SHARQ MUTAFAKKIRLARINING PEDOGOGIK QARASHLARI
![SHARQ
MUTAFAKKIRLARINING
PEDOGOGIK
QARASHLARI
1](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_1.png)
![MAVZU: SHARQ MUTAFAKKIRLARINING PEDOGOGIK
QARASHLARI
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………....3
1. Sharq mutafakkirlarining ijtimoiy-pedagogik
qarashlari……………….5
2. Ijtimoiy pedogogika diniy qarashlarning paydo bolishi va
rivojlanishi.12
3. Imom Ismoil al-Buxoriy ta’limlarida ijtimoiy-pedagogik
qarashlar…..17
4. Imom at-Termiziyning ijtimoiy-pedogogik qarashlari…………………27
XULOSA………………………………………………………………..….....35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………….………37
2](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_2.png)
![KIRISH
Mamlakatimizda qonunlar ustivorligiga amal qilinadigan demokratik
jamiyatni barpo etishga kirishilgan bugungi kunda jamiyatimizning barcha
a’zolarini, birinchi navbatda o‘sib kelayotgan yosh avlodni ijtimoiy ruxda
tarbiyalash g‘oyat dolzarb masalalardan hisoblanadi. Zero, har bir shaxs
birinchidan, jamiyatimizning a’zosi sifatida ijtimoiy hayotimizda amalga
oshirilayotgan islohotlar, yangilanishlarning yaratuvchisi, jamiyat sub’ekti bo‘lsa;
ikkinchidan esa, u mazkur jarayonning qatnashchisidir. Bu jihatdan olganda inson
jamiyatning ob’ektidir. Ma’lumki, jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy-ma’naviy
hayotning rivojlanishi murakkab jarayonlardan iborat. Albatta, bunday jarayon
kishilarga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Bilim saviyasi yetarliy bo‘lgan, e’tiqod -
iymoni but bilgan kishilar har qanday murakkabliklar boshqacha qilib aytganda,
barcha qiyinchiliklarni bardosh bilan bartaraf etishga harakat qilsa, ba’zilar bunday
xolatdan esankirab qoladilar. Natijada ijtimoiy hayotga loqaydlarcha munosabatda
bo‘ladi, ba’zi birlar esa hayotning yengil tomonini tanlaydilar. Bunday kishilar
o‘zlarining xuzur halovatlarini o‘ylaydilar. Buni bozor iqtisodiyoti sharoitidagi
qiyinchiliklar yoki turli mafkuraviy g‘oyalar oqimi harakatidagi jarayonidan
yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Bundan tashqari hozirgi vaqtda ijtimoiy hayotimizga,
turmush tarzimizga yot bo‘lgan giyoxvandlik, foxishabozlik, qonunbuzarlik, turli
aqidaparastlik kabi illatlarning ham suqulib kirib kelishi ayrim kishilar, ayniqsa
yoshlar tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shunday ekan, salbiy og‘ishlar
girdobiga kirgan shaxslar bilan tarbiyaviy ishlar ko‘lamini kuchaytirish, ta’sir
ko’rsatishning darajasini oshirishni taqoza etadi Buning uchun esa keng omma shu
jumladan salbiy og‘ishga moyil bo‘lgan shaxslar bilan shug‘ullanishning faol yo‘l,
usul, vositalarini aniqlash, ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning uslubiyotini
ishlab chikish zarur. Bunday ma’suliyatli ish esa umumiy pedagogikaning alohida
soxasi bo‘lgan «Ijtimoiy pedagogika”ning zimmasidadir. Chunki, tarbiyaviy ish
nafakat ta’lim muassasalarida, balki, ijtimoiy hayotimizning barcha jabhalarida
amalga oshiriladi. Keyingi yillarda pedagogika yo‘nalilishidagi oliy o‘quv
yurtlarining pedagogika va psixologiya ta’lim yo‘nalishida “Ijtimoiy pedagogika”
3](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_3.png)
![fani o‘qitilib kelinmoqda. Bizningcha, bu fanni barcha oliy o‘quv yurtlarining
mavjud ta’lim yo‘nalishlarida o‘qitilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Sababi
shundaki, mazkur o‘quv yurtlarini tamomlab tegishli joyga mutaxassis bo‘lib
kelganlar o‘z navbatida o‘zi faoliyat ko‘rsatayotgan ob’ektda ijtimoiy pedagoglik
vazifasini ham bajaradi.
4](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_4.png)
![1. SHARQ MUTAFAKKIRLARINING IJTIMOIY-PEDAGOGIK
QARASHLARI
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi uzoq tarixga
ega. Uning tarixiy taraqqiyotini bir necha bosqichlarga bo‘lib o‘rganish mumkin.
Birinchi bosqich-qadimgi davrlardan XVII asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga
oladi. Ijtimoiy pedagogikaning bu rivojlanish bosqichi tarbiyani ijtimoiy hodisa
sifatida tan olinishi bilan harakterlanadi. Bu davrda turli tarbiya nazariyalari paydo
bo‘lgan. Bundan ko‘rinadiki, insoniyat tarixining ilk bosqichlarida ham
ijtimoiylashtirish muammosi mavjud bo‘lgan.
Dastlab tarbiya umum faoliyat turi sifatida yuzaga kelgan bo‘lsa,
keyinchalik esa o‘ziga xos faoliyat turiga aylangan. Mazkur faoliyat bilan
shug‘ullanuvchi tarbiyachilar paydo bo‘lgan. Vaqt o‘tgani sari tarbiya jarayoni
ham murakkablashib borgan, yosh, jins, mazmuniga ko‘ra farqlana borgan, uning
axloqiy jihatlariga e’tibor qaratila boshlagan. Juft oilalarning oilaviy tarbiyasi ham
ommalasha boshlagan. Ibtidoiy jamoa tuzumida yashagan barcha elatlarda
mehnatning jins va yoshga qarab ajratish an’anasi bo‘lgan. Mavjud yoshlarni
muntazam ravishda turli kasb-xunarlarga o‘rgatishgan. Bularning hammasi ibtidoiy
jamoada ijtimoiy-pedagogik tajribaning ilk ko‘rinishlari mavjud bo‘lganligi haqida
tasavvur qilishga imkon beradi. Agar ibtidoiy davr ijtimoiy pedagogik
amaliyotning vujudga kelishiga zamin yaratgan bo‘lsa, qadimgi dunyoning ilk
sivilizatsiyalarining paydo bo‘lishi, ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishiga
kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Bu xulosani bizgacha yetib kelgan pedagogik g‘oyalarning
yozma manbalari tasdiqlaydi. Sharqda ijtimoiy pedogogik g‘oyalar odatda
muqaddas kitoblar shaklida butun halq mulkiga aylangan (Xitoyda-Shukit,
Hindistonda-Vedalar, Misrda-Tot xudosi kitoblari, O‘rta OsiyodaAvesto va
boshqa). Faqatgina miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o‘rtalari va ikkinchi
yarmida ijtimoiy pedogogik g‘oyalarni yaratuvchilarining nomlari ma’lum bo‘la
boshlaydi. Shubhasiz, ijtimoiy pedagogik tafakkurning rivojlanishiga antik davr
(yunon va rim) faylasuflari katta hissa qo‘shishgan. Xususan, Suqrot (mil. avv.
5](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_5.png)
![469-399 y) “O‘z o‘zingni angla” degan shiorni ilgari surgan va shu bilan ong
insonda barcha yovuzlikni yo‘qotishi mumkinligini ta’kidlagan.
Demokrit (mil. avv. 460-370 y) o‘z ta’limotida tarbiyada bola tabiatini
hisobga olish tamoyilini asoslab bergan. Aflotun (mil. avv. 423-347 y) ilk
marotaba davlat va tarbiyaning o‘zaro munosabati g‘oyasini ilgari surgan.
Uningcha, tarbiya ishi davlatning eng muhim vazifasi hisoblangan. Arastu
(mil.avv. 384-322 y) antik dunyoda tarbiyaning eng to‘liq nazariyasini ishlab
chiqqan. Aflotundan farqli o‘laroq u inson tarbiyasida asosiy urg‘uni davlatga
to‘liq bo‘ysundirishga emas, balki insonning o‘zini manfaatlariga qaratadi. Bundan
tashqari, u shaxsning jamoat bilan uyg‘un rivojlanishi to‘g‘risidagi g‘oyani ham
birinchilardan bo‘lib o‘rtaga tashlagan. Feodalizm davri tarbiyasining o‘ziga xos
xususiyatlari asketizm, dunyo dinlari qoidalariga qattiq amal qilish bo‘lgan. O‘sha
davrning (VI-XII asrlar) ijtimoiy-pedagogik g‘oyasini yaratuvchilari o‘sib
kelayotgan avlodga singdirmoqchi bo‘lgan axloqiy qadriyatlar orasida hamdardlik,
yaqinlarga yordam, xususan kasallar va nochorlarga yordam kabilar ham o‘z
ifodasini topgan. XV-XVI asrda avval Italiyada, so‘ngra Yevropaning boshqa
davlatlarida ijtimoiy fikrlar rivojlana boshlagan. Bular orasida shaxs, jamiyatni
insoniylashtirish, individuallashtirish alohida o‘rinni egallaydi. Shunday qilib,
ijtimoiy pedagogik g‘oya bo‘lgan gumanizm (insonparvarlik) tushunchasi
maydonga kelgan.
Uyg‘onish davrida ijtimoiy gumanizm g‘oyalarini amalga oshirila
boshlanishi mashhur italiyalik pedagog-gumanist Vittorino de Genotre (1378-
1446) tomonidan ilk marta “Quvonch uyi” nomli internat maktabning yaratilishi
bilan bog‘liq. Bu o‘rinda shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, antik davrdan e’tiboran
Yevropada yetim bolalarni parvarish qilish, ularni tarbiyalash masalasi boshqa
qit’alarga qaraganda ijobiy tus olgan. Manbalarga ko‘ra ota-onasiz qolgan bolalar
uchun ilk tarbiya uylari IV asrda Kesariya (Kichik Osiyo) shaharida Vasiliy
Kesariyning tashabbusi bilan paydo bo‘lgan. 787 yilda bunday muassasa
Milandagi soborda ham tashkil etilgan. O‘z-o‘zidan ayonki bunday muassasalar
ruxoniylar tomonidan boshqarilgan. Bundan ko‘rinadiki, Yevropada cherkov «etim
6](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_6.png)
![va nogiron bolalarning” raxnamosi bo‘lgan. XIV asrga kelganda Yevropada
bunday tarbiya uylarining soni 30 dan ortiq bo‘lgan. Muhimi shundaki, bu
muassasalarda faqatgina tarbiya ishi nazariy jihatdangina emas, balki amaliy
jarayonda ham amalga oshirilgan (bolalarga amaliy topshiriqlar berilgan). Parijda
1640 yilda ruxoniy Vinsentom Depolen tomonidan asos solingan tarbiya uyi juda
mashxur bo‘lgan. Bu muassasa Qirol Lyudovik XIV tomonidan xomiylikka
olingan. Ijtimoiy pedagogika rivojining ikkinchi davri -XVII-XIX asrlar- ijtimoiy-
pedagogika eng ilg‘or g‘oyalar va ilmiy konsepsiyalar bilan boyitilgan davr
bo‘lgan deb aytish mumkin. Zotan XVIII-XIX asrlar davlat va jamoat institutlari
bilan biga ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal qilish g‘oyalarining paydo bo‘lishi
davridir. Tarbiya masalalari jamiyat islohotlari, inson huquqlari tengligi bilan
bog‘lana boshlangan. Aynan shu davrda ijtimoiy-pedagogikaning asosiy
yo‘nalishlarining aniq faoliyatda amalga oshishi yuz beradi. Ijtimoiy pedagogik
g‘oyalarning rivojlanishiga fransuz faylasufi, yozuvchi, ma’rifatparvar J.J.Russo
(1712-1778 y) ulkan hissa qo‘shgan. U tibbiiy huquq, din va tabiiy rivojlanish
asosiga qurilgan tabiatan shakllangan tarbiya g‘oyalarini ilgari suradi. Rus
qomusiy olimi va pedagog M.V.Lomonosov (1711-1765 y) o‘z “reglamentlari”da
tarbiyaning halqparvar g‘oyalarini, insonga faol shaxsga bo‘lganidek yondashuvni,
bolani axloqiy sifatlarini shakllantirish muhimligini bayon etgan.
Yangi ijtimoiy pedagogik g‘oyalar fransuz faylasufi va ma’rifatparvari Klod
Adriana Gelvetsiy (1715-1771 y) ishlarida ham tilga olingan. Ular tarbiya omillari-
muhit va pedagogik ta’sir, shaxsiy va jamiyat manfaatlarining birligi masalalaridir.
Shvetsariyalik buyuk pedagog Iogann Genrix Pestalotssi (1746-1827 y) o‘z
faoliyatida ijtimoiy pedagogik nazariyani va amaliyotni birlashtirgan va o‘z
mablag‘lari evaziga yetimlar uchun uylar ochgan. XIX asr shunisi bilan
harakterliki, bu davr mobaynida ijtimoiy pedagogikaning pedagogikadan ajralishi
jarayoni sodir bo‘lgan bo‘lsa; ikkinchidan psixologiya, isotsiologiya, tibbiyot,
falsafa kabi fanlarning yaqinlashuvi ro‘y bergan. XIX asr ijtimoiy pedagogikaning
asosiy yo‘nalishlari esa quyidagilardan iborat bo‘lgan: - ijtimoiy pedagogikaning
nazariy asoslarini ishlab chiqish; - ta’lim sohasidagi ijtimoiy pedagogik faoliyat; -
7](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_7.png)
![xayriya va o‘quv-tarbiya muassasalarining tuzilishi bo‘yicha ijtimoiy pedagogik
faoliyat; - ijtimoiy pedagogikaning harakat doirasining kengayishi; Ijtimoiy
pedagogika rivojlanishining barcha yo‘nalishlarini asosiy vazifa bo‘lgan
bolalarning huquqlarini himoya qilish birlashtiradi. Aniqrog‘i, ijtimoiy pedagogika
g‘oyasi, nazariyasi va amaliyotida birinchi o‘ringa umuminsoniy qadriyatlar
chiqadi. Ijtimoiy pedagogikani rivojlantirishning bu boqichida tarbiya va
ta’limning uzviy bog‘liqligi masalasi ilgari surilgan. Bu borada ingliz faylasufi va
pedagogi Robert Ouenning ijtimoiy pedagogik faoliyati bir qancha qiziqarli va
sermaxsul tajribalardan iborat. Uning tashabbusi bilan Nyu-Lenarkda tashkil
etilgan “Inson harakterini tuzishni yangi instituti” ishchilarning turmush darajasini
yaxshilash maqsadida ta’limni amaliyot, ishlab chiqarish bilan bog‘lab olib
borishni amalga oshirdi. Bundan tashqari jahonda ilk marta didaktik o‘yinlar
o‘tkaziladigan, bolalarning jismoniy rivojlantirishga qaratilgan ta’lim tarbiya
muassasalari u tomonidan yaratilgan. 15 XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab
pedagogika va ommaviy tarbiya tizimiga buyurtmalar berila boshlangan.
Buyurtmalarda yoshlarni tarbiyalash, shuningdek ijtimoiy xulq-atvor me’yorlarini
buzuvchi shaxslarni qayta tarbiyalash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish o‘z
ifodasini topgan. Buyurtmaning ortishini keltirib chiqargan sabab Yevropa va
Amerika mintaqalarining ijtimoiy madaniy jarayonlari bilan ham bog‘liqdir. Zero,
qishloq axolisining shaharga ko‘chib o‘tishlari, g‘ayri axloqiy xulq-atvor,
jinoyatchilik, daydilikning ko‘payishiga olib kelgan. Shu bilan birga Yevropada
milliy davlatchilikning shakllanishi va Amerikada millatning yuzaga kelishi barcha
ijtimoiy qatlamlarda muayyan g‘oya va qadriyatlarning madaniylashuvini talab
qilardi. Bu esa masalani yechish vositalarini topishni taqoza etardi. XIX asr oxirida
mustaqil fanga aylangan ijtimoiy pedagogika rivojiga aynan shu omil vosita bo‘ldi.
Nemis pedagogi Fridrix Disterveg tomonidan XX asrda ijtimoiy pedagogika
atamasi fanga kiritildi. Shunday qilib, shu davrdan e’tiboran ijtimoiy
pedagogikaning mustaqil fan sifatida rivojlanishining uchinchi bosqichi
boshlanadi. XX asr inson sivilizatsiya tarixiga ilmiy-texnikaviy inqiloblar asri
sifatida nom qoldirganligi tarixdan ma’lum. Fan ishlab chiqarish ob’ektidan
8](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_8.png)
![iqtisodiy va madaniy sohaning yetakchi omiliga aylangan. Ilmiy inqiloblar o‘z
navbatida ijtimoiy pedagogikaning ham keyingi rivojiga ta’sirini ko‘rsatdi. Uning
boshqa fanlar-psixologiya, fiziologiya, anatomiya, tarix, sotsiologiya va boshqalar
bilan yaqinlashuvi ro‘y berdi. Eng asosiysi XX asrda insonning muammolari,
uning tarbiyasi va ta’limi uchun ijtimoiy sharoitlarni yaratish zamonning eng
global muammosiga aylandi. Mazkur muammoni yechimini topilishida Yevropalik
quyidagi pedagoglarning ta’limotlari ahamiyatlidir. G.Kirshenshteynerning (1854-
1932 y. Germaniya) pedagogik nazariyasi maktablarni bolalarning faol harakatdagi
ehtiyojlarini amalga oshirishga, ularda ijodkorlikni o‘stirishga qaratilgan islox
qilishga doir g‘oyani o‘rtaga tashlaydi. Uning ta’kidlashicha pedagogik tizimining
asosiy tamoyillari-bolalarni jamiyatda har tomonlama tayyorlash uchun mehnat
maktablarini yaratish, hamkorlik malakalarini rivojlantirish, davlat manfaatiga
xizmat qiluvchi bolalarning fuqarolik tarbiyasidir.
Jon Dyui (1859-1952 y AQSh) pragmatik pedagogika asoschisi hisoblanadi.
Bu pedagogning xizmati shundaki, u maktab bilan hayotning aloqasi, ta’limning
individuallashuvi kabi ijtimoiy psixologik g‘oyalarga murojaat qilgan holda ta’lim
tarbiya ishini amalga oshirish zarurligini ilgari surgan. Vilgelm Lay (1862-1926 y.
Germaniya) “Harakatlar pedagogikasi”ni yaratdi. U inson faoliyati va
mavjudligining fiziologik va psixologik mexanizmlarini o‘zida
mujassamlashtiruvchi biologik reaksiya tamoyiliga tayangan. U tarbiyaning
biologik tomonini-tug‘ma reflekslar, sezgi, reaksiyalar, ularning bolalar o‘yinlarida
paydo bo‘lishini va ijtimoiy tarbiyachining reaksiyalariga ta’sirini ko‘rsatgan.
Hozirgacha turli davlat olimlari o‘rtasida ijtimoiy pedagogikaning boshqa
pedagogik fanlari orasidagi o‘rni borasida –bu mustaqil fan bo‘la oladimi yoki
faqatgina yosh guruhlarini o‘rganish bilan cheklanadigan pedagogikaning mustaqil
bir sohasi bo‘lib qolaveradimi, degan masalada bahsmunozara davom etmoqda. Bu
bahslar, yangi fan tushunchasining shakllanmaganligi ijtimoiy pedagogika
mohiyatini inkor etuvchi ba’zi pedagoglar nazariyalarida paydo bo‘lgan. Masalan
G.Noll va G.Boymer (20-30 y) ijtimoiy pedagogikani bolalarga yordam berish va
voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarining profilaktikasi deb tushunishgan.
9](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_9.png)
![Ijtimoiy pedagogikaning mohiyatini nemis olimi Paul Natori (XX asrning 20-
yillari) umuman boshqacha ta’riflangan. U ijtimoiy pedagog jamiyatning
tarbiyaviy kuchlarining yaqinlashtirish muammosini halqning madaniy va axloqiy
darajasini ko‘tarish maqsadida tadqiq etadi deb hisoblagan.
XX asrning 60-yillarida ijtimoiy pedagogika huquqbuzarlik sodir etgan
bolalarga yordam berish, bolalar uyida tarbiya ishlari o‘tkazish maqsadidagi
ijtimoiy tarbiya asosi sifatida e’tirof etila boshladi. Ijtimoiy pedagogika
pedagogikani rivojlanishi bilan birga chet ellarda ijtimoiy pedagogika sohasidagi
mutaxassislarning kasbga oid faoliyati ham rivojlandi. Xususan, XX asrning 70-
yillarida Germaniyada oliy ma’lumotli pedagoglar tayyorlana boshlandi. 16 XX
asrning50-yillariga kelib ijtimoiy pedagogika muammolarining global darajaga
yetganiga BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 20.11.1959 yil va 20.11.1989 yilda
“Bola huquqlari deklaratsiyasi”ning qabul qilinganligi guvohlik beradi. Unda
alohida e’tibor yetimlarning ijtimoiy himoyasiga, ko‘p bolali oilalar, kam
ta’minlangan oilalar bolalariga ijtimoiy yordam ko‘rsatishga qaratilgan. Bizning
respublikamizda ijtimoiy pedagogika an’ana va tamoyillarini tiklash va uni
rivojlantirish masalasiga alohida ahamiyat berilmoqda. Buni ma’naviy-ma’rifiy
ishlar bo‘yicha ijtimoiy markazlarning tashkil etilganligidan ham yaqqol
ko‘rishimiz mumkin.
Tabiatning oliy mahsuli, siymosi inson o’z aql-zakovati bilan o’zini himoya
qiladigan mustaqil, erkin qilib yaratilgan. Shuning uchun tabiat hodisalari,
jarayonlarini o’rganish ulardan yashash uchun oqilona foydalanish asosida insonlar
s е kin-asta madaniylashuvi, ijtimoiylashuvi asosida ma'naviy qadriyatlar shakllana
boshlagan, rivojlana boshlagan. Ilk davrlarda ta'lim yoshlarga, ota-onalarning
yashash uchun tabiatdan foydalanishi, uy-ro’zqor yuritish, o’zaro va tabiatga
munosabat axloqi, odobi sifatida shakllana boshlagan bo’lsa, bilimlar hajmi
k е ngaya boshlagach, maxsus tarbiyachilarga ehtiyoj tug’ila boshlangan. Ma'lum
qabila, elat, millat miqyosidagi ta'lim-tarbiya qoidalari majmuasi
konts е ptsiyalarida ko’p hollarda alohida kishilar tomonidan takomillashtirilgan.
10](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_10.png)
![Shuning uchun ham ta'lim konts е ptsiyalarida ma'lum muallifning nomi bilan
bog’lanmaydi.
Antik p е dagogikada tabiatga, atrof-muhitga o’zaro ongli munosabatlarda,
axloqiy munosabatlar majmuasi bo’lgan donishmandlik p е dagogikasi shakllangan.
Bu vaqtlarda tarbiyaning bosh maqsadi ham yoshlarda donishmandlik sifatlarini
shakllantirish bo’lgan. Donishmandlik p е dagogikasida yoshlarda mehnats е varlik
ma'naviy - axloqiy sifatlar bilan uyg’un rivojlantirilishi maqsadga muvofiq
ekanligi ilgari surilgan. Bu p е dagogik qarashlar mashhur «Av е sto» (er.av. VII asr)
asarida va qadimgi Xitoyning Daos maktabi (er.av. III asr) tajribalarida aks etgan
edi. Eramizdan avvalgi II asrlarga k е lib O’rta Osiyo, qadimgi Hindiston
p е dagogikasida saxiylik, sofdillik, inson qalbi tushunchalari ilgari surilgan.
610 yillarga k е lib yaratilgan Islom dinining muqaddas kitobi «Qur'oni
Karim»da inson mohiyati to’la ochib b е rilib, komil inson tarbiyasi bosh maqsad
qilib qo’yilgan edi. «Qur'oni Karim»dagi ta'lim - tarbiyaga oid ulug’ xazina Al-
Buxoriy hazratlarining Hadislarida b е riladi. Jumladan, (38-hadis)
”Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq-odobini ham yaxshilangiz”:
(626-hadis) ”Har bir go’dak Islom tabiatida tug’iladi, so’ng ota-onasi uni yo
yahudiy qiladi, yo nasroniy qiladi, yo majusiy qiladi”: (136-hadis) ”Hech bir ota
o’z farzandiga xulqu odobdan buyukroq meros berolmaydi”.
Ta'lim – tarbiya, insoniy munosabatlarning falsafiy asoslari tasavvuf ilmida
ochib b е riladi. Shu jumladan Islom olamining muqaddas kitobi «Qur'oni Karim»da
ham komillikning b е shta tamoyili komillikka erishish uchun talab etiladi.
1. Mehnatim muhabbatim.
2. Ma'rifatim sarmoyam.
3. Dinim aqlim.
4. Ilmim qurolim.
5. Sabru qanoat libosim.
IX-XV asrlar Markaziy Osiyo ma’naviy madaniyati rivojida muhim davr
hisoblanadi. Shu bois faylasuf, tarixchi, pedagog, matematik olimlar bu davr
madaniy-ma’rifiy merosi haqida qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar.
11](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_11.png)
![2. IJTIMOIY PEDOGOGIKA DINIY QARASHLARNING PAYDO
BOLISHI VA RIVOJLANISHI
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishi ancha qadimiylikka borib
tutashadi. Uning qadimiyligibuyuk mutafakkirlarning ilmiy qarashlarida o’z
tasdig’ini topgan.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishining Birinchi
bosqichi - qadimgi davrlardan XVII asrgacha bo’lgan davrini o’z ichiga oladi. Bu
davrda faktlar to’planishi, tarbiya tajribasining anglanishi, pedagogik va ijtimoiy
nazariyalarning shakllanishi ro’y bergan. Ijtimoiy pedagogikaning bu rivojlanish
bosqichi tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida asta-sekin tan olinishi bilan
xarakterlanadi. Buning natijasida turli tarbiya nazariyalari paydo bo’lgan.
Birinchi bosqichning bu kabi davriy chegaralanishi avvalambor, insoniyat
tarixining ilk bosqichlarida ham ijtimoiylashtirish muammosining mavjud
bo’lganligi bilan izohlanadi. CHunki ibtidoiy jamoada to’plangan boy tarbiyaga
oid ijtimoiy pedagogik g’oyalar haqida gapirishga imkon beradi. Tarbiya ijtimoiy
hodisa sifatida insonning hayvonot olamidan ajralishi bilan paydo bo’lgan..
Dastlab tarbiya faoliyat turi sifatida yuzaga kelgan bo’lsa, keyinchalik esa o’ziga
o’ziga xos faoliyat turiga aylangan va bu bilan shug’ullanuvchi odamlar-
tarbiyachilar paydo bo’lgan. Vaqt o’tgani sari tarbiya jarayoni ham
murakkablashib borgan, yosh, jins, mazmuniga ko’ra farqlana boshlagan , uning
axloqiy jihatlariga e’tibor qaratila boshlagan. Juft oilalarning oilaviy tarbiya ham
ommalasha boshlagan. Bundan tashqari, arxeologik ma’lumotlar ibtidoiy jamoada
kasal va yaradorlarga yordam ko’rsatilganligini bolaligida olingan jarohatlar
tufayli vafot etganlarning skeletlari asosida to’la tasdiqlaydi. Bu kabi qarashlar
etnografik ma’lumotlarda paydo bo’lish bilan ham o’z tasdig’ini topgan. Ibtidoiy
jamoa tuzumida yashagan barcha elatlarida mehnatning jins va yoshga qarab
ajratish an’anasi bo’lgan. Mavjud yoshlarni muntazam ravishda turli kasb-
xunarlarga o’rgatishgan.
12](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_12.png)
![Bularning hamasi ibtidoiy jamoada ijtimoiy-pedagogik tajribaning ilk
ko’rinishlari mavjud bo’lganligi haqida tasavvur qilishga imkon beradi.
Agar ibtidoiy davrni ijtimoiy pedagogik amaliyotning vujudga kelishiga
zamin yarangan bo’lsa, qadimgi dunyoning ilk sivilizatsiyalarining paydo bo’lishi
ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishiga kuchli ta’sir ijtimoiy-pedagogik
fikrning shakllanishi yozuv hamda pedagogik g’oyalarning yozma manbalarda
ko’rsatilgan saqlanib qolish hodisasi bilan bog’liqdir.
SHarqning quldorlik davlatlarida ijtimoiy pedogogik g’oyalar bir nechta
mualliflar tomonidan shakllantirilgan va odatda muqaddas kitoblar shaklida butun
xalq mulkiga aylangan (Xitoyda-SHukit, Hindistonda-Vedalar, Misrda-Tot xudosi
kitoblari, O’rta Osiyoda-Avesto va boshqa).
Faqatgina miloddan avvalgi I ming yillikning o’rtalari va ikkinchi yarmida
ijtimoiy pedogogik g’oyalarni yaratuvchilarining nomlari ma’lum bo’la boshlaydi.
SHubhasiz, ijtimoiypedagogik tafakkurning rivojlanishiga antik davr (yunon va
rim) faylasuflari katta hissa qo’shishgan. Xususan, Suqrot (mil. avv. 469-399 y)
“O’z o’zingni angla” degan shiorni ilgari surgan va shu bilan ong insonda barcha
yovuzlikni yo’qotishi mumkinligini ta’kidlagan. Demokrit (mil. avv. 460-370 y)
o’z ta’limotida tarbiyada bola tabiatini hisobga olish tamoyilini asoslab bergan.
Bundan tashqari uning fikricha, bola tarbiyasini yoshligidan boshlamoq kerak.
Aflotun (mil. avv. 423-347 y) ilk marotaba davlat va tarbiyaning o’zaro
munosabati g’oyasini ilgari surgan. Uningcha tarbiya davlatning eng muhim
vazifasi bo’lgan. Arastu (mil.avv. 384-322 y) faylasuf , qomusiy olim. U antik
duyoda tarbiyaning eng to’liq nazariyasini ishlab chiqqan. Aflotundan farqli
o’laroq u inson tarbiyasida asosiy urg’uni davlatga to’liq bo’ysundirishga emas,
balki insonning o’zini manfaatlariga qaratadi. SHaxsning jamoat bilan uyg’un
rivojlanishi to’g’risidagi g’oya ham unga tegishlidir. Mark Fabiy Kvintilian (mil.
avv. 42-118 y) notiqlik san’atining qadimgi yunon nazariyotchisi, pedagog. Ilk
pedagogik asar bo’lmish “Notiqning tarbiyasi haqida” unga tegishli bo’lib, unda
tarbiyaning muhim g’oyalari, ta’lim metodikasi bayon etilgan.Kvintilianning
13](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_13.png)
![asosiy g’oyalari –o’z “men”nini saqlab qolish, “o’z ustidan” hukmronlikka erishish
kabilarni tashkil etadi.
Feodalizm davri tarbiyasining o’ziga xos xususiyatlari asketizm, dunyo
dinlari qoidalariga qattiq amal qilish bo’lgan. O’sha davrning (VI-XII asrlar)
ijtimoiy-pedagogik g’oyasini yaratuvchilari o’sib kelayotgan avlodga
singdirmoqchi bo’lgan axloqiy qadriyatlar orasida hamdardlik, yaqinlarga yordam ,
xususan kasallar va nochorlarga yordam kabilar paydo bo’ldi.
XV-XVI asrda avval Italiyada, so’ngra yevropaning boshqa davlatlarida
kapitalistik munosabatlar rivojlana boshladi. Paydo bo’layotgan yangi toifa
vakillariga, aksariyat ziyolilarga asketizmning tamoyillari begona edi. YAngi
burjua madaniyati shakllana boshlaydi va uni xarakterlashtirish uchun odatda
insoniylashtirish va qayta tiklash tushunchalar qo’llanilgan. Gumanizm
(insoniylik) tushunchasi yangi madaniyat markazida ilohiylik emas, inson turishi
guvohlik berardi. Uning o’zi ham qalban, ham jisman go’zal bo’lishi
lozim. Faqatgina inson ongi , kuchi, muvaffaqiyatiga ishonchi, faolligi, irodasi
tufayli barcha qadriyatlar va o’z baxtining yaratuvchisiga aylana oladi.
Asketizm(yunoncha)- tuyg’u va istaklarnicheklash yokibostirish, azob tortish,
hayot ne’matlaridan voz kechish. Bu yerda gap uning shaxsiy hislatlari, shaxsiyati ,
mashhurligida emasligi hisobga olingan.. SHu bilan birga gumanistlar cherkovga
qarshi ochiq qarshi chiqmaganlar. Ular xudoni, olamni harakatga keltirgan va
o’shandan beri unga aralashmagan yaratuvchi deb bilishgan.
XIV-XVI asrlar gumanistlarining aksariyati yoki o’zlari pedagog bo’lishgan
yoki pedagogik nazariyaga murojaat qilishgan. Gumanizm g’oyasi pedagogikada
xuddi ana shu davrlardan boshlab o’rnasha boshlagan.
Asl tarbiya o’z mohiyatiga ko’ra doim go’zallik haqida, uning kelajagi
haqidagi g’amxo’rlikni bildirgan. Uyg’onish davrida ijtimoiy gumanizm
g’oyalarini amalga oshirila boshlanishi mashhur italiyalik pedagog-gumanist
Vittorino de Genotre (1378-1446) tomonidan ilk marta “Quvonch uyi” nomli
internat maktabning yaratilishi bilan bog’liq. SHuni ta’kidlash joizki,
14](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_14.png)
![ta’riflanayotgan davrda din, pedagogika va ijtimoiy-pedagogika bir-biriga uzviy
ravishda rivojlangan.
Diniy qarashlarda asosiy e’tibor umuminsoniy qadriyatlarga qaratilgan.
Diniy rivoyatlarda, muqaddas kitoblarda oyatlarda axloqiy o’gitlar, insonlararo
munosabatla, qavm-qarindoshlarga ,, bolalarga g’amxo’rlik haqida ko’p gapirilgan.
Bu asosda ko’pgina avlodlar tarbiya topishgan va bu borada yevropada cherkov
uzoq vaqt mobaynida “nogiron bolalar” rahnamosi bo’lgan. Unga nafaqat ruhiy
yordam so’rab, balki tibbiy, moddiy yordam so’rab, adolatsizlikdan himoya so’rab
murojaat qilishgan. Butun dunyoda diniy tashkilotlarning boy ana’nalari mavjud.
Masalan, yevropada antik davrlardan buyon ota-onasiz qolgan bolalarni
ibodatxonalar eshigi oldiga qo’yib ketishgan. Manbalarga ko’ra ota-onasiz qolgan
bolalar uchun ilk tarbiya uylari IV asrda Kesariya (Kichik Osiyo) shahrida
yepiskop Vasiliy Kesariyning tashabbusi bilan paydo bo’lgan. 787 yilda bunday
muassasa Milandagi soborda ham paydo bo’lgan. Uzoq vaqt u yevropada yagona
bo’lib tashkilot qolaverdi va faqat XIV asrga kelib tarbiya uylari soni 30 tagacha
ko’paydi. Qizig’i, endi unda faqat tarbiya bilan shug’ullanishmagan, ularda amaliy
ishlar ham olib borilgan: onalarga yordam berilgan, bolalarni oilalarga berishgan,
ularning tarbiyasini nazorat qilishgan. Keyinchalik ham bolalar uylari ruhoniylar
tomonidan boshqarilgan. Parijda 1640 yil ruhoniy Vinsentom Depolen tomonidan
asos solingan tarbiya uyi juda mashhur bo’lgan. U uyni qirol Lyudovik XIV
tomonidan moliyalashtirishga erishgan. Mehribonlik bilan shug’ullanuvchi
organlar- yirik cherkov tashkilotlari ham tuzila boshlagan.
Ijtimoiy pedagogika rivojining ikkinchi davri- XVII-XIX asrlar- ijtimoiy-
pedagogika eng ilg’or g’oyalar va ilmiy konsepslar bilan boyitilgan davr bo’ldi
desak, xato bo’lmaydi.
XVIII-XIX asrlar (burjua-demokratik inqiloblar davri) olimlarining
(pedagog, faylasuf, sotsiolog , psixologlar) davlat va jamoat institutlari bilan biri
ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal qilish g’oyalarining paydo bo’lishi davridir.
Tarbiya masalalari jamiyat islohotlari, inson huquqlari tengligi bilan bog’lana
15](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_15.png)
![boshlandi. Aynan shu davrda ijtimoiy-pedagogikaning asosiy yo’nalishlarining
aniq faoliyatda amalga oshishi sodir bo’ladi.
Ijtimoiy pedagogik g’oyalarning rivojlanishiga fransuz faylasufi, yozuvchi,
ma’rifatparvar J.J.Russo (1712-1778 y) ulkan hissa qo’shgan. U tabiiy huquq, din
va tabiiy rivojlanish asosiga qurilgan tabiatan shakllangan tarbiya g’oyalarini ilgari
suradi. Rus qomusiy olimi va pedagog M.V.Lomonosov (1711-1765 y) o’z
“reglamentlari”da tarbiyaning xalqparvar g’oyalarini, insonga faol shaxsga
bo’lganidek yondashuvni , bolani axloqiy sifatlarini shakllantirish muhimligini
bayon etgan.
Yangi ijtimoiy pedagogik g’oyalar fransuz faylasufi va ma’rifatparvari Klod
Adriana Gelvetsiy (1715-1771 y) ishlarida ham tilga olingan. Ular tarbiya omillari-
muhit va pedagogik ta’sir, shaxsiy va jamiyat manfaatlarining birligi masalalaridir.
SHvetsariyalik buyuk pedagog Iogann Genrix Pestalotssi (1746-1827 y) o’z
faoliyatida ijtimoiy pedagogik nazariyani va amaliyotni birlashtirgan va o’z
mablag’lari evaziga yetimlar uchun uylar ochgan.
XIX asr shunisi bilan xarakterliki, bu davr mobaynida ijtimoiy
pedagogikaning pedagogikadan ajralishi jarayoni sodir bo’lgan. Ikkinchi tomondan
uning boshqa fanlar psixologiya, ijtimoiyogiya, tibbiyot, falsafa kabi fanlar
yaqinlashuvi bilan ham ro’y bergan.
Islom dini ta’limoti asoslarini yorituvchi Qur’on Karimdan keyingi asosiy
manba hadis hisoblanadi. Hadislarni to’plash va ularga muayyan tartib berish
asosan VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanib , uni eng bilimdon, turli fan
asoslarini mukammal o’rgangan, katta hayotiy tajribaga ega bo’lgan kishi
(muhaddis)lar tartib bergan. VIII-XI asrlarda to’rt yuzdan ortiq muhaddis hadis
ilmi bilan shug’ullangan. Mazkur bilimlarni o’rganishning o’ziga xos yo’nalishi
bo’lib , «hadis ilmi» nomi bilan yuritilgan. Keyingi yillarda Muhammad Alayhis-
salomning hayoti, faoliyati hamda uning diniy-axloqiy ko’rsatmalarini o’z ichiga
olgan hadislar, Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al-jome’ as-sahih” («Ishonarli
to’plam»), “Al-adab al-mufrad” («Adab durdonalari»), Imom Iso Muhammad ibn
Iso at-Termiziyning “Ash-SHamoil an-nabaviya” asarlari nashr etildi. “Hadis” yoki
16](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_16.png)
![“Sunna” so’zlari bir ma’noni anglatib, Rasulullohning hayoti va faoliyati hamda
diniy va axloqiy ko’rsatmalari haqidagi rivoyatlardan iborat.
3. IMOM ISMOIL AL-BUXORIY TA’LIMLARIDA IJTIMOIY-
PEDAGOGIK QARASHLAR
Imom Ismoil al-Buxoriy “Sahih” yo’nalishining asoschisi eng yetuk va
mashhur muhaddis Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriydir. Imom
Ismoil al-Buxoriy hadis ilmida “Amir-ul-mo’’minin”, “Imom al-muhaddisiyn”
(“Barcha muhaddislarning peshvosi”) degan sharafli nomga sazovor bo’lgan. U
810 yilning 13 mayida (ba’zi manbalarda 810 yilning 20 iyulida) (hijriy 194 yil
shavvol oyining 13 kuni) Buxoroda tug’ilgan. Go’dakligida otadan yetim qolgan.
Dastlabki savodini maktabda chiqargan, 10 yoshidayoq arab tilida yaratilgan
kitoblar yordamida hamda roviylardan og’zaki ravishda eshitish asosida hadislarni
yodlay boshlagan. Alloma hadis ilmini zo’r ishtiyoq va katta qiziqish bilan
o’rgandi. Abdulloh ibn al-Muborak, Vaqi’ ibn Jarroh kabi olimlar tomonidan
to’plagan hadislarni yod olgan, shuningdek, hadis rivoyatchilari xususida so’z
yuritilgan bahslarda ishtirok etgan.
Imom Ismoil al-Buxoriy 825 yilda, o’n olti yoshida onasi va akasi bilan
Hijozga safar qiladi. Makkayu Mukarrama va Madinai Munavvarada bo’lib, haj
ibodatini ado etadi. Balx, Basra, Kufa, Bog’dod, Xume, Damashq, Misr, Makka va
Madina kabi shaharlarda bo’lib, safar jarayonida muhaddislar bilan bilan
uchrashadi. Muhaddislar bilan uyushtirilgan suhbatlarda ular tomonidan aytilgan
hadislarni yodlab borar edi. Olti yil Hijoz shahrida yashab, u yerda yetuk
muhaddislardan hadis ilmi bo’yicha, Damashq, qohira, Basra va Bag’dod
shaharlarining mashhur olimlardan esa fikh ilmi bo’yicha ta’lim oladi.
SHuningdek, allomaning o’zi ham turli bahs va munozaralarda ishtirok etib,
toliblarga dars ham beradi. Imom Ismoil al-Buxoriy iste’dodli, o’tkir zehnli hamda
17](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_17.png)
![ziyrak olim bo’lgan. “Manbalarga ko’ra, Bag’dod shahrida istiqomat qilgan vaqtda
ko’pincha qorong’u kechalari sham yorug’i va oyning nurida ijod qilib, kitob yozar
ekan. Tunda yodiga bexosdan biror-bir fikr-mulohaza tushib qolsa, shamni yoqib,
darhol o’sha fikrni qog’ozga tushirar, shu tahlitda ba’zan shamni yigirma
martagacha o’chirib-yoqar ekan” 1
. Imom Buxoriyning o’tkir zehn egasi ekanligini
quyidagi misoldan ham bilish mumkin. Rivoyatlarga ko’ra, u qaysi bir kitobni
qo’lga olib, bir marotaba mutoala qilsa, unda bayon etilgan barcha fikrlar,
ma’lumotlarni yodda saqlab qolavergan. Imom Ismoil al-Buxoriyning qayd
etishicha, yuz ming sahih (ishonchli) va ikki yuz ming g’ayri sahih (ishonchsiz)
hadisni yod bilgan. SHogirdlaridan Amir ibn Fallos “Muhammad ibn Ismoil al-
Buxoriyga ma’lum bo’lmagan hadis, albatta ishonchli hadis emasdur”, - deydi.
Ustoz Imom Ahmad ibn Xanbal al-Marvaziyning aytishicha, “Butun Xurosondan
Muhammad ibn Ismoil kabi olim chiqqan emas”.
Imom Ismoil al-Buxoriyning o’tkir zehni xususida yana shunday rivoyat
keltiriladi: “Imom Buxoriy bilan Basrada hadis darsiga qatnashgan sheriklaridan
biri Hoshid ibn Ismoil aytadi: “Imom Buxoriy bizlar bilan birga ustozning darsini
eshitardi. Ustoz rivoyat qilgan hadislarini biz yozib olar edik , ammo Buxoriy faqat
quloq solibgina o’tirardi. SHu tarzda qancha kunlar o’tib, orada ustoz qariyb 15
ming hadis rivoyat qildi. SHunda biz Buxoriyga: Sen nega hadislarni yozmaysan?,
-deb ta’na qilgan vaqtimizda: Sizlar yozib borayotgan hadislarni men ustoz
og’zidan yodlab olayotirman, - dedi-da, ustoz rivoyat qilgan hamma hadislarni bir
chekkadan yoddan o’qib berdi. SHundan keyin biz yozib olgan hadislarimizdagi
xatolarni uning yodlaganlaridan tuzatib oladigan bo’ldik” 2
.
Imom Ismoil al-Buxoriy juda ko’p zabardast olimlardan ta’lim oladi.
Manbalarda alloma ustozlarining soni to’qson nafarga yaqin bo’lgan deb
ko’rsatiladi. Muhammad ibn YUsuf al-G’artobiy, Ubaydulla ibn Musa al-Abasiy,
Abu Bakr Abdulla ibn az-Zubayr al-Hamiydiy, Ishoq ibn Ibrohim ar-Rahavayh,
Imom Ahmad ibn Hanbal, Ali al-Madiniy kabi olimlar uning ustozlari sanaladilar.
Imom Ismoil al-Buxoriyning o’zi ham yirik va mashhur olimlar Ishoq ibn
Muhammad al-Ramoziy, Abdulloh ibn Muhammad al-Masnadiy, Muhammad ibn
18](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_18.png)
![Xalaf ibn qutayba, Ibrohim al-Harbiy, Muhammad Iso at-Termiziy, Muhammad
ibn Nasr al-Marvaziy, Muslim ibn al-Hajjojlarga ustozlik qilgan.
Imom Ismoil al-Buxoriy o’ta kamtar, insonparvar, xulq-odobda tengsiz,
sahovatli inson ham bo’lgan. U hadis ilmining yetuk olimi sanalsada,
zamondoshlari hamda shogirdlaridan ham ilm o’rgangan. Alloma bir ming sakson
nafar muhaddisdan hadis eshitgan. Allomaning o’zidan esa to’qson ming nafar
kishi ishonarli hadislarini eshitgan. Ma’lumotlarga ko’ra, Imom Ismoil al-Buxoriy
600 mingga yaqin hadisni to’plagan., 100 ming “sahih” va 200 ming “g’ayri sahih”
hadislarni yod olgan.
Imom Ismoil al-Buxoriy uzoq safardan ona yurti Buxoroga qaytgach, talaba
va ulamolarga hadis ilmidan saboq beradi va mazkur ilmning targ’ibotchisiga
aylanadi. Rivoyatlarga ko’ra, xalifaning Buxorodagi noibi Xolid ibn Ahmad ibn
Xolid az-Zuhaliy uni saroyga kelib hadis ilmidan saboq berishga taklif etadi.
Ammo Imom Ismoil al-Buxoriy bu taklifni qabul etadi va: “Men ilmni xorlab
sultonu amirlar eshigiga olib bormayman. Agar amirga ilm kerak bo’lsa, bolalarni
(ikkinchi rivoyatda saroyidagilarni) uyimga yoki masjidimga yuborsin”, -deb javob
beradi 1
. SHu bois alloma bilan amir Xolid ibn Ahmad az-Zuhaliy o’rtasidagi
munosabatga bir oz putur yetadi. Bunga ayrim hasadgo’y shaxslarning ig’volari
ham sabab bo’ladi. Amir allomaning shahardan chiqib ketishga farmon beradi.
Samarqand ulamolari Imom Ismoil al-Buxoriyni o’z yurtlariga taklif etadilar.
Yo’lga chiqqan Imom Ismoil al-Buxoriy Samarqand shahriga yaqin bo’lgan
Haftang qishlog’i (hozirgi Poyariq tumanining hududi)da betob bo’lib qoladi va
shu yerda hijriy 256 yili ramazon oyining oxirgi kuni (milodiy 872 yil 1 sentyabr)
62 yoshida vafot etadi va shu yerga dafn etiladi.
Imom Ismoil al-Buxoriy juda boy ijodiy meros qoldirgan. Uning “Al-jome’
as-sahih” (“Ishonchli to’plam”), “Al-adab al-mufrad” («Adab durdonalari»), “At-
tarix al-kibor” (“Katta tarix”), “At-tarix as-sag’iyr”, (“Kichik tarix”), “Al-qiroatu
xalfa-l-Imom” (“Imom ortida turib o’qish”), “Vaf’ul-yadini fi-s-saloti” (“Namozda
ikki qo’lni ko’tarish”) kabi asarlari mavjud bo’lib, ularning qo’lyozmalari bizgacha
yetib kelgan. Ammo “At-tarix al-avsat” (“O’rta tarix”), “At-tafsir al-kabir” (“Katta
19](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_19.png)
![tafsir”), “Al-jome’ al-kabir” (“Katta to’plam”), “Kitob-ul-hiba” (“Hadya kitobi”)
nomli asarlari ham bo’lganligi ma’lum, biroq ular bizgacha yetib kelmagan.
SHubhasiz, yuqorida nomlari qayd etib o’tilgan asarlarining eng yirigi, shoh asari
“Al-jome’ as-sahih”dir. Bu asar “Sahih al-Buxoriy” nomi bilan ham dunyoga
mashhur. 4 jilddan iborat mazkur kitobda payg’ambarimiz Muhammad Alayhis-
salom hadislaridan tashqari, islom huquqshunosligi, islom marosimlari, axloq-
odob , ta’lim-tarbiya, tarix va etnografiyaga oid ma’lumotlar ham berilgan. Unga
600 ming hadisdan 7275 ta eng “sahih” hamda 4000 ta takrorlanmaydigan hadislar
kiritilgan. Bó kitob Islom ta’limotida Qur’oni Karimdan keyingi asosiy manba
hisoblanadi.
Islom dini insonni ma’naviy kamolot sari yetaklovchi ta’limotdir. SHu sababli
Qur’oni Karimda ham, hadislarda ham yaxshi xulq-odob qoidalari va ularga
kishilarning qat’iy amal qilishlari lozimligi borasidagi qarashlar keng targ’ib
etilgan. Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al-jome’ as-sahih” asarining bir jildiga
odob-axloq masalalarini yorituvchi hadislar jamlangan bo’lsa, “Al-adab al-mufrad”
(“Adab durdonalari”) nomli asarda ham ijtimoiy turmushda hamda insonlar
o’rtasida o’zaro munosabatlarni tashkil etish chog’ida amal qilinishi lozim bo’lgan
odob-axloq qoidalari borasida yanada batafsil ma’lumotlar berilgan. Ushbu asar
644 bobda bayon etilgan 1322 ta hadisni o’z ichiga olgan.
Islom dinining yoyilishi va uning ta’lim - tarbiyaga ta’siri. Hadis ilmining
paydo bo`lishi, uning yo`nalishlari, muxaddislar.
VII asrdan keyingi pedagogik qarashlar va madaniyat haqida gapriganda
shu narsaga amin bo`lamizki bu masalalar O`rta Osiyo tarixida islom dini g`oyalari
bilan chambarchas bog`liqdir. Chunki shu davrdan boshlab bizning yurtimizga
ham islom dini g`oyalari kirib kela boshlagan edi.
XII asrboshlarida islom g`oyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil topib,
bu davlat o`z movqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni ham zabt
etishni boshladi. Butun Arabiston yarim oroli, shuningdek, Eron, Kavkaz orti,
Suriya,Shimoliy Afrika, Ispaniya xalifalik tarkibiga kiritildi.
20](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_20.png)
![651 - 715 yillar davomida arablar Movarounnahrni egalladilar. Ular bosib
olingan xalqlarni islom diniga kirita boshladilar. Arab tili ham yangi madaniyat tili
bo`lib maydonga chiqdi. Arablar yunon fanini yutuqlaridan foydalandilar,
faylasuflar asarlarini tarjima qildilar. Astronomiya, tibbiyot, kimyoga oid yirik
asarlar arabchaga ugirildi.
Arablar fanni tasnif etishni yunonlardan olib, fanlarni 2 nazariy va amaliy
qismlarga ajratdilar. Birinchi qism - uch bulim tabiat, ilohiyot, matematika
to`g`risidagi fanlar edi. Ikkinchi qism esa etika, iqtisod va siyosatga bo`lingan.
Hind fani arab madaniyatiga asosan arifmetika, algebra, tibbiyotga ta’sir etgan.
Yevropaliklar ham sonlarni hind nazariyasi bilan arablar orqali tanishganlar.
Arablar ulkan davlat barpo etib, geografiya rivojiga ham katta ta’sir ko`rsatdi.
IX asrlarda arab mulklari xaritalari tuzilgan edi.
Arablar bosib olingan joylarida islom dini bilan birga bu dinning muqaddas
kitobi Qur’onning tili - arab tilini ham joriy etishdi.
Islom dinining asoschisi va targ`ibotchisi Muhammad ibn Abdullox 570 yilda
Makkada Kuraysh qabilasiga mansub Xoshimiylar xonadonida tug`iladi.
Payg`ambarimizga nozil bo`lgan Qur’on oyatlari ham ular vafotidan keyin
xalifalar tomonidan 23 yil davomida yod olinib va yozilib boriladi.
"Qur’on" musulmonlarning muqadads kitobi bo`lib, arab tilida "Qiroat"
ma’nosini anglatadi. "Qur’on 114 sura, 6236 oyatdan iborat. U kishilarni tenglik,
birodarlik, tinch - totuv yashash, ezgulikka undaydi. Katta axloqiy qimmatga ega
bo`lib, insonni ma’naviy kamolga yetishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Prezidentimiz I.A.Karimov "Olloh qalbimizda va yuragimizda" risolasini
yozdi, u ko`p tillarga tarjima qilindi. Islom dini g`oyalarini ta’lim - tarbiya
jarayoniga tadbiq etishga imkoniyat yaratildi.
Qur’onda inson kamolotining muhim belgisi sifatida ilmlilik ta’riflanadi.
Islom musulmonlarni ilm olishga undaydi. Ko`plab oyatlarda ilm va ilmlilik
ulug`lanadi. Aql insonga berilgan buyuk ne’mat deb ta’riflanadi.
21](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_21.png)
![Qur’onda axloq va axloqlilik haqila muhim fikrlar uchraydi. Yaxshi xulqlar
insoniy fazilatlar deb ko`rsatiladi. Islom dinining maqsadi yomonlikning oldini
olish va kishilarni to`g`ri yo`lga boshlashdan iborat.
Qur’onda saxovat, mehmondo`stlik, jasorat, sabr, qanoat, to`g`rilik, sodiqlikka
katta e’tibor berilgan. Islom nafaqat ota - onaga, balki qarindoshlar, yetimlar,
kambag`allar, qo`shnilar umuman butun insoniyatga yaxshilikni ulug`laydi.
Sadoqat, olijanoblik, shirinsuxanlik odoblari ko`rsatiladi.
Unda axloqiy kamolotga to`sqinlik qiluvchi xususiyatlar qoralandi. Umuman
olganda Qur’oni karim insonni akliy, axloqiy, jismoniy shakllantirishda, bir so`z
bilan aytganda komil insonni tarbiyalashda muhim manbadir.
Hadis (arabcha - rivoyat, naql, axborot yetkazish ma’nolari) - islom dinida
Qur’ondan keyingi muqaddas manba, Muhammad payg`ambarning faoliyati va
ko`rsatmalari haqida rivoyatlar majmui. Muhammad payg`ambar biror gapni
aytgan yoki biror ishni qilib ko`rsatgan bo`lsa, yoxud boshqalarning o`zlariga
qilayotgan biror ishni ko`rib uni man etmagan bo`lsa, shu uch holatning har biri
sunnat hisoblanadi. Shular haqida rivoyatlar hadis deb ataladi.
Hadis ilmi bilan shug`ullanish asosan VIII asrning 2-yarmidan boshlangan. Dastlab
hadislar yozilmay yod olingan, lekin uni yod bilganlar kamayib borgach, ularni
yozishga zarurat tug`ilgan. Bu ishlarni boshida xalifa Umar turgan.
VIII - IX asrlar hadis ilmi uchun "oltin davr" hisoblanadi. Hadislar o`rganilib,
tahlil etilib, ishonchlilari yig`ila boshlanadi. Eng nufuzli 6 ta ishonchli to`plamni
yaratgan muxaddislar bizning vatandoshlarimizdir. Bular al-Buxoriy, al-Xajjok, at-
Termiziy, sulaymon Sijistoniy, an-Nasoiy, ibn Mojjalardir. Bular yaratgan 6 ta
kitob "Sunnan" va "As Saxix" nomli to`plamlar bo`lib, ular ishonchli to`plamlar
sifatida tan olingan.
Hadis ta’lif etishda asosan uch yo`nalish paydo bo`lgan:
1. Musnad yo`nalish, turli mavzudagi hadislar alifbo tarzida joylashtirilgan
(Abdullox ibn Muso, Imom Ahmad ibn Xanbal).
2. Saxix (ishonchli) - yo`nalish to`g`ri, ishonchli hadislar kiritilgan. Bunga Imom
al-Buxoriy asos solgan.
22](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_22.png)
![3. Sunnan yo`nalishi to`g`ri hadislar bilan birga "zaif" hadislar ham kiritilgan (Abu
Dovud, at-Termiziy, an-Nasoiy, ibn Mojjalar shu yo`nalishda hadis to`plaganlar)
Hadis ilmi rivojida al-Buxoriy va Imom at-Termiziylarning o`rni nihoyatda
kattadir.
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-870) hadis ilmida
"Amir ul-mu’minin", "Imom al-muxaddisiyn" degan sharafli nomga sazovor
bo`lgan.
Balx, Basra, Bog`dod, Damask, Misr, Makka va Madina shaharlaridagi
hadischilardan ta’lim oladi. 6 yil Xijozda qolib hadis ilmidan ta’lim oladi, mashhur
olimlardan fiqx ilmini o`rganadi, o`zi ham talabalarga dars beradi.
Al-Buxoriyning zehni juda o`tkir bo`lgan. Uning yozishicha 100 ming saxix
va 200 ming g`ayri saxix hadisni yod bilgan. U 1080 ta muhaddisdan hadis
eshitgan, undan esa 90 ming kishi ishonarli hadislarni eshitgan.
Buxoriydan boy ilmiy va ijodiy meros qolgan. Uning "Al-Jome’ as-saxix", "Al
adab al-mufrad", "At Tarix al-Kabir", "At Tarix as-sagiyr", "Al-Kiroat xalfal
Imom, "O`rta tarix", "Katta to`plam", "Hadya kitobi" nomli asarlar qolgan.
Bulardan "Al-Jome’ as-saxix" eng mashhur bo`lib, unga 600 ming hadisdan 7275
ta eng saxih hadislar kiritilgan.
Mashhur muxaddislardan yana biri Abu Iso at - Termiziy (824-892)
yoshligidan hadis ilmiga qiziqadi. U 850 yildan sayohatga chiqib, Makka, Madina,
Iroq, Xurosonda buladi, ilmi hadis, fikx, qiroat, tarixni o`rganadi. Ko`plab hadislar
to`playdi, al-Buxoriyga shogird bo`ladi. Uning mashhur asarlaridan: "Al-Jome’ as-
saxix" (Sunnan), "Ash - Shamoil an-Nabaviya" (Payg`ambarlarning alohida
fazilatlari), "Vl-ilal fi-l-xadiys" (Hadislardagi illatlar va og`ishlar haqida).
Hadislarda ta’lim - tarbiya, odob - axloq haqidagi fikrlar juda ko`plab
uchraydi. Arablar bosib olganidan keyin Movarounnahrda ham arablardagi kabi
machitlar barpo etildi, machitlar huzurida esa maktablar ochildi. Bu maktablarda
o`g`il bolalarga Qur’oni karimni o`qishni o`rgatishga farmon berildi. Machit
imomi bolalarni o`qitardi. maktablarda arab tili muhim fan sifatida o`qitilgan.
Ma’lumotlarga ko`ra O`zbekiston hududida ham VIII-IX asrlardan boshlab
23](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_23.png)
![maktab va madrasalar paydo bo`la borgan. Bu yerda beriladigan ta’limning manbai
Qur’on asoslari, hadislar va ulamolarning kitoblari hisoblangan. Ta’lim va
tarbiyada haqiqiy insoniy hislatlar targ`ib qilingan. Farzandlarning halol, pok,
mehnatsevar, kattalarga hurmat ruhida tarbiyalashga e’tibor berilgan, shu bilan
birga dunyoviy bilimlar, hisob, adabiyot, tarix, geografiy ilmlari ham o`rgatilgan.
Tasavvuf - sufiylik ta’limoti islom dini negizida datlab VII-VIII asrlarda arab
davlatlarida paydo bo`ldi. XI asrlarda esa Movarunnahr (O`rta Osiyo), musulmon
davlatlari xalqlari hayotida keng yoyildi. Unda falsafiy - axloqiy, ijtimoiy -siyosiy
qarashlar va g`oyalar mujassamlashgan.
Tasavvuf ta’limotiga ko`ra, dunyo butun olam xudoning mujassamlanishi.
Xudo barcha narsalarda mavjud, narsalar esa xudoda mavjud.Inson ham bir kuni
xudo bilan qo`shiladi.
Sufiylik ta’limotining nazariy jihati olloh ishqi uchun fidoyilik bo`lsa,
amaliyot esa unga sadoqatlilikdir.
Sufiylik turli ko`rinish va oqimlarda namoyon bo`ladi. O`rta osiyoda tasavvuf
ta’limotining paydo bo`lishi yirik mutafakkir, "shayxlar shayxi" Yusuf Xamadoniy
(1048-1140) nomi bilan bog`liq. Uning ta’limoticha kishi butun fikrini Olloh
visoliga yetishishga bag`ishlashi, bu yo`lda halollik bilan kun kechirishi, mehnat
qilishi, har tomonlama kamolga yetishi kerak, shular ahli tasavvuv bo`ladi. O`zi
ham Olloh vasliga yetishishga harakat qiladi, o`z kamolotini oshirib boradi, kuplab
shogirdlar yetishtiradi.
Sufiylikning birinchi oqimiga Mansur Xalloj, Farididdin Attor, Jaloliddin
Rumiylar ham mansub bo`lib, ularning ta’limoticha, xudo har jihatdan komildir,
eng oliy go`zallik, shodlik, baxt uning vaslidir, foniy bo`lishdir. Sufiylar poklikni
asosiy maqsad qilib qo`yadilar.
Sufiylar komillikka erishishning 4 bosqichi bor deydilar:
1-bosqich - shariat: diniy marosim, takvolarni izchil bajarish.
2-bosqich - tariqat: nafsni tiyish, xilvat, ma’naviy muhabbatni chuqurlashtirib xudo
haqida o`ylash, fano, o`zdan kechish.
24](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_24.png)
![3-bosqich - ma’rifat: hamma narsaning, borliqning asosi - xudo ekanini, o`z
mohiyati xudo mohiyati bilan birligini bilish, anglash.
4-bosqich - haqiqat: sufiy xudoning dargohiga, vasliga yetadi.
Sufiylik ikkinchi oqimining yirik vakillaridan Imom Fazzoliy va Ahmad
Yassaviydir.
Imom G`azzoliy (1058-1112) "Xujjatul islom" laqabini olgan. U
"Faylasuflarni rad etish", "Saodat kimyosi", "Diniy ilmlarni tiriltirish" kabi
ilohiyotga oid asarlar yozgan.
G`azzoliy inson kamolga yetishi, ya’ni xudo vasliga yetishi uchun ma’lum
shartlarni bajarib, muayyan yo`lni bosib o`tishi kerak, deydi. Bularni u har bir
sufiy islom talablari - qonun - qoidalari, aqidalarini, Qur’onni haqiqat deb bilib,
unga tobe bo`lishi va ularni so`zsiz bajarishda deb biladi.
Ahmad Yassaviy (1041-1166) tasavvuf shoiri, din va shariat peshvosi. U
sufiylik g`oyalarini targ`ib etishda she’rlardan foydalanadi. Yassaviy hikmatlarini
axloqiy, falsafiy, ilohiy ildizlari to`g`ridan - to`g`ri Qur’on g`oyalari va
payg`ambarlarimiz hadislariga borib bog`lanadi.
Yassaviy "Devoni hikmat" asarida insonni komillikka eltadigan din, iymon,
xudo yo`lida fidoyilik, e’tiqodda sobitlik, halollik va poklik targ`ib etiladi.
Yassaviy hikmatlarida to`g`rilik, mehnatsevarlik, mehribon lik, insof g`oyalari
ilgari suriladi. Ayrim hikmatlarda ijtimoiy adolatsizlikka qarshi fikrlarni ko`rish
mumkin. U nodonlik, jaholatni qattiq qorlab yozadi:
Duo qiling, nodonlarning yuzin ko`rmay,
Haq taola rafiq bulsa, birdam turmay.
Bemor bo`lsa, nodonlarni holin surmay,
Nodonlardan yuz ming jafo ko`rdim mano,
Ae do`stlar nodon birla ulfat bo`lub,
Bag`rim kuyub, g`amdin tuyub, o`ldim mano.
Adib komillikka erishishning yo`li har qanday nafsdan ham parhez qilishda
ekanligini ta’kidlab, nafs yo`liga kirmaslikni maslahat beradi. Shu bilan birga har
25](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_25.png)
![qanday maqsadga erishish yo`lida mehnat qilish lozimligini alohida ta’kidlab
o`tadi.
Yassaviyning iymon - e’tiqodga chaqiruvchi g`oyalari yoshlar tarbiyasida
muhim manbalardan biri bo`lib hisoblanadi.
Najmiddin Kubro (1145-1188) Xorazmda tug`iladi. "Najmiddin", "Kubro"
(ulug`, yetuk), "Valiytarosh" unvonlariga ega bo`ladi. Ko`p joylarda bo`lib shariat
ilmlarini urganadi. "Kubroviy" tariqatiga asos soladi, bu hadis va shariatga
asoslangan bulib, ko`p musulmon davlatlariga yoyiladi. Kubro murid tarbiyalashda
o`ziga xos usullarni ishlab chiqadi. "Tariqatlari risolasi", "O`nta usul" kitoblarida
sufiylar tarbiyalashning o`nta talabini ko`rsatadi: Tavba, Zuxd, Tavakkul, Qanoat,
Uzlat, Zikr, Tavakkux, Sabr, Murakaba, Rizo.
Kubroning yana bir xizmati -jovanmardlik g`oyalarini tariqatga joriy
etishbuladi.
Baxovuddin Naqshband (1318-1369) "Xojogon" ("Naqshbandi") tariqatini
XIV asrda asoslab butun olamga yoydi. "Xojogon" tariqatini VII asrda Abuxoliq
Fijduvoniy yaratgan edi. Naqshbandiy uning ishini davom ettirdi.
Naqshbandiy suluki Islomdagi sunniylikka asoslanadi, uning boshqalardan
farqli, uziga xos tomonlari bor.
Avvalo, Naqshbandiya suluki halol mehnat bilan kun kechirishni targ`ib
qiladi. Uning "Dil ba yeru dast ba kor" shiori buning isbotidir. Ikkinchi farq,
boshqa sulukdagilar pir oldiga yig`ilib, ovoz chiqarib zikr tushsalar, bular "zikri
xufiya" bilan shug`ullanganlar. Uchinchisi, bular bemordan kasallikni uzlariga
tortib, so`ng bu kasallikni chiqarib tashlaganlar To`rtinchisi, bular
karomatfurushlikka yo`l qo`yishmagan. Bid’atga qarshi bo`lganlar.
Naqshbandiya tariqati asosida insonning pok bo`lishi, mehnat bilan yashashi,
sabrli, kamtar, samimiy bo`lishi, iymon mustahkam, dilda xudoni jo etgan, xalq
bilan birga bo`lish kabi hislatlarni tarkib toptirish yotadi.
26](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_26.png)
![4. IMOM AT-TERMIZIYNING IJTIMOIY-PEDOGOGIK
QARASHLARI
Im о m а t-T е rmiziy to‘liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn
az-Zahhoq Abu Iso as-Sullamiy az-Zariyr al-Bug‘iy at-Termiziy bo‘lib, hijriy 209
(melodiy 824) yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi Surxondaryo viloyatining
Sherobod tumani hududida joylashgan) qishlog‘ida o‘rta hol bir oilada tavallud
topgan. Markaziy Osiyolik mashhur tarixchi Abu Saad Abdulkarim as-Sam'oniy
(1113-1167) at-Termiziy Bug‘ qishlog‘ida vafot etganligi uchun al-Bug‘iy
taxallusi bilan ham atalganini, olimning ko‘p yig‘laganidan umrining oxirlarida
ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligidan az-Zariyr (ko‘zi ojiz) taxallusini olganligini ham
qayd qiladi.
Lekin el orasida at-Termiziy nomi bilan mashhur bo‘lishiga sabab uning butun
hayoti va faoliyati (yoshligidan boshlab) Termiz shahri bilan chambarchas bog‘liq
bo‘lganligidan, shuningdek, olim tug‘ilgan Bug‘ qishlog‘i Termiz shahriga yaqin
bo‘lib, ma'muriy-idoraviy jihatdan unga mansub qishloqlardan ekanligidan deb
izohlash mumkin.
At-Termiziyning oilasi va ota-onasi haqida manbalarda aniq ma'lumotlar
keltirilmagan. Tarixchilar uning «Bobom asli marvlik edi, u kishi Lays ibn Sayyor
zamonida yashagan, so‘ng u yerdan Termizga ko‘chib kelgan», - degan fikrini
27](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_27.png)
![keltirish bilan chegaralanadilar. Shuningdek, at-Termiziyning ko‘zi ojizligi
xususida ham yozma manbalarda turli-tuman ma'lumotlar keltirilgan. Ba'zi
mualliflar uni tug‘ma ko‘zi ojiz bo‘lgan desa, ko‘pchilik mualliflar olimning
keyinchalik, umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligini yozadilar.
At-Termiziy yoshligidan o‘ta tirishqoq, idrokli va zakovatli bo‘lganligi bois
o‘z tengdoshlari ichida ajralib turgan. Ilmga o‘ta qiziqishi tufayli o‘sha davrning
ko‘pgina ilmlarini, ayniqsa, hadis ilmini chuqur egallagan. Termiz, Samarqand,
Marv va Markaziy Osiyoning boshqa yirik shaharlarida istiqomat qilgan mashhur
ulamo va muhaddislar asarlarini qunt bilan o‘rgangan, qo‘shni Balx va Hayraton
shaharlaridagi ilm ahllari bilan ilmiy aloqalar o‘rnatilishiga munosib hissa
qo‘shgan olimlardan biridir. Yoshligidan ilm-fanga tashna at-Termiziy 850 yildan,
ya'ni yigirma olti yoshidan boshlab uzoq yurtlarga, qator xorijiy mamlakatlar va
shaharlarga safar qiladi. Jumladan , u Hijozda - Makka va Madina, Iroq,
Xurosonning qator shaharlarida ko‘plab muhaddis, ulamolar bilan muloqotda
bo‘lib, ulardan ta'lim oladi, qizg‘in ilmiy munozara va bahslarda ishtirok etadi.
Tarixchi Shamsuddin az-Zahabiyning ta'kidlashicha, at-Termiziy Misr va Shomni
shaxsan ziyorat qilmagan, shu boisdan ham bu mamlakatlar ulamolaridan bilvosita
hadislar rivoyat qilgan. Uzoq yillar davom etgan safarlari chog‘ida at-Termiziy
nafaqat hadis ilmidan, balki ilm al-qiroat, al-bayon, fiqh, tarix kabi fanning boshqa
sohalari hamda ko‘plab ustozlardan saboq oladi.
Shu bilan bir qatorda at-Termiziy payg‘ambar alayhissalom hadislarini
to‘plashga alohida e'tibor bilan qaraydi. Bu borada u har qanday qiyinchiliklarga
bardosh beradi. U o‘zi o‘qigan yoki biror roviydan eshitgan hadisini alohida
qog‘ozlarga qayd etib borar, ularning asli va isnodini izchillik bilan aniqlab
to‘g‘riligiga to‘liq ishonch hosil qilsagina maxsus qog‘ozlarga qayd etardi.
Hadislarning to‘g‘riligiga shubha bo‘lganda ularni alohida ajratib yozardi. Shu
tariqa hadislar sahiyh (to‘g‘ri, ishonchli), hasan (yaxshi, ma'qul), zaiyf (bo‘sh,
ishonchsiz), g‘ariyb (g‘alati) kabi xillarga ajratilgan.
Hadis ilmini egallashda va takomillashtirishda imom at-Termiziy o‘z
davrining mashhur muhaddislaridan tahsil oldi. Uning ustozlaridan Imom al-
28](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_28.png)
![Buxoriy, Imom Muslim ibn al-Hajjoj, Abu Dovud, Qutayba ibn Sa'id, Ishoq ibn
Muso, Mahmud ibn G'iylon, Said ibn Abdurrahmon, Muhammad ibn Bashshor , Ali
ibn Hajar al-Marvaziy, Ahmad ibn Muniy', Muhammad ibn al-Musanno, Sufyon
ibn Vaqiy' va qator taniqli muhaddislarni ko‘rsatish mumkin.
Imom at-Termiziy o‘z davrining yetuk muhaddisi sifatida ko‘pgina
shogirdlarga ustozlik ham qilgan. Uning shogirdlaridan Maqhul ibn al-Fazl,
Muhammad ibn Mahmud Anbar, Abu ibn Muhammad an-Nasafyun, Hammod ibn
Shokir, Xaysam ibn Kulayb ash-Shoshiy, Ahmad ibn Yusuf an-Nasafiy, Abul-
Abbos Muhammad ibn Mahbub al-Mahbubiy kabi yetuk olimlarni ko‘rsatish
mumkin. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, at-Termiziyning ustoz va shogirdlari
orasida turli mamlakat va elat vakillari borligi sezilib turibdi. Shu nuqtai-nazardan
qaralganda, uzoq o‘tmishda ham ilm-fanning taraqqiyoti va ma'rifat urug‘larini
tarqatish borasida turli o‘lkalarning vakillari yakdil bo‘lib faoliyat ko‘rsatib
samarali hamkorlik qilganliklari, umumbashariy qadriyatlar ravnaqi yo‘lida
haqiqiy baynalmilallik ruhi mavjud bo‘lganligi hozirgi davrimiz uchun ham ibratli
bir holdir.
At-Termiziy zehnining o‘tkirligi hamda quvvai-hofizasi kuchliligi xususida
tarixiy manbalarda ko‘plab misollar, rivoyatlar keltiriladi. Jumladan, arab tarixchisi
Shamsuddin az-Zahabiyning (1274-1347) «Tazkirat ul-huffoz» («Hofizlar haqida
tazkira») nomli asarida quyidagi hikoya keltiriladi: Abu Iso Muhammad at-
Termiziy Makkaga hajga borayotganida yo‘lda mashhur muhaddislar bilan
muloqotda bo‘ladi va ularning biridan hadislardan saboq berishini iltimos qiladi. U
olim: «Bo‘lmasa qog‘oz-qalam ol», degan. Aksiga olib shu payt at-Termiziy qalam
topa olmagan va olim ro‘parasida o‘tirib eshitgan hadislarini yozib olayotgandek
qog‘oz ustida qo‘lini harakat qildiravergan. Olim esa turli-tuman hadislardan
yetmishga yaqinini hikoya qilgan. Shu orada olim qog‘ozga qarab unda hech
qanday yozuv yo‘qligini ko‘rgan va at-Termiziyning bu ishidan jahli chiqqan. At-
Termiziy shunda bamaylixotir «Siz aytgan hadislaringizni yoddan aytib
beraymi?», - deganu hozirgina olimdan eshitgan hadislarning hammasini birin-
29](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_29.png)
![ketin takror aytib bergan. At-Termiziyning xotirasi kuchliligidan o‘sha olim
hayratga tushib qoyil qolganligini bildirgan.
Bu xususda yana bir hikoya at-Termiziyning so‘ziga asoslanib keltiriladi:
Makkaga ketayotganimda bir shayx to‘plagan hadislardan ikki qismini yozib olgan
edim. Tasodifan o‘sha shayx bilan uchrashib qoldim. Yozib olingan hadislar
mazmunan ularga o‘xshash-u, biroq boshqa hadislar ekan. Salom-alikdan so‘ng
hadislarni aynan uning o‘z og‘zidan eshitishni iltimos qildim. U rozi bo‘lib,
hadislarni hikoya qila boshladi. Keyin menga qarab qo‘limdagi oq qog‘ozni toza,
ya'ni hech narsa yozilmagan holda ko‘rgach: «Bu qilig‘ing uchun mendan
uyalmaysanmi?», - dedi. Men ma'zurona holda bor haqiqatni aytib: «Siz hikoyat
qilgan hadislarning hammasini yoddan bilaman», dedim va uni birin-ketin so‘zma-
so‘z aytib berdim. Shayx esa so‘zlarimga ishonqiramasdan «Nima, mening
huzurimga kelishdan oldin ularni maxsus yodlagan edingmi?», - dedi. «Yo‘q», deb
javob qilib: «Agar so‘zlarimga ishonmasangiz, boshqa hadislardan ayting», dedim.
Shunda u o‘zining g‘aroyib hadislaridan qirqtasini hikoya qildi. Men unga ularni
ham boshdan oxir birma-bir aytib berdim. Shunda u: «Senga o‘xshaganini hech
qachon ko‘rmagan edim», - dedi.
At-Termiziy ko‘plab xorijiy mamlakatlarga qilgan safar chog‘ida hadislarni
to‘plab, kitoblar ta'lif qilishga ham kirishgan. Safardan qaytgach , olimu fuzalolar
bilan ilmiy munozaralarda qatnashadi, ko‘plab shogirdlarga ustozlik qiladi.
Ayniqsa, mashhur muhaddis alloma al-Buxoriy bilan ko‘plab ilmiy bahslar yuritib
undan istifoda qiladiki, bu haqda at-Termiziy o‘zining «Al-Ilal» kitobida ham
yozadi. At-Termiziyning ko‘pchilik tasniflari, jumladan, uning mashhur asari «Al-
Jomi'» ham o‘z vataniga qaytganidan keyin yaratilgan. Imom at-Termiziy 892
yilda Termiz yaqinidagi Bug‘ qishlog‘ida vafot etgan va shu joyda dafn qilingan.
Muhammad ibn Ali Abu Abdulloh al-Hakim at-Termiziy eng yiriklaridan
biri va IX-X asrlarda Xurosonning eng yirik mutafakkirlari, muhaddislari va
huquqshunoslari. Ga binoan manbalarda al-Hakim at-Termiziy 205/820 yilda
tug'ilgan va 320/932 yilda Termizda vafot etgan va 112 yil yashagan. U asli hadis
ilmining taniqli mutaxassisi Ali ibn Hasan oilasida tug‘ilgan. o‘g‘liga hadis ilmini
30](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_30.png)
![o‘rgatgan. At-Termiziy 8 yoshidan an’anaviy ta’lim olgan.Yoshligini hadis, diniy
ilmlar va hanafiy qonunlarini o‘rganishga bag‘ishladi. Keksa Yigirma yetti yoshida
farzni ado etish uchun Makkaga boradi ziyorat marosimi, yo‘lda ilohiyot va
so‘fiylar bilan muloqotda o‘z bilimlarini oshirish murabbiylar. Yo‘l-yo‘lakay Kufa,
Bag‘dod va Basrada to‘xtab, yig‘ib oldi hadis. At-Termiziy sayohatlari davomida
bir qancha tasavvufiy risolalar bilan tanishadi. shu jumladan suriyalik so‘fiy
Ahmad ibn Osim al-Antakiyning asari. Manbalarga ko‘ra, u iroqlik bir qancha
so‘fiylardan, xususan, Qutayb bin Sayyid at-Saqafiy al-Balxiy, Hasa bin Umar bin
Shafiq al-Balxiy, Sufyon bin Vaqiy, Abu Turob an-Naxshabiy, Yahyi al-Jalla’ va
Ahmad ibn Hadravayhiydan tahsil olgan. Bundan tashqari, at-Termiziy taqdirida
fikrlarini baham ko'rgan xotini muhim rol o'ynadi.
Termiziy shogirdlaridan Abu Bakr al-Varroq, Abu Ali Mansur ibnni alohida
ta’kidlash joiz. Abdulloh ibn Xolid az-Zuhli al-Xiraviy; Abu Ali al-Hasan ibn Ali
al-Jurdjoniy, Ahmad ibn hissa qo'shgan Muhammad ibn Iso, Muhammad ibn Jafar
ibn Muhammad ibn al-Haysam ta’limotini davom ettirishga katta hissa qo‘shgan.
At-Termiziyning ba'zi g'oyalari qabul qilingan yana bir mashhur mutafakkir
mutafakkir Ibn Arabiy. At-Termiziy nihoyat qaytib kelganida Termizda u to'liq
ruhiy qayta tug'ilishni boshdan kechirdi va bu uni qabul qilishga undadi astsetik
hayot tarzi va to'liq va to'liq taqvodor fikr yuritish ularning bu dunyo va oxiratdagi
taqdiri. Taxminan 261/874 yillarda ba'zi mahalliy ulamolar uning Xudoga
muhabbat va sevgi haqidagi nutqini qabul qildilar. "Allohning do'stlari" (avliyo)
haqida "bid'at" va "fitna" sifatida. At-Termiziyni ayblovchilar - unga dushman
bo'lgan termizlik olimlar bir qancha "bid'atchilar"ga ishora qildilar. uning ikkita
asaridan iqtibos keltiradi - “[Allohning] do‘stlarining muhri” (Xatm al-avliyya) va
“Kamchiliklar”. Allohga sig‘inish” (“Ilal al-ubudiyya”) bo‘lib, u musulmon
marosimlarining ma’nosini muhokama qilgan. Allohning sevgisi haqida. At-
Termiziy iymon va axloq asoslariga putur yetkazishda ayblangan, hatto bashorat
qilishga da'vo qiladi. Balx hukmdori uni “imtihon qilish uchun” qarorgohiga
chaqirdi uning imoni". At-Termiziy ta’qiblardan qochib Balxga ko‘chishga majbur
bo‘ladi, so‘ngra 285/898 y. Nishopurga ko chib o tdi va u yerda ko plab tarafdorlarʻ ʻ ʻ
31](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_31.png)
![orttirdi. U yerda hadisdan dars bergan. Shunga qaramay, at-Termiziy Balx
hukmdorini o zining pravoslavligiga to liq ishontira oldi. Ko'proq bundan tashqari,ʻ ʻ
ikkinchisi o'z ayblovchilariga qarshi sud ishlarini boshladi va oxir-oqibat ularni
Termizdan quvib chiqarishni buyurdi. Shundan keyin hukmdor at-Termiziydan
qaytishga ruxsat berdi ona shahriga havolalar. At-Termiziy umrining oxirini
vatanida o‘tkazdi va u yerga majburiy hijratdan keyin qaytib keldi. Abu Ali al-
Jurdjoniy va Abu Bakr al-Varroq bo‘lgan shogirdlari qurshovida umrining
oxirigacha tasavvufiy tasavvuf tarafdori bo‘lib qoldi. U atrofida vafot etdi 320/932,
garchi uning o'limining aniq sanasi hali ham ilmiy munozaralar mavzusi bo'lib
qolmoqda (4,980-981). At-Termiziy hadis, fiqh va Qur’on ilmlariga oid 80 ga
yaqin asar yozgan. so'fiylar bilan shug'ullanishning tasavvufiy tajribasining
ahamiyatini o'rganadi. Qo'ng'iroq qilaylik ulardan ba'zilari: "Al-amsal min al-
kitobiy va-s-sunnatiy", "Buduvvu-sh-sha'ni Abi Abdulloh" Muhammad al-Hakim
at-Termiziy, "Javob kitob ar-ra'i", "Javob al-masail allati" sa’alahu ahlu Saraxs
anha”, “Hatm al-avliyya’”, “As-salotu va maqasiduha”, “Bayan al-farq”. bayna-s-
sadr va-l-kalb va-l-fuod va-l-lubb”, “Kitabu isbat al-ilol”, “Kitob ar-riyazoti va”
“adabi-n-nafs”, “Al-kalom alo ma’na la ilaha illalloh”, “Manazil al-kurbati”,
“Navodir alusul fi ma’rifati ahbari-r-rasul”, “Kitob-ul-ihtiyatat” va boshqalar. .
Ular orasida eng mashhuri “Xatm al-avliyya” (“Azizlar muhri”) edi. At-Termiziy u
birinchi bo'lib bu asarda Xudoning do'stlari haqidagi ta'limotni batafsil ishlab
chiqdi. uning asosi Muqaddaslik (viloyat)ning nazariy tushunchasi “Haqq Alloh”
tushunchasidir. At-Termiziy Allohning do‘stlarini to‘rt toifaga ajratadi: 1) avliyou
haqqolloh yoki sodiqun; 2) avliyou-lloh; 3) siddiqun (eng samimiy); 4) munfarid
(yagona). At-Termiziy avliyolarni shariatga qat'iy rioya qilishga intiladiganlarga
ajratgan. retseptlar va o'z-o'zini takomillashtirish (at-Tustari "intiluvchan",
"izlovchilar") va "haqiqiy" Allohning do'stlari" (avliyo Alloh xoqon). Avliyou-lloh
hoqon guruhi uchun 10 ta bekat belgilangan (manazil), uni yengishlari kerak: 1)
jabarut (ko'rkat); 2) Sulton (hukmronlik); 3) jalol (buyuklik); 4) jamol (go'zallik);
5) azamat (kuch); 6) haybat (davogarlik); 7) rahmat (rahm-shafqat); 8) baha
(porlash); 9) bahjat (hursandchilik); 10) fardoniyat (o‘ziga xoslik).
32](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_32.png)
![Avliyou-llohning tashqi belgilari sifatida muallif quyidagilarni ko'rsatadi:
1. Allohni zikr qilish (zikr) bilan band;
2. Ular hukmronlik qilish huquqiga ega va hech kim ularga qarshilik ko'rsatishga
qodir emas;
3. Ular donoligi bilan ajralib turadi;
4. Ular ilhomga ega;
5. Ularni xafa qilib, odamlarning o'zlari muammoga chaqiradilar;
6. Suv ustida yurish, Xizr bilan gaplashish kabi duolari va mo'jizalarini ado
etishlari;
7. Hamma odamlar ularni hayratda qoldiradilar, faqat hasadgo'ylar (1,348).
Avliyou-lloh hoqon har bir bekatni yengib, yangi yuksaklikka erishadi
maqomi, uni eng oxirgi parkovka fardaniyatiga yaqinlashtirish. At-Termiziy
tasavvufiy bilim bosqichlari ierarxiyasidan tashqari, barcha dindorlarni ikkiga
bo'lgan. Xudoga yaqinliklariga ko'ra toifalarga bo'linadi. Oddiy dindorlar Avliyo
toifasiga kiradi at-tavhid - "Ilohiy birlikning [haqiqiy] tarafdorlari". Ularning
yuqoriligiga qaramay maqomga ega bo'lsalar ham, ular hali ham o'zlarining yovuz
istaklaridan kelib chiqadigan istaklarning qoldiqlariga ega asosiy ruh. At-Termiziy
“Avliyo at-tavhid”ning tepasida “Allohning do stlari”ning to rt toifasini qo ygan.ʻ ʻ ʻ
Xudoning alohida marhamatiga sazovor bo'lganlar. Birinchi toifa tuzilgan
“samimiy” (sodiqun) deb ataladi. Xudoga bo'lgan muhabbatlari va sadoqatlariga
qaramay, ular hali ham yo'q dunyoviy qo'shimchalardan butunlay voz kechishi
mumkin. Shuning uchun ularning har biri ishtirok etadi uning nafslari va
shaytonliklaridan xalos bo'lish uchun uning tuban ruhi bilan cheksiz kurash
takliflar. "Samimiy" o'z tanasining a'zolari ustidan to'liq nazoratga erishishga
intiladi asosiy ruhning asboblari. Ular ilohiy talablarni qat'iy bajaradilar qonun,
lekin ular faqat qo'rqib Allohga o'ta farz ibodatlarni qiladilar Ularni to'g'ri yo'ldan
ozdirmoqchi bo'lgan tuban qalblari bilan. Oxir oqibat, ular ko'proq yutuqlarga
erishishga yordam beradi degan umidda Xudodan rahm-shafqat so'rashga majbur
bo'ldi mukammallik. Ularning joylashuvi «Bayt-ul-'izzoda» oldindan belgilab
qo'yilgan bo'lsa, «erkin va oliyjanob” (axror kirom) “Bayt-ul-ma’mur”da yettinchi
33](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_33.png)
![osmondadir. Agar "samimiy" keyingi bosqichga chiqishga muvaffaq bo'lib, "erkin
va olijanob" (axror kirom), so'ngra Alloh ularga O'zining yaqinligi va rahmatining
nurini tushiradi. U yurak va o'rtasida joylashadi astsetikning asosiy ruhi, shu bilan
unga impulslar va istaklar bilan kurashishga yordam beradi, nafsdan keladi. Ular
birinchi ikki darajali asketlardan farq qiladi, chunki ular qabul qilishga qodir
to'g'ridan-to'g'ri Xudodan ilhom oling va vahiyli tushlarni ko'ring. Ushbu
bosqichda bo'lish kamolot, «siddiqun» o‘nta fazilatni asta-sekin o‘zlashtirib boradi,
ularga mos keladi o'nta asosiy ilohiy sifatlar. Ushbu o'nta fazilatning har biri
"Xudoning do'sti" u yoki bu ilohiy sifatlarga xos shart-sharoitlarni bajarish orqali
erishadi. O'ninchi fazilatga erishgan zohid - Ilohiy noyoblikka ega bo'ladi
Xudoning yerdagi vakilining maqomi. Hakim at-Termiziy bunday kishini
“Allohning do‘sti” deb atagan. “yagona [uning turi]” (munfarid). Uning pozitsiyasi
uni deyarli tenglashtiradi payg'ambarlar va albatta qolgan siddiqlardan yuqori.
Munfarid ko'p fazilatlarga ega, payg'ambarlarga xos, jumladan, ilohiy vahiylarni
olish qobiliyati "Vafsiy orzular" (1.333). At-Termiziyning ko'plab g'oyalari ichida
eng ziddiyatlisi uning "muhr" haqidagi ta'limoti edi. avliyolar” (hatm al-avliyya),
ya’ni. muqaddaslik davrini yakunlaydigan eng muhim "Xudoning do'sti".
A.Korben, A.D.Knish va boshqalar kabi ba zi tadqiqotchilar at-Termiziyningʼ
o ziga xosligini e tirof etishadi. Bu fikrni maqom bergan zamonaviy shia
ʻ ʼ
mutafakkirlaridan o'zlashtirgan bo'lishi mumkin Oxirgi "masih" va "yashirin"
imomlariga "nashat qiluvchi", ular hamma narsadan tashqari boshqa narsalar bu
dunyoda ilohiy rahmatning dirijyori hisoblangan. Bu shia tushunchasi
Muhammadning "payg'ambarlar muhri" sifatidagi sunniy tushunchasiga javoban
shakllangan (ya'ni. bashorat aylanishining oxirgi bo'g'inida, o'limidan keyin
o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik Xudo va Uning ummati tomonidan butunlay
tugatilgan) (3.127). Nafsdan qo'rqib, nafs bilan kurashuvchi solihlarni (siddiqlarni)
ajratib ko'rsatdi. ustunlik; Yaqinlik va rahm-shafqat nuri tufayli “aziz ulug‘” (axror
kirom). nafsga muvaffaqiyatli qarshilik ko'rsatadi, lekin ular ham uning fitnalariga
duchor bo'lishlari mumkin; qirq solihlar (siddiqunlar) Allohning sevgisi bilan to'liq
qamrab olinadi va darhol ega bo'ladi xayollar orqali Yaratgan bilan muloqot qilish,
34](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_34.png)
![lekin nafs ta’siridan butunlay xalos bo‘lmagan. To'liq faqat «yagona» (munfarid)
uning ta'sirini engishga qodir, uning maqomi yetadi payg'ambarlar (anbiyo') va
elchilar (rusul) maqomi. U azizlar ierarxiyasining boshida turadi, borliq “qutb”
(kutb), “muqaddaslik muhri” (“hatm al-avliyya”). Azizlar dunyo tartibining
kafillari va dunyo hukmdorlari. At-Termiziy avliyolarning mo''jizalar ko'rsatish
qobiliyatini tan olishga chaqirgan. (2,159-160).
Termiziydan keyin tasavvufda tasavvuf ierarxiyasi g oyasi o rnatildi.ʻ ʻ
mukammal deb tan olingan. “Azizlar muhri” risolasida u batafsil muhokama qiladi
ikki yo'lni taklif qiladigan ma'rifat va muqaddaslik holatiga erishish imkoniyati -
shariat va tariqat talablariga qat'iy rioya qilish yoki Ilohiy orqali At-Termiziy so'fiy
mutafakkirlar orasida birinchi bo'lib bu joyni batafsil asoslab bergan Muqaddas
zohidlar, aslida o'z huquqlarini "payg'ambarlar" (rusullar) va payg'ambarlar bilan
tenglashtiradilar.
XULOSA
Oliy ta’limdagi islohotlar zamonaviy bosqichi demokratik yuksak
rivojlangan mamlakatlar darajasida O’zbekistonning ilg’or ilmiy-texnik, iqtisodiy,
ijtimoiy va madaniy rivojlanishini ta’minlashga qodir va ma’naviy, madaniy va
axloqiy sifatlarga ega yuksak malakali raqobatbardosh kadrlami tayyorlashni talab
etadi. Oliy maktabda ta’lim mazmuni mutaxassislar shaxsini rivojlantirish, ylaming
chuqur fundamental bilimlarini va amaliy tayyorgarliklarining asosiy vositalaridan
biri hisoblanadi. Oliy maktabda ta’limning yangi mazmuni zamonaviy bosqichda
davlat standarti bilan belgilanadi.
Oliy ta’lim standarti kadriar tayyorlash, ta’lim mazmuni sifatiga
talablami belgilaydi. Davlat standarti me’yoriy hujjatlari asosida oliy maktabda
o’qitish jarayonini takomillashtirish yo’llari belgilanadi. Oliy maktabda o ’qitish
jarayoni ijtimoiy-pedagogik qonuniyatlar bilan belgilanadi va o’qitish tashkiliy
shakllari va metodlari turli-tuman tizimlari doirasida amalga oshiriladi. Oliy
35](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_35.png)
![maktabda ta’lim mazmunini qayta tashkil qilish: mutaxassislami tayyorlash yangi
samarali shakllarini izlash bevosita talabalar bilim olish faoliyatlarini
faollashtirish bilan bog’iiq.
Bilim olish faoliyati nazariy asoslarini asoslash uchun yaqin sharq va
Markaziy Osiyo qomusiy olimlarining pedagogik qarashlari muhim ahamiyatga
ega. Oliy ta’lim mazmunining sifatini takomillashtirish pedagogikadagi bugungi
kunda yangi pedagogik innovatsiya yo’nalishisiz mumkin emas. Oliy
maktabda innovatsiyon jarayonlar innovatsiyon xususiyati yangiliklar kiritish,
o’qituvchilar kasbiy imkoniyatlari bilan belgilanadi. Oliy maktabda pedagogik
innovatsiyalar pedagogik texnologiyalar muammolari bilan uzviy bog’liqdir.
Pedagogik texnologiyalardan foydalanish ta’lim texnologiyalari ilmiy asoslarini,
mualliflik maktablarini va yangi tajriba texnologiyalarini ishlab chiqish bilan
bog’iiq.Mazkur q o ’llanmada pedagogik texnologiyalam i tizim lashtirish va
umumlashtirishga urinishlar ushbu muammoni hal etmaydi.
Ta’lim mazmunini yanada takomillashtirish oliy maktabda o’quv jarayoni
yangi texnologik muammolami qo’yishni va hal etishni talab etadi.
Umuman, qadimgi Sharq va G‘arb falsafasining ijtimoiy muammolari orasida
axloq mavzusi yetakchilik qiladi. O‘sha davrda yaratilgan hikmatli so‘z, iboralar
bugungi kunda ham insonni mulohaza yuritishga majbur qiladi. Markaziy Osiyoda
siyosiy fikrlarning vujudga kelishi va rivojlanishida islom dini ham muhim
manbalardan biri bo‘ldi.
IX asrda maxsus islom ilmlari shakllandi. Greklardan o‘tgan falsafa,
matematika, fizika va boshqa qator ilmlardan tashqari kalom, hadis, fiqh kabi
islomiy ilmlar yuzaga keldi. Islom Sharqda nafaqat din sifatida, balki yaxlit
madaniyat, ma’naviyatning shakllanishida ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. U
madaniyatning ilm-fan, san’at, axloq, siyosat kabi sohalarining rivojiga ham ijobiy
ta’sir ko‘rsatdi.
Bu davrda diniy ilmlar sohalarida mintaqa shuhratini olamga tanitgan imom
Buxoriy, imom Termiziy, Nizomulmulk, dunyoviy ilmlar sohasida esa, Forobiy,
Beruniy, Ibn Sino hamda tasavvuf ma’naviy-ma’rifiy ta’limoti sohasida Ahmad
36](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_36.png)
![Yassaviy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Hojib , Najmiddin Kubro, Bahouddin
Naqshband va boshqa yirik alloma va mutafakkirlarning jamiyat taraqqiyoti
rivojida ma’naviyat hodisasining beqiyos o‘rni haqidagi qarashlari butun jahon
ilmiy va falsafiy tafakkurining ravnaqiga hayotbaxsh hissa qo‘shdi.
Abu Nasr Forobiy (873–950) jahon ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixida “Sharq
Aristoteli” (“Ikkinchi muallim”) degan unvonga sazovor bo‘lgan mashhur qomusiy
olimdir. Forobiy o‘zining ijtimoiy-falsafiy qarashlarida jamiyatning vujudga kelish
sabablarini, axloqning shakllanishi, inson va jamiyatning o‘zaro munosabatini,
insoniylik, adolatparvarlik, tarraqiyot, buyuk jamiyat, komil inson kabi mavzularni
ilmiy-nazariy jihatdan asoslashga harakat qilgan. Forobiy talqinicha, “…haqiqiy
baxtga erishish maqsadida o‘zaro yordam qiluvchi kishilarni birlashtirgan shahar –
fazilatli shahardir, baxtga erishish maqsadida birlashgan kishilar jamoasi – fazilatli
jamoadir.
Baxtga erishish maqsadida o‘zaro yordam bergan xalq fazilatli xalqdir. Shu
tartibda barcha xalqlar baxtaga erishish uchun bir-birlariga yordam bersalar, butun
yer yuzi fazilatli bo‘ladi”.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. A.Mavlonova, B.Normurodova. “Tarbiyaviy ishlar metodikasi”. O’quv
qo’llanma. Toshkent, “FAN” 2008 y.
2. Mavlonova R.A., To’raev O.T., Xasanboeva O, Xoliqberdiev K.M. –
3. «Pedagogika» T., «O’qituvchi » – 1998 i.
4. Ismoilova Z. Tarbiyaviy ish metodikasi – T.: Istiqlol, 2003.
5. Shodmonova Sh., Tilobova N. “Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti” o’quv
predmetidan ta’lim texnologiyasi – T.: TDIU, 2006.
6. Kukushin V.S. Teoriya i metodika vospitaniya. Rostov nqD.: Feniks, 2006.
7. Kukushin V.S. Teoriya i metodika vospitatelnoy raboto’. – Rostov nqD.:
MarT, 2004.
8. Abu Xikmat Gazzoliy. Yanglishuvlaridan qutqaruvchi shaxs mash’ali.
Turkiston – 1992y.,-2 son.
37](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_37.png)
![9. Milliy maktab roydevorini yaratish yo’lida. Jamoa – Toshkent, 1990
10. Roziqov O.R. Ogaev S.Yu., Ogaev S.Yu., Maxmudova M.M., Azizov B.R.
38](/data/documents/5814aa30-e23d-4f8c-865d-85c7b7f33bc6/page_38.png)
SHARQ MUTAFAKKIRLARINING PEDOGOGIK QARASHLARI 1
MAVZU: SHARQ MUTAFAKKIRLARINING PEDOGOGIK QARASHLARI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………....3 1. Sharq mutafakkirlarining ijtimoiy-pedagogik qarashlari……………….5 2. Ijtimoiy pedogogika diniy qarashlarning paydo bolishi va rivojlanishi.12 3. Imom Ismoil al-Buxoriy ta’limlarida ijtimoiy-pedagogik qarashlar…..17 4. Imom at-Termiziyning ijtimoiy-pedogogik qarashlari…………………27 XULOSA………………………………………………………………..….....35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………….………37 2
KIRISH Mamlakatimizda qonunlar ustivorligiga amal qilinadigan demokratik jamiyatni barpo etishga kirishilgan bugungi kunda jamiyatimizning barcha a’zolarini, birinchi navbatda o‘sib kelayotgan yosh avlodni ijtimoiy ruxda tarbiyalash g‘oyat dolzarb masalalardan hisoblanadi. Zero, har bir shaxs birinchidan, jamiyatimizning a’zosi sifatida ijtimoiy hayotimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, yangilanishlarning yaratuvchisi, jamiyat sub’ekti bo‘lsa; ikkinchidan esa, u mazkur jarayonning qatnashchisidir. Bu jihatdan olganda inson jamiyatning ob’ektidir. Ma’lumki, jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy-ma’naviy hayotning rivojlanishi murakkab jarayonlardan iborat. Albatta, bunday jarayon kishilarga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Bilim saviyasi yetarliy bo‘lgan, e’tiqod - iymoni but bilgan kishilar har qanday murakkabliklar boshqacha qilib aytganda, barcha qiyinchiliklarni bardosh bilan bartaraf etishga harakat qilsa, ba’zilar bunday xolatdan esankirab qoladilar. Natijada ijtimoiy hayotga loqaydlarcha munosabatda bo‘ladi, ba’zi birlar esa hayotning yengil tomonini tanlaydilar. Bunday kishilar o‘zlarining xuzur halovatlarini o‘ylaydilar. Buni bozor iqtisodiyoti sharoitidagi qiyinchiliklar yoki turli mafkuraviy g‘oyalar oqimi harakatidagi jarayonidan yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Bundan tashqari hozirgi vaqtda ijtimoiy hayotimizga, turmush tarzimizga yot bo‘lgan giyoxvandlik, foxishabozlik, qonunbuzarlik, turli aqidaparastlik kabi illatlarning ham suqulib kirib kelishi ayrim kishilar, ayniqsa yoshlar tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shunday ekan, salbiy og‘ishlar girdobiga kirgan shaxslar bilan tarbiyaviy ishlar ko‘lamini kuchaytirish, ta’sir ko’rsatishning darajasini oshirishni taqoza etadi Buning uchun esa keng omma shu jumladan salbiy og‘ishga moyil bo‘lgan shaxslar bilan shug‘ullanishning faol yo‘l, usul, vositalarini aniqlash, ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning uslubiyotini ishlab chikish zarur. Bunday ma’suliyatli ish esa umumiy pedagogikaning alohida soxasi bo‘lgan «Ijtimoiy pedagogika”ning zimmasidadir. Chunki, tarbiyaviy ish nafakat ta’lim muassasalarida, balki, ijtimoiy hayotimizning barcha jabhalarida amalga oshiriladi. Keyingi yillarda pedagogika yo‘nalilishidagi oliy o‘quv yurtlarining pedagogika va psixologiya ta’lim yo‘nalishida “Ijtimoiy pedagogika” 3
fani o‘qitilib kelinmoqda. Bizningcha, bu fanni barcha oliy o‘quv yurtlarining mavjud ta’lim yo‘nalishlarida o‘qitilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Sababi shundaki, mazkur o‘quv yurtlarini tamomlab tegishli joyga mutaxassis bo‘lib kelganlar o‘z navbatida o‘zi faoliyat ko‘rsatayotgan ob’ektda ijtimoiy pedagoglik vazifasini ham bajaradi. 4
1. SHARQ MUTAFAKKIRLARINING IJTIMOIY-PEDAGOGIK QARASHLARI Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi uzoq tarixga ega. Uning tarixiy taraqqiyotini bir necha bosqichlarga bo‘lib o‘rganish mumkin. Birinchi bosqich-qadimgi davrlardan XVII asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy pedagogikaning bu rivojlanish bosqichi tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida tan olinishi bilan harakterlanadi. Bu davrda turli tarbiya nazariyalari paydo bo‘lgan. Bundan ko‘rinadiki, insoniyat tarixining ilk bosqichlarida ham ijtimoiylashtirish muammosi mavjud bo‘lgan. Dastlab tarbiya umum faoliyat turi sifatida yuzaga kelgan bo‘lsa, keyinchalik esa o‘ziga xos faoliyat turiga aylangan. Mazkur faoliyat bilan shug‘ullanuvchi tarbiyachilar paydo bo‘lgan. Vaqt o‘tgani sari tarbiya jarayoni ham murakkablashib borgan, yosh, jins, mazmuniga ko‘ra farqlana borgan, uning axloqiy jihatlariga e’tibor qaratila boshlagan. Juft oilalarning oilaviy tarbiyasi ham ommalasha boshlagan. Ibtidoiy jamoa tuzumida yashagan barcha elatlarda mehnatning jins va yoshga qarab ajratish an’anasi bo‘lgan. Mavjud yoshlarni muntazam ravishda turli kasb-xunarlarga o‘rgatishgan. Bularning hammasi ibtidoiy jamoada ijtimoiy-pedagogik tajribaning ilk ko‘rinishlari mavjud bo‘lganligi haqida tasavvur qilishga imkon beradi. Agar ibtidoiy davr ijtimoiy pedagogik amaliyotning vujudga kelishiga zamin yaratgan bo‘lsa, qadimgi dunyoning ilk sivilizatsiyalarining paydo bo‘lishi, ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Bu xulosani bizgacha yetib kelgan pedagogik g‘oyalarning yozma manbalari tasdiqlaydi. Sharqda ijtimoiy pedogogik g‘oyalar odatda muqaddas kitoblar shaklida butun halq mulkiga aylangan (Xitoyda-Shukit, Hindistonda-Vedalar, Misrda-Tot xudosi kitoblari, O‘rta OsiyodaAvesto va boshqa). Faqatgina miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o‘rtalari va ikkinchi yarmida ijtimoiy pedogogik g‘oyalarni yaratuvchilarining nomlari ma’lum bo‘la boshlaydi. Shubhasiz, ijtimoiy pedagogik tafakkurning rivojlanishiga antik davr (yunon va rim) faylasuflari katta hissa qo‘shishgan. Xususan, Suqrot (mil. avv. 5