq; uchinchisi - Ollohning
roziligidan kelib chiqib, nafsning xohlagan narsalarini tark qilmoqdir. 9
Uningcha, ilm olishdan murod - bu kishining toat-ibodat qilish mohiyatiga
tushunib yetmoqlikdir. Bilgilki, deydi u toat-ibodat yaxshi va yomon, halol va
harom ishlarda, so’z va amalda shariatga yergashmoqdan iborat.
G’azzoliy so’fizm ta’limotiga ham katta hissa qo’shadi. U tasavvuf ta’limoti
haqidagi Makkiy-Abu Tolib, Xoris al-Muxosibiy, Shayx Shibliy, Junayd al-
Bag’dodiy asarlarini o’rganib chiqib, o’zi ham bu haqda «Ixyo Ulum-uddin» nomli
asar yozadi. Uning bu asari nihoyatda mashhur bo’lib unda tasavvuf va boshqa
islomiy ta’limotlar qamrab olinadi. U bu asarida tasavvuf ilmini to’g’ri ta’limot,
deb baholaydi.
Xullas, G’azzoliy o’zining asrlarida islom ilohiyayoti tizimini ishlab chiqib,
uni falsafiy jihatdan asoslab beradi. U islomning yeng yirik nazariyotchisi
hisoblanadi.
Lekin G’azzoliyning islom ilohiyotiga oid falsafiy qarashlariga O’rta asr arab
xalifaligining g’arbiy qismida yashab ijod yetgan arab faylasufi Ibn Rushd qarshi
chiqadi.
Ibn Rushd Aristotel qarashlarini davom yettirib, o’z falsafasida materializm
yelementlarini rivojlantirgan, shu asosda o’z shaxsiy falsafiy sistemasini yaratgan
buyuk arab faylasufidir.
9
Qodirov M . Islomiy ma’rifat, madaniyat va ma’naviy qadriyatlar falsafasi. “Islom, tarix va ma’naviyat”. –T., A.
Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2000.
32](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_30.png)
![Ibn Rushd o’zining Abu Hamid Muhammad G’azzoliy asari-«Faylasuflarni rad
yetish» («Taxofut-ul-falosifa»)ga qarshi yozgan «Faylasuflarni rad yetish»
(«Taxofut-ut-taxofut») asarida G’azzoliyning islom ortodoksal kalom ta’limotini
qattiq tanqid qiladi. U kishi oliy kamolotga faqat zikru sano orqali yemas, balki
falsafiy bilimlarni yegallash orqali yerishadi, deb ta’lim beradi. Ibn Rushdning bu
falsafiy ta’limoti O’rta asrdagi Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida, keyinchalik
yesa uyg’onish davri Yevropa mamlakatlarida falsafiy qarashlarning rivojlanishida
katta rol o’ynaydi. U O’rta asr hurfikrligining yeng yirik namoyandalaridan biri
hisoblanadi.
Shu sababli Ibn Rushdga va uning falsafiy ta’limotiga qarshi keyingi davr
butun musulmon va xristian ilohiyotchilari qattiq kurash olib bordi.
Shunday qilib, biz yuqorida ko’rib chiqqan O’rta asr arab falsafasi deyilganda,
islom dinini qabul qilgan va o’z asarlarini arab tilida yozgan, arab xalifaligiga
qarashli hududlarda yashovchi mutafakkirlar tomonidan ishlab chiqarilgan
«Qur’oni Karim» va «Hadisi Sharif»ga asoslanuvchi, falsafiy ta’limotlar majmuini
tushunamiz. O’rta asr arab falsafasining paydo bo’lishi «Qur’oni Karim»
(«Kalom»)ning paydo bo’lishi bilan va keyinchalik islom ilohiyotida yuzaga
kelgan ortodoksal kalomchilar-mutakallimchilar va rasional ilohiyot
namoyandalari - mu’tazilliylar faoliyatlari bilan bog’liq holda yuz beradi. 10
Bunda
qadimgi yunon falsafasida yuzaga kelgan platonizmning yangi ko’rinishi-
neplatonizm bilan Yangi aristotelizmning birikishi O’rta asr arab falsafasida
yetakchi yo’nalish bo’lgan Sharq peripatetizmini keltirib chiqaradi.
Sharq peripatetizmining navbatdagi rivojlanishi o’rta asrdagi O’rta Osiyolik
mutafakkirlar falsafiy qarashlarida o’z ifodasini topadi va rivojlantiriladi.
Tasavvuf (so’fiylik yoki so’fizm) islom falsafasida diniy falsafiy yo’nalish
sifatida VIII asrning o’rtalarida arab xalifaligi mamlakatlarida vujudga keldi. U
asosan, shu mamlakatlarning ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotining
xususiyatlari bilan taqozo qilingan bo’lsa ham, lekin unda neoplatonizm
ta’limotining, iudaizm, xristianlik, zardushtiylik va ayniqsa buddizm diniy
10
Xotamiy S.M . Islom tafakkuri tarixidan. Tarjimon N. Qodirzoda. –T.: Minhoj. 2003.
33](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_31.png)
![ta’limotlarining ta’sirini yaqqol ko’rish mumkin. Tasavvuf paydo bo’lganidan
keyin u turli davrlarda, dastlab arab mamlakatlarida, keyinchalik Yaqin va O’rta
Sharq, Markaziy Osiyo, Shimoliy Hindiston, Pokiston, shimoli-g’arbiy Xitoy,
Indoneziya kabi mamlakatlarga keng tarqaladi. Natijada, tasavvuf dunyodagi turli
xalqlarning ijtimoiy hayotidan, ularning falsafiy va badiiy tafakkuridan keng o’rin
olgan, ko’p tarmoqli, ko’p yo’nalishli murakkab ta’limotga aylanadi. Lekin u turli
mamlakat xalqlari o’rtasida turlicha mazmun kasb yesa ham, uning ruhi islomiy
ruh bo’lib qoladi.
Tasavvuf islom ta’limoti olamidagi mazhablar, oqimlar silsilasi ichida
o’zining demokratik qarashlariga izn bergani, inson qalbi va ruhiyatini nishonga
olib, ahloqiy poklikni targ’ib qilishi bilan, jaholat va xudbinlikka qarshi maydonga
chiqqanligi jihatidan ilmi vahdat yoki ilmi tavhid nomini oladi.
Mutasavvuflar dastlabki vaqtlarda tasavvufni nuqul «sirli», «tushuntirib
bo’lmaydigan holatlar», «iboratga kelmaydigan ishoratlar» deb fikr bildirgan
bo’lsalar, bora-bora bu holatlar haqida o’z fikr mulohazalarini nazariy jihatdan
umumlashtirib so’filarni tarbiyalash vazifalari, pir-murshidlik qoidalari, ular odob-
ahloq normalarini bayon qila boshlaydilar, natijada, tasavvufning bosqichlari va
ular o’rtasidagi munosabatlari, tasavvuf ahlining olam va odam mohiyati insonning
muomala madaniyati, tavhid va vahdat ma’lumotlari haqida ko’plab qarashlar
ishlab chiqila boshlanadi. Shu asosda tasavvuf butun islom olamini zabt yetib,
barcha qadimiy shaharlarda xonaqohlar quriladi, karvon yo’llarida rabotlar,
zoviyalar qad ko’tarib aziz-avliyolarning mozorlarida shayxlar maskan tutib,
ko’plab shogirdlarni tarbiyalay boshlaydilar.
Tasavvuf ta’limotining ilk davrlarida maqomat va tariqat asoslarini ishlab
chiqish, so’fiylik yo’riqlarini va vazifalarini belgilash, ilohiy haqiqatlarni xalq
orasida yoyishda Zunnun Misriy (796-861), Boyazid Bistomiy (vafoti 875), Junayd
Bag’dodiy (vafoti 910), Hakim at-Termiziy (vafoti IX asr oxiri) va Mansur Xalloj
(858-922) larning xizmatlari katta bo’ladi. Keyinchalik Abusaid Abulxayr (967-
1049), Abdulloh Ansoriy (1006-1089), Axmad Yassaviy (vafoti 1166), Yax’yo
Shaxobiddin Suxrovardiy (1155-1191), Ibn - al - Arabiy (1165-1240), Najmiddin
34](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_32.png)
![Kubro (1145-1221), Bahouddin Naqshband (1318-1389) va shular kabi shayx-ul-
mashoyixlar tasavvuf ilmini o’zlarining yangi fikr va qarashlari bilan boyitadilar.
Ular tasavvufda yangi oqimlar, yangi silsilalarni vujudga keltiradilar. Natijada,
tasavvuf haqida ko’plab risolalar va kitoblar yozila boshlaydi. Tasavvuf ta’limoti
bu davrlar shoirlari badiiy tafakkuriga ham ta’sir qilib, natijada, tasavvuf
g’oyalarini qizg’in targ’ib yetuvchi ulkan she’riyat ham vujudga keladi. 11
Umuman olganda, tasavvuf ta’limotida butun dunyo bo’yicha: junaydiya,
qodiriya, suhnovordiya, xanafiya, yassaviya, kubroviya, naqshbandiya tariqatlari
ma’lum va mashhurdir.
Markaziy Osiyo - Turkiston zaminida yesa asosan qodiriya, yassaviya,
kubroviya, va naqshbandiya suluklari, ya’ni tariqatlari keng tarqalgan.
Yassaviya sulukining asoschisi butun Sharqda mashhur siymo Ahmad Yassaviydir.
U janubiy Qozog’istonning Sayram qishlog’ida shayx Ibrohim ota xonadonida
tug’ilgan (yili ma’lum yemas). U shayx Xoja Yusuf Hamadoniyning 4 xalifasidan
biri bo’lgan. Ahmad Yassaviy Turkistonda o’z sulukini asoslash va uning
g’oyalarini targ’ib qilish uchun badiiy adabiyotning she’riy shaklidan foydalanib
o’z «Hikmatlar»ini yaratadi. 12
Bu «Hikmatlar» asosan pandu nasihatlardan iborat
bo’lib, ularda o’z davridagi zolimlarni, amaldorlarni, poraxo’rlarni, o’z imonidan
kechgan, Ollohni unutgan, dunyo, boylik yo’liga kirib, insof va diyonatni, mehr-
shafqatni bilmaydigan shaxslarni tanqid qiladi. Ommani yesa ruhiy jihatdan
tinchlantirib, bu dunyoga ko’ngil bog’lamaslikka, uning o’tkinchi yekanligini
aytib, oxiratni, u dunyoni o’ylashga chaqiradi.
Ma’lumki O’rta Osiyo xalqlari XIV asrning 70-yillaridan boshlab mo’g’ul
bosqinchilari zulmidan qutulib, vayron qilingan shahar va qishloqlarni, sug’orish
tarmoqlarini, hunarmandchilik va savdo-sotiqni tiklash, ularni ma’lum izga solish
bilan, ularning dunyoviy masalalarga qiziqishlari ortib boradi.
Mana shunday bir sharoitda Movarounnahrda tasavvuf ta’limotining yangi
suluki, yangi oqimi naqshbandiya vujudga keladi. Naqshbandiya sulukining
11
Usmon Turor . Tasavvuf tarixi. –T.: Istiqlol, 1999.
12
Xotamiy
S.M . Islom tafakkuri tarixidan. Tarjimon N. Qodirzoda. –T.: Minhoj. 2003.
35](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_33.png)
![asoschisi hazrat Bahouddin Naqshbanddir. U kishining asl ismi Muhammad Ibn
Muhammad Jaloliddin bo’lib, Xojai Buzruk, shohi Bahouddin Naqshband,
Bahouddin Balogardon nomlari bilan musulmon olamiga mashhurdir. U Buxoro
yaqinidagi qasri Hinduvon qishlog’ida (1318 yilda) tug’ilgan. Naqshbandiya
tariqatida dunyoviy, hayotiy masalalarga jiddiy ye’tibor beriladi. U tarki dunyo
qilishga, dunyo ishlaridan voz kechishga qarshi chiqib, kishilarni real hayot ishlari
bilan band bo’lishga, dunyo lazzatlaridan bahramand bo’lishga, buning uchun
mehnat qilish, bilim olish, halol yashashga chaqiradi. 13
Yusuf Hamadoniy,
Abduholiq G’ijduvoniy va Bahouddin Naqshband asos solgan tariqat yo’lining 11
ta asosiy qoidasi bo’lib, ular quyidagilar:
1. Xilvat dar anjuman; 2. Safar dar vatan;3. Nazar dar qadam;4. Xush dardam;
5. Yodkard;6. Bozgasht;7. Nigohdosht;8. Yoddosht;9. Vuqufi zamoniy;10. Vuqufi
qalbiy;11. Vuqufi adadiy.
Bahouddin Naqshband tomonidan asoslangan «Naqshbandiya» tariqatining
nomi uning yuqorida keltirilgan qoidalaridan kelib chiqadi. Bu qoidalarda aytilishi
bo’yicha: «Zohiran xalq bilan, botinan haq bilan» yoki «Qo’ling mehnatda bo’lsin,
dilingda olloh taoloning naqshi bitilgan bo’lsin (“dil ba yoru, dast ba kor”)», degan
g’oya ilgari suriladi.
Bahouddin Naqshbandning o’zi dehqonchilik bilan, hunarmandchilik bilan kun
kechiradi. U o’z uyida hyech qanday mol-mulk va boylik saqlamagan.
Bahouddin Naqshband o’z tariqatida inson hamisha qalban, ya’ni ma’naviy
yuksak bo’lishi, jisman yerdan, vatandan uzilmay yashashi kerakligini uqtiradi.
Naqshbandiy tariqati XIV asrda paydo bo’lgan bo’lsa ham, Afg’oniston,
Hindiston, Indoneziya va boshqa Yaqin va O’rta Sharq xalqlari o’rtasida keng
tarqalgan. Bu tasavvuf tariqati Sharq xalqlari ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy-
madaniy hayotida juda katta rol o’ynaydi. Bu ta’limotda o’z mehnati bilan kun
ko’rish, yashash, adolat ulug’lanib, boshqalar mehnati bilan kun kechirish,
tekinxo’rlik kishilarga qilinadigan ijtimoiy zulm, istibdod qat’iyan qoralandi.
13
Usmon Turor . Tasavvuf tarixi. –T.: Istiqlol, 1999.
36](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_34.png)
![Hozirgi kunda Mustaqil O’zbekistonimizda o’tmish ma’naviy me’rosimiz,
jahon umuminsoniy qadriyatlar chuqur o’rganilayotgan va tiklanayotgan bir
sharoitda tasavvuf falsafasini ham o’rganish, u yerishgan yutuqlardan g’oyalardan
komil insonni tarbiyalashda foydalanish muhim ahamiyatga yega.
Xullas, tasavvuf ta’limoti o’tmishda butun musulmon xalqlari ijtimoiy va ma’naviy
hayotiga chuqur kirib borib, bu xalqlarning ilm-fani, madaniyati va adabiyoti
rivojiga juda katta ijobiy ta’sir ko’rsatganligi bizga ma’lum. Sharqning deyarli
barcha nufuzli shoir va yozuvchilari, mutafakkir va ulamoyu-hukamolari tasavvuf
falsafasidan ma’naviy oziqlanib uning insonparvarlik, haqsevarlik, adolatlilik
g’oyalaridan ruhlanganlar. Biz bugungi kunda tasavvufni o’rganmay turib
o’zimizning o’zligimizni ya’ni o’rta asrlar davri tariximiz haqida xalqimizning
ma’naviy va hayoti haqida o’sha davr falsafiy va badiiy tafakkuri haqida to’g’ri
tasavvurga yega bo’lishimiz mumkin yemas. Tasavvuf falsafasini o’rganish va uni
yegallash xozirgi kunda bizning mustaqil O’zbekiston sharoitida biz o’rganayotgan
falsafada komil inson muammosini to’g’ri hal qilishda ham muhim ahamiyatga
yega.
2.2 Sharq mutafakkirlari falsafiy merosida jamiyat taraqqiyotining g’oyaviy-
ilmiy asoslari
O’rta asrlar davri Sharq falsafasining o’ziga xos xususiyatlari haqida
gapirganda albatta unga islom ta’limotining ta’siri va o’ziga xos xususiyatlari
haqida ham to’xtalib o’tish joiz.
VIII asrning boshlarida Markaziy Osiyo xalqlarini arablar bosib olib, ular
o’zlari istilo qilgan bu xalqlarga yangi din -islom dinini zo’rlik bilan joriy qildilar.
Bu davrlarda Markaziy Osiyo hududida Sug’d, Xorazm, Farg’ona, Ustrushana,
Chag’aniyon o’lkalari Sharq bilan G’arbni Shimol bilan Janubni bog’lovchi Ipak
Yo’lining markazlardan bo’lib ular madaniy jihatdan ancha rivojlangan bo’lishadi.
Lekin arablar bu o’lkalarni bosib olgach, ularni arab xalifaligiga bo’ysundiradi bu
37](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_35.png)
![hududlarda o’zlarining bosqinchilik siyosatini olib borib, mahalliy xalqlarning
madaniyati, dinlari, yozuvlari, bilimdon kishilarini butunlay yo’qotishga harakat
qildilar. Arab bosqinchilarining bu hatti-harakatlariga qarshi mahalliy xalq
vakillari Abu Muslim, Muqanna, Hamza al-Horij, Rafi Ibn Layslar boshchiligida
xalq qo’zg’olonlari bo’lib o’tadi. Arab hukmdorlari bu qo’zg’olonlarni shafqasizlik
bilan bostiradilar va bu xalqlarga uzil-kesil islom dinini singdirib, o’z
hukmronliklarini o’rnatadilar.
Musulmon Sharqi, jumladan islom joriy etilganidan keyin Vatanimiz
hududidan duneviy bilimlar, yetishib chiqqan buyuk mutafakkirlar ijodida Olloh,
inson va tabiat masalalari ilohiyot va dunyoviy falsafaning muhim muammolaridan
biri bo’lib kelgan. Bironta buyuk alloma va mutafakkir islomiy qadriyatlar
mavzuini chetlab o’tmagan.
Diniy ilmlar sohalarida imom Buxoriy, imom Termiziy, imom Abu Hanifa,
imom Moturidiy va imom Burhoniddin Marg’ino-niylar peshqadamlik qilganlar
Imom Buxoriy (810—870) yirik ilohiyotchi, muhaddis sifatida 60 mingga yaqin
hadis to’plagan, ulardan ishonchli deb topganlarini maxsus to’plam holiga
keltirgan. Bu to’plam ' ‘Sahihi Buxoriy” nomi bilan mashhurdir. Imom Iso
Termiziy (824—892)dan “Payg’ambarning alohida fazilatlari”, “Hadislardagi
ixtilof va bahslar haqida risola”,“Tarix” va boshqa asarlar meros bo’lib qolgan.
Imom Termiziy hadislarni muntazam ravishda to’plab, muayyan tartibga solgan va
yaxlit bir kitob shakliga keltirgan.
VIII asrning oxiri va IX asrning boshlariga kelganda, Arab xalifalarining markaziy
Bag’dodda madaniy-ma’rifiy hayot ancha yuksalib, unda ilm-fan kuchli rivojlana
boshlaydi. Bu shaharda tashkil topgan «Dor ul-hikma»-«Donolar uyi»da yahudiy,
xristian va islom olimlari o’rtasida hamkorlik ishlari, xususan, Qadimgi Sharq
mutafakkirlari, yunon va rim olimlar asarlari arab tiliga tarjima qilinib, ularga
sharhlar yozila boshlanadi. Bu ishlar, ayniqsa, xalifa Xorun ar-Rashid davrida va
udan keyin uning al-Ma’mun xalifaligi davrida juda avj oladi. Al-Ma’mun otasi
davrida xalifalikning Markaziy Osiyo bo’yicha vakili sifatida Marvda noib bo’ladi.
38](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_36.png)
![14
U otasi vafotidan so’ng uning o’rniga xalifa bo’lgach, barcha musulmon
o’lkalaridan, shu jumladan, Markaziy Osiyodan ham olimu ulamolarni Bag’dodga
jalb qilib, ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatni rivojlantirishga katta e’tibor beradi.
Xususan, uning taklifiga ko’ra Bag’dodda bu davrda Markaziy Osiyodan kelishgan
vatandoshlarimiz Muso al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Marvaziy, Marvarudiy,
Javhariy kabi buyuk olimlar faoliyat ko’rsatib, bu davr jahon ilm-fani, madaniyat
va falsafasiga katta hissa qo’shishadi.
IX asrning oxirlariga kelib, Markaziy Osiyo hududlarida arab xalifaligining
ta’siri susayib borib, bu hudud xalqlari mustaqillikka yerisha boshlaydilar.
Mustaqillikka yerishgan bu hududlarda bir necha mustaqil davlatlar paydo bo’ladi.
Bu mustaqil davlatlar: Somoniylar, Xorazmshohlar, G’aznaviylar, Saljuqiylar,
Qoraxoniylar kabi feodal davlatlari bo’lib, ular o’rtasida o’zaro savdo-sotiq,
ijtimoiy - siyosiy, madaniy-ma’naviy munosabatlar rivojlanadi, natijada, bu
mustaqil davlatlar hududlarida Buxoro, Samarqand, Marv, Urganch, Xiva kabi
shaharlar o’z davrining madaniyat va ma’rifat markazlariga aylanadilar. Bu
shaharlarda madaniy va ma’naviy hayot yuksalib, ilm-fan, san’at va madaniyat
gurkirab rivojlana boshlaydi. Bu madaniy va ma’naviy markazlarda o’zaro va
boshqa musulmon Sharqining turli shaharlari o’rtasida savdo-sotiq, ijtimoiy-
siyosiy va madaniy-ma’naviy aloqalar kuchayadi, ularda ilm-fan o’choqlari -
maktablar, madrasalar ochiladi. Markaziy Osiyoda vujudga kelgan bu mustaqil
davlatlar boshqa musulmon o’lkalari davlatlari bilan o’zaro yaxshi diplomatik
aloqalar o’rnatishlari tufayli Markaziy Osiyodan ko’plab yoshlar Bag’dod, Basra,
Qohira, va Damashq kabi shaharlarga, Sharqning yesa juda ko’p boshqa
o’lkalaridan Buxoro, Samarqand, Marv shaharlari madrasalariga o’qishga kelishib,
ilm olishadi. Natijada, bu davrda Markaziy Osiyo xalqlaridan jahonga mashhur
juda ko’p buyuk mutafakkirlar: olimlar, san’atkorlar, shoirlar yetishib chiqishadi.
Ayni shu davrda Markaziy Osiyodan jahonga mashhur islomshunos-hadisshunos
olimlar: Ismoil al-Buxoriy, Iso at-Termiziy, ensiklopedist allomalar: Abu Nasr
14
Kamilov A.Sh. Fizicheskiye trudы ar-Razi i Ibn Sinы (Ar-Roziy va Ibn Sinoning fizikaga oid asarlari). –
Dushanbe, 1991. –S.104.
39](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_37.png)
![Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu ali Ibn Sino, mashhur islom fiqhshunosi
Marg’inoniy, mashhur filolog olimlar: az-Zamaxshariy, Mahmud Koshg’ariylar
yashab ijod yetishadi 15
.
Bu davr badiiy adabiyot sohasida ham arab, fors va turk tillarida ijod qilgan
shoirlar: Abu Mansur as-Saolibiy, Rudakiy, Daqiqiy, Yusuf Xos Hojiblar o’z
asarlari bilan dunyo madaniyatida o’chmas iz qoldiradilar.
Xalifalar al-Mansur (754-776), Horun ar-Rashid (786-809), Ma’mun (813-
833) hukmronligi davrida hind va yunon adabiyotlarining tarjimalariga qiziqish
ayniqsa kuchaydi, Aristotel, Galen, Gippokrat, Arximed, Yevklid kabi yunon
faylasuflarining ilmiy merosi o’rganildi. 9 asr boshida Bag’dodda tashkil etilgan
«Dor ul hikmat» - «Bilim uyi» da xalifalikning turli shaharlaridan taklif qilingan
olimlar astronomiya, tibbiyot, tarix, geografiya, kimyo, falsafa va boshqa fanlarni
sinchiklab o’rgandilar.
9 asrda boshlangan arab istilosiga qarshi kurash mustaqil davlat qurish va
xalifalikka qaramlikdan xalos bo’lish uchun kurashga aylandi. Natijada Markaziy
Osiyo mo’g’ullar istilosini boshdan kechirdi va unga qarshi kurash jarayonida XIII
asr boshlarida bir necha davlatlar – Tohiriylar, Somoniylar, Saljuqiylar va
G’aznaviylar davlatlari paydo bo’lib, ular keyinchalik tor-mor qilindi.
9 asr boshlarida dastlab Somoniylar davlati vujudga kelgan bo’lsa, 13
asrning 20-yillarida Xorazmiylar davlati mo’g’ullarning uzluksiz hujumi ostida
qoldi. Biroq, ko’p asrlik urushlarga qaramay, Markaziy Osiyoda madaniyat, fan,
san’at va adabiyot rivojlanishda davom yetdi.
Bu davrda al-Xorazmiy, Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, va boshqa
buyuk allomalar yashab ijod qildilar. Ular yaratgan asarlar ahamiyatiga ko’ra o’sha
davrni Markaziy Osiyoda renessans davri deb nomlash mumkin. Renessans davri
fani va madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. barcha odamlarni ma’rifatli qilishga intilish, bu yo’lda o’tmish merosidan
va qo’shni mamlakatlarning fan, madaniyat yutuqlaridan foydalanish, tabiiy-
falsafiy va ijtimoiy fanlarni rivojlantirish;
15
Islom, yensiklopediya (A-H) “O’zbekiston milliy yensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. –T., 2004.
40](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_38.png)
![2. tabiatni o’rganish, tabiiy-ilmiy bilimlarni oqilonalikka tayanib
rivojlantirish, aqlning kuchiga ishonish, asosiy ye’tiborni haqiqatni bilishga
qaratish, haqiqatni inson bilimining negizi deb bilish;
3. insonga xos tabiiy, badiiy, ma’naviy fazilatlarni yuksaltirish,
insonparvarlikni ulug’lash, barkamol avlodni tarbiyalashda oliy ma’naviy
qonunlarga rioya qilish;
4. universalizm – borliq va ijtimoiy hayotning barcha muammolariga
qiziqish, bu davr madaniyatining muhim jihatlaridir.
Bu davr madaniyati umuminsoniy qadriyatlarning rivojlanishiga xizmat
qilgan. Savdo-sotiqning rivojlanishi, iqtisodiy aloqalarning kengayishi,
xalifalikning turli viloyatlari o’rtasida madaniy qadriyatlar almashinuvi va uning
boshqa mamlakatlar bilan aloqalarining kuchayishi, tabiiy va madaniy boyliklar,
turli xalqlarning an’analari, tili va tarixini o’rganish bilishning yeng to’g’ri yo’llari
va usullarini yaratish, bilish jarayonining butun apparatini takomillashtirishga
bo’lgan yehtiyojni kuchaytirdi. Fanning optika, matematika, astronomiya kabi
tarmoqlarining jadal rivojlanishi tabiatni chuqur o’rganish va tadqiqot metodlarini
kengaytirishga imkoniyat yaratdi.
O’rta asrlarda Sharq falsafasi mifologiya va din qo’ynidagina yemas, balki
fan qo’ynida ham rivojlanadi. Sharq olimlari matematika, astronomiya, geografiya,
tibbiyot, tarix, alximiya sohasida qo’lga kiritgan yutuqlar ma’lum. Odatda tabib,
munajjim, sayyoh bo’lgan Sharq faylasuflari asbtrakt mulohazalardan ko’ra
ko’proq tabiashunoslik va tajribaga tayanganlar.
X asrning oxiri-XI asrning boshlarida Xorazmda ilm-fan, madaniyat va
san’at kuchli rivojlanadi. Bunda Xorazmshohlarning avlodlaridan bo’lgan shoh
Ma’mun boshchiligida Markaziy Osiyoda birinchi akademiya-Ma’mun
akademiyasi tashkil topib unga Abu Rayhon Beruniy boshchilik qiladi. Bu
akademiyaga shu davrning buyuk olimlari, xususan, Abu ali Ibn Sino ham jalb
qilinadi.
Markaziy Osiyoda vujudga kelgan bu mustaqil feodal davlatlarda ular
o’rtasida o’zaro urushlar, har hil to’qnashuvlar bo’lib turishilariga qaramay,
41](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_39.png)
![bu davrda me’morchilik, qurilish ishlari, hunarmandchilik, obodonchilik,
madaniy-ma’naviy aloqalar kuchayib, ular madaniy yuksalib bordi. Bunday
madaniy yuksalishlar, avvalo, ularning arab mustamlakachiligidan
qutilishlari, bu xalqlarning mustaqil davlatlarining vujudga kelishi,
o’zlarining milliy madaniyatlarini qayta tiklashlari, boshqa musulmon Sharqi
o’lkalari davlatlari bilan madaniy aloqalarining yaxshi yo’lga qo’yilishi
tufayli sodir bo’ladi. Markaziy Osiyo xalqlari hayotidagi bu madaniy yuksalish
VIII-IX asrlarda arab xalqlarida yuz bergan madaniy yuksalish kabi bu hudud
xalqlari hayotida ham sodir bo’lgan o’ziga xos uyg’onish davri yedi.
Markaziy Osiyolik buyuk mutafakkirlardan biri Muhammad Muso al-Xorazmiy
dunyo faniga juda katta hissa qo’shgan vatandoshimizdir. U algebra fanining
asoschisidir. «Algebra» so’zi yesa uning «Al-kitob al-muxtasar fil-hisob al-jabr va
al-muqobala» asarining nomidan olingan «al-jabr»ning lotincha yozilishidir..
Uning astronomiyaga oid «Zij» asari Sharqda ham, Yevropada ham astronomik
bilimlarining rivojlanishiga yo’l ochib beradi.
Xorazmiyning asarlari u yashagan feodal tuzumining amaliy talablariga
javob sifatida vujudga keladi. 16
Rivojlanib kelayotgan feodal tuzumi taqozo qilgan
ijtimoiy-iqtisodiy talablar bu davr ilm-fan taraqqiyotining asosiy omillari bo’lib
xizmat qiladi. Bu davrdagi qurilish, savdo-sotiq, hunarmandchilik, dehqonchilik va
boshqa sohalarni rivojlantirish uchun astronomiya, geodeziya, geometriya va
boshqa ilm sohalarini taraqqiy yettirish zarur yedi. o’z davrining ilg’or olimi
bo’lgan al-Xorazmiy bu bilim sohalarining amaliy ahamiyati haqida aniq
tasavvurga yega bo’lgan holda o’zining arifmetikaga oid asarida shunday yozgan
yedi: «Men arifmetikaning oddiy va murakkab masalalarini o’z ichiga oluvchi
«Aljabr va al-muqobala hisobi haqida qisqacha kitobni taklif qildim, chunki meros
taqsimlashda, vasiyatnoma tuzishda, mol taqsimlashda va adliya ishlarida, savdoda
va har qanday bitimlarda, shuningdek, yer o’lchash, kanallar o’tkazishda
geometriya va boshqa shunga o’xshash turlicha ishlarda kishilar uchun bu zarurdir.
Olimning «Al-Xorazmiy» nomi lotin tilida «algoritmus» deb atalib, hozir bu ibora
16
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy . Tanlangan asarlar. –T.: Fan, 1983.
42](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_40.png)
![hisoblash sohasida «algoritm» degan holda fanda chuqur o’rnashib qoldi. Al-
Xorazmiyning tabiashunoslik fanlariga oid 20 dan ortiq asarlari bo’lib, ulardan
bizgacha faqat 10 tasi yetib
Xorazmiyning yuqorida keltirilgan asaridan shu narsa ma’lum bo’ladiki, u
fanlarning qator tarmoqlarining asoschisidir. Uning bu bilimlar sohalariga oid
g’oyalari keyinchalik bir necha fanlarning paydo bo’lishi va rivojlanishiga asos
bo’ldi.
Al-Xorazmiy asarlari dunyoning turli kutubxonalarida saqlanmoqda, ular
turli Sharq va G’arb tillariga tarjima qilingan. U o’z asarlari bilan nafaqat o’z
vatani-Xorazmni, balki butun Sharq, arab dunyosini, Markaziy Osiyoni dunyo
xalqlariga mashhur yetdi.
Markaziy Osiyo xalqlari va butun dunyo tabiiy-ilmiy fiqrlarning
rivojlanishiga juda katta hissa qo’shgan buyuk mutafakkirlarning ikkinchisi
Ahmad Ibn Muhammad al-Farg’oniy o’rta asrlarda yashagan Markaziy Osiyolik
olimlar orasida buyuk astronom, matematik, geograf sifatida asosiy o’rinni
yegallaydi. Hozirgi kunda Ahmad al-Farg’oniyning 8 ta asari bizga ma’lum
bo’lib, ularning hammasi astronomiyaga oiddir. Al-Farg’oniy O’rta asrlarda
astronomiyaga oid asar yozgan mutafakkirlardan birinchi bo’lib Sharqda va
Yevropada shuhrat qozondi hamda butun dunyo ilmiy jamoatchiligi orasida
barqaror mangu o’rin oldi. Al-Farg’oniy o’z davrida ilm-fan rivojlanmasa,
mamlakat obod, yurt farovon bo’lmaydi, deb tushunar yedi. Uning fikri-zikrida
xalq, uning osoyishtaligi, to’q va farovon turmush kechirishi yotadi. Bu yesa faqat
ilm-fan, ma’rifat va ma’naviyatni rivojlantirish orqali amalga oshadi, deb ishonib
yashardi. Al-Farg’oniyning bu g’oyalari bugunchi kunda biz uchun ham juda
qimmatlidir.
O’rta asrlar Markaziy Osiyo xalqlari falsafiy fikrining rivojlanishda, ayniqsa, Abu
Nasr Ibn Muhammad al-Forobiy faxrli o’rin tutadi.
Al-Forobiy 160 dan ortiq asarlar yozgan bo’lib, bizga ularning bir qismigina
yetib kelgan. Abu Nasr Forobiy asarlarida jamiyat muammosi falsafiy taxlil
kilingan. U Platon va Aristotel asarlariga tayanib, jamiyatning kelib chikishi
43](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_41.png)
![asosida tabiiy exggiyojlarni kondirish yotadi, degan nazariyani ilgari surgan.
Tabiiy extiyoj kishilarni birlashishga, jamoaga uyushuviga, uzaro yordamga olib
kelgan. Uzaro yordam tufayli extiyojlar kondirilgan. Kishilar urtasidagi uzaro
yordam jamiyatni keltirib chikargan. Insoniyat jamiyati turli xalkdardan tashkil
topgan bulib, ular uzaro bir-birlaridan tillari, urf-odatlari, malakalari, xususiyatlari
bilan farklanadilar. Forobiy jamiyatlarni fozil va joxillarga ajratadi. Fozil shaxar
yuksak axlokli va ma’rifatli kishilar tomonidan boshkarilib, bu davlat shaxar
axolisining uzaro kumaklashuviga, bir-biriga yordam berishga asoslanadi.
Odamlarga nisbatan ularni birlashtirib turuvchi ibtido insoniylikdir. Sh u tufayli
odamlar odamzod turkumiga oid bulgani uchun xam uzaro tinchlikda yashamoklari
lozim 17
.
Forobiyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari ham muhim ahamiyatga yega. U
o’rta asrlarda birinchi bo’lib, jamiyatning kelib chiqishi, uning maqsad va
vazifalari haqida izchil talimot yaratdi. Forobiyning bu ta’limoti uning «Fozil
shahar aholisining maslagi», «Davlat saodatga yerishuv yo’llari haqida risola»
asarlarida o’zining yorqin ifodasini topgan. U «Fozil shahar aholisining maslagi»
risolasida shunday yozadi: «Har bir inson tabiatan shunday tuzilganki, u yashash
va oliy darajadagi yetuklikka yerishmoq uchun ko’p narsalarga muxtoj bo’ladi, u
bir o’zi bunday narsalarni qo’lga kirita olmaydi, ularga yega bo’lish uchun insonlar
jamoasiga yehtiyoj tug’iladi. Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun holda
har biriga yashash va yetuklikka yerishuv uchun zarur bo’lgan narsalarni yetkazib
beradi. Shuning uchun insonlar ko’paydilar va yerning aholi yashaydigan qismiga
o’rnashdilar, natijada, inson jamoasi vujudga keldi»
Forobiy shaharni ijtimoiy uyushishning yetuk shakli, insoniyat kamolotga
yerishuvining muhim vositasi hisoblaydi. 18
U insonlarni o’zaro hamkorlikka,
xalqlarni o’zaro do’stlikka, tinchlikka chaqirib, dunyoda yagona insonlar jamiyatni
tuzishni orzu qiladi. Forobiy inson qadr-qimmatini kamsituvchi jamiyatni qoralab,
17
Қаранг:Ўзбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан лавхалар. - Т., «Узбекистон», 1995 йил.49
б.
18
Abu Nasr Forobiy . Fazilat, baxt-saodat va kamolot haqida. Muqaddima, tarjima va izohlar muallifi M. Qodirov. –
T.: Yozuvchi, 2002.
44](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_42.png)
![inson qadr-qimmatini ulug’lovchi jamiyatni orzu qiladi. U o’zining «Baxt-saodatga
yerishuv yo’llari haqida risola» asarida: «Davlatnig vazifasi insonlarni baxt-
saodatga olib borishdir, bu yesa ilm va yaxshi axloq yordamida qo’lga kiritiladi»,-
deb yozadi. Forobiy davlatni har tomonlama yetuk kishi, yetuk hislatlarga yega
bo’lgan, xalq tomonidan saylangan kishilar boshqarishi lozimligini aytadi.
Davlatni yetuk kishilar boshqarsagina fozil jamiyat, fozil shahar, fozil mamlakat
qaror topadi. Fozil jamiyat, fozil davlat shunday bo’ladiki, bu jamiyatning har bir
a’zosi kasb hunar, ilm-fanni yegallash bilan shug’ullanadi. Bunday davlatda
odamlar chin ma’nosi bilan ozod va yerkin bo’ladilar. «Ular orasida turli xil yaxshi
odatlar, shavqli-zavqli ashulalar paydo bo’ladi». Bunday jamoatni boshqaruvchi
kishi yoki kishilar guruhi o’zlarida olti xil hislatga yega bo’lishi zarur. Bular:
avvalo adolatli bo’lish, ikkinchidan, dono bo’lishi uchinchidan, qonunlarga qat’iy
rioya qilishi va to’rtinchisi yangi qonunlar yarata olishi, beshinchisi-kelgusini
oldindan ko’ra bilishi, va nihoyat, oltinchisi-boshqalarga g’amxo’r va mehribon
bo’lishi kerak.
Umuman olganda, Forobiyning fozil jamoa, fozil davlat, fozil rahbar
haqidagi ta’limoti uning komil inson haqidagi qarashlari bilan uzviy bog’lanib
ketadi. Mutafakkirning qarashicha, fozil jamoadagina komil inson hislatlari kamol
topadi. Uning bu ta’limoti insonni ma’naviy ozod yetishiga, uning imkoniyatlarini,
qobiliyat va iste’dodlarini ochishga, yuzaga chiqarishga, xizmat qilib, ilg’or
ijtimoiy tafakkur taraqqiyotiga buyuk hissa bo’lib qo’shildi.
Forobiy o’z falsafiy qarashlarida insoniylikni ulug’laydi. U bu haqda
shunday yozadi: «Odamlarga nisbatan ularni birlashtirib turuvchi ibtido-
insoniylikdir, shu tufayli odamlar odamzod turkumiga oid bo’lganligi uchun ham
o’zaro tinchlikda yashamoqlari lozim». 19
Xullas, Forobiy falsafiy qarashlariga yakun yasab shuni qayd yetish lozimki,
uning falsafiy, ijtimoiy-siyosiy qarashlari o’zidan keyingi mutafakkirlar, xususan,
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino qarashlarining shakllanishi va
rivojlanishida muhim rol o’ynadi.
19
Abu Nasr Forobiy . Fozil odamlar shahri. –T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993.
45](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_43.png)
![Forobiy o’z davridayoq buyuk faylasuf, Sharq mutafakkirlari orasida
Aristoteldan keyingi «Ikkinchi muallim» degan nomga sazovor bo’lgan qarashlari
bizning mustaqillik sharoitimizda ham muhim ahamiyatga yega.
O’rta asr Sharqining, xususan, Markaziy Osiyo ilk uyg’onish davrining qomusiy
olimlaridan yana biri Abu Rayxon Muhammad Ibn Ahmad Beruniydir. U o’zidan
keyingi avlodlarga katta va boy ilmiy meros – 160 dan ortiq asarlar, tarjimalar,
yozishmalar qoldiradi. Abu Rayxon Beruniy birinchilardan bulib
sivilizasiyalarning paydo bulishida tabiiy-geografiy muxitning tutgan urnini
asoslashga
uringan. U jamiyatni idora kilish va boshkarishning moxiyati aziyat
chekkanlarning xukuklarini ximoya kilish, birovlarning tinchligi yulida uz
tinchligini yukotishidan iborat, deb bilgan. 20
Uning asarlarini 45 dan ortig’i astronomiyaga, qolganlari tabiashunoslik,
tarixshunoslik, filologiya va falsafiy muammolarga bag’ishlangan bo’lib, ularning
bir qismigina bizgacha yetib kelgan. Beruniyning bizgacha yetib kelgan asarlari:
«Osoral-boqiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»), «Hindiston»,
«Geodeziya», «Kitobi Saydana» («Farmakagnoziya»), «Geografiya», «Qonuni
Ma’sudiy» («Ma’sud qonunlari»), «Mineralogiya», «Kitobi at-tafxim», «Dorivor
o’simliklar haqida kitob» va boshqalarni ko’rsatash mumkin. Uning «o’tmish
avlodlardan qolgan yodgorliklar» («Osor al-boqiya») asarida muallif yozma
manbalar, xalq og’zaki ijodi namunalari asosida xorazmliklar, sug’diylar,
yeroniylar va arablarning islom dinigacha bo’lgan ye’tiqorlari to’g’risida, ularning
astronomik, matematik va geografik tushunchalari haqida juda qimmatli tarixiy
ma’lumotlar beradi.
Beruniy o’zining «Hindiston» nomli asarida Hindistonning iqlimi, uning
geografik tuzilishi, xalqlari, ularning urf-odatlari, ilm-fani, adabiyot va san’ati,
falsafasi, diniy qarashlarini bayon qilib beradi. U bu asari bilan juda katta shuhrat
qozonadi.
20
Жахон фалсафаси тарихидан мавхулар. I кием. - Т., Узбекистон Файласуфлари Миллий жамияти
нашриёти, 2004 йил, 122-бет
46](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_44.png)
![Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Beruniy asarlarida, uning tabiiy-ilmiy
qarashlari bilan bog’liq chuqur ijtimoiy-falsafiy mulohazalar, umumlashmalar ham
o’z ifodasini topgan. U Forobiy falsafiy ta’limotiga asoslanib Ollohni hamma
narsaning birinchi sababi, deb hisoblaydi.
Beruniyning ijtimoiy-siyosiy qarashlari insonparvarlik g’oyalari bilan sug’orilgan.
U insonni yeng sharafli borliq sifatida tushuntiradi. Inson faqat o’zi uchun
yashamasligi, insonlar bir-birlariga yordam berishlari kerakligini ta’kidlaydi.
Uningcha, insonlar o’rtasidagi tafovut ko’proq tashqi jihatdan mavjud bo’lib, ular
ichki tuzilashi va tashkil topishi jihatdan bir umumiylikka yega. Lekin inson
maymunga o’xshasa ham, ular o’rtasida tub farqlar mavjud. U «Hindiston» asarida
insonlarda tillarning turlicha yekanligi to’g’risida to’xtalar yekan: «Tillarning
turlicha bo’lishiga sabab-odamlarning guruhlarga ajralib ketishi, bir-birlaridan
uzoqda yashashlaridir»,-deydi
Beruniy jamiyatda ijtimoiy hayotning o’ziga xos «shartnoma» asosida tuzilishini
ye’tirof yetadi. U: «Inson o’z yehtiyojlarini tushunib, o’ziga o’xshash kishilar bilan
birga yashashning zarurligini anglay boshlaydi. Shuning uchun o’zaro
kelishuvchanlik qabilidagi «shartnoma» tuzishga kirishadi. Odamlarning
birgalikdagi turmushi bu hali insonni haqiqiy qudratga, uning yehtiyojlarini
qondirishga olib kelmaydi, buning uchun (ular) yana mehnat qilishlari ham
zarurdir»,-deydi.
Beruniy jamiyatni boshqarishda jamiyat podshohga xizmat qilmay, balki podshoh
jamiyatga xizmat qilishi lozimligini aytadi. « Tabiatan boshqarishga moyil»
bo’lgan
hokim , -deb yozadi u - o’z fikri va qarorlarida qa’tiy bo’lishi kerak, o’z
ishlarini
amalga oshirishlarida faylasuflarning. . . fikrlariga amal qilishi lozim;
«shohning
o’zi ham» yaratuvchilik ongiga yega bo’lmog’i, ayniqsa, dehqonlar
to’g’risida
ko’proq g’am yeyishi kerak. «Podshohlik» dehqonchiliksiz yashay
olmaydi , – deb yozgan yedi u.
Beruniy mamlakat ravnaqi, yel-yurt farovonligini ilm-fan taraqqiyoti bilan
uzviy bog’liq bo’ladi. U: «har bir olim o’z muhokamasida amaliyotga asoslanishi,
o’z tadqiqotida aniq maqsadga yega bo’lishi, tinimsiz mehnat qilishi, xatolarni
47](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_45.png)
![qidirib tuzatishi, ilmda haqiqat uchun har xil uydirma, yuzakichilikka qarshi kurash
olib borishi zarur»,-deb yozgan yedi. Beruniy mamlakatda xalqlar do’st, inoq,
ittifoq bo’lib yashashi uchun kurashib, insoniyatga qirg’in keltiruvchi urushlarni
qattiq qoralaydi va kishilarni tinchlikka chaqiradi.
Nihoyat, IX-XII asrlar musulmon Sharqi, xususan Markaziy Osiyo xalqlari
tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-falsafiy fikrlarining rivojiga o’zining buyuk hissasini
qo’shgan qomusiy olimlardan yana biri Abu Ali Husayn Ibn Abdulloh Ibn Sinodir.
Abu Ali Ibn Sino o’z davrining barcha ilg’or ta’limotlarini, xususan, qadimgi
Hind, Yunon, Turon, nihoyat, O’rta asr arab, Uyg’onish davri Markaziy Osiyo
ilmiy merosi bilan chuqur tanishadi, ularni o’z dunyoqarashida umumlashtiradi. U
o’zidan oldin o’tgan Sharq olimlari, vatandoshlari: al-Xorazmiy, al-Kindiy, ar-
Roziy, Forobiy asarlari bilan birga, yunon olimlari: Galen, Gippokrat, Yevklid,
Arximed, Pifagor, Porfiriy, Platon, Aristotel asarlarini ham chuqur o’rganadi.
Ayniqsa, Forobiyning asarlari uning falsafiy va ijtimoiy qarashlariga katta ta’sir
ko’rsatadi. 21
Natijada, Abu Ali Ibn Sino tibbiyot, falsafa, qator tabiiy-ilmiy fanlar,
ijtimoiy-gumanitar bilimlar, sohalarida, falsafiy mazmundagi badiiy adabiyot
sohalari bo’yicha ham ko’plab asarlar muallifi, mashhur qomusiy olim bo’lib
yetishadi. U bizga o’zidan 450 dan ortiq asarlar qoldiradi, shulardan 190 ga yaqini
falsafa, mantiq psixologiya, ahloqshunoslik va boshqa ijtimoiy-siyosiy hamda
ma’naviyat masalalariga bag’ishlangan. 22
Lekin bizga ulardan faqat 100 ga yaqini
yetib kelgan. Ibn Sino o’zining bu asarlari bilan O’rta asr Sharqiy, xususan,
Markaziy Osiyo xalqlari falsafiy, tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-siyosiy va ahloqiy fikrlar
tarixiga buyuk hissa qo’shadi. Natijada, u o’z davrida butun Sharqda «Shayx-ur-
rais» («Olimlar boshlig’i») degan nom oladi. Abu Ali Ibn Sino «Ishorat va
tanbixot» asarida inson uz shaxsiy talablari jixatidan boshkalardan ajralgan xolda
yashay olmaydi, chunki u insoniyatning boshka vakillari bilan munosabatda
bulibgina, uz extiyojlarini kondirishi mumkin» 23
deb xisoblaydi. U insonlarning
21
Karimov S.Sharq ijtimoiy tafakkuri tarixidan.Toshkent.O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati
nashriyoti,2016.156 b.
22
Xayrullayev M . Uyg’onish davri va Sharq mutafakkiri. –T.: O’zbekiston, 1971.
23
Уша ерда 68 - бет
48](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_46.png)
![jamiyatdagi urniga kura 3 guruxga buladi: a) davlat idoralarida xizmat kiluvchi va
jamiyatni boshkarish ishi bilan shugullanuvchilar; b) xom-ashyo va zaruriy
maxsulotlarni ishlab chikaruvchilar; v) davlatni kuriklash, uni turli tashki
xujumlardan sakdashni ta’minlaydigan xarbiylar. Ibn Sino jamiyatning paydo
bulishi kishilarning birdamlikka bulgan tabiiy extiyojidan kelib chikkanligini
kursatgan . Ibn Sino ijtimoiy-siyosiy masalalarni davlat, jamiyatning tuzilishi,
vazifalari, jamoani boshqarish, ijtimoiy uyushmalarning faoliyatini, insonning hulq
atvori, odatlari ahloqiy mezonlarni, huquqiy tartib qoidalarni amaliy falsafa,
o’rganadi, deydi. Shundan kelib chiqib, u amaliy falsafani o’z predmeti va
vazifalariga qarab, 3 qismga bo’ladi: 1) ahloqshunoslik; 2) iqtisodiyot; 3) siyosat.
Bunda ahloqshunoslik inson shaxsiyatining fazilatlari, axloqiy normalar va
qoidalarni o’rganadi. Iqtisodiyot yesa oilani boshqarish, uning talablarini, vazifa
va faoliyatini boshqarish va ta’minlab turish uchun zarur bo’lgan masalalarni
o’rganadi. Inson bo’lsa, bu – davlatni idora qilish va boshqarish hukumat,
fuqarolar o’rtasidagi munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yish masalalarini o’rganadi.
Ibn Sinoning jamiyat to’g’risidagi ijtimoiy qarashlari ham diqqatga
sazovordir. U jamiyatda kishilar o’zaro bir-biriga yodam borishlari asosida
yashashi kerak, deydi. Ibn Sino jamiyat kishilarning o’zaro kelishuvlari asosida
qabul qilinadigan adolatli qonunlar yordamida boshqarilishi lozimligini aytadi.
Uning ta’kidlashicha, jamiyat a’zolarining hammasi bu qonunlarga itoat yetishlari
zarur. Jamiyatda qonunlarni buzishlar va adolasizliklar jazolanishlari lozim.
Shunday qilib, Ibn Sino o’zining ko’p tarmoqli mahsuldor ijodi tibbiy va
tabiashunoslik fanlariga oid tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan jahon
ilm-fani va madaniyati taraqqiyotiga juda katta hissa qo’shdi. Markaziy Osiyoda
ilk o’rta asrlar davrida keng tarqalgan tasavvuf ta’limotidagi komil inson maqomi,
nafsni tiyish, bag’rikenglik, diniy donishmandlik, Muso al-Xorazmiy va Ahmad al-
Farg’oniy tadqiqiotlarida ilgari surilgan tabiiy-ilmiy g’oyalar, Forobiy, Beruniy va
Ibn Sinoning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari, fandagi yangi yo’nalishlar birinchi
galda musulmon Sharqi, qolaversa, butun jahon tabiiy-ilmiy va falsafiy
tafakkurining ravnaqiga hayotbahsh ta’sir o’tkazib keldi.
49](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_47.png)
![Xulosa qilib aytganda, bu renesans, avvalo, xalqlar hayotida shu paytgacha
ularda hyech qachon yuz bermagan yangi siyosiy-iqtisodiy, madaniy va ma’naviy
yuksalish bo’lib, u ayni shu davrda bu xalqlarning mustaqillikka yerishuvi tufayli
ro’y bergan yedi. Bu davrda Markaziy Osiyo xalqlaridan yetishib chiqqan buyuk
mutafakkirlar insoniyat sivilizasiyasi tarixida o’ziga xos, betakror so’nmas iz
qoldirishadi va o’zlaridan keyingi XIV-XVI asr Amir Temur davri madaniy
yuksalishi yangi uyg’onishining hamda Yevropa uyg’onishining vujudga kelishida
juda katta rol o’ynadilar. Shuning uchun bu davr Markaziy Osiyo xalqlarining
madaniy yuksalishini haqli ravishda biz O’rta asrlar Sharq madaniy yuksalishining
ilk Renessans davri, deb ayta olamiz.
2.3 Sharq falsafiy fikrlar rivojida Temur va temuriylar davri falsafasi hamda
ijtimoiy taraqqiyot tendensiyalari
Markaziy Osiyo xalqlari madaniy uyg’onishi o’zining siyosiy-iqtisodiy va
madaniy-ma’naviy jihatidan ham, hududiy geografik jihatdan ham, makon va vaqt
jihatidan ham, arab uyg’onishi va Yevropa uyg’onishidan tubdan farq qiladi. Bu
renessans davri Markaziy Osiyo xalqlari hayotida o’ziga xos, betakror madaniy
yuksalish bo’lishi bilan, bu hudud xalqlarining o’zligini anglashi, o’z mustaqiligini
qo’lga kiritishi, o’zlarining milliy mustaqil davlatlarini tuzishlari bilan, ijtimoiy-
siyosiy va madaniy-ma’naviy yuksalishlari bilan, buyuk yensiklopedist daholarni
yetishtirishlari bilan insoniyat madaniyati tarixida alohida o’rin tutadi. Lekin ikki
asrdan ortiqroq davom yetgan bu davr yuzaga kelgan mustaqil davlatlarning,
ularda hokimiyatni boshqargan mahalliy feodallarning o’zaro noittifoqligi,
hokimiyat uchun, shon-shuhrat uchun, boylik uchun olib borgan urushlari, nizolari
tufayli 13 asrning boshlarida o’z nihoyasini topadi. Markaziy Osiyo xalqlari 13
asrning 20-yillarida mo’g’ullar tomonidan istilo qilinishi tufayli o’z
mustaqilliklarini yo’qotadi va mo’g’illar asoratiga tushib qoladi. Natijada,
Markaziy Osiyo xalqlarining ilk Uyg’onish davrida yerishgan hamma yutuqlari,
madaniy yuksalishi mo’g’illar tomonidan yer bilan yakson qilinadi, o’zlari
talanadi, qiriladi, butun boyliklari tortib olinadi, butun o’lka mo’g’illarning
50](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_48.png)
![mustamlakasiga aylanadi. Bu holat deyarli bir yarim asr davom yetib, nihoyat, XIV
asrning 70-yillariga kelganda, Amir Temur tomonidan mo’g’illar asoratiga uzil-
kesil zarba berilishi va mustaqil Amir Temur davlatlarining Temur imperiyasining
vujudga kelishi bilan barham topadi. 24
Bir yarim asrga yaqin muddat davomida
mo’g’il mustamlakachiligi jabri-jafosini har tomonlama chekib kelgan oddiy
fuqarolardan tortib, barcha siyosiy arboblar va din peshvolarigacha nihoyatda og’ir
davr yedi. Jamiyatdagi ozodlik va taraqqiyotga bo’lgan manfaatlarni o’zida
mujassam yetgan Amir Temur ana shunday xoloskor va yetakchi sifatida
maydonga chiqdi. Demak, Amir Temur qadimiy Turon va Turkiston zaminida
tasodifan paydo bo’lgan shaxs yemas, unga jamiyatda ijtimoiy yehtiyoj mavjud
bo’lgan. Qadimiy Turon va Turkiston zamini juda uzoq davrlardan oziqlanish
jihatdan rivojlangan, madaniy merosi boy, madaniy, qatlamga yega bo’lgan joy
bo’lgan. Bu davrda o’zbek davlatchiligining tarixiy asoslari qaror topganiga Amir
Temur zamonasida ikki ming yildan oshgan yedi.
Amir Temur va temuriylar mustaqil davlatlarning paydo bo’lishi Markaziy
Osiyo xalqlari madaniy hayotidagi yangi renessans davri yedi. Amir Temur faqat
Movorounnahrninggina hukumdori bo’lib qolmasdan, u Oltin O’rda, Yeron,
Hindiston, Kavkaz orti, Kichik Osiyo, Qora dengiz sohillari, Suriya va Misrgacha -
jami 27 mamlakatni istilo qilib, juda katta va keng hududni o’z ichiga olgan buyuk
imperiyani tashkil qildi. Amir Temur tufayli Markaziy Osiyo xalqlarining milliy
mustaqillikka yerishuvi nafaqat Movarounnahrning o’zida balki shu mintaqadagi
boshqa mamlakatlarning ham ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida tub
o’zgarishlarga olib keldi. Amir Temur nafaqat Movarounnahr xalqlarini mo’g’il
mustamlakachiligidan xolos qildi, balki u shu bilan birga, o’zi istilo qilgan
mamlakatlarda feodal parokandaligiga ham barham berib, butun malakatda
nisbatan tinchilik va osoyishtalikni tartib-intizomni qaror topdirdi. Bu narsa o’z
navbatida, mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotining keng rivoj
topishiga olib keldi. Amir Temur davlati tasarrufiga kirgan shaharlarda qayta
tiklash, ta’mirlash ishlari, yangi binolar barpo yetish avj oldirildi, ularda
24
Mo’minov I.M. Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli. –T.: Fan, 1993.
51](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_49.png)
![hunarmandchilik, shaharlar atrofida bog’-rog’lar qishloq joylarida yesa irrigasiya
ishlari keng yo’lga qo’yilib, yekin maydonlari kengaytirildi, dehqonchilik ishlari
yaxshilana bordi. Tashlandiq, xorabozor yerlar obod qilina boshlandi. Ayniqsa,
shaharlar qurish gurkirab rivojlana boshladi, ularda yesa ilm-fan, madaniyat va
san’at gullay boshladi. Bu jihatdan Amir Temur imperiyasining poytaxti bo’lmish
Samarqand g’oyat obod va ko’rkam shaharga, ya’ni shoir madh qilganday, «yer
yuzining sayqali»ga aylandi. Amir Temur hokimiyat tepasiga kelgach, u faqat
davlat apparatini mustahkamlashga, mamlakatdagi mayda va yirik, lekin tarqoq
feodallarni birlashtirishga harakat qilibgina qolmasdan shu bilan birga
mamlakatning siyosiy qudratini oshirish uchun iqtisodiy qudratini ham oshirishga,
keng xalq ommasining ma’naviyatini ham yuksaltirishga katta ye’tibor berdi. U
o’zi ishg’ol qilgan xorijiy mamlakatlarda qo’lga kiritayotgan moddiy va ma’naviy
intellektual boyliklarni o’z xalqi moddiy va ma’naviy-intellektul boyliklariga
qo’shgan holda ularni yelu yurt obodonchiligi, shahar va qishloqlarning gullab-
yashnashiga, xalq farovonligiga sarf qildi. Amir Temur davrida qishloq xo’jaligi
yaxshi rivojlandi. Mamlakatda qurilish inshootlari barpo qilinib, sug’orish
shoxobchalari kengaydi, cho’llar (Mug’on cho’li) o’zlashtirildi, kanallar o’tkazildi,
ko’priklar, yo’llar, karvonsaroylar qurildi. Buyuk Ipak yo’li tiklandi. Ayniqsa,
Amir Temur mamlakatning ichki va tashqi savdosiga katta ahamiyat berdi.
Sharqda Hindiston, Xitoy, Shimolda Rossiya, G’arbda Ispaniya, Fransiya, Angliya,
Janubiy G’arb, O’rtayer dengizi qirg’oqlari xalqlari, arab mamlakatlari bilan
qizg’in savdo-sotiq aloqalari o’rnatildi. Bularning bari Amir Temur davlatining
iqtisodiy qudratini mustahkamlashga siyosiy va ma’naviy mavqyeining oshishiga
xizmat qildi.
Amir Temur va temuriylar davri madaniyatining rivolanishi va yangi
bosqichga ko’tarilishidagi asosiy omil-Movorounnahr xalqlarining IX-XII asrlarda
yerishgan madaniy yutuqlari (madaniy meros) bo’lsa ham, shu bilan birga, shu
davrdagi qo’shni mamlakatlar bilan o’zaro madaniy aloqalar ham muhim rol
o’ynaydi. Lekin Markaziy Osiyo xalqlarining XIV-XV asrlarda madaniyat va ilm-
fan taraqqiyotida, xususan, falsafiy qarashlarining rivojlanishida IX-XII asrlardagi
52](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_50.png)
![o’zimizning ajdodlarimiz tomonidan yuzaga keltirilgan madaniy-ma’rifiy merosni
o’rganish va yegallash alohida o’rin tutadi. Bu davr buyuk mutaffakirlari: Navoiy,
Jomiy, Binoiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi, Jaloliddin Davoniy, Sa’diddin
Taftazoniy, Mir Said Sharif Jurjoniylar xususan Amir Temur va temuriyzodalar
dunyoqarashlarining shakllanishi va takomil topishida qadimgi yunon
mutafakkirlaridan tortib, O’rta asrlardagi Sharq Markaziy Osiyolik buyuk
olimlarning ilmiy merosi, islom dini ta’limoti muhim g’oyaviy manba’ bo’lib
xizmat qiladi. Shu manba’lar asosida XIV-XV asrlarda Amir Temur va temuriylar
davri madaniyati, ilm-fani, san’at va adabiyoti, ijtimoiy falsafiy qarashlari vujudga
keladi va rivojlanadi. Amir Temur va temuriylar davrida zargarlik san’ati,
me’morchilik san’ati, musavvirlik, hattotlik va muqovasozlik san’atlari yuksak
taraqqiy yetadi, oltin, kumush va bronza yeritadigan mohir ustalar, buyuk
me’morlar, dunyoga mashhur naqqosh va rassomlar, minatyura san’ati vakillari
yetishib chiqadi.
Amir Temur va temuriylar davrida Movorounnahrda tasavvufning yangi
oqimi – naqshbandiya vujudga keladi va u yassaviy tariqati bilan bir qatorda bu
davr ma’naviyatining g’oyaviy asosi bo’lib xizmat qiladi. Islom dini yesa bu
davrda Amir Temur va temuriylar siyosatida mamlakatdagi ma’naviy birlik,
madaniy yuksalish, adolatni o’rnatish, huquq va tartibotni saqlash ishiga qaratiladi.
Naqshbandiya va yassaviya tariqatlari islomga tayangan holda kishilarni ahloqiy
poklikka, mehnatga, ilm-fanni yegallashga chorlab, ular g’oyalarini targ’ib qilib,
jamiyatning ma’naviy-ijtimoiy hayotida muhim rol o’ynaydi.
Umuman olganda, Amir Temur va temuriylar davrida falsafaga oid maxsus
asarlar kam yaratiladi. Lekin ilg’or ijtimoiy-falsafiy fikrlar badiiy adabiyot
asarlarida o’zlarining chuqur ifodasini topadi. Xususan, bu davrdagi adib va
shoirlar Abdurahmon Jomiy, Ubayd Zakoniy, Lutfiy, Sakkokiy, Binoiy va ayniqsa,
Alisher Navoiiyning badiiy asarlari boy falsafiy mazmun kasb yetishadi.
Shavkatli Amir Temur bobomizning tarix oldidagi buyuk hizmatlari bizning
bugungi kun mustaqilligimiz uchun ahamiyati nimalardan iborat? degan savol
qo’yilsa, ularga quyidagi javoblarni berish mumkin:
53](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_51.png)
![1) Amir Temur yeng avvalo murakkab tarixiy sharoitda o’z halqining
boshini qovushtirib, mo’g’il istilochilariga qaqshatqich zarba berdi. Oqibatda
mo’g’illar zulmidan qutulib, mustaqillikni qo’lga kiritib Turkiston zaminida ilk bor
istiqlol bayrog’ini baland ko’tardi. Parokanda mamlakatlar, yellar va yelatlarni
birlashtirib, markazlashgan qudratli saltanat tuzdi. Natijada: «Adolat kuchda
yemas, kuch adolatdadir»: - degan shior Amir Temur saltanatining barcha
hududlarida birday amal qilib, bu tamoyil butun mamlakatning ahloqiy - ma’naviy
me’zoniga aylandi.
2) Amir Temur o’z davrida qudratli va buyuk davlat qurdi. U qudratli
davlat qurmasa, uning davrida betakror ma’naviy meros ham, buyuk obidalar ham
bizgacha yetib kelgan tarixiy yodgorliklar ham yuzaga kelmas yedi. Shu jihatdan
mustaqil O’zbekistonimiz mustahkamlayotgan davrda Amir Temur biz uchun
buyuk davlat asoschisi sifatida juda ham qadrlidir. U o’z davrida buyuk o’zbek
davlatchiligining poydevorini qurgan, yaratib bergan buyuk zotdir. Uning
davlatchilik borasidagi fikrlari nafaqat o’z davri balki kelgusi avlodlar uchun ham
katta ahamiyat kasb yetdi. Shuni aytish kerakki Amir Temur o’z davlatini faqat
kuchga suyanib boshqargan yemas. Agar davlat faqat kuchga tayangan holda
boshqarilsa, u uzoq davr yashamaydi. Buning misollari tarixda juda ko’p. Shu
sababli Amir Temur o’z davlatini, avvalo, aql-idrok, zakovot va huquqiy asoslarga
tayangan holda idora yetadi. Bunga uning o’zining: «Davlat ishlarining to’qqiz
ulushini kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushini qilich bilan amalga
oshirdim»-degan fikrlari, yorqin misoldir.
3) Amir Temur faoliyatidagi biz uchun ibratli jihatlaridan yana biri
shundaki, u savdo-iqtisodiy munosabatlar orqali xalqlar, mamlakatlar o’rtasida
yagona iqtisodiy makon barpo yetish sohasida buyuk yutuqlarga yerishish
mumkinligini o’z davrida to’g’ri tushunib yetgan buyuk siymodir. «Shu sababli u
o’z davrida Yevropa va Osiyoni bog’lashga hizmat qilgan ulkan diplomatik
ishlarni amalga oshiradi. Amir Temur buning uchun bir tomondan - Fransiya va
Angliya, yana bir tomondan - Rim, Ispaniya, Italiya, Misr va boshqa davlatlar bilan
aloqalar o’rnatib bu aloqalarni mustahkamlashga harakat qilgan. Buning uchun u
54](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_52.png)
![Ispaniya qiroli Genrix III Fransiya qiroli Karl VI, Angliya qiroli Genrix IV
saroylariga o’zining yelchilarini yuborib, ayni chog’da ispaniyalik, fransiyalik,
angliyalik, xitoylik va boshqa xorijiy yelchilarni o’z saltanatida doim qabul qilib
borgan. Bu haqda sohibqironning Fransiya qiroli Karl VI ga yozgan xatidagi
quyidagi fikrlari diqqatga sazovordir: « Siz o’z savdogarlaringizni mening
saltanatimga
yuboring. Biz ularni iliq qarshi olib, izzat-ikrom ko’rsatamiz. Biz
ham
o’z savdogarlarimizni sizning yurtingizga yo’llaymiz. Siz ham ularga hurmat
ko’rsating,
ularga ortiqcha tazyiqlar qilinishiga yo’l qo’ymang. Sizga bundan
bo’lak
talabim yo’q. Zero dunyo savdo ahli ila obod bo’lajak ». Demak Amir
Temur o’z tashqi siyosatida xalqaro iqtisodiy-savdo aloqalarini keng miqyosda
yo’lga qo’yishni, undan barcha xalqlarni avvalam bor, o’zining xalqini barhamand
yetishni o’ta muhim ish deb hisoblaydi.
Sohibqironning o’z saltanatida bundan 600 yil avval bosh qotirgan va shu
yo’lda olib borgan tashqi siyosati, uning «dunyo savdo ahli ila obod bo’lajak!»
degan g’oyasi bizning bugungi kunda ham qo’shni davlatlar bilan barpo
yetayotgan «yagona iqtisodiy - savdo maydoni» yaratish uchun buyuk ibrat bo’lib
xizmat qiladi.
4) Sohibqiron Amir Temurning bunyodkorlik faoliyatlari bugungi kunda biz
uchun ham juda muhim ahamiyatga yega. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov
aytganlaridek: «Bu ko’hna dunyoda jahongirlar ko’p o’tgan, Ularning aksariyati
faqat buzgan. Amir Temurning ulardan farqi shundaki, u umr bo’yi bunyodkorlik
bilan mashg’ul bo’lgan. U muborak zot aytganlarki: « qay
bir joydan bir g’isht
olsam,
o’rniga o’n g’isht qo’ydirdim, bir daraxt kestirsam, o’rniga o’nta ko’chat
yektirdim ».
Amir Temur va temuriylar sa’y-harakatlari bilan o’z davrida qurilgan
madrasalar masjidlar xonaqohlar, saroylar, bozorlar, ko’priklar, yo’llar, bekatlar,
hammomlar, kanallar, qal’alar va boshqa qator imoratu inshootlarning bog’-
rog’larning son-sanog’i yo’q, Masalan, Amir Temurning bevosita rahnamoligida
bunyod yetilgan Bibixonim jome’ masjidi, Go’ri Amir va Ahmad Yassaviy, Zangi
ota maqbaralari, Oqsaroy va Shohi Zindadagi me’moriy mo’jizalar; Bog’i, Chinor,
55](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_53.png)
![Bog’i Dilkusho, Bog’i Behisht, Bog’i Baland singari o’nlab go’zal saroy-bog’lar
va boshqa inshootlar shular jumlasidandir. Amir Temur Movarounnahr va
Xurosonning shahar va qishloqlarida, hatto Janubiy Ozarbayjon Qobul va Bag’dod
kabi uzoq shaharlarda ham obodonlik, bunyodkorlik tiklash ishlarini olib
bordirgan, sug’orish inshootlarini qurdirgan» siymodir.
Ma’lumki, har qanday jamiyat ilm-fani ma’rifatsiz taraqqiy yetmaydi. Buni
teran anglagan sohibqiron Amir Temur hokimiyatga kelishi bilan chiqargan
dastlabki farmonlaridayoq mamlakatda madrasalar barpo yetish, ilm toliblariga
nafaqalar tayinlash masalalariga katta ye’tibor beradi.
U qaysi bir shaharga bormasin qaysi mamlakatni istilo qilmasin, yeng
avvalo, o’sha yerdagi olimlaru fozillarga katta ye’tibor berar, ular bilan uchrashuv
suhbatlashar va bahslar olib borar yedi, nihoyat kamtar ulardan haqiqiy
bilimdonlarini Samarqandga taklif qilardi va ularga, oilalariga shart-sharoit yaratib
berib hurmat-yehtirom, mehr muruvvat ko’rsatar yedi; o’zi yesa tarix, tibbiyot,
matematika, astronomiya, me’morchilik sohalarida yuksak salohiyatga yega yedi.
Amir Temur jamiyatda kishilar iymon, ye’tiqodsiz yashashi mumkin
yemasligini juda teran va to’g’ri tushunadi. Shu sababli u odamlarga din, iymon,
ishonch va ye’tiqod kerakligina har doim ta’kidlaydi. U o’zining «Tuzuklari»da:
« har yerda va har vaqt islom dinini quvvatladim » 25
- deb yozadi.
Amir Temur Qur’oni Karimni yod bilgani, Hadisi shariflarni yaxshi
yegallagani uchun diniy bahslarda yirik ulamolar bilan ko’pincha bab-barobar so’z
yuritib bahslashadi. U islom dini, musulmonchilik aqidalari jamiyat osoyishtaligi,
ravnaqi, ijtimoiy adolat iymon butunligi, ma’naviy poklik uchun xizmat qilishni
yaxshi tushunadi. Lekin shu bilan birga shaxsiy ye’tiqodiga ko’ra, davlat
davlatligini din yesa dinligini qilishi kerak. Uning bu g’oyasi bugungi kunda ham
o’z ahamiyatini zarracha yo’qotgani yo’q.
Amir Temur davrida qishloq xo’jaligi yaxshi rivojlandi. U tabiatdagi sabab-
oqibatlarni tadqiq qilib, ularning muayyan hilma-xil turlarini ajratib ko’rsatadi.
Sabab – bu shunday narsaki, narsaning vujudga kelishi unga bog’liqdir, deydi u.
25
56](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_54.png)
![Uningcha, sabab ichki va tashqi ko’rinishlarga yega. Agar sababning muayyan
belgilari oqibatga o’sa, ichki sabab, agar o’tmasa, bunday sabablar tashqi sabablar
bo’ladi.
Amir Temur va temuriylar davrida, ayniqsa falakiyot, riyoziyot, handasa,
geografiya, tibbiyot kabi tabiiy-ilmiy bilimlar; tarix, pedagogika, mantiq,
axloqshunoslik, falsafa kabi ijtimoiy-gumanitar bilimlar yaxshi rivojlanadi.
Ayniqsa, adabiyoshunoslik, she’riyat va nasr tez va kuchli rivojlanadi. Natijada,
mashhur shoirlar yozuvchilar hattotlar yetishib chiqadi.
XV asrning boshlariga kelganda Samarqandda falakiyot va riyoziyot fanlari
kuchli taraqqiy yetadi. Mirzo Ulug’bek asos solgan falakiyot maktabi, falakiyot
rasadxonasi va u qurdirgan observatoriya o’sha davrda tabiiy-ilmiy bilimlar
taraqqiyotida muhim rol o’ynaydi.
Nihoyat, bu davrda falsafa va mantiq ilmlari bilan shug’ullangan yirik
olimlar paydo bo’lib, bu sohalarga oid maxsus risolalar ham yaratiladi. Bunga
misol qilib Sa’diddin Taftazoniy va Mir Said Jurjoniy yaratgan asarlarni ko’rsatish
mumkin. Mirzo Ulug’bek asos solgan falakiyot maktabi vakillari: Mansur Koshiy,
Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi, G’iyosiddin Jamshid va boshqalar yesa
tabiashunoslikning falsafiy masalalariga oid o’zlarining qimmatli fikrlarini ilgari
surishadi. 26
Davrining yetuk allomasi Taftazoniyning falsafiy qarashlari Yaqin va O’rta
Sharq xalqlari O’rta asr ijtimoiy-falsafiy tafakkurida ilg’or o’rin tutgan qadimgi
yunon faylasuflari fikrlari bilan hamohangligini ko’rsatadi. Ammo Taftazoniy
oldingi antik davr falsafiy qarashlari bilan cheklanib qolmay, o’z qarashlarini
Sharq uyg’onish davri yuksalishlaridan turib rivojlantiradi, ularni yangi g’oyalar
bilan boyitadi. Bu narsa uning qarashlarining diqqatga sazovor tomonidir.
Taftazoniyning falsafiy qarashlari o’z ilmiy qimmatini hozir ham yo’qotgan
yemas. Lekin uning merosi bizda yetarli o’rganilmagan, uni chuqur ilmiy o’rganish
falsafiy tafakkurimizni yanada boyitishga olib keladi.
26
Ma’naviyat yulduzlari. (Markaziy Osiyolik mashhur siymolar, allomalar, adiblar). Mas’ul muxarrir: M. M.
Xayrullayev. To’ldirilgan katta nashr. –T., A. Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 1999.
57](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_55.png)
![Amir Temur va temuriylar davri falsaiy qarashlarini o’rganishda ye’tiborga
loyiq mutafakkirlarning yana biri Mir Sayid Sharif Jurjoniyir.
U yoshligida o’sha davr Sharqda mavjud bo’lgan barcha fanlar bilan
shug’ullanadi. Ayniqsa, u islom falsafasi bo’lgan Kalom, Mantiq, tabiashunoslikka
doir barcha bilim sohalarini qunt bilan o’rganib, keyinchalik ularning har biriga oid
katta ilmiy asarlar yozib qoldiradi.
Jurjoniy 1387 yili Amir Temur tomonidan Sheroz fath yetilishi bilan u
yerdagi bir qancha olimlar qatorida Samarqandga taklif yetiladi va bu yerda 20 yil
samarali ijod qilib, sohibqiron vafotidan keyin yana Sherozga qaytib kelib, 1413
yilda vafot yetadi.
Jurjoniyning falsafiy qarashlari, o’zidan oldin o’tgan salaflarinikida
bo’lganidek, O’rta asrlardagi butun falsafiy masalalarni, chunonchi: borliq
haqidagi ta’limotni, koinot jumboqlarini, modda va uning shakllari, jonsiz va jonli
tabiatning xususiyatlari, jismoniy va ruhiy munosabatlar, bilish muammolari va
shular kabi masalalarni o’z ichiga oladi. U o’z asarlarida koinot, inson va aqlni
qamrab oluvchi borliqning umumiy manzarasini yaratishga harakat qiladi. Bunda
Jurjoniyga xos narsa borliq manzarasini bosqichma-bosqich tartibda tushuntirishga
harakat qilishdan iborat. Uning besh bobdan iborat bo’lgan «Dunyoni aks
yettiruvchi ko’zgu» asarining birinchi bobini «vojibul-vujud» va «mumkin ul-
vujud»ning mavjudligi masalasini asoslashga bag’ishlaydi. U bunda: «Yo’q
bo’lishi mumkin bo’lgan, bor bo’lishi yesa zarur bo’lgan narsa vojib ul-vujud deb
ataladi. Masalan, holiqning o’zligi kabi tushuncha. Borligi ham, yo’g’ligi ham
zarur bo’lmagan narsa yesa mumkin ul-vujud deb ataladi», deydi.
Jurjoniyning qarashicha, bu o’rindagi vojib ul-vujud – bu Xudodir, mumkin
ul – vujud yesa moddiy olamdir. U borliqning birinchi sababi sifatida vojib ul-
vujudni, ya’ni Xudoning borlig’ini tan oladi.
Aytish kerakki, bizda Mir Sayid Sharif Jurjoniyning falsafiy qarashlari
faylasuflarimiz tomonidan yetarli o’rganilgan yemas. Uning falsafiy asarlari
o’zbek tiliga tarjima ham qilinmagan. Agar bu ishlar Sharqshunos va
58](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_56.png)
![faylasuflarimiz tomonidan amalga oshirilsa, bizning falsafiy tafakkur tariximiz
yanada boyigan bo’lardi.
Amir Temur va temuriylar davrida tabiiy-ilmiy va ijtimoiy fikrlarning
rivojlanishida Mirzo Ulug’bek va uning maktabi vakillarining tabiiy-ilmiy va
falsafiy qarashlari muhim o’rin tutadi. Amir Temurning nabirasi Mirzo Ulug’bek
faqat oddiy hukmdor bo’lib qolmasdan, balki u buyuk olim bo’ladi. U qadimgi
yunon mutaffakirlari va IX-XII asrlarda yetishib chiqqan yaqin va O’rta Sharq
hamda Markaziy Osiyo olimlarining asarlarini qunt bilan o’rganadi. Mirzo
Ulug’bek, ayniqsa, tabiashunoslik fanlarini matematika, geometriya, geografiya,
kimyo, astronomiyaga oid bilimlarni chuqur yegallaydi. Natijada, yigirma
yoshlarida o’z davrining yirik olimlaridan biri bo’lib yetishadi.
Mirzo Ulug’bek 1411 yilda Movorounnahr va Turkistonning hokimi qilib
tayinlanadi. U hokimlik qilgan davrlarda, mamlakat tashqi va ichki mudofaasini
mustahkamlash bilan bir qatorda, Samarqand, G’ijduvon, Buxoro shaharlarida
ko’plab madrasalar, masjidlar, turli ilm o’choqlari qurdirib, ilm-fanning
rivojlanishiga katta ye’tibor beradi. 1425-1428 yillarda Mirzo Ulug’bek
Samarqandda, keyinchalik uning nomini jahonga mashhur qilgan rasadxona -
observatoriyani qurdirib, o’zining falakiyot maktabini yaratadi. U o’zining bu
maktabiga o’z zamonasining yeng buyuk olimlarini jalb qilib, ularga o’zi
boshchilik qilgan holda, ilmiy tadqiqotlar olib boradi.
Amir Temur vafotidan keyin temuriyzodalar, mahalliy hukmdorlar, johil
shariat peshvolari, xususan, ota-bola-shoh va shahzodalar o’rtasida kurashlar
oqibatida uning mansabparast o’g’li - Abdullatif tomonidan 56 yoshida 1449 yil 27
oktyabrda fojiali o’ldiriladi. U boshlagan ilmiy ishlarni uning shogirdlari:
G’iyosiddin Koshiy, Oloviddin Ali Ibn Muhammad Qushchilar va boshqalar
tomonidan davom yettiriladi.
Mirzo Ulug’bekning asarlari o’z davridagi yeng mukammal astronomik asar
sifatida tezda zamondosh olimlarning diqqat ye’tiborini o’ziga jalb qiladi va ular
ijodiga ta’sir ko’rsatadi. Uning qo’lyozmalari tez orada Yaqin va O’rta Sharq,
Xitoy va Hindiston olimlari qo’llariga ham yetib boradi.
59](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_57.png)
![Mirzo Ulug’bek va u asos solgan astronomik maktabning tabiiy-ilmiy va
falsafiy qarashlarini chuqurroq o’rganish va tushunishda uning sodiq shogirdi Ali
Qushchining qarashlari va astronomiyaga oid yozgan asarlari g’oyat qimmatli
ahamiyatga yega.
Ali Qushchi ham moddiy dunyoning insonga, inson ongiga bog’liq
bo’lmagan holda mavjudligini, koinotning undagi yulduzlar, planetalar, Quyosh,
Oy va Yerning o’zaro aloqada o’z qonunlari asosida o’z markazi va Quyosh
atrofida harakat qilishi, ularning markazi Quyosh yekanligini Yevropa olimlaridan
150-200 yil oldin o’z ilmiy kuzatishlari asosida isbotlab, yozib qoldirgan yedi.
Lekin bunday ilmiy shijoatlar ham o’sha davr feodal jamiyatining qoloqligi
temuriyzodalar va mahalliy hukmdorlarning hokimiyat uchun olib borgan
kurashlari, keng xalq ommasining ma’rifatdan, ilm-fandan yiroqligi, diniy
hurofotning kuchliligi ba’zi johil ruhoniylarning ilm ahllariga nisbatan kurashlari
tufayli yuzaga chiqmay qoldi.
Shunday qilib, Ulug’bek astronomik ilmiy maktabining yerishgan tabiiy-
ilmiy va falsafiy qarashlari Ali Qushchidan keyin Markaziy Osiyodan tashqarida
Hindiston, Yeron, Turkiyada, G’arbiy Yevropada yesa XVI asrdan boshlab davom
yettiriladi va rivojlantiriladi.
Temuriylar davri falsafasida Alisher Navoiy ning ijtimoiy-falsafiy qarashlari
alohida o’rin tutadi. Alisher Navoiy temuriylar davrining ziddiyatlar avj olgan
davrida yashab ijod qildi. Uning falsafiy qarashlari “Hamsa”, “Xazoyin ul-
maoniy”, “Mahbub ul-qulub”, “Muhokamatul-lug’otayn”, “Lisonut tayr” kabi
asarlarida bayon yetilgan. Uning falsafiy qarashi borliqning birligi ta’limotiga
asoslanadi. Alisher Navoiy o’z asarlarida «ideal jamiyat» kiyofasini chizgan.
Alisher Navoiy koinotdagi yeng yetuk vujud inson deb hisoblaydi. Inson butun
borliqning ko’rki va sharafidir. U insonni bioijtimoiy mavjudot sifatida olib inson
o’z hayotini o’zi uchun ham butun jamiyat uchun ham foydali bo’lgan ishlarga
bag’ishlashi kerak. Shuning uchun u kasb-hunar o’rganishi, ma’rifatli, xushxulq
bo’lishi kerak deydi. Uning inson haqidagi qarashlari negizida farovonlik va
osoyishtalik hukm surgan jamiyat va odil shoh to’g’risidagi g’oyalar yotadi.
60](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_58.png)
![Alisher Navoiy naqshbandiya tariqatini ye’tirof yetgan ijodkordir. U tasavvufning
salbiy aqida va odatlarni tanqid qiladi, zohidlikka qarshi kurashadi. Uning
qarashlarida bilish nazariyasiga oid fikrlar mavjud bo’lib, bilishning asosiy
maqsadi borliqni, tabiatni, insonning o’zini o’rganib yomonlikni yo’qotish,
yaxshilikni ko’paytirishga qaratilganligi deb hisoblaydi u.
Xulosa qilib aytganda, Amir Temur va temuriylar davri Markaziy Osiyo
xalqlari hayotida yuzaga kelgan lekin mo’g’illar istilosi natijasida Uyg’onish
davrining qayta tiklanishi va uning yangi cho’qqisiga ko’tarilishi davri bo’ldi. Bu
davr madaniyati va ilm-fani jahon madaniyati va ilm-faniga ulkan hissa bo’lib
qo’shilib, uning yutuqlari jahon xalqlari madaniyati va ilm-fanining keyingi
rivojlanishiga zamin bo’lib xizmat qildi.
Ikkinchi bobga xulosalar
- o’rta asr Sharqida arab xalifaligi davrida ham jamiyatning madaniy-ma’naviy
taraqqiyoti ma’lum darajada to’xtamay davom yetdi.Bu davr mutafakkirlari islom
dinining cheksiz hukmronlik qilgan sharoitlarida ham olamning tabiati va
mohiyati, uning taraqqiyoti, koinotning sirlari, insonning hayoti va uning
dunyodagi o’rni haqida, insonda uchraydigan har xil kasalliklarning sabablari
61](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_59.png)
![haqida diniy qarashlar bilan birga, ulardan tubdan farq qiladigan tabiiy-ilmiy va
falsafiy qarashlarni ham ilgari suradilar;
- tasavvuf (so’fiylik yoki so’fizm) islom falsafasida diniy falsafiy yo’nalish sifatida
VIII asrning o’rtalarida arab xalifaligi mamlakatlarida vujudga keldi. U asosan, shu
mamlakatlarning ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotining xususiyatlari bilan
taqozo qilingan bo’lsa ham, lekin unda neoplatonizm ta’limotining, iudaizm,
xristianlik, zardushtiylik va ayniqsa buddizm diniy ta’limotlarining ta’sirini yaqqol
ko’rish mumkin;
-o’rta asrlarda Sharq falsafasi mifologiya va din qo’ynidagina yemas, balki fan
qo’ynida ham rivojlanadi. Sharq olimlari matematika, astronomiya, geografiya,
tibbiyot, tarix, alximiya sohasida qo’lga kiritgan yutuqlar ma’lum. Odatda tabib,
munajjim, sayyoh bo’lgan Sharq faylasuflari asbtrakt mulohazalardan ko’ra
ko’proq tabiashunoslik va tajribaga tayanganlar.
-Markaziy Osiyoda me’morchilik, qurilish ishlari, hunarmandchilik, obodonchilik,
madaniy-ma’naviy aloqalar kuchayib, ular madaniy yuksalib bordi. Bunday
madaniy yuksalishlar, avvalo, ularning arab mustamlakachiligidan qutilishlari, bu
xalqlarning mustaqil davlatlarining vujudga kelishi, o’zlarining milliy
madaniyatlarini qayta tiklashlari, boshqa musulmon Sharqi o’lkalari davlatlari
bilan madaniy aloqalarining yaxshi yo’lga qo’yilishi tufayli sodir bo’ladi.
- Amir Temur va temuriylar davrida falsafaga oid maxsus asarlar kam yaratilgan
bo’lsada, ilg’or ijtimoiy-falsafiy fikrlar badiiy adabiyot asarlarida o’zlarining
chuqur ifodasini topadi. Bu davr falsafiy fikrlar taraqqiyotini ilmiy tadqiqotlar
doirasida o’rganish nihoyatda qimmatli nazariy xulosalar yaratilishiga olib keladi;
III BOB. SHARQ VA G’ARB FALSAFIY TAFAKKURIDA JAMIYAT
TARAQQIYOTI MASALALARINING O’ZARO NISBATI
3.1 Sharq falsafasining asosiy muammolari va falsafaning jamiyatda tutgan
o’rni hamda asosiy vazifalari
Sharq falsafasining asosiy masalalari va falsafaning jamiyatda tutgan o’rnini
hamda jamiyatda bajaradigan funksiyalarini tahlil qilishda dastlab falsafaning o’zi
nima ekanligini anglab olish zarur bo’ladi. Falsafa, inson tafakkurining
62](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_60.png)
![umumbashariy shakli sifatida, jamiyatdagi mavjud holatdan qoniqmaslikning
ma’naviy ifodasi, uni yanada takomil lashtirish, rivojlantirishning, butun olam-
tabiat, jamiyatning mazmun-mohiyati, inson, insoniyat, xalq, millatning maqsad-
muddaosi muammolarini chuqur o’rganishga asoslangan holdagi ilmiy-nazariy
omilidir. Demak, falsafa, birinchi galda, jamiyatga va faqat shu bois, o’quv
yurtlari, ilmiy muassasalar uchun kerak. Darhaqiqat, voqyeylikda, insonlar va
jamiyat hayotidagi keskin o’zgarishlar, yangilanishlar yuz bergan sari falsafaga
bo’lgan qiziqishning ortib borishi ham muqarrarlashadi.
Ajdodlarimiz, Sharq va G’arb xalqlari vakillari yaratgan falsafiy ta’limotlardan
yurtdoshlarimizni bahramand qiluvchi, ularga hozirgi zamon falsafasining turli-
tuman, hatto qarama-qarshi fikrlarini chuqur bilish imkoniyatini beruvchi
ma’naviy muhitni shakllantirish, tegishli yo’nalishdagi, davr talablariga monand
tadqiqotlarni amalga oshirish, mazkur sohaga oid darsliklarni yaratish lozimligini
uqtirish – ushbu da’vatning muhim qirralarini tashkil yetadi. Zero, xuddi mana
shunday jiddiy falsafiy zamingina, o’zida xalqimizning yezgu niyatlari, orzu-
umidlarini jo yetgan, milliy g’oya va ijtimoiy mafkuralarni yaratishning
mustahkam ilmiy-nazariy asosi bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Ijtimoiy taraqqiyot asosida mavjud holatdan qoniqmaslik hissi yotadi. Vujudga
kelgan qiyinchiliklarni yengish, yangi kuch, g’ayrat to’plash uchun,
rivojlanishning zaminini tayyorlash uchun insonga chidam, sabr-toqat kerak.
Sabru toqat rivojlanish jarayonining vaqtinchalik shakli, mukammallikka
intilish, yehtiyojlarning yuksalishi yesa – doimiy holatdir. Insonning yerkin likka,
adolatga, mehr-muhabbatga, go’zallikka, kamolotga intilishi, qobiliyat la rini
namoyon yetishga, ijod yetishga urinishi – uning ma’naviy yehtiyojidir.
Yehtiyojlar sog’lom va nosog’lom bo’lishi mumkin. Insonning yerkin
kamolotiga xizmat qiladigan, undagi ijobiy qobiliyatlarini, fazilatlarini
boyitadigan, rivojlantiradigan yehtiyojlar sog’lom yehtiyojlardir. Aksincha, nafs
xohishlarining cheksiz avj olishiga, molparastlikka, shahvatpa rast likka,
mansabparastlikka, insondagi salbiy jihatlarning kuchayishiga xizmat qiladigan
yehtiyojlar nosog’lom yehtiyojlardir.
63](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_61.png)
![Buyuk yunon faylasufi, yetti donishmandning biri hisoblangan Fales “Yomon
vositalar orqali boyimagin” degan yedi 27
.
Insonda moddiy va ma’naviy yehtiyojlar muttasil yuksalib boradi. Bir yehtiyojning
qondirilishi bilan undan yuksakroq yangi yehtiyoj tug’iladi. Avvalgidan yaxshiroq,
qulayroq, go’zalroq buyumni yoki san’at asarini yaratishga intilish, oldingisidan
teranroq, aniqroq bilimni yegallashga, mukammalroq texnikaviy asbob-uskunalarni
ixtiro yetishga urinish, turmush darajasini yanada yaxshilash va
farovonlashtirishga intilish – insonga xos xususiyatdir. Bu – tabiiy ravishda
tug’iladigan ijtimoiy yehtiyojdir.
Uzoqni oldindan ko’ra bilish, uni tahlil va taxmin qilish – falsafaning muhim
vazifasidir. Falsafa tasodifiy hodisalar, juz’iy holatlarni yemas, balki ularning
tubidagi, ortidagi muhim, barqaror, doimo takrorlanib turadigan munosabatlar –
qonuniyatlarni o’rganadi, o’tmishni, mavjud vaziyatni tahlil qiladi va istiqbolni
ilmiy taxminini beradi.
Falsafa dunyoqarash sifatida ikki savolga javob berishi lozim. Birinchisi –
insonning o’zi nima, uning mohiyatini, tabiatini nima tashkil yetadi? Ikkinchisi –
insonning yashashdan maqsadi nima, u nimaga intilishi kerak?
Falsafa sababiyat to’g’risidagi fandir. Biron-bir narsaning, hodisaning asl sababi
aniqlanmas yekan, demak unga tegishli tarzda ta’sir ko’rsatishning iloji ham
bo’lmaydi. Masalan, jamiyatni boshqarish usuli undagi hukmron-mulkiy
munosabatlarga mutanosib bo’ladi; shu sababdan, ibtidoiy jamiyatdagi ilk
demokratik boshqaruv usulidan xususiy mulkning kelib chiqishi munosabati bilan
siyosiylikka o’tilgan; davlat siyosiy tizimning asosiy bosh bo’g’inini tashkil qiladi;
u vujudga kelgan paytdan boshlab, jamiyatdagi manfaatlarni kerak bo’lganda,
zo’ravonlik bilan “muvozanatga” keltirib turgan; davlat boshqaruvi tizimiga ta’sir
ko’rsatish manfaatdor kuchlar uchun “foydali” ish bo’lgan; yangi davr (XVII-
XVIII asrlardan boshlab) demokratik (saylovlar, siyosiy partiyalar) tartibotlarning
qaror topishiga olib kelgan.
Falsafa fanini o’rganishning nazariy-ilmiy va uslubiy asoslari xolislik, ilmiylik,
27
Диоген Лаэртский. О жизни, учениях и изречениях знаменит ы х философов. –М., 1986. –С.84.
64](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_62.png)
![tarixiy-mantiqiylikka tayanadi.
Falsafaning asosiy muammolari uning ma’naviyatda tutgan o’rni bilan
belgilanadi. Falsafa inson hayotiy faoliyatining mohiyati va ruhiy mazmunini
ifodalaydi. Uning vositasida kishilar o’zlarini anglaydilar, jamiyat, tabiat va
ularning mavjudligi hamda taraqqiyot xususiyatlarini o’rganadilar, qonunlarini
kashf yetadilar, hamda ularga tayanib o’z turmush sharoitlari, amaliy faoliyat
muammolarini hal yetadilar. Dunyoning kelib chiqishi, uning mohiyati va
insonning dunyodagi o’rni haqidagi savolga javob topishga harakat qilgan qadimgi
falsafiy tizimlar o’zining uzoq tarixiga yegadir. Ma’lumki, insonni o’rab turgan
dunyo tadrijiy ravishda uning faoliyati uchun mavzuga aylana borgan. Inson
dunyoga bo’lgan o’z munosabatini dastlab nazariy shakllarda ifoda qila olmagan.
Inson amaliy faoliyatining rivojlanishi voqyealarning muayyan izchillikda
mushohada qilishga asoslangan uning qobiliyatini takomillashishiga olib kelganligi
natijasida tabiat hodisalarini ba’zi qonuniyatlarini idrok yetishga muvaffaq
bo’lgan. Tilning rivoji va avvalo majhul tushunchalarning paydo bo’lishi nazariy
tafakkur ning shakllanishiga turtki bo’lgan.
Inson umrining o’tkinchiligini idrok yetish zamon haqidagi tasavvurni paydo
bo’lishiga sabab bo’lgan. Qadimgi davrning ba’zi afsonalarida zamon qadriyat
mezoni sifatida namoyon bo’la boshlagan. Faqat abadiy narsagina mukammal
bo’lishi haqidagi tasavvur kelib chiqqan. Abadiylik ilohiy mavjudlik va
faoliyatlilik sifatida namoyon bo’la boshlagan.
Inson tafakkuri taraqqiyotining yeng muhim natijasi sifatida yozuv kashf yetilgan.
U bilimlarni avlodlardan avlodlarga uzatishning yangi imkoniyatini beribgina qolmay,
balki bilimlarning o’z taraqqiyoti tagzaminini ham boyitgan.
Sharq mamlakatlaridagi falsafiy tafakkur taraqqiyoti to’g’ri chiziq bo’ylab rivoj
topmagan. Garchi ba’zi taraqqiyot bosqichlarida va ayrim sohalarda o’zaro ta’sirni
istisno qilmagan holda Sharqqa taalluqli uch mintaqa, ya’ni Yaqin Sharq,
Hindiston va Xitoy – mustaqil madaniy butunlikni tashkil yetgan.
Yaqin Sharq tom ma’noda qadimgi davrda falsafiy an’anaga asos sola
olmagan. Ammo u dunyoning boshqa mintaqalaridan farqli o’laroq,
65](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_63.png)
![dehqonchilik va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot jihatidan doimiy ravishda ilgarilab
ketgan. Bu narsa bilim va tajriba to’planishiga omil bo’lgan. Hosil qilingan
amaliy ma’lumotlar nazariy tafakkur rivoji uchun turtki bo’lgan. Ular umuman
diniy tasavvurlar, mafkura va madaniyatga o’z ta’sirlarini o’tqazganlar .
Ushbu boy meros asoslarini Kichik Osiyo qirg’oqlarida yashovchi yunonlar va
ular orqali butun yellinistik dunyo o’zlashtirib olgan. Insoniyatning barcha bilim
sohalariga Yunoniston qo’shgan buyuk hissani, shu jumladan, falsafa sohasidagi
tafakkur taraqqiyotini yuqoridagi asoslarsiz tasavvur qilish mumkin yemas.
Yaqin Sharqning qadimgi madaniyati Hindiston bilan aloqada bo’lgan.
Ammo bu yerdagi fikr taraqqiyoti avval boshdanoq ozmi-ko’pmi mustaqil
ravishda rivojlangan. Hindistonda iqtisodiy, siyosiy va irqiy o’zgarishlarga
qaramasdan falsafiy an’ana to’laligicha hyech qachon uzilmagan. Bu an’ana
hind jamiyatida doimiy barhayot madaniy merosning barqaror unsuri sifatida
mavjud bo’lgan.
Xitoyning qadimgi va o’rta asrlar falsafasini ham Xitoy jamiyatining ma’naviy
hayotidan ajratib bo’lmaydi. U ham mustaqil ravishda taraqqiy yetgan. Ammo faqat
buddaviylik unga sezilarli ta’sir yetgan bo’lsa ham, biroq bir necha asrlar davomida u
mahalliy an’ana va ma’naviy hayotga moslashtirilgan.
Yeramizdan oldingi to’rtinchi va uchinchi ming yilliklar orasida Baynal nahrayn
va Misr zaminida yozuvning mavjudligi haqida birinchi dalillar qo’lga kiritildi.
Ammo Yaqin Sharq o’lkalaridagi yozma yodgorliklar aniq tushunchalar
dastgohiga yega bo’lgan to’la falsafiy tizimlar yemasligi ayon bo’ldi. Unda borliq
va dunyoning mavjudligi (borliq haqidagi ta’limot) haqidagi muammo, hamda
insonni uni o’rab turgan dunyoni bilish imkoniyatlari (bilish nazariyasi) haqidagi
masalada aniqlik yo’q. Bunday taraqqiyot bosqichiga Yevropa falsafiy fikri
an’analari ibtidosida turgan qadimgi yunon falsafasi mutafakkirlarigina chiqqanlar.
Ammo qadimgi yunon falsafasi rivojini va unga bog’liq bo’lgan butun fikriy
taraqqiyotni Yaqin Sharqdagi qadimgi madaniyatlarning merosisiz to’la tushuntirib
bo’lmaydi. Biroq Yaqin Sharqdagi madaniyatlar ta’sirini izchil tadqiq yetish ishiga
nisbatan kech kirishil ganligi uchun keyingi yuz yil ichida qo’lga kiritilgan natijalar
66](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_64.png)
![bilangina chegaralanishga to’g’ri keladi.
Asotir tafakkur (afsonaviy fikrlash) – insonning dunyoga va bilvosita ijtimoiy
munosabatlarga bo’lgan munosabatini muayyan butunlikda ifodalash shakllaridan
biridir. U garchi xayoliy bo’lsa ham, bu dunyoning paydo bo’lishi, tabiiy tartibning
ma’nosi haqidagi savolga berilgan birinchi javobdir.
Dunyoni asotir tafakkur orqali tasvirlash diniy tasavvurlar bilan yaqindan
bog’liq bo’lib, tabiat kuchlarini shaxslar faoliyati bilan ifodalash dir. Ammo u tabiat va
inson jamiyati haqidagi asrlar davomida to’plangan bilimlar majmuasi sifatida
namoyon bo’ladi. Mantiqiy fikrlash (falsafa)gina inson tafakkurini afsonaviy
an’analar va uni bevosita hissiy taassurotlarga bog’lab qo’ygan zanjirlardan ham xalos
qila olish imkoniyatini beradi.
Sharq falsafasining vazifasi nima? – degan savol tug’iladi. Ma’lumki,
o’tmishdagi Sharq faylasuflari ham bizning zamondoshlarimizga o’xshab haqiqatni
gapirayapmiz, deb ta’kidlashgan. Shu ma’noda ularni o’rganish o’sha davrdagi
nuqtai nazarlarni bugungi yerishilgan nazariy natijalar bilan qiyoslash imkonini
beradi. Sharq falsafasi dunyoni va jamiyatni tushunishda asosiy falsafiy
muammolarni bayon qilish usullarining muayyan asosiy ro’yxatini o’z ichiga oladi.
U sharqona tafakkur tarzini shakllantirganki, hozirgi avlodlar ham undan benasib
yemaslar.
VII asrda Arabiston yarim orolida vujudga kelgan yangi din bo’lgan islomning
shakllanishi natijasida arab xalifaligi ta’sir doirasidagi mamlakatlar ma’naviy-
madaniy hayotida tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bu jarayonni asosan islom dinining
Arabiston yarim orolida markazlashgan davlat tuzishdagi o’rni bilan baholash
mumkin. Chunki o’sha davrdagi tarqoq arab qabilalari juda qiyinchilik bilan bo’lsa
ham, faqat islom ta’limoti ta’siri ostidagina birlashgan yedilar. Aynan muayyan bir
g’oya ostida shunday birlashish jarayoni kuchli hokimiyatni vujudga keltirdi. O’z
navbatida bu hokimiyatning boshqa hududlarni bosib olishiga qulay shart-
sharoitlar yuzaga keldi. Arab xalifaligi deb nom olgan bu ulkan imperiya tarkibiga
Arabiston yarim orolidan tashqari Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarining
67](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_65.png)
![barchasi, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Kavkaz orti davlatlari va O’rta Osiyo kirar
yedi.
Islomning dastlabki yoyilishi VII asrning 30-40 yillariga taalluqli bo’lib,
arablar Sosoniylar imperiyasiga uzil-kesil zarba berib, 651 yilda butun Yeronni
yegalladilar. So’ngra VIII asrning boshida O’rta Osiyoni bosib oldilar. Arablarning
harbiy yutug’i O’rta Osiyo va Yeronning iqtisodiy va siyosiy zaiflashganligi
tufayli yuz berdi. O’rta Osiyo Turk hoqonligi bilan to’xtovsiz urush olib
borganligidan zaiflashgan bo’lsa, Yeron uzoq vaqt davomida (604-630 yillar)
Vizantiya bilan qonli janglar olib borgan yedi. Natijada, arman tarixchisi
Sebeosning ta’kidlashicha, “forslar podsholigi o’sha vaqtda inqirozda yedi”,
Vizantiyaning yesa “yunonistonlik shohi qo’shin to’plashga qodir yemas yedi” 28
.
Islomning barcha musulmonlar uchun birodarlik, tenglik, soliq va qullikdan
ozod qilish haqidagi shiorlari Yeron va O’rta Osiyo xalq ommasiga o’z ta’sirini
o’tqazmay qolmadi. Doimiy go’llikda yashagan aholi bunday shiorlarning amalga
oshishiga ishonar yedi. Shuning uchun aholi arablarga qarshi deyarli jiddiy
qarshilik ko’rsatmadi.
Islomning yoyilishi turli yo’llar bilan, jumladan zo’rlik bilan ham amalga
oshirildi. Bu yerda shuni ham ta’kidlash lozimki, uni qabul qilish uchun qisman
zamin ham tayyorlangan yedi. Bunga zardushtiylikdagi yakkaxudolik aqidasining
rivoji, yahudiylik va xristianlik oqimlari bo’lgan monofizitlik va nestorianlikning
mavjudligi ham o’z hissasini qo’shdi. Misr tadqiqotchilari bo’lgan Rashid al-
Baraviy va Muhammad Hamza Uleyshlarning ta’kidlashlaricha, zardushtiylik,
monofizitlik va nestorian likning siqib chiqarishlik asta-sekinlik bilan olib borildi.
“Ba’zilar yangi ye’tiqodni o’z ishonchlariga ko’ra, boshqalar yesa – moddiy
manfaat tufayli, yana ba’zi birovlar yesa – o’zlarini hukmron doiralar tomonidan
ta’qib qilinishlaridan saqlash maqsadida qabul qildilar” 29
.
Ma’lumki, saljuqiylar sulolasi ilgarigi mavqyei yo’qolgan xalifalikni
boshqarayotgan Bag’dod xalifasining rasmiy hukmronligini saqlagan holda,
28
Себеос. История императора Ираклия. Пер. с армянского К. Патканьяна (Император Ираклий тарихи.
Арман тилидан К. Патканьян таржимаси). - СПб., 1862, –Б. 118, 119.
29
Рашид ал-Баравий , Му х аммад Х амза Улейш. Экономическое развитие Египта в новое время. Сокр. пер. с
арабского (Янги даврда Миср иқтисодининг тараққиёти. Арабчадан қисқача таржима). –М., ИЛ, 1954. –Б.11.
68](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_66.png)
![amalda markazlashgan davlatning dunyoviy ishlarini boshqarar yedilar. Saljuqiy
Malikshoh davrida uzoq vaqt vazirlik qilgan fan homiysi Nizomul Mulk Abu
Homid G’azzoliy va Mahmud az-Zamaxshariy kabi olimlarni ham qo’llab-
quvvatlagan. U Bag’dodda rasadxona ishini rivojlantirib, mashhur falakshunos
olimlarni to’playdi. Nizomul Mulk tashabbusi bilan Buxoro, Hirot, Nishopur,
Samarqand, Bag’dod kabi shaharlarda “Nizomiya” nomidagi madrasalar ochilgan.
Ushbu davr ilm-fan taraqqiyotining ye’tiborli tomoni shundaki, ko’pgina olimlar
o’z sohalarida yangiliklarga asos soladilar. Masalan, birinchi bo’lib, Umar
Xayyom taqvimiga tuzatish kiritadi. Ayniqsa, bu davr arab va fors adabiyotining
taraqqiyot davri bo’lgan. Umuman olganda, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy jabhalarda
ko’plab o’zgarishlar falsafa, tabiiy-ilmiy bilimlar rivojida muhim obektiv va
subektiv shart-sharoitlarni vujudga keltirgan. O’z navbatida Movarounnahr
diyorida ham ilm-fan ravnaqi uchun qulay imkoniyatlar yaratilgan. Aytish
mumkinki, bunday imkoniyatlar XX asrning boshlarigacha hyech vaqt vujudga
kelmadi. Bu muammo butun Yaqin va O’rta Sharqqa, hatto Xitoy va Hindistonga
ham xos xususiyatdir. Shu boisdan bo’lsa kerak, Sharq mamlakatlari Yevropadan
orqada qolib ketdi. Hozirgi zamon ingliz va rus olimlarining fikricha, buning
sababi Sharqda hozirgacha milliy innovasion tizimning yo’qligidir.
Milliy innovasion tizim – bu, umuman Yevropacha g’oya bo’lib, bir necha vaqtdan
keyin AQShda o’z izdoshlarini topgan. Nelson uning asoschi – otalaridan biri yedi.
Ammo Yevropada, har doim bo’lganidek, ko’proq so’zamollik va siyosiy qarorlar
qabul qilishlik, ko’proq darajada ilmiy maktablarni shakllantirish ustunlik qiladi.
Amerika Qo’shma Shtatlarida yesa ko’pincha ishchanlik hukmronlik qiladi. Ana
shu Amerikada XX asrning 80-90-yillarida hozirgi zamon texnologik taraqqiyotiga
muvofiq keladigan Milliy innovasion tizimning qonuniy zamini yaratildi 30
. Hozirgi
vaqtda ilg’or Sharq mamlakatlari Yevropa va Amerikadan ushbu usulni
o’zlashtirmoqdalar. Bunga II jahon urushidan keyingi Yaponiya, Janubiy Quriya,
Singapur, Malayziya, Tailand, Tayvan va keyingi 30 yil ichida to’xtovsiz islohotlar
bilan band bo’lgan Xitoy misol bo’la oladi. Islom dunyosi mamlakatlari katta
30
Қаранг: Иванова Н. Эксперт –№28. 14-20 июл ь 2008 йил. –Б. 57.
69](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_67.png)
![mablag’ manbalariga yega bo’lsalar ham, hali hozir milliy innovasion tizimga
o’tayotganlari yo’q.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, “ko’rinib turibdiki, moddiy
va ma’naviy hayot tamoyillari bir-birini inkor yetmaydi, aksincha, o’zaro
bog’lanib, bir-birini to’ldiradi. Yuksak taraqqiyotga yerishishni orzu qiladigan har
bir inson va jamiyat o’z hayotini aynan ana shunday dialektik va uzviy bog’liqlik
asosida qurgan va rivojlantirgan taqdirdagina ijobiy natijalarga yerisha oladi.
Ana shu haqiqatdan kelib chiqqan holda, biz iqtisodiy o’nglanish, iqtisodiy
tiklanish, iqtisodiy rivojlanish jarayonlarining ma’naviy poklanish, ma’naviy
yuksalish harakatlari bilan tamomila uyg’un ravishda rivojlanib borishni doimo
davlatimiz va jamiyatimizning ye’tibor markaziga qo’yib kelmoqdamiz” 31
.
Falsafaning nima yekanligidan xabar beruvchi o’nlab ta’riflarni keltirish mumkin.
Arab faylasufi Abu Yaqub ibn Is’hoq al-Kindiy xalifa Mu’tasimga bag’ishlab
yozgan “Birinchi falsafa” asarida falsafaga ta’rif berib, “Insonning toqati
yetguncha narsalar haqiqatini bilish ilmi” yoki “Maba’di ut-tabia” (“Tabiatdan
keyin keladigan narsalar”) kitobida “Har bir haqiqat sababini birinchi haqiqatga
olib boruvchi ilm” deb atagan. Uning fikricha, “Haqiqat izlovchi uchun hyech bir
narsa haqiqatning o’zidan qimmatroq yemas”.
Dastlabki fanlar tasnifini birinchilardan bo’lib al-Kindiy ishlab chiqqan. U ilmiy
bilishning uch bosqichi haqidagi ta’limotni shakllantirdi. U birinchi bosqichni
mantiq va matematika; ikkinchi bosqichni fizika (aniq fanlar); uchinchi bosqichni
yesa metafizika bilan bog’liq bilim, deb hisobladi 32
.
“Birlamchi fanlar” deb atalgan, ayniqsa uning rasional qismi hisoblangan
fanlarning vujudga kelishi bilan islom dunyosida ko’proq aqliy mushohadaga
murojaat qiladigan bo’ldilar va shularning natijasi sifatida “Islom falsafasi” nomi
ostida alohida fan paydo bo’lib, rivojlandi. Bungacha mu’tazila guruhi tufayli
haqiqatlarni kashf yetish va diniy ahkomlarni asoslashga aqliy mushohada va
rasional muhokamalardan foydalanish boshlangan yedi. Mu’tazila oqimi islom
tafakkuri tarixida rasionalizm tarafdori sifatida ma’lumdir. “Ular Kur’on va
31
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008. –Б.68-69.
32
Кедров Б. М. Классификация наук. (Фанлар таснифи). В 3-томах. –М.: Мысль, 1961-1965, –С. 52.
70](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_68.png)
![hadislarni zohiriy tomondan sodda anglashdan yuqori ko’tarilib, aqliy
muhokamalarga tayangan holda dinni himoya qila oldilar” 33
.
Buyuk vatandoshimiz Abu Nasr Forobiy X asrda falsafaga quyidagicha ta’rif
bergan yedi:
“Mavjudot haqidagi bilim qo’lga kiritilsa, shu haqda ta’lim berilsa, mavjudotdan
bo’lgan narsaning zoti bilinsa, narsaning ma’nosi tushunilsa, ishonchli dalil-
hujjatlar asosida shu narsa haqida miyada bir turli ishonch va tasavvur paydo
bo’lsa, mana shu ma’lumotga doir fanni falsafa deymiz” 34
.
Haqiqatan ham “falsafa voqyelikdagi barcha narsa va hodisalarning yeng umu miy
aloqadorligi va rivojlanish qonuniyatlarini, ularning tub mohiyatini bilishga
qaratilgan fandir” 35
.
Zamonaviy islomning falsafiy asoslarini o’rganishda Sharq va G’arb
tajribasini birgalikda olib borish zarurligi haqida T.J.Uinter o’zining “XXI asrda
islom” nomli asarida quyidagilarni yozadi:
“Bag’doddagi Nizomiya madrasasi G’azzoliy tufayli mashhur bo’lib ketgan yedi,
o’sha madrasada fiqh bilan bir qatorda yunon an’analari asosidagi falsafiy
ilohiyoshunoslik ham o’qitilar, shuningdek, o’sha vaqtdagi rahnamolarni raqib
mafkuralarining oyog’ini osmondan qiladigan zarur qurol bilan ta’minlar yedi.
Bizga yangi minglikda mujaddid, mu’tadil, bag’rikeng, ruhoniy ko’zqarashga
yega, dunyoviy tafakkurni tanqid qilibgina qolmasdan, uni tushunadigan va u bilan
bahsga kirisha oladigan daho G’azzoliy kerak. Xususan, bunday shaxs yangi
zamonga o’z hukmini o’tkazayotgan ma’naviyat, san’at va atrof-muhit masalalarini
puxta bilishi darkor. G’arb kishisiga nima ta’sir yetishi va uni nima
harakatlantirayotganidan xabardor g’arblik musulmon mutafakkir lari biladiki,
mabodo islom diskursi ushbu masalalarga ye’tibor qaratib, muvaffaqiyatga
yerishadigan, yestremizmning yovuz ruhini quvadigan bo’lsa, dinimiz nafaqat
33
Хотамий С. М. Ислом тафаккури тарихидан. Таржимон Н. Қодирзода. –Т.: Минҳож. 2003. –Б.56.
34
Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри. –Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1993. –Б.183-
184.
35
Фалсафа. Қисқача изоҳли луғат. Муаллифлар Абдуллаева М.Н., Абдурашидов М. ва б. –Т.:Шарқ, 2004. –
Б.384.
71](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_69.png)
![gullab-yashnashi, qolaversa, yangi asrning diniy kurashlarida markaziy o’rinni
qayta yegallashi ham mumkin” 36
.
Siyosatdagi kabi falsafada ham arab-musulmon mutafakkirlari inqilob sodir
yetishgan yemas, balki dastlabki g’oyalar bilan cheklanishga va shakllantirish
mumkin bo’lganlarini shakllantirishga harakat qilishgan. Lekin ularning fan va
falsafaga qo’shgan hissasi jahon, ayniqsa, Yevropa falsafiy va ilmiy
dunyoqarashiga katta ta’sir ko’rsatdi 37
.
Abu Homid G’azzoliy falsafiy dalillarga qarshi raddiya yozganidan keyin
islom ilmi falsafa bilan birlashib, bundan keyingi har qanday kelishmovchiliklar
bartaraf yetilishi mumkin bo’lgan adashishlar va xatoliklardan iborat yekanligi
yana bir bor ta’kidlandi. Natijada agar falsafa o’zgaruvchan bo’lmaganda, xato va
adashishlar ham kelib chiqmas yedi – degan xulosaga kelindi. Garchi, borliq,
mavjudotlarning asosi va minerallar olami haqidagi gaplar xuddi qadimgi yunon
falsafasidagidek bo’lsa-da va islom faylasuflari haqiqiy falsafaga xos xususiyat
bo’lgan ashyolarning mohiyati haqida bahs yuritgan bo’lsalar ham, ammo
bahslarning ma’no va mazmunida chuqur o’zgarishlar yuz bergan yedi. Bu Sharq
falsafasiga xos asosiy xususiyatlardan biriga aylandi. “Xalqning madaniy
qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida Sharq xalqlari uchun qudratli
ma’naviyat manbai bo’lib xizmat qilgan. Uzoq davom etgan qattiq mafkuraviy
tazyiqqa qaramay, O’zbekiston xalqi avloddan-avlodga o’tib kelgan o’z tarixiy va
madaniy qadriyatlarini hamda o’ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaffaq
bo’ldi” 38
. Falsafaning ijtimoiy hayotdagi o’rni uning bajaruvchi funksiyalari orqali
namoyon bo’ladi. Shundan kelib chiqqan holda birinchi galda falsafa jamiyat
a’zolarida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish uchun xizmat qiladi. Bunda u nafaqat
ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini o’zida mukammal jamuljam qiladi, balki
gumanitar, aniq va fundamental fanlar yiqqan nazariy bilimlarni ham
36
Уинтер Т.Ж. ХХI асрда ислом. –Т., Шарқ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош таҳририяти. 2005.
–Б.25.
37
Қаранг: История философии. Учебник для вузов.// Волкова А.Н., Горнев В.С., Данильченко Р.Н. и др. Под
ред. Мопельман В. М. и Пенькова Е. М. –М. : ПРИОР, 1997. –С.120-124.
38
Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. –Т.: Ўзбекистон, 1997. –Б.137.
72](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_70.png)
![umumlashtirgan holda jamiyat taraqqiyoti, fan-texnika taraqqiyotining
istiqbollarini ham belgilab beradi.
Jamiyat a’zolarida ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda falsafaning o’rni
haqida gap ketganda shaxsning jamiyatga, ijtimoiy borliqqa, ijtimoiy ong
shakllariga, ijtimoiy-ma’naviy qadriyatlarga, e’tiqodlarga, tarixga bo’lgan
munosabati va uning tabiatini belgilashda falsafaning ahamiyati haqida alohida
to’xtalmoq kerak.
O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritishi bilan mamlakatda ijtimoiy
hayotning mohiyati tubdan o’zgardi. Jamiyat iqtisodiy hayoti bozor munosabatlari
bilan xarakterlanuvchi yangi munosabatlar tizimiga ko’chdi. Natijada mehnatning
mazmuni va xarakteri o’zgarib ketdi. Shaxsning tadbirkorlik ongi, farosati,
qobiliyati va ijodiga keng imkoniyatlar ochildi. Jamiyatda taqsimotning sosialistik
tamoyillariga to’liq barham berildi. Davlat va uning funksiyalari tubdan o’zgardi
va u o’zining butun borlig’i bilan jamiyat a’zolari tomon burildi. Mamlakat
abstrakt kommunistik ideologiyadan mutlaqo yuz o’girdi. Shunday qilib
mamlakatda vujudga kelgan yangi ijtimoiy borliq kishilardan hayotga yangicha
qarashni, munosabatni talab qildi. Albatta mazkur murakkablikni faqat bir tafakkur
tamoyili – dialektik tamoyil bilangina tushunish, unga moslashish, uni harakatga
keltirishning yalovbardori bo’lish imkoniyatini tug’diradi. Jamiyat taraqqiyotining
ziddiyatli ekanligini, sabab-oqibat munosabatlarining tizimli ekanligini, bir
sifatdan ikkinchi sifatga ketma-ketlik bilan o’tish ijtimoiy borliqning larzasiz yangi
sifatga ega bo’lishi mumkin ekanligini bilish, unga tushushnish nihoyatda katta
ahamiyatga egadir.
3.2 Sharq va G’arb falsafasidagi uyg’unlik va farq hamda hozirgi zamon
sivilizasiyasining taqdiri.
Sharq va G’arb falsafasi vujudga kelishi va rivojlanishining umumiy
qonuniyatlari haqida gapiradigan bo’lsak Sharq va G’arbda shakllangan falsafa
insoniyatning ilm, fan, ma’naviy taraqqiyotining debochasi hisoblanadi. Ularning
73](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_71.png)
![rivojlanishi, o’ziga xosligi va betakrorligidan qat’iy nazar, ayrim umumiy
qonuniyatlarga yega.
Birinchidan, falsafiy tafakkur Sharqda ham, G’arbda ham ijtimoiy ongning
dastlabki
shakli sifatidagi mifologiya negizida vujudga kelgan . Ikkinchidan, G’arb
va
Sharq falsafasi sinfiy jamiyat va davlat paydo bo’lishi bilan ijtimoiy ong shakli
sifatida
vujudga kelgan .
Uchinchidan,
G’arb va Sharq falsafasi umuminsoniy qadriyatlarga qarab
mo’ljal
oladi. U insonni hamisha qiziqtiruvchi hodisalarni o’rganadi .
To’rtinchidan,
Qadimda Sharq falsafasi ham, G’arb falsafasi ham yaxshilik
va
yomonlik, go’zallik va xunuklik, adolat va adolasizlik, do’stlik, birodarlik,
muhabbat
va nafrat, baxt, lazzatlanish va azob chekish, ilmu ma’rifat kabi
muammolarning
yechimini izlagan .
Zardo’sht: “Yezgu fikr, yezgu so’z, yezgu amal”, Aristotel: Yel-yurtni obod
va farovon qilish, xalqning olqishiga sazovor bo’lish, mazlumlarni zolimlar
istibdodidan himoya qilish, adolatni qaror toptirish uchun podshohlarda insofu-
diyonat, mehr-shafqat bo’lishi lozim 39
.
Beshinchidan,
falsafiy bilimning dunyoqarash bilan bog’liqligi ham G’arb
va
Sharq falsafasi rivojlanishining qonuniyatidir .
Oltinchidan,
Sharq va G’arb qadimgi dunyo falsafasida idealizm o’zining
ikki
ko’rinishida: obektiv idealizm va subektiv idealizm sifatida namoyon bo’ladi .
Yettinchidan,
G’arb va Sharq falsafasi rivojlanishining yana bir umumiy
qonuniyati
uning metodologik ahamiyat kasb yetuvchi haqiqiy ilmiy bilimga
yerishish
yo’lida ilmiy izlanishlar olib borishidir .
Sakkizinchidan,
G’arbda ham, Sharqda ham faylasuflar narsalar va
hodisalarni
o’rganish, tahlil qilish, tushuntirishning o’z metodlarini yaratganlar.
To’qqizinchidan,,
qadimgi Sharq va G’arb falsafasida dialektik metod bilan
bir
qatorda hodisalarni o’rganishning metafizik metodiga ham duch kelish
mumkin .
39
Қаранг. Алиқулов Ҳ. Караматов Ҳ. Арастунинг Искандарга насиҳати. Форс тилидан таржима.
// Ўзбек педагогик онтологияси.-Т.: Ўқитувчи, 1995 –Б.39.
74](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_72.png)
![Umuman qadimgi Sharq va G’arb falsafasining ijtimoiy muammolari
orasida axloq mavzusi yetakchilik qiladi.. Aristotel ye’tiqodlilik, andishalilik,
oilaga muhabbat, halollik, yezgulik, birovning haqiga xiyonat qilmaslik, ota-
onalarga mehr oqibatli bo’lish, hushyorlik, ziyraklik, adolatlilik kabi ma’naviy
axloqiy fazilatlarga yega bo’lish har qanday jamiyat, davlat va xalqning yeng katta
boyligi, kuch-qudrati manbalaridan biri deb hisoblaydi. 40
Zardo’shtning “Avesto” kitobida ham odamlarni imonli-ye’tiqodli bo’lishga,
doimo pokiza yurishga, tanani ozoda tutishga, har qanday yomon niyat va
so’zlardan tiyilishga, yomon amallarda voz kechishga, nojo’ya ishlarlardan yuz
o’girishga da’vat yetadigan axloqiy qoidalar, o’gitlar ko’p. Kitobda “tanalaringiz
haqida yemas, balki qalbingiz haqida ko’proq qayg’uring”, “Har bir inson kuniga
besh marta yuvinib, poklanib, quyoshni olqishlab sig’inishi shart” 41
degan qoida
belgilangan.
Qadimgi dunyo Sharq va G’arb falsafasining rivojlanish xususiyatlari va
muammolardagi farqlar : Birinchidan, inson muammosini o’rganishga nisbatan
yondashuvlarda
G’arb va Sharq falsafasida tafovutlar mavjud. G’arb falsafasidan
farqli o’laroq, Sharq falsafasi asosiy ye’tiborni inson muammosiga qaratadi.
Jumladan “Avesto”da farzand ko’rish, bolalarni bilimli, odobli, jamiyat uchun
foydali insonlar qilib tarbiyalash, kelajakni o’ylab ish tutish umuminsoniy
ma’naviyat yekanligi ta’kidlanadi. 42
G’arb falsafasi yesa, insonga uning ruhiy
borlig’i yoki odob-axloq orqali murojaat yetmaydi, balki unga borliq va bilishning
umumiy tamoyillarini taklif qiladi. Shu bois u naturfalsafiy, ontologik,
gnoseologik, metodologik, yestetik, mantiqiy, axloqiy, siyosiy va huquqiy
muammolarni o’rganadi.
Ikkinchidan,
Sharq va G’arb falsafasida dinga munosabatda ham farqlar
mavjud . Sharq falsafasi din bilan uzviy o’zaro aloqada rivojlanadi: aksariyat
hollarda ayni bir falsafiy oqim falsafa sifatida ham, din sifatida ham namoyon
40
Қаранг Бобоев Ҳ. Ғофуров З. Ўзбекистонда сиёсий ва маънавий –маърифий таълимотлар тараққиёти. -Т.:
Янги аср авлоди, 2001. –Б.85.
41
Умарзода М. Овесто сирлари // Жаҳон адабиёти. 1997 №4 –Б.19-20.
42
Умарзода М. Овесто сирлари // Жаҳон адабиёти. 1997 №4 –Б.19-20
75](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_73.png)
![bo’ladi.. G’arb falsafasi yesa, ko’proq ilmiy metodologiyaga tayanadi va dindan
ajralishga harakat qiladi.
Uchinchidan, G’arb va Sharq falsafasining kategoriyalar apparati ham
o’ziga
xos farqlarga yega .
To’rtinchidan,
Qadimgi G’arb va Sharqda materiyaning tuzilishi haqidagi
ta’limotda
ham farqlar mavjud .
Beshinchidan,
G’arb va Sharq falsafasida bilish muammolarini yechishda
farqlar
mavjud . G’arb falsafasida bilish yempirik, hissiy va oqilona jarayon
sifatidagi yemas, balki mantiqiy jarayon sifatida ham qaraladi, ya’ni mantiq
muammolari atroflicha o’rganiladi. Bu muammolarni o’rganishga Suqrot, Platon,
ayniqsa Aristotel ulkan hissa qo’shgan. Sharq falsafasida yesa, mantiq
muammolari bilan amalda hind nyaya (sansar, qoida, mulohaza, predmetga kirish,
mantiq) maktabigina shug’ullangan. qadimgi Sharq falsafasiga ko’proq o’zini o’zi
bilish xos.
Oltinchidan, G’arb
va Sharq falsafasidagi o’ziga xoslik va farqlar ijtimoiy
muammolarni
o’rganish jarayonida ayniqsa bo’rtib namoyon bo’ladi. Masalan,
Konfusiy Osmonga, uning ulug’vorligiga murojaat yetib, ijtimoiy tuzilmalar
iyerarxiyasi, kishilar qat’iy subordinasiyasining zarurligini ko’rsatishga harakat
qiladi: «Osmon har bir insonga uning jamiyatdagi o’rnini belgilaydi, uni
taqdirlaydi, unga jazo beradi..» 43
. “Avesto”da yesa insonning haq-huquqlari, burch
va mas’uliyati haqida fikr bildirilgan. Sharq falsafasida qonun muammosiga ham
ko’p ye’tibor beriladi. . G’arbda, xususan, qadimgi yunon va qadimgi rim
falsafasida yesa ijtimoiy muammolar doirasi kengroq. Ularni o’rganish usullari
ham Sharq falsafasidagi usullardan ancha farq qiladi. Demokritdan boshlab,
qadimgi dunyoning deyarli barcha faylasuflari davlat, qonun, mehnat, boshqaruv,
urush va tinchlik, mayllar, manfaatlar, hokimiyat, jamiyatning mulkiy
tabaqalanishi muammolariga murojaat yetganlar.
Ikkinchidan, bu ijtimoiy-falsafiy muammolarni tadqiq yetish jarayonida
insonni jamiyatga bog’lab o’rganish ayniqsa muhim ahamiyat kasb yetadi.
43
Конфуций. Уроки мудрости. -М.: ЭКСМО, 2005. –С.46
76](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_74.png)
![Masalan, Demokrit shunday deb yozadi: «Oqil odamga butun dunyo ochiq. Zero
yaxshi qalb uchun butun dunyo vatandir» 44
.
O’rta asrlarda G’arb va Sharqda falsafa rivojlanishining umumiy belgilari.
Birinchidan, o’rta asrlar G’arb va Sharq falsafasi avvalo feodal jamiyat falsafasi
bo’lib, u ilohiyot va dinning hukmronligi bilan tavsiflanadi..
Ikkinchidan, o’rta asrlarda din G’arbda ham, Sharqda ham feodal jamiyatning
hukmron mafkurasi hisoblangan. Xullas, Sharq ma’naviy sivilizasiyasi shaxsning
borlig’iga, uning o’zlikni anglash tuyg’usiga va moddiy dunyodan uzoqlashish
orqali o’zini o’zi kamol toptirishiga murojaat yetish ruhi bilan sug’orilgan bo’lib,
bu Sharq xalqlarining turmush tarzida va madaniy qadriyatlarni o’zlashtirish
usullarida o’z aksini topgan. G’arb ma’naviy sivilizasiyasi o’zgarishlarga,
haqiqatning tagiga yetish yo’lidagi izlanishlarga ochiq bo’lgan. Bu izlanishlar turli,
shu jumladan ateistik, intellektual va amaliy yo’nalishlarda kechgan.
Umuman olganda Sharq va G’arb falsafiy tafakkuri o’zaro dialektik
aloqadorlikda rivojlangan va o’z navbatida keyingi davrlardagi falsafiy tafakkur va
madaniyatga, kishilik jamiyatining rivojlanishiga ulkan ta’sir ko’rsatgan.
3.3 XX- XXI asr Sharq falsafasining asosiy xususiyatlari va oqimlari.
16 asrga kelib Usmonli turk saltanati kuchayib, bir qator arab
mamlakatlarini o’z tarkibiga qo’shib oldi. Bosib olingan mamlakatlarda tipik
feodal tuzum hukm surar, buni ustiga turk feodallarining ayovsiz zulmi va
istibdodi ostida yezilgan arab xalqlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot jihatidan
nihoyatda orqada qolib ketdi. Bu davr ijtimoiy va g’oyaviy hayotda islom dini
hukmron bo’lib, tuzum mafkurasining asosi hisoblanardi.
Mustamlakachilik siyosati arablarning ijtimoiy-iqtisodiy, g’oyaviy-siyosiy va
madaniy hayotida ancha o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Arablar siyosiy va iqtisodiy
mustaqilligini yo’qotgan sari ular o’rtasida mustamlakachilarning siyosati va
zulmiga qarshi norozilik va milliy mustaqillik uchun kurash g’oyalari yuzaga
keldi. Boshqa tarafdan arab mamlakatlari butun dunyo ka- pitalistik bozori
girdobiga tortila boshlandilar va ularning o’zida ham kapitalistik munosabatlar
44
Демокрит \\ Всемирная энциклопедия. –М.: Современный литератор, 2001. –С.105.
77](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_75.png)
![rivojlana boshladi. Shu bilan birga arab dunyosiga Yevropa fan-texnikasi,
tafakkuri va madaniyati, xususan Yevropadagi ilg’or tafakkur va
ma’rifatparvarlik g’oyalari katta ta’sir ko’rsata boshladi.Pirovard oqibatda bu
qaram mamlakatlarda ham g’oyaviy uyg’o nish davri boshlandi. Bu davr arab
mutafakkirlari tomonidan«an-Nahda» («Uyg’onish») yoki «an-Nahda al-
arabiya»
(«Arab uy- g’onishi») deb ataladi. Shu davr mutafakkir va adiblari –
barcha vatanparvar ziyolilar ijodida diniy islohchilik g’oyalari, mus- taqillik
uchun kurash, G’arbning ilg’or fani va madaniyatini o’rganish masalalari, xalq
orasida ilm-ma’rifat tarqatish g’oyalari o’z ifodasini topdi.
Misr tarixida Muhammad Ali podsholik qilgan davri yorqin sahifalarga aylangan.
Misr rasman Turkiya tarkibiga kirgan bo’lsada, Muhammad Ali (1805-1849)
davrida nisbiy mustaqil davlat bo’lgan. Shu payt Misr sanoati va qishloq xo’jaligi
bir muncha rivojlandi. Yer islohoti natijasida feodallardan, vaqflardan olingan
yerlar davlat ixtiyoriga o’tadi, harbiy islo- hotlardan keyin kuchli armiya va
harbiy dengiz floti tuziladi va hokazo. Madaniyat va ma’rifat sohasida ham bir
muncha islohotlar o’tkaziladi. Bularning barchasi ilg’or arab tafakkuri
rivojlanishiga ham ma’lum darajada ta’sir yetadi.
Misrda, keyinroq Suriya va Livanda ma’rifatparvarlik g’oyalari keng avj
oldi va bora-bora katta bir oqimga aylandi. Bu oqim arablar ijtimoiy hayotida
muhim rol o’ynadi. Oqim vakillari Sharq mamlakatlaridagi zaiflik va tushkunlik
sabab- lari johillik va ma’rifasizlikdir degan g’oyani ilgari surdi- lar. Ular
«Sharqning barcha illatlari - jaholatdandir» degan g’oyani asos qilib olib diqqat-
ye’tiborlarini xalq o’rtasida ma’ rifatparvarlikni kuchaytirishga qaratdilar. Bir
qator ma’rifat chilar, chunonchi, Misrda Rifoa at-Taxtoviy (1801-1873), Ali Mu-
borak (1824-1893), Abdulloh Fikriy (1834-1890), Suriyada Nosif al-Yozijiy
(1800-1871), Butrus al-Bo’stoniy (1819-1888), Fransis Marrosh (1836-1873) kabi
mutafakkir-olimlarning ijodi alohid a ye’tiborga sazovordir. Ular XIX asrning
o’rtalarida boshlangan g’oyaviy va adabiy uyg’onishning yirik namoyandalari
yedilar. Arab tili va adabiyotini takomillashtirish arab mamlakatlari tarixini,
o’tmish madaniyat an’analarini o’rganish va tiklash, xalq orasida ma’rifat va
78](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_76.png)
![madaniyat tarqatish, matbuot ishlarini rivojlantirish va shu yo’sin kitob nashr
qilish va shunga o’xshash qator muammolar bilan shug’ullandilar.
Misr ma’rifatparvarlik harakatining ilk vakillaridan bo’lmish Rifoa Badavi Rafi
at-Taxtoviy 1825 yilda xadiv Muham- mad Ali davrida Fransiyaga boradi. Al-
Ahzar madrasasida tahsil ko’rgan, to’la-to’kis diniy ma’lumotga yega bu shayx
Parijda fransuz tilini o’rganadi, madaniyati bilan tanishadi, ayniqsa Volter,
Russo, Monteske asarlari unda chuqur taassurot qol- diradi. 1830 yil iyul
inqilobining guvohi bo’ladi va o’ziga tegishli xulosalar chiqaradi. Misrga qaytib
kelgach, ilm-ma’rifat tarqatish sohasida keng ko’lam olgan harakatga qo’shiladi
va uning taniqli namoyandalaridan biriga aylanadi. Shu kezlari Misrda «al-
Vaqoi al-Misriya» nomi bilan ilk bor arab tilida ro’znoma chop yetila boshladi.
Shayx unga muharrirlik qiladi. At-Taxtoviy va uning atrofidagi ilg’or
ziyolilarning faoliyati ko’magida Yevropa tillaridan 2000 dan ziyod asarlar arab
tiliga o’giriladi. Ular orasida fan-texnika, madaniyat, san’at, harbiy ish, qurilish,
ta’lim-tarbiya va boshqa ko’plab sohalarga bag’ishlangan asarlar, o’quv
qo’llanmalari, qomuslar tarjima qilinadi va nashr yetiladi. Bularning hammasi
kelajak arab ziyolilarini shakllanishiga katta turtki bo’lgan. Fransiya sayohatidan
olgan taassurotlarini «Rifoa sayohati» 45
nomli asarida aks yettirib, Rifoa at-
Taxtoviy o’zining ilg’or mulohazalarini to’la namoyon qildi. Fransuzlar
«yerkinlik» so’zini biz «adolat» tushunchasining ma’nosini tushunganimizdek
tushunishadi» 46
. deya at-Taxtoviy «yerkinlik» degan yangi tushunchani anglashga
harakat qildi va siyosiy g’oya sifatida talqin yetdi. Keyinchalik, 70-yillarda at-
Taxtoviy birinchi bor «yerkinlik» tushunchasini inson mavjudligining muhim
omili sifatida besh ko’rinishda: yerkinlik insonning tabiiy holati, o’zini tutish
yerkinligi, ye’tiqod yerkinligi, fuqaroviy va siyosiy yerkinligi sifatida tahlil
yetdi. 47
Rifoa at-Taxtoviy Misrda birinchi ayollar maktabini ochdi va u «Qizlar va
45
Бу асар ҳақида қаранг: Кахарова Н. “Путешествие в Париж Рифаа ат- Тахтави”. –Душанбе, 1968.
46
Қаранг: Левин З.И. Развитие основных течений общественно-политичес- кой мысли в Сирии и Египте. –
М., 1972. – 28-б.
47
Қаранг: Левин З.И. Ўша асар.– 27-б.
79](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_77.png)
![o’g’illar uchun qo’llanma» (1872) darsligini yozdi. Bu kitobda yoshlarni
vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga katta ahamiyat bergan. Ijtimoiy manfaatlarni
inson o’z shaxsiy man- faatlaridan ustun qo’yishi kerakligini ta’kidlagan. At-
Taxtoviy Ali Muborak bilan birga o’quv dasturiga shaxsni tarbiyalash zarurligi
masalasini kiritishga harakat qilgan.
Rifoa at-Taxtoviy xalq ommasi orasida ma’rifat va madaniyat tarqatish, arab
matbuoti va kitob nashr yetishni tashkil qilish, arablarni boshqa xalqlar, xususan,
fransuz xalqining fan- texnikasi, adabiyoti, ijtimoiy-falsafiy tafakkuri bilan
tanishtirish ishlari bilan tanildi. U o’z ijodi orqali Misr ijtimoiy tafakkurining
rivojlanishi va mahalliy ziyolilarining shakllanishiga jiddiy ta’sir ko’rsatgan yirik
ma’rifatparvarlardan biri yedi.
Misr ma’rifatparvarlarining yirik vakillaridan hisob langan Ali Muborak
1871-1872 yillarda harbiy o’quv yurtlari uchun geometriya, geografiya, medisina
bo’yicha darsliklar nashr yetdi. Ali Muborak fan sohasining ilg’or kishilari –
Rifoa at-Taxtoviy, Abdulloh Fik- riy, adabiyotchi Xusayn al-Marsafiy, falaqiyot
ilmi muallimi Ismoilbek al-Falakiy, tarixchi Brukesh, fiqh mudarrisi shayx Abd
ar-Rahmon al-Baxroviy kabi ilg’or ziyolilar bilan birgalikda o’quv yurtlarini keng
xalq maorifi manfaatlariga moslashtirish, maktab va o’quv yurtlariga tabiiy
fanlarini kiritish borasida ko’pgina samarali ishlar qildi. U 4 jildli «Alam ad-Din»
nomli roman yozgan.
Ali Muborakning fundamental asarlaridan biri «Al-Xitat al-jadida» («Yangi yer
uchastkalari») 48
kitobidir. U 20 qismdan yoki 4 jilddan iboratdir. Bunda
zamonaviy Misrning har tomonlama tavsifi beriladi - ko’chalari, dahalari,
masjidlari, maqbaralari, tarixiy obidalari, qasrlari, cherkovlari, hammom- lari,
bozorlari, kanallari, to’g’onlari haqida batafsil ma’lumot beriladi.
O’z faoliyati, asarlari bilan ilg’or Misr ziyolilarining dunyoqarashi shakllanishiga
juda katta xizmat qilgan yirik olim, mao rif tashkilotchisi va ma’rifatchisi bo’lib,
Ali Muborak ozod likka va taraqqiyotga ilm-ma’rifat orqali yerishmoq
48
Тўла номи:“Ал-Хитат ат-Тауфиқия ал-жадида ли Миср ал-Қоҳира ва мудунха л-қадима ва ш-шаҳира”.
80](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_78.png)
![mumkinligiga ishonch bildirgan. Shuning uchun u o’quv yurtlar tizimini yaxshi
yo’lga solish uchun ko’p jonbozlik qilgan, yoshlarga alohida ye’tibor bergan.
Xalq ta’lim vaziri bo’lganda maktablarga tez-tez tashrif buyurar, ularning
muammolarini hal yetishga intilar, o’quvchilarni yaxshi o’qishga, bilim olishga
chorlar va ularga yordam berar, yaxshi o’qiganlarni rag’batlantirardi. Suriya
ma’rifatparvarlik harakati rivojiga katta hissa qo’shgan publisist shayx Nasif ibn
Abdallox al-Yozijiy alohida o’rin tutadi. U Suriya ma’rifatparvarligining ilk va
yirik ham ko’zga ko’ringan adib, yozuvchi, shoir, pedagog bo’lishgan yedilar:
o’g’illari Habib al-Yozijiy (1833-1870), Ibrohim al-Yozijiy (1847-1906), Halil
al-Yozijiy (1858-1889) va qizi Varda al- Yozijiy(1858-1889). Al-Yozijiy sulolasi
arab ma’rifatchiligida jonbozlik qilib katta iz qoldirgan.
Suriya ma’rifatparvarlarining yirik namoyandasi, ko’zga ko’ ringan adib, tarixchi,
tarbiyachi, ma’rifatparvar mutafakkir But rus al-Bo’stoniy butun hayotini ilm-
ma’rifat va madaniyat tarqa- tish ishlariga bag’ishladi. Ijtimoiy taraqqiyotga intilish
va mada- niy hayotni yangi yo’lga qo’yish, uning asosiy maqsadlari bo’lgan. 1860
yilda u «Nafir Suriya» («Suriya sadosi») nomli ro’z- noma nashr yetadi. 1863
yilda yesa Bayrutda «al-Madrasa al-vata- niya» («Milliy maktab») nomli o’quv
sifati bilan yaxshi qo’yilgan maktabni ochadi. Bu boshqa maktablardan o’zining
keng qo’yilgan dasturlari, universal xarakterga yegaligi bilan ajralib turardi. Bu
maktab diniy yo’nalishdan holi bo’lib, asosan u mil- liylik tamoyiliga tayangan
yedi. Bu maktab arab ma’rifiy harakati rivojiga katta hissa qo’shgan. Al-
Bo’stoniy ajoyib va kuchli tilining bilimdoni deb qabul yetildi. Bo’stoniyning
yeng muhim va foydali asari «Muhit
al-muhit»- arab tilining adabiy izohli
qomusidir.
Bu ikki jilddan yoki 2.308 betdan ibo- rat bo’lgan kitob Yevropa
usulida ishlanganligi bilan ajralib turardi. Al-Bo’stoniy yaratgan izohli arabcha
lug’at o’sha davrdagi yetuk qomus sifatida tan olinadi. Butrus al- Bo’stoniy
«Muhit al-muhit» asosida talabalar uchun «Qatr al- muhit» asarini yaratdi. U
hozirda ham arab tilini mukammal o’rganish borasida o’z qadr-qimmatini
yo’qotmagan. Al-Bo’stoniy ilmiy ish bilan bir qatorda noshirlikni ham davom
yettirdi. 1870 yildan olim «al-Jinan» ilmiy-siyosiy, adabiy jaridasini nashr qila
81](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_79.png)
![boshladi. U bilan birga «Jannat» ataluvchi ro’znoma mamlakat hayotida muhim
ahamiyat kasb yetadi. Al-Bo’stoniy o’z g’oyalari va faoliyati bilan ilg’or arab
tafak- kurining butun bir avlodini tarbiyalagan yedi, yoshlarning dunyoqarashi
shakllanishida salmoqli hissa qo’shgan, ularning ilmli, ma’rifatli bo’lishiga jon
kuydirgan mutafakkir yedi.
Arab mamlakatlarida ma’rifatpavarlik g’oyalarining tarqalishida Jurjiy
Zaydon alohida o’rin yegallaydi. 1882 yili Jurjiy Zaydon Qohirada ilmiy va
adabiy «Al- Hilol» jurnalini tashkil yetadi. Keyinchalik arab tilida chi- quvchi
jurnallarning yeng ommaviysiga aylangan bu jurnal ha- nuzgacha nashr
yetiladi.Zaydonning ijodi XIX asr oxiri –XX asr boshlarida Misr va Suriyada yuz
berayotgan iqtisodiy, ijtimoiiy va siyosiy o’zgarishlar arab mamlakatlarida
madaniyat rivojlanishi va arab ma’rifatparvarligining yangi davrga qadam
qo’yishi muhitida boshlandi. Arab ma’rifatparvarligining asosiy maqsadi ilm-
fan va milliy madaniyatni rivojlantirish, xalqni ma’rifatli qilishdan iborat bo’lib,
fransuz ma’rifatparvarlari kabi xalqning ilm ma’rifatga yerishmaganligi, ijtimoiiy
zulmning asosiy manbai deb hisoblab, o’z faoliyatlarini bilim va mada- niyat
tarqatishga qaratadilar.
Zaydon qator ilmiy asarlar ham yaratgan. Uning dastlabki ilmiy asari «Til falsafasi
va arab tili» (1886) kitobi bo’lib, muallif bu asarda qiyosiy til- shunoslik
tamoyillarini arab tiliga nisbatan qo’llashga harakat qilgan. U arab tili tarixini
o’rganishda katta ahamiyatga yega bo’lgan. J. Zaydon qator tarixiy asarlar va
o’quv qo’llanmalar ham yaratgan. Jumladan, «Misr yangi tarixi» (2 jildlik),
«Qadimgi arablarning geneologiyasi», «Misr geografiyasi», «Frank masonchi- lik
tarixi», «Angliya tarixi», «Gresiya va Rim tarixi», «Umumiy tarix» va boshqalar.
Bu asarlar o’z davri uchun muhim ahamiyatga yega bo’lib,o’rta asr arab
tarixchilari va G’arb sharqshunoslarining asarlari hamda qo’lyozmalari asosida
yozilgan yedi.1902-1905 yillarda Qohirada J. Zaydonning 5 tomlik «Islom –
madaniyati tarixi», «Arablarning islomgacha bo’lgan tarixi» asarlari nashr
yetiladi. «Islom madaniyati tarixi» yirik asar bo’lib, ko’pgina tillarga tarjima
qilingan. XIX asr oxirida arab mamlakatlarida ijtimoiy o’zgarishlar yuz
82](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_80.png)
![berayotgan, feodal institutlar yangi sharoitga moslashishga intilayotgan hamda
milliy ong o’sayotgan bir muhitda tarix masalalari siyosiy tus kasb yeta
boshlaydi. Turli ijtimoiy guruhlar o’z sinfiy manfaatlari yo’lida tarixdan
foydalanishga intildilar. Tarixchilar oldida ilgari yashagan olimlarning asar-
larida keltirilgan dalillarni umumlashtirish, voqyea va hodisa- lar o’rtasidagi
bog’lanishni aniqlash yo’li bilan ilmiy (arab mualliflari o’sha davrda ishlatgan
termin) falsafiy tarixni yaratish masalasi turar yedi. Zaydon o’zining asarlarida bu
murakkab masalani hal yetishga intildi. U voqyealarni mutlaqo ilohiylashtirmas,
tarixiy
sabablarini qidirardi 49
. U oila, davlat, cherkov, maktab va boshqalarni
ijtimoiy hayotning asosiy institutlari deb qarar, ularning bir-biri bilan o’zaro
bog’liqligini tushunar yedi. Zaydon ijtimoiy
tuzumni inqilob yo’li bilan
o’zgartirishni
inkor yetadi . U «jamiyatning strukturasini o’zgartirish
mumkinmi?» degan maqolasida: «Qadimdan jamiyatni o’zgartirishga harakat
qilgan kuchlar mag’lubiyatga uchrab kelganlar, chunki ular tarixning tabiiy
yo’nalishiga qarshi chiqqan yedilar», - deb yozadi. Zaydon «Islom
madaniyatining tarixi» asarida
«Xalqning haqiqiy tarixi bu arab tarixchilari ahamiyat bergan urush va
bosqinchilik tarixi yemas, balki xalqning taraqqiyoti va madaniyati tarixidir»,
50
degan g’oyani ilgari suradi.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida o’tgan mashhur arab ma’rifatparvarlari, arab
xalqining milliy ozodlik kurashi davrida madaniy hayotda ulkan rol o’ynagan
ijodi arab tafakkuri, adabiyoti va madaniyati tarixida jiddiy iz qoldirgan. Ular
arablarning o’zligini anglashi, milliy g’ururini shakllanishiga ulkan hissa
qo’shgan.
XIX asrning 60-70-yillarida arab ma’rifatchiligi va madaniy uyg’onish
Misr, Suriya kabi qator mamlakatlarda ham rivoj topdi va shu zaminda
musulmon islohchilik harakati yuzaga keldi. Bu o’z navbatida ijtimoiy hayotda
muhim hodisa bo’ldi. Diniy islohchilar islomning asl mohiyatiga putur
49
Арасли Е.Джиржи Зайдан и арабский исторический роман. –М., 1967, 25-б.
50
Зайдон Ж. Тарих ат-тамаддун ал-исломий (Ислом маданияти тарихи). И том, 12-б. (араб тилида).
83](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_81.png)
![yetkazmagan holda, zamon talablaridan kelib chiqib, uni asrlar bo’yi qotib qolgan
sxolastik aqidaviy tushunchalardan va bid’atlardan xalos yetishga urindilar.
Islohchilarda ilm-fan, ta’lim-tarbiya va madaniyat rivoji, shuningdek, ijtimoiy va
siyosiy o’zgarishlar, mustamlakachilikka qarshi kurash talablaridan kelib chiqqan
holda islomni ijtimoiy-falsafiy tizimini qayta ko’rish zaruriyati uyg’ondi.
Boshqacha qilib aytganda, islohchilar islom tushunchalari- ni yangicha talqin
yetish, ularni zamon ruhiga moslashtirish taraf- dori bo’lib chiqdilar. Mazmunan
islom islohchiligi diniy-axloqiy, siyosiy va iqtisodiy muammolarni yangicha
talqin yetishni bildiradi. Xudo va insonning o’zaro munosabatlaridagi ontologik va
gnoseologik jihatlarini noan’anaviy talqin yetishi cheklangan bo’lsada, shaxsiyat
tashabbusi, iroda yerkinligiga yo’l qo’yish, ruxsat berish bilan ta’riflanadi.
Sharq mutafakkiri, jamoat arbobi va Sharq faylasufi nomi bilan tanilgan
Jamoliddin al-Afg’oniy islom isloh chilik harakatiga asos soldi. Al-Afg’oniy
dunyoqarashi shakllani shida G’arb Yevropa olimlari I.Kant, G.Spenser,
N.Bergson va boshqalar, yunon va O’rta Sharq faylasuflarining barakali ta’siri
bo’lgan. Al-Afg’oniy davr talabidan kelib chiqqan holda, diniy qarashlarni ba’zi
bir sxolastik tushunchalardan, bid’atlardan tozalash doirasidan cheklanmagan,
aksincha, barcha muammolarni din talablari asosida hal yetishga uringan.
Dunyoviy fanlar, ayniqsa, tabiat fanlari yutuqlari, xususan, Charlz Darvin
kashfiyoti, uning tadrijiy rivojlanish nazariyasi oqibatida Yevropa falsafasida
paydo bo’lgan qarashlar XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib Sharq tafakkuriga
ta’sir ko’rsatdi. Sharq mamlakatlarida, ayniqsa, Hindistonda yuzaga kelgan va
«nitchariya» deb atalgan («natura» so’zidan olingan) va «tabiiyot» falsafasi
ma’noni anglatadigan materialistik oqim mashhur bo’la boshladi. Al-Afg’oniy
ana shu oqimga qarshi 1871 yilda Xaydarobodda «Dahriylarga javob» («Ar-radd
ala d-dah- riyin»), deb nomlangan risola yozadi. Bunda al-Afg’oniy diniy
mafkura maqyeida turib, falsafada paydo bo’lgan yangi oqimni qoralaydi. Shu
oqim vakillari tabiat fanlari yutuqlariga asoslangan holda olamda yagona
materiya, undan bo’lak narsa mavjud yemas, barcha hodisalar yesa, ana shu
materiya bilan bog’liq, hatto fikr va sezgi ham faqat materiya mahsuli, deydilar.
84](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_82.png)
![Ularning fikricha, materiya paydo ham bo’lmaydi, yo’qolmaydi ham, u doimiy va
abadiydir. Yangi oqim vakillari narsa va hodislar faqat o’z shakllarinigina
o’zgartiradilar, degan xulosaga keladilar, binobarin, xudo ham yo’q, din ham
yo’q, jon ham yo’q degan mulohazani o’rtaga tashlaydilar. Bunday qarash islom
ta’limotiga tamoman zid kelganligi uchun al-Afg’oniy bu nazariyaga qarshi
kurashdi va uni tarqalishiga ma’lum darajada to’sqinlik qildi. U dindagi
ortodoksal tushunchalarga, bid’atlarga qarshi chiqdi va shu bilan birga diniy
aqidalarni yerkin talqin qilish, ya’ni «ijtihod» tarafdori yedi. Al-Afg’oniy
taqlidchilikni qoraladi va barcha musulmonlarni dinning asl mohiyatini tushu-
nishga va ularga qat’iyan amal qilishga da’vat yetdi. Uning fikricha, har bir
musulmon diniy ta’limotni aql bilan idrok yetib, ruhan qabul yetmog’i lozim. Al-
Afg’oniy hayotda ro’y berayotgan o’zgarishlarni chuqur anglagan holda dolzarb
muammolarni o’rtaga qo’ydi. Al-Afg’oniy Yevropa fan-texnika rivojini kuzatar
yekan, nega Sharq mamlakat- lari ham taraqqiyot sari yuz tutmaydi, bunga faqat
ma’rifatchi- likning sustligi yemas, diniy sxolastik tushunchalar, bid’atlar,
shuningdek taqlidchilik ham sabab bo’layotganini aytadi. U Yevropa fani va
texnikasi taraqqiyotidan o’rnak olish, o’quv, tarbiya ishida yevropacha
usullaridan foydalanish, milliy madaniyatni rivojlantirish tarafdori yedi. Mabodo
G’arb mamlakatlari o’z yutuqlarini bosqinchilik maqsadlarida ishlasa- lar, bu
ularning ahamiyatini yo’qqa chiqaradi, axloqiy tushkun- likka, parokandalikka
olib keladi. Uning falsafasida mexanistik, intuitivistik va pozitivistik yelementlar
uchraydi. Ayniqsa, uning o’rta asrga xos islom tasavvurlarini yangi davr va
texnika taraqqiyoti, tabiiy fan- lar yutuqlari bilan kelishtirishga urinishlari,
jumladan, inson va hayvonot dunyosi o’rtasidagi o’xshashlikni, kishilik jamiyati
va hayvonot dunyosidagi o’zgarish va rivojlanishlarni ye’tirof yetishi, yuqoridagi
fikr-mulohazaning dalili bo’la oladi. Al-Afg’oniy ijtimoiy hayotda inson faolligi
tarafdori yedi, so’fiylik amaliyotidagi insonni loqaydlikka undash, tarki dunyo
qilish, hayot lazzatlaridan voz kechish kabi harakatlariga salbiy munosabatda
bo’lgan.
U axloqiy masalalarni islom dini bilan bog’laydi. Al-Afg’oniy- ning odob-axloq
85](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_83.png)
![haqidagi g’oyalarining ildizi o’rta asr falsafasining ko’zga ko’ringan vakillari –
al-Forobiy, Ibn Rushd ijtimoiy-axloqiy qarashlariga borib taqaladi. Al-Forobiy
insonlarni yomonlikka qarshi kurashi, yaxshilik sari intilishi ularni porloq
hayotga yetaklaydi, deydi. Al-Afg’oniy shundan kelib chiqqan holda, xalqni
mustabidlikka qarshi kurashga undaydi, xalqlarning yerkinligi va osuda hayot
tarzini faqat ularning ozodligi ta’minlaydi, to mustamlakachilarni arab
dunyosidan quvib chiqarmaguncha bunga yerishib bo’lmaydi, deydi. U ijtimoiy
masalalarni tushunish va talqin yetish borasida, avvalo xalqni ilm-ma’rifatli qilish
lozim va shu masalaga jiddiy ye’tibor berilmog’i kerak, deb hisoblaydi. Uning
fikricha, «insonlarni ruhi va ongini o’zgartirish birinchi galdagi masala, ijtimoiy-
siyosiy islohlar yesa keyinchalik hal bo’laveradi». Shun ga ko’ra u faoliyatini ana
shu ma’rifatparvarlik harakati bilan bog’laydi. Al-Afg’oniy mehnatkash xalq
ommasi ilm-ma’rifatli bo’lmaguncha, yel-yurtda maorif va ta’lim-tarbiya ishlari
yuqori saviyaga ko’tarilmaguncha, mamlakatda iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy
siljishlar ro’y bermaydi, degan xulosaga keladi. U fan va texnika taraqqiyotiga
ye’tibor berishga chaqiradi.
Yana bir ma’rifatparvar faylasuf Muhammad Abdo islom diniy dunyoqarashi
mavqyeida turgan holda, ilm-fan taraqqiyotini hisobga olib, islom ta’limotidagi
ba’zi tushunchalarni yangicha talqin yetib, zamon ruhiga moslashtirish tarafdori
bo’ldi. Muhammad Abdoning dunyo qarashi shakllanishida bir tarafdan unga
Sharq tafakkurining yirik namoyandalari al-Kindiy, Forobiy, Ibn Sino, Ibn
Rushd, Ibn Xaldun va boshqalar, ikkinchi tarafdan Yevropa tafakku- ridagi
ijtimoiy-falsafiy va ma’rifatparvarlik g’oyalari I.Kant, G.Spenser, A.Bergson
falsafasi ta’sir yetgan.
Uning falsafiy qarashlarida yaratganning yagona va abadiy hukmronligi, borliqni
xudo yaratganligini, olamning obektiv voqyeligini va uning doimiy
rivojlanishdaligini ta’kidlaydi.
Muhammad Abdoning qarashlarida diniy islohchilik asosiy o’rin yegallaydi.
Muhammad Abdoning ijtimoiy qarashlari o’rta asr falsa- fasi, ayniqsa Ibn
Xaldun ta’sirida shakllangan. Jamiyat to’x tovsiz rivojlanadi, u ma’lum taraqqiyot
86](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_84.png)
![bosqichlaridan iborat. Bu bosqichlarda hokimiyat shakllari, falsafiy va diniy
qarashlar o’zgarib turadi. Inson ijtimoiy hayotda yolg’iz yashay olmaydi, bir- biri
bilan birgalikda yashashga muhtoj. U jamiyat bilan doimo aloqador bo’lib
yashashga majbur, jamiyatni qo’llab-quvvatlashiga yehtiyoji oshaveradi. Jamiyatda
o’zaro yordam, shafqat, qonunchilik, muhabbat bo’lishi kerak, ta’lim-tarbiya,
axloq va hokazo shunga qaratilishi kerakligini bildiradi Muhammad Abdo. Uning
qarashlarida milliy mustaqillik, ilm- ma’rifat uchun kurash asosiy o’rin yegallaydi.
U Yevropa fani va texnikasi taraqqiyotidan, ta’lim-tarbiya uslublaridan foydala-
nish kerak deb hisoblasada, lekin ularning turmush tarzini ko’r- ko’rona qabul
qilishga qarshi yedi. Xulosa qilib aytganda, Agar XIX asrning ikkinchi yarmi – XX
asrning birinchi yarmi falsafasidagi oqimlar holatini qisqacha ifodalasak, uni
quyidagicha ta’riflash mumkin: barchaning barchaga qaratilgan urushi .
XX asrning ikkinchi yarmidagi falsafiy tizimlarning tarqoqligi va bir-biriga
qarama-qarshiligi ikki asr chegarasidagi jamiyatning umumiy tanazzuli va o’tish
davrining qarama-qarshiligini ifodalar ediki, bu davrda insoniyat ilgarigi hayot
tarzi shakllarini keskin tanqid qilib, ijtimoiy hayotning yangi shakllarini qidirishga
boshlagan edi.
Uchinchi bobga xulosalar
- Sharq falsafasi dunyoni va jamiyatni tushunishda asosiy falsafiy
muammolarni bayon qilish usullarining muayyan asosiy ro’yxatini o’z
ichiga oladi. U sharqona tafakkur tarzini shakllantirganki, hozirgi avlodlar
ham undan benasib yemaslar;
- Jamiyat a’zolarida ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda falsafaning o’rni
haqida gap ketganda shaxsning jamiyatga, ijtimoiy borliqqa, ijtimoiy ong
shakllariga, ijtimoiy-ma’naviy qadriyatlarga, e’tiqodlarga, tarixga bo’lgan
munosabati va uning tabiatini belgilashda falsafaning ahamiyatini ko’rib
chiqish maqsadga muvofiq;
- falsafiy tafakkur Sharqda ham, G’arbda ham ijtimoiy ongning dastlabki
87](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_85.png)
![shakli sifatidagi mifologiya negizida vujudga kelgan, G’arb va Sharq
falsafasi sinfiy jamiyat va davlat paydo bo’lishi bilan ijtimoiy ong shakli
sifatida vujudga kelgan, G’arb va Sharq falsafasi umuminsoniy
qadriyatlarga qarab mo’ljal oladi. U insonni hamisha qiziqtiruvchi
hodisalarni o’rganadi;
Xulosa
Demak, Sharq falsafiy tafakkurining birinchi xususiyati — inson, uning
mohiyati, manfaatlari, insonparvarlik qadriyatlari muammolarini tor sinfiy
mafkuralar, avtoritar g’oyalar, siyosiy ko’rsatmalar bilan bog’lamay, xolis ilmiy
anglashga intilishdir. Jamiyat taraqqiyoti deb atalgan jarayonni har kim o’zicha
emas, balki barcha birlashib oldinga siljitadi. Shu sababli ham insonlar harakati va
manfaatlarini bir-biriga bog’lab turuvchi munosabatlar odamlar bir-birining
maqsad va manfaatlarini anglashi, shu asosda harakatlari mushtaraklashishi
natijasida yuzaga keladi. Sharq jamoasidagi ahillik, e’tiqodiy bag’rikenglik,
mushtaraklik, uyg’unlik, barqarorlik, birdamlik ham ma’naviy, falsafiy asoslangan
munosabatlardir. Sharq ma’naviyatining tarixiy an’analarida falsafa tabiat, jamiyat,
88](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_86.png)
![inson tafakkurining eng umumiy qonunlari to’g’risidagi fan deb qaralmagan. Shu
bilan birga Sharqda falsafa insonlarga tabiat ustidan, mohiyati va oqibatini
o’ylamay, cheksiz hukmronlik qilish yo’llarini ko’rsatib beruvchi g’oya, tor
siyosiy mafkura ham bo’lmagan. Sharqda falsafa hammavaqt hikmat, adolat va
insonparvarlik mezonlariga tayanib, haqiqatni izlash yo’li sifatida qaralgan.
Tarixiy an’analar, axloqiy qadriyatlar haqiqatni bilishning, borliqni izohlash,
bilimlarni umumlashtirib, yakuniy xulosalar chiqarishning asosiy zamini bo’lgan.
Falsafaning milliy, mintaqaviy jihatlari ham ana shu falsafiy xulosalarga asos
bo’lgan an’ana va qadriyatlarning o’ziga xosligi bilan belgilangan. Jamiyat
xakidagi ilk falsafiy karashlar kadimdan boshlab Markaziy Osiyo mintakasida
shakllangan. Markaziy Osiyodagi ijtimoiy-falsafiy bilimlarning shakllanishi
uzok tarixga ega. U dastlab boy ma’naviy merosimiz - xalk ogzaki ijodida,
sung esa kadimiy yozma madaniy yodgorliklarda uz ifodasini topgan. Bu
madaniy yodgorliklarga; a) kadimgi toshbitiklar; «Avesto», buyuk
allomalarimiz koldirgan manbalar kiradi.Jamiyat va insonni falsafiy anglash
muammolari Markaziy Osiyolik buyuk mutafakkirlarni Abu Nasr Forobiy, Abu
Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Alisher Navoiy; yirik olim, shoirlar Yusuf
Xos Xojib, Axmad Yugnakiy asarlarida aks etgan.
Sharq faylasuflari barcha davrlarda o’z ta’limotlarini, xulosalarini asoslashda
konkret tarixiy tajribaga, amaliyot yakunlariga, taraqqiyot jarayonida shakllangan
ilmiy yutuqlarga, insoniyatning, xalqning e’tiqodi va ehtiyojlariga, ma’naviy
kamoloti darajasiga, diniy va dunyoviy qadriyatlariga tayanganlar. Shu sababli
ham Sharqda falsafa bilimlar haqidagi bilim, muayyan an’analar va qadriyatlarga
tayangan tafakkur madaniyati sifatida qaralgan. Falsafa barcha fanlarni bir-biri
bilan bog’lab, inson bilimlarini muayyan yaxlit tizim sifatida rivojlanishga imkon
bergan. Inson mohiyatini, manfaatlarini bilish, bilimlarini umumlashtirish, shu
asosda borliqni yaxlit anglab, insoniyatning istiqbolini oldindan ko’rishga intilish
Sharq falsafasining asosiy bahs mavzusi bo’lgan. Adabiyotlarda jamiyat
taraqqiyoti borasida sivilizasiyali yondashuv g’oyasi ilgari surilmoqda. Bunday
yondashuvga ko’ra har bir xalq o’zining betakror, noyob, o’ziga xos va o’ziga mos
89](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_87.png)
![turmush tarzini saqlab qolgan holda, boshqa xalqlar tajribalaridan ijodiy
foydalanish orqali ijtimoiy taraqqiyotning o’ziga xos modelini yaratadi. Sharq
falsafiy tafakkuri esa jamiyat taraqqiyoti masalasiga iqtisodiy ma’naviy yuksalish
darajasining ko’rsatkichi bilan belgilanadi.Sharq falsafasi inson ma’naviyatining
barcha tomonlarini bir-biri bilan bog’lashga imkon beradi. Sharq falsafiy tafakkuri
ulkan tarixiy davrlarni boshidan o’tkazib keldi va jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy
rivojlandi. Sharq falsafiy tafakkuri va jamiyat taraqqiyoti masalasini uzviylikda
o’rganish orqali fuqarolik jamiyati umuminsoniy tamoyillar, milliy davlatchilik
xususiyatlari, o’ziga xos turmush tarzi va hayot falsafasi mohiyati ochiladi.
Mazkur xulosadan kelib chiqib tavsiyalarimiz quyidagicha:
- Sharq falsafasi OTM da faqat falsafa yunalishiga emas barcha yunalishlarga
dars sifatida o’qitilishi;
- jamiyat taraqqiyotiga oid islohotlarni o’tkazishni samarali ketishi uchun
jamiyat umuman ijtimoiy rivojlanishiga oid Sharq falsafiy tafakkur
g’oyalaridan unumli foydalanishni targib etuvchi manaviy-marifiy tadbirlar
tashkil etish, seminar treninglar o’tkazish;
Foydalanilgan adabiyotlar r o’ yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning
nutq va ma’ruzalari
1. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk allomalar, adib va mutafakkirlarimiz ijodiy merosini
keng o’rganish va targ’ib qilish maqsadida yoshlar o’rtasida kitobxonlik
tanlovlarini tashkil etish to’g’risida”gi Qarori / Xalq so’zi. 2018 yil, 15-may
2. Mirziyoyev Sh.M. Ta’lim va ma’rifat– tinchlik va bunyodkorlik sari
yo’l.// Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,yangi bosqichga
ko’taramiz.1-jild,–T.: «O’zbekiston»NMIU,2017 yil.
III. Davlat va siyosat arbobi I.A.Karimov asarlari
1. K arimov I.A . Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008.
90](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_88.png)
![2. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T.: O’zbekiston, 1997. –B.137.
IV. Darsliklar,o’quv qo’llanmalar, monografiyalar, kitoblar,
risolalar, ensiklopediyalar, lug’atlar
1. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti, 1993.
2. Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt-saodat va kamolot haqida. Muqaddima, tarjima
va izohlar muallifi M. Qodirov. –T.: Yozuvchi, 2002.
3. Abu Rayhon Beruniy. Hindiston. –T.: Fan, 1965.
4. Ibn Sina. Kniga znaniya “Danishname”. –Stalinabad, 1957.
5. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy. Tanlangan asarlar. –T.: Fan, 1983.
6. Navoiy A. Nasoyim ul-muhabbat. 15-tom. –T., Badiiy adabiyot nashriyoti,
1968.
7. Shayx Muhammad Ali at-Tahovaniy al-Hindiy. “Kashshofu istilohotil-funun”.
–Istambul, Iqdom matbaasi. 1317 h.
8. Islom, ensiklopediya (A-H) “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy
nashriyoti. –T., 2004.
9. Ma’naviyat yulduzlari. (Markaziy Osiyolik mashhur siymolar, allomalar,
adiblar). Mas’ul muxarrir: M. M. Xayrullayev. To’ldirilgan katta nashr. –T., A.
Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 1999.
10. Material ы po istorii progressivnoy ob щ yestvenno-filosofskoy m ы sli v
Uzbekistane ( O’zbekistonda ilg’or ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan
materiallar ). –T. :Fan , 1976.
11. Ocherki istorii ob щ yestvenno – filosofskoy m ы sli v Uzbekistane. –T.: Fan,
1977.
12. O’zbekistonda ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan lavhalar. Akademik
M.M.Xayrullayev tahriri ostida. –T.: O’zbekiston, 1995.
13. Abdulhakim Shar’iy Jo’zjoniy. Islom huquqshunosligi, hanafiy mazhabi va
O’rta Osiyo faqihlari. –T., Toshkent Islom universiteti nashriyoti, 2002.
91](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_89.png)
![14. Abduhalimov B. A. “Bayt al-hikma” va O’rta Osiyo olimlarining Bag’doddagi
ilmiy faoliyati: (IX-XI asrlarda aniq va tabiiy fanlar). –T., Toshkent islom
universiteti nashriyot-matbaa birlashmasi, 2004.
15. Abdullayeva M.N., Abdurashidov M. va b. Falsafa. Qisqacha izohli lug’at.–T.:
Sharq, 2004.
16. Ziyovuddinova M. Abu Abdulloh al-Xorazmiyning “Mafotih al-ulum” asarida
poetika. –T., 2001.
17. Ibragimov N. Ibn Battuta i yego puteshestviya po Sredney Azii. –M.: Nauka.
1988.
18. Imomnazarov M. Milliy ma’naviyatimiz takomil bosqichlari. –T.: Sharq, 1996.
19. Yo’ldoshev S. Antik falsafa. –Bishkek: Uchqun, 1999.
20. Lega V.P. Istoriya zapadnoy filosofii. –T., 1998.
21. Muminov I.M. Filosofskiye vzglyad ы Mirz ы Bedilya . –T.: Fan, 1957.
22. Murtazoyev S. Sa’duddin Taftazoniy asarlarida dunyoqarash, bilish nazariyasi
va mantiqiy masalalarning yoritilishi. Avtoreferat. -T.; 1975.
23. Safo Z. Torixe adabiyote Eron. 1-jild.
24. Usmon Turor. Tasavvuf tarixi. –T.: Istiqlol, 1999.
25. Uinter T.J. XXI asrda islom. –T., Sharq nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi Bosh tahririyati. 2005.
26. Faxruddin Ali Safiy. Rashahot (obi hayot tomchilari). –T., Abu Ali ibn Sino
nomidagi tibbiyot nashriyoti, 2003.
27. Xayrullayev M. Uyg’onish davri va Sharq mutafakkiri. –T.: O’zbekiston, 1971.
28. Xotamiy S.M. Islom tafakkuri tarixidan. Tarjimon N. Qodirzoda. –T.: Minhoj.
2003.
29. Sharipov A. Maloizvestnыye stranisы perepiski mejdu Beruni i Ibn
Sinoy.//Obщyestvennыye nauki v Uzbekistane, –№ 5. 1965.
30. Sharipov A. Beruniyning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari. –T.: Fan, 1972.
31. Qodirov M. Islomiy ma’rifat, madaniyat va ma’naviy qadriyatlar falsafasi.
“Islom, tarix va ma’naviyat”. –T., A. Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti,
2000.
92](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_90.png)
![32. Diogen Laertskiy. O jizni, ucheniyax i izrecheniyax znamenit ы x filosofov. –M.,
1986.
33. Kedrov B. M. Klassifikasiya nauk. V 3-tomax. –M.: Mыsl, 1961-1965.
34. Karimov S.Sharq ijtimoiy tafakkuri tarixidan.Toshkent.O’zbekiston faylasuflari
milliy jamiyati nashriyoti,2016.156 b.
35. Kamilov A.Sh. Fizicheskiye trudы ar-Razi i Ibn Sinы (Ar-Roziy va Ibn
Sinoning fizikaga oid asarlari). –Dushanbe, 1991. –S.104.
36. Kubayeva Sh. Razvitiye innovasionnogo mыshleniya v samarkandskoy
akademii Ulugbeka. //:Universum: Obщyestvennыye nauki:
elektron.nauchn.jurn. 2014. №5 (6). URL: http://
7universum.com/ru/social/archive/item/. Uchreditel i izdatel:OOO «MSNO».
37. Mo’minov I.M. Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli. –
T.: Fan, 1993.
38. Mo’minov I.M. O’zbekiston ijtimoiy-falsafiy tafakkuri tarixidan. –T.: Fan
1994.
39. Nazarov.Q O’zbek falsafasi.O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti.
Toshkent. 2013. 7 bet
40. Nazarov Q.Falsafa asoslari. O’zbekiston Milliy universiteti; O’zbekiston
faylasuflari milliy jamiyati – T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati
nashriyoti, 2012. – 808 b
41. Nazarov Q. G’oyalar falsafasi. –T.: Akademiya, 2011. Islom ensiklopediyasi,
11-jild. –Istambul, 1970.
42. Kamilov A.Sh. Fizicheskiye trud ы ar-Razi i Ibn Sin ы . –Dushanbe, 1991.
43. Yaxshilikov J.Ya., N.E Muhammadiyev. Milliy g’oya: O’zbekistonni
rivojlantirish strategiyasi. Darslik. – Toshkent:..... 2018 . – 508 b.
44. O’zbekiston falsafasi tarixi.:mas’ul.muh.H.Aliqulov.Toshkent. “Noshir”2013.-
10-12 b.
45. Jaxon falsafasi tarixidan mavxular. I kiyem. - T., Uzbekiston Faylasuflari
Milliy jamiyati nashriyoti, 2004 yil, 122-bet
93](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_91.png)
![46. Diogen Laertskiy. O jizni, ucheniyax i izrecheniyax znamenit ы x filosofov. –
M., 1986. –S.84.
47. Sebeos. Istoriya imperatora Irakliya. Per. s armyanskogo K. Patkanyana
(Imperator Irakliy tarixi. Arman tilidan K. Patkanyan tarjimasi). -SPb., 1862, –
B.118, 119.
48. Rashid al-Baraviy, Muxammad Xamza Uleysh. Ekonomicheskoye razvitiye
Yegipta v novoye vremya. Sokr. per. s arabskogo (Yangi davrda Misr
iqtisodining taraqqiyoti. Arabchadan qisqacha tarjima). –M., IL, 1954. –B.11.
49. Ivanova N. Ekspert –№28. 14-20 iyul 2008 yil. –B.57.
50. Kedrov B. M. Klassifikasiya nauk. (Fanlar tasnifi). V 3-tomax. –M.: M ы sl,
1961-1965, –S. 52.
51. Xotamiy S. M. Islom tafakkuri tarixidan. Tarjimon N. Qodirzoda. –T.:
Minhoj. 2003. –B.56.
52. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti, 1993. –B.183-184.
53. Falsafa. Qisqacha izohli lug’at. Mualliflar Abdullayeva M.N., Abdurashidov
M. va b. –T.:Sharq, 2004. –B.384.
54. Uinter T.J. XXI asrda islom. –T., Sharq nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi Bosh tahririyati. 2005. –B.25.
55. Istoriya filosofii. Uchebnik dlya vuzov.// Volkova A.N., Gornev V.S.,
Danilchenko R.N. i dr. Pod red. Mopelman V. M. i Penkova Ye. M. –M.:
PRIOR, 1997. –S.120-124.
56. Aliqulov H. Karamatov H. Arastuning Iskandarga nasihati. Fors tilidan
tarjima.
57. O’zbek pedagogik ontologiyasi.-T.: O’qituvchi, 1995 –B.39.
58. Boboyev H. G’ofurov Z. O’zbekistonda siyosiy va ma’naviy –ma’rifiy
ta’limotlar taraqqiyoti. -T.: Yangi asr avlodi, 2001. –B.85.
59. Umarzoda M. Ovesto sirlari // Jahon adabiyoti. 1997 №4 –B.19-20
60. Konfusiy. Uroki mudrosti. -M.: EKSMO, 2005. –S.46
94](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_92.png)
![61. Demokrit \\ Vsemirnaya ensiklopediya. –M.: Sovremenn ы y literator, 2001. –
S.105.
62. Kaxarova N. “Puteshestviye v Parij Rifaa at- Taxtavi”. –Dushanbe, 1968.
63. Levin Z.I. Razvitiye osnovn ы x techeniy ob щ yestvenno-politiches- koy m ы sli
v Sirii i Yegipte. –M., 1972. – 28-b.
64. Arasli Ye.Djirji Zaydan i arabskiy istoricheskiy roman. –M., 1967, 25-b.
65. Zaydon J. Tarix at-tamaddun al-islomiy (Islom madaniyati tarixi). I tom, 12-b.
(arab tilida).
Internet manbalari
1. www.ziyonet.uz
2. www.philosophy.ru.
3. http//www.intencia.ru.
4. http:// http://www.falsafa.dc.uz.
5. http://www.filosofia.ru.
95](/data/documents/75f65a7c-320e-41df-b645-aae0b1c37119/page_93.png)
SHARQ FALSAFIY TAFAKKURI VA JAMIYAT TARAQQIYOTI Mundarija Kirish ………………………………………………………………………………. 1 bob. Sharq falsafiy tafakkurining qadimiy ildizlari …………………………... 1.1 Qadimgi Sharq falsafasi ilk ijtimoiy fikrlar rivojining nazariy manbasi sifatida………………………………………………………………………………. 1.2 Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va jamiyatning paydo bo’lishi hamda taraqqiyoti masalalari..................................................................................... 1 bob bo’yicha xulosalar…………………………………………………………… 2 bob. O’rta Sharq va Markaziy Osiyoda falsafiy ilmlarning tarqalishi hamda ijtimoiy taraqqiyot masalalari………………………………………………….. 2.1 O’rta asrlar davri Sharq falsafasining o’ziga xos xususiyatlari va unda islom ta’limotining ahamiyati……………………………………………………………. 2.2 Sharq mutafakkirlari falsafiy merosida jamiyat taraqqiyotining g’oyaviy-ilmiy asoslari……………………………………………………………………………… 2.3 Sharq falsafiy fikrlar rivojida Temur va temuriylar davri falsafasi va ijtimoiy taraqqiyot tendensiyalari………………………………………………………… 2 bob bo’yicha xulosalar……………………………………………………….. 3 bob. Sharq va G’arb falsafiy tafakkurida jamiyat taraqqiyoti masalalarining o’zaro nisbati…………………………………………………………………… 3.1 Sharq falsafasining asosiy muammolari va falsafaning jamiyatda tutgan o’rni hamda asosiy vazifalari………………………………………………………… 3.2 Sharq va G’arb falsafasidagi uyg’unlik va farq hamda hozirgi zamon sivilizasiyasining taqdiri................................................................................ 3.3 XX- XXI asr Sharq falsafasining asosiy xususiyatlari va oqimlari… ………… 3 bob bo’yicha xulosalar……………………………………………………….. 3
Xulosa……………………………………………………………………………… . Adabiyotlar ro’yxati ……………………………………………………………. Kirish Tadqiqotning dolzarbligi va ahamiyati Jahon tarixiy taraqqiyotida falsafiy tafakkur rivojini o’rganish dolzarb ahamiyat kasb etib kelgan. Bugungi informasion jamiyatda inson qalbi va ongi uchun kurash ketayotgan bir davrda sodir bo’layotgan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar umuminsoniy, ma’naviy-axloqiy g’oyalar orqali qadriyatlar majmuini yanada boyitishni talab qilmoqda. Ayniqsa, jahon sivilizasiyasiga salmoqli hissa qo’shgan Sharq mutafakkirlarining falsafiy merosi bugungi madaniy transfor- masiya jarayonini me’yorlashtirish, jamiyat taraqqiyoti g’oyalari, umuminsoniy qadriyatlarni saqlab qolish uchun gumanistik ahamiyatga ega. Ma’lumki, Sharq xalqlar olam va koinot sirlarini bilish, dunyo va jamiyatga munosabat masalasida dunyo xalqlari bilan barobar bordi, insoniyat ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyotiga o’zining ulkan ulushini qo’shib keldi. Jahon ilmiy-falsafiy merosi taraqqiyotida Sharq falsafiy tafakkurining xususan ijtimoiy taraqqiyot g’oyalari va insonning ijtimoiy-ma’naviy kamoloti konsepsiyasi doirasidafundamental tadqiqotlar olib borilmoqda. Jumladan, Sharq ma’naviy merosida ilgari surilgan Yaratuvchi, borliq, jamiyat va insonning mohiyati haqidagi qarashlarni tadqiq qilish asosida umuminsoniy madaniyatlar kontekstida ijtimoiy g’oyalar, tolerantlik kabi tamoyillarning ma’rifatli jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati hamda mazmunini ilmiy-nazariy asoslash muhim ahamiyatga egadir. Shu ma’noda, ijtimoiy taraqqiyot g’oyalarining Sharq falsafiy tafakkuri rivojidagi o’rnini aniqlash, jamiyat taraqqiyoti haqidagi qarashlarning o’rni va rolini aniqlash, tarkibiy qismlarini tasniflash, jamiyat va ijtimoiy fikrlar tarixini hamda falsafiy Sharq falsafiy tafakkurining innovasion tadqiqi bugungi ilm-fanining zarur tadqiqot obektiga aylanmoqda. Sharq xalqlarning falsafiy qarashlar tarixi uzoq va murakkab takomil yo’lini bosib o’tgan. Bu davrlarda ijtimoiy-falsafiy fikrlar ustivorligi jamiyat taraqqiyo ti uchun katta imkoniyatlar yaratib berdi: davlat va jamiyat bosh qaruvida progressiv munosabatlarning yuzaga 4
kelishiga zamin hozirladi, jamiyatda intellekt ustivorligini, olam va borliq ni anglashda ilmiy fikr yetakchiligini ta’minlab berdi, Sharq xalqlarning oldingi o’rinlarda borishiga imkon yaratdi. Ma’lumki mustaqillik yurtimizga nafaqat siyosiy yerkinlikni, balki mamlakatimizga millatdek, xalqimizga xalqdek yashash, mustaqil fikrlash yerkinligini ham berdi. Shu tufayli biz falsafani, uning tarixini dunyoviylik, insonparvarlik nuqtai nazaridan o’rganish imkoniyatiga yega bo’ldik. Qolayevrsa “buyuk adib va mutafakkirlarimizning nodir merosi, ibratli hayoti va ijtimoiy faoliyatini har tomonlama chuqur o’rganish va targ’ib etish, yoshlarimizni o’zlikni anglash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash” 1 davrning muhim vazifalaridan biri ekanligi prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan ta’kidlanganidek, Sharqning ulug’ mutafakkir allomalari qoldirgan ijtimoiy-ma’naviy merosga bo’lgan e’tibor kuchayib, mutafakkirlarning jahon ijtimoiy fikr taraqqiyotiga qo’shgan g’oyalari, falsafiy, axloqiy, siyosiy, diniy, ma’naviy-ma’rifiy qarashlari ilmiy tadqiqotlar doirasiga keng jalb qilinmog’i lozim bo’lmoqda. Mamlakatimiz fuqarolarida tafakkur yerkinligi shakllanib bormoqda. Yurtimizda sodir bo’layotgan murakkab yaratuvchilik tafakkur mustaqilligi bilan uzviy bog’liq hodisadir. Mamlakat hayotini demokratlashtirish jarayoni qanchalik kengaysa va chuqurlashsa, fuqarolarimiz falsafiy iqtidoriga bo’lgan talab shuncha oshib boradi. Shuning uchun ham falsafa ilmi yoshlarga ham, o’rta yoshlilarga ham, katta yoshdagilarga ham bab-barobar suv bilan havodek zarur bo’lgan hayotiy ehtiyojdir. Muammoning ishlanganlik darajasi Sharq falsafiy tafakkuri va ijtimoiy taraqqiyot g’oyalari hamda jamiyat rivojlanishiga oid konseptual masalalar, O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning xalqimiz ma’naviy tafakkurining tiklanishi, uning o’tgan ulug’ ajdodlarga munosib voris bo’lib tarbiyalash haqidagi fikrlari hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti 1 Мирзиёев Ш.М. “Буюк алломалар, адиб ва мутафаккирларимиз ижодий меросини кенг ўрганиш ва тарғиб қилиш мақсадида ёшлар ўртасида китобхонлик танловларини ташкил этиш тўғрисида”ги Қарори / Халқ сўзи. 2018 йил, 15-ма й 5
Shavkat Mirziyoyevning ma’naviy merosimizni qadrlash va yuksaltirish haqidagi asarlari barkamol avlod tarbiyasini amalga oshirishda ilgari surilgan fikrlar mazkur tadqiqotga ilmiy-metodologik asos bo’lib xizmat qiladi. M. Xayrullayev, I.Muminov, B.Valixo’jayev, I.G’oziy, J.Avliyoxon, B.Turayev, S.Karimov, G.Navro’zova, J.Yaxshilikov, A.Juzjoniy, A.Zoxidiy, M.Qodirov, B.Bobojonov, K.Kattayev, N.Jabborov, Ye.Zoirov, Ahmedova M.A, Xan V.S. , Tursunov B. , Mansurov A.M., Babadjanov B., Kamilov M. , Komilov N., J.Xolmo’minov va boshqalar tomonidan tadqiq yetilgan Mazkur tadqiqotlarda Sharq falsafiy- ma’naviy merosi, ijtimoiy-siyosiy va falsafiy qarashlari yoritilgan, chet ellik olimlar A.Xamid, T.Yesenbeki, D.Devin, A.Knыsh, V.Gardner, A.Papas va boshqalar. Tadqiqotning maqsadi: Sharq falsafiy tafakkuri g’oyalarini o’rganish, shu orqali jamiyat taraqqiyoti yevolyusiyasi mohiyatini yoritish va o’tmish falsafiy-ilmiy merosimizdan bugungi kun ijtimoiy-ma’naviy masalalar yechimiga oid ijobiy mulohazalar yaratish Tadqiqotning vazifalari: - Sharq falsafiy tafakkurining qadimiy ildizlarini falsafiy asoslarini yoritish va ularni ilk ijtimoiy fikrlar rivojining nazariy manbasi sifatida ko’rib chiqish; - Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va jamiyatning paydo bo’lishi hamda taraqqiyoti masalalarini o’rganish; - O’rta Sharq va Markaziy Osiyoda falsafiy ilmlarning tarqalishi hamda ijtimoiy taraqqiyot masalalari va Sharq falsafasining o’ziga xos xususiyatlari va unda islom ta’limotining ahamiyatini tahlil qilish - Sharq mutafakkirlari falsafiy merosida jamiyat taraqqiyotining g’oyaviy-ilmiy asoslarini va ijtimoiy taraqqiyot tendensiyalarini ko’rib chiqish - Sharq va G’arb falsafasidagi uyg’unlik va farq hamda hozirgi zamon sivilizasiyasining taqdiri haqida nazariy xulosalarga kelish - XX- XXI asr Sharq falsafasining asosiy xususiyatlari va oqimlari. Tadqiqot obekti: Sharq falsafiy tafakkurining jamiyat taraqqiyotiga ta’siri 6
Tadqiqot predmeti: Sharq falsafasi vujudga kelishi bosqichlari, yevolyusiyasi, falsafiy qarashlarning yetakchi tamoyillari va ularning ijtimoiy fikrlar darajasiga ta’siri, Sharq va G’arb falsafiy fikrlar rivojining uyg’unligi hamda jamiyat taraqqiyotiga ta’siri masalalari Tadqiqot metodlari: tarixiy-mantiqiylik birligi, retrospektiv va tizimli tahlil, germenevtik yondashuv, vorisiylik, analiz va sintez, qiyosiy o’rganish, obektivlik, kuzatuv, taqqoslash kabi ilmiy metodlardan foydalanilgan. Tadqiqot yangiligi: - Shark falsafasiga oid birlamchi manbalarga suyangan xolda, nazariy ma’lumotlar o’rganilib va bugungi davr uchun dolzarb, xali ishlanmagan muammolarni aniklandi; - Sharq mutafakkirlari ma’naviy merosida jamiyat taraqqiyotining g’oyaviy-ilmiy asoslari ijtimoiy-falsafiy mohiyati yoritildi; - Sharq falsafiy fikrlar rivojida Temur va temuriylar davri falsafasining o’rni va ahamiyati ochib berildi va ijtimoiy taraqqiyot tendensiyalariga ta’siri o’rganildi; - XXI asr Sharq falsafasida ijtimoiy taraqqiyot masalalari o’rganildi va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati ochib berildi; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Sharq falsafiy tafakkuri va jamiyat taraqqiyoti masalasida asosiy e’tibor dastlab Sharq falsafasini shakllanish va rivojlanib takomil bosqichiga chiqishi hamda jamiyat taraqqiyotiga ta’siri, shu bilan birga Sharq falsafiy tafakkurida jamiyat haqidagi g’oyalar, ijtimoiy taraqqiyot masalalari, ijtimoiy falsafiy nqtai nazarlar mohiyatini yoritish bo’lib, ayniqsa mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyin o’tmish falsafiy merosimiz ilmiy tadqiqotlar doirasida keng o’rganila boshlandi. Avvalo shuni aytish kerakki, Sharq falsafasi faqat islom falsafasi degan tushunchani bildirmaydi. Sharq falsafasi mohiyati va ko’lami jihatidan nihoyatda keng bo’lib, Hindiston, Eron, Turkiston, Arab-musulmon olamida minglab yillar davomida shakllangan barcha falsafiy, diniy-orifiy ta’limotlarni o’z ichiga oladi. Islom falsafasi esa uning ko’rinishlaridan biridir. Sharq falsafasining birinchi xususiyati — inson, uning mohiyati, manfaatlari, insonparvarlik qadriyatlari muammolarini tor sinfiy 7