logo

Sodda gaplar uslubiyati

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

46.8388671875 KB
Mavzu: Sodda gaplar uslubiyati
Reja:
Kirish. Grammatika va uslubiyat.
1. Sodda gap haqida ma’lumot. 
2. Sodda gap sinonimiyasi.
3. Ifoda maqsadiga ko ‘ra gap turlarining uslubiy xususiyatlari.
4. Tasdiq va inkor gaplarning qo‘llanilishi.
5. Bir tarkibli gaplarning uslubiy xususiyatlari.
Xulosa. 
Foydalanilgan adabiyotlar  ro‘yxati Kirish 
      O‘zbekiston mustaqillikka erishgunga qadar o‘zbek tili o‘qitish metodikasi fanida
uslub   va   uslubiyat   masalalari,   o‘quvchi   va   talabalarda   nutqiy   mahoratning
shakllantirilishiga   yetarlicha   e’tibor   qilinmadi.   Bu   esa   o‘z   navbatida   shu   tilda
so‘zlovchi   kishilar   nutqiy   taraqqiyotining   susayishiga   sabab   bo‘ldi.   O‘zbek
tilshunoslarining   uslubiyat   sohasida   olib   borgan   ilmiy   izlanishlari   asosan
A.G‘ulomov, G‘. Abdurahmonov, I. Qo‘chqortoyev, A.Shomaqsudov, H.Doniyorov,
R.Qo‘ng‘urov,   Y.Tojiyev,   E.Qilichevlar   qalamiga   mansub   bo‘lib,   ulardan   ko‘proq
tilshunoslik fani doirasida foydalanib kelindi. 
     Yoshlarda nutqiy ma’daniyatni shakllantirish, so‘zlarni to‘g‘ri tanlash, har bir so‘z,
so‘z   birikmasi,   gap   va   iboralarni   nutq   sharoitiga   mos   ravishda   to‘g‘ri   o‘rinli   ishlata
olishni o‘rgatish uslubiyatning bosh vazifasidir.
          Chuqur   bilimga   ega   bo‘la   turib   uni   ravon   va   go‘zal   tilda   ifodalay   olmaslik
nihoyatda   achinarli.   Nutqiy   va   mantiqiy   g‘alizlikning   oldini   olishning   birdan   bir
to‘g‘ri   yo‘li   –  har   bir   shaxsning   faqat   o‘zigagina   xos   bo‘lgan   uslubda   fikr   ifodalash
mahoratini shakllantirish mahoratidir. Buning uchun shaxsni uslubiy imkoniyatlardan
voqif   qilish,   ularda   so‘z   tanlash,   gap   qurish,   matn   yaratish,   ushbu   jarayonda   bor
imkoniyatlardan   foydalana   olish,   ko‘nikma   va   malakalarni   hosil   qilish   muhim
ahamiyat kasb etadi.
Grammatika va uslubiyat .
        Grammatikaning   gapda   so‘zlarning   o‘zgarishi   va   birikishi,   so‘z   shakllari   va   gap
qurilishi   kabi   hodisalar   haqida   umumiy   qoidalarni   belgilab   berishi   nazarda   tutilsa,
uning   uslubiyat   bilan   ham   aloqador   ekani   aniq   tasavvur   qilinadi.   Uslubiyat   birinchi
galda   fikrni   ravshan   va   aniq   bera   olish   uchun   grammatika   belgilab   bergan   umumiy
qoidalardan   qaysi   birini   qanday   holatda   qo‘llash   maqsadga   muvofiq   bo‘lishini
belgilab beradi. Gapda fikrni tushunarli ifodalash uchun faqat grammatika qoidalariga
rioya qilishning o‘zigina kifoya qilmaydi, gapni  uslubiy to‘g‘ri tuza bilish ham kerak. Ko‘rinadiki,   grammatik   hodisalar   stilistikaning   ham   tahlil   qilish   obyektidir.
Lekin bunday tahlilning usul va maqsadlari grammatika va uslubiyatda bir xil emas.
Morfologiyada   so‘z   tuzilishi,   so‘z   formasining   yasalishi,   grammatik   ma’no
ifodalovchi morfologik vositalar o‘rganiladi. Uslubiaytda esa faqat fikrning u yoki bu
emotsional-ekspressiv  ottenkasini  ifodalashga  xizmat  qiladigan morfologik formalar
tekshiriladi.
Sintaksis   gapda   so‘zlarning   birikish   yo‘llarini,   so‘zlarning   gaplardagi   o‘zaro
aloqasini,   gapning   qurilishini,   tiplarini,   gap   bo‘laklarini   tekshiradi.   Lekin   gapda
ifodalanadigan   fikr   u   yoki   bu   sintaktik   kopstruksiyalarni   qanday   qo‘llashga,
munosabatlarni   ifodalashning   u   yoki   bu   usullarini   ishlatishga   qarab   turlicha   ottenka
olishi mumkin. Uslubiyatda  bir xil ma’no, bir xil fikrni ifodalovchi parallel vositalar
o‘rganiladi.   Uslubiyat   gap   bo‘laklarining   ma’nodoshligi,   gaplarning   fikrdoshligini
tekshirayotganda   sintaktik   sinonimiya   hodisalarini   bir-biriga   qiyoslash,   taqqoslash
prinsipi   asosida   ish   tutadi,   ulardan   har   birining   fikr   ifodalashdagi   ekspressiv   ma’no
tafovutlarini aniqlaydi.
                        Xullas,   uslubiyat   grammatik hodisalarni  fikrga  turlicha  bo‘yoq va  stilistik
ohang beruvchi ekspressiv vositalar sifatida izohlaydi, tushuntiradi.
Sodda gap haqida ma’lumot
Bir tarkibli gaplarning qurilish asosi  (grammatik markazi) ega yoki kesimdan
iborat   bo‘ladi.Bir   tarkibli   gaplar,  struktura  asosining   tabiatiga  ko‘ra,  ya’ni   struktura
asosi   gapning   bosh   bo‘laklari   ega   yoki   kesimdan   bo‘lishiga   qarab,   egasiz     va
kesimsiz   gaplardan   iborat   bo‘ladi.   Egasiz   gaplarning   struktura   asosi   kesim   bo‘lib,
uning   tabiati   ikki   xil:   ayrim   gaplarning   kesimidan   uning   egasini   topish   mumkin:
kesim eganing so‘rog‘ini qabul qiladi. Ba’zilarida esa egani topib bo‘lmaydi:   kesim
eganing   so‘rog‘ini   qabul   qilmaydi.   Quyidagi     ikki     gapni     qiyoslang:–   Hozirlik
ko‘ringiz,     toki   g‘aflatda   qolib   pushaymon   bo‘lmaylik!–   asablanib   dedi     Husayn
Boyqaro. (0.) Aqcha bilan o‘lchab bo‘lmas u boshni,
Tanga bilan to‘sib bo‘lmas quyoshni. (H. 0.)
Sodda  gap  sinonimiyasi
                      Ikki   tarkibli   va   bir   tarkibli   gaplar   sinonimiyasi:   Elga
qo‘shilgan   er   bo‘ladi,   eldan   ajralgan   yer   bo‘ladi. –   Elga   qo‘shil-
sang,   er   bo‘lasan,   eldan   ajralsang,   yer   bo‘lasan.   Bularda   bir   xil   tipik   mazmun
ifodalangan.   Ammo   gap   strukturasi   ikki   xil:   birinchi   gap   ikki   tarkibli,   ikkinchi   gap
shaxsi   umumlashgan   bir   tarkibli   gapdir.   Bular   ma’no   ottenkasiga   ko‘ra   ham   farq
qiladi: birinchi  gapda hayotiy tajriba ifodalanyapti, ikkinchi gapda esa fikr  umumga
qaratilyapti.   Boshqa   misol:   Ishqilib,   o‘qqa   uchib   ketmagin,   o‘rtoqlaring   bilan
yenginglar-u   yengilmanglar.   (G‘.   G‘.)   Ishqilib,   sen   o‘qqa   uchib   ketmagin.   Birinchi
gap shaxsi aniq bir tarkibli gap, ikkinchi gap – ikki   tarkibli gap. Har ikkisida bir xil
tipik   mazmun   ifodalangan.   Lekin   birinchi   gapda   diqqat   markazi   harakatga,
ikkinchisida   esa   subyektga   qaratilgan.   Shuningdek,   Sen   majlisda   so‘zga   chiqishing
kerak  tipidagi ikki tarkibli gap  Senga majlisda so‘zga chiqishga to‘g‘ri keladi  tipidagi
egasi topilmaydigan bir tarkibli gaplarga sinonim bo‘ladi.
Bir   tarkibli   gaplar   sinonimiyasi:   Kechaga   taklif   qog‘ozi
bilan   kiritishadi   –   Kechaga   taklif   qog‘ozi   bilan   kiritiladi.   Birinchi   gap   egasi
topiladigan gaplarning shaxsi noaniq turi, ikkinchisi esa egasi topilmaydigan gapdir.
Bularning   umumiyligi   (bir   tarkibli   gaplarning   egasiz   turi   bo‘lishida,   mazmundagi
farq birinchi gapda shaxs noaniq bo‘lsa ham, uni topish mumkinligi, ikkinchi gapda
esa harakatning shaxs istagiga bog‘liq emasligi, egani topish mumkin emasligidadir).
                Deyarli barcha ritorik so‘roq gaplar o‘z sinonimiga ega bo‘ ladi:  Menga nima
qilibdi?!   Otdekman.   Bir   kun   ming   kun   emas.   (U.   U.)   Birinchi   gapda   Menga   hech
narsa qilgani yo‘q   degan mazmun kuchli emosiya bilan ifodalangan. Har ikki gapda
tipik   mazmun   anglashiladi.   Lekin   ularning   (birinchisi   ritorik   so‘roq   gap,   ikkinchisi
esa   darak   gapdir.   Birinchi   gapda   emotsional   ekspressivlik   kuchli,   ikkinchi   gap   esa oddiy   darak   gap.   Birinchi   gap   ko‘proq   so‘zlashuv,   badiiy,   publisistik   uslubga   xos,
ikkinchi   gap   esa   uslubning   barcha   turlarida   qo‘llanaveradi.   Egasi   topilmaydigan   bir
tarkibli   gaplar   shu   tipdagi   so‘roq   gaplar   bilan   sinonimiya   hosil   qiladi.   Ilmni
mehnatsiz egallab bo‘lmaydi  –  Ilmni mehnatsiz egallab bo‘ladimi?!
                Aktiv va passiv konstruksiyali gaplar sinonimiyasi.  Bunda  bir xil tipik mazmun
aktiv   va   passiv   konstruksiyali   gaplar   orqali   ifodalanadi:   A’lochi   talabalarga
mukofotlar   berish   Zulfiya   Nazirovna   Rahimovaga   topshirildi. –   Biz   a’lochi
talabalarga   mukofotlar   berishni   Zulfiya   Nazirovna   Rahimovaga   topshirdik;   Rasm
Erkin Sodiqovich Niyozov tomonidan ishlandi   –   Rasmni Erkin Sodiqovich Niyozov
ishladi.   Har   ikki   misolda   bir   xil   tipik   mazmun   ifodalangan.   Lekin   birinchisi   passiv,
ikkinchisi   –   aktiv   konstruksiyali   gap.   Birinchi   gapda   ega   harakatni   o‘ziga   qabul
qilgan obyektni, ikkinchi gapda esa harakatni bajaruvchi shaxsni ifodalagan.
                        Tasdiq   va   inkor   formadagi   gaplar   sinonimiyasi:   Qarab   tur,   seni   otangga
chaqmasammi!   (0.)   –   Qarab   tur,   seni   otangga   chaqib   beray.   Har   ikki   gapda   tipik
mazmun   ifoda   qilingan.   Lekin   birinchi   gap   inkor   formasida,   ikkinchisi   esa   tasdiq
gapdir. Birinchisi emotsional ekspressivlikka ega bo‘lib, ko‘proq so‘zlashuv uslubiga
xos.   Bunday   gaplar   ilmiy,   rasmiy   ish   qog‘ozi   uslublariga   xos   adabiyotlarda
uchramaydi.
IFODA MAQSADIGA   KO‘RA  GAP   TURLARINING   USLUBIY
XUSUSIYATLARI
Gaplar   ifoda   maqsadiga   ko‘ra   darak   gap,   so‘roq   gap,   buyruq   gaplarga
bo‘linadi. Kuzatilgan maqsadga qarab nutq uslublarining barchasida bu tip gaplardan
foydalaniladi.   Bularning   har   biri,   nutq  uslublarida   qo‘llanishiga   qarab,   ayrim   o‘ziga
xos belgilarga ega bo‘ladi. D a r a k   g   a   p.   Bunda   hukm-muhokama   ifodalanadi.   Biror   voqea-hodisa
haqida   xabar   qilish   yoki   predmetda   belgining   mavjudligini   tasdiqlash   yoki   inkor
qilish   lozim   topilsa,   darak   gapga   murojaat   qilinadi.   Bunda   nutq   ko‘proq   monolog
tarzida   bo‘ladi.   Dialogik   nutqda   (ko‘proq   javobda)   ham   ko‘pincha   darak   gaplardan
foydalaniladi:
- Bola-chaqangiz bormi?
- Bor   edi.   Xotinim...   Sizning   bolalaringizday   ikkita   qora   ko   ‘z   o‘g‘lim   bor   edi.
Hammasidan ajraldim. (P. T.)
        Darak gaplar, xabar bilan bir qatorda, gumon, sevinch, achinish, g‘urur, orzu-
istak kabi ma’nolarni ham ifodalaydi. Bunda kesim formasi  muhim rol o‘ynaydi:
Biz   tinchlik   istaymiz.   Zulfiya   sayohatdan   qaytgandir.   Bugun   havo   ochiq   bo‘lar.
gaplarini qiyos qilib ko‘raylik. Bu gaplarning hammasida ham biror voqea-hodisa
ifodalanyapti. Bundan tashqari, birinchi gapda istak, ikkinchi va uchinchi gaplarda
esa gumon ham ifodalangan. Bu kesimning leksik ma’nosi va uning formasi bilan
bog‘liq.   Darak   gaplarning   kesimi   ot   yoki   otlashgan   so‘zlar   bilan   ifodalanganda,
gap   tasviriy   xarakterda   bo‘ladi.   Bunda   biror   predmetning   xarakteristikasi
ifodalanadi:   Mening   akam   –   injener. Darak   gaplar   nutqda   boshqa   gap   turlariga
qaraganda ko‘p qo‘llanadi. Odatda, butun bir matn darak gapdan tashkil topadi.
Darak gaplar nutq uslublarining har bir turida qo‘llanadi. Ilmiy, rasmiy va ish
qog‘ozlari   uslubiga   oid   matnlar   deyarli   darak   gaplardan   iborat   bo‘ladi.   Badiiy   va
publisistik,   so‘zlashuv   uslublarida   ham   darak   gaplardan   keng   foydalaniladi.   Badiiy
adabiyotda   tabiat   manzarasi,   obrazlarning   portreti,   ularning   holati,   asosan   darak
gaplar   orqali   ifodalanadi.   Drama   asarlaridagi   remarkalar,   turli   izohlar   faqat   darak
gaplardan iborat bo‘ladi. Darak gap biror voqea-hodisa haqidagi xabarni ifodalaganda
tinch   ohang   bilan   talaffuz   qilinadi,   ohang   kesim   tomon   pasayib   boradi.   Gap
tarkibidagi biror bo‘lak logik urg‘u olsa, ohang ko‘tarilib, keyin yana susayadi. Darak
gap gumon, sevinch kabilar  ifodalaganda,  intonasiya  ham  shunga   moslanadi. S o ‘ r o q   gap.   Bunda   so‘zlovchi   uchun   noma’lum   bo‘lgan   biror   predmet,
harakat-holat,   belgi   haqidagi   so‘roq   ifodalanadi.   So‘roq   gaplarda   suhbatdosh
so‘zlovchining   so‘rog‘iga   javob   berishga,   unga   o‘z   munosabatini   bildirishga
undaladi. Bundan tashqari, so‘roq gaplar so‘roq yo‘li bilan bildirilgan hayrat, taajjub,
hayajon,   buyruq,   gumon   kabi   ma’nolarni   ifodalashi   ham   mumkin.   So‘roq   gaplar
kutiladigan   javob   xarakteriga   ko‘ra   bir-biriga   qarama-qarshi   bo‘lgan   ikki   guruhga
bo‘linadi.   Birinchi   guruhga   tasdiq   yoki   inkor   talab   qiladigan   so‘roq   gaplar   kiradi.
Bunda   so‘roq   gap   so‘roq   olmoshlarisiz,   intonasiya   yoki   so‘roq   yuklamalari   orqali
hosil qilinadi, gap tarkibida so‘zlovchi uchun noma’lum bo‘lgan narsa, voqea-hodisa
nomi uchraydi. Bunday so‘roq gaplar ko‘proq  -mi  yuklamasi yordamida hosil bo‘ladi.
Ular   badiiy,   publisistik,   ilmiy,   so‘zlashuv   uslublariga   oid   adabiyotlarda   keng
qo‘llanadi.   Nahotki   yuklamasi   taajjub   ifodalangan   so‘roq   gaplar   tarkibida   keladi.
Bunday gaplar ko‘proq badiiy, publisistik, so‘zlashuv uslublarida qo‘llanadi. Yolg‘iz
intonasiya yordamida tuzilgan so‘roq gaplar ham so‘zlashuv nutqiga xos bo‘lib, ular
tarkibida   shekilli,   chog‘i   kabi   so‘zlar   ham   keladi.   Bunday   so‘roq   gapda   taxmin,
gumon   ottenkasi   bo‘ladi.   Ba’zan   suhbatdosh   tasdiqlash   yoki   inkor   qilish   o‘rniga
so‘roq beradi: so‘zlovchining so‘rog‘iga suhbatdosh so‘roq bilan javob beradi. Bu tur
gaplar javob-so‘roq gap hisoblanadi:
-Siz ham shu yerda o‘qiysizmi, aka?–  dedi Elmurod.
-Nimaydi?
-Sayfulla akamni imlab qo‘ysangiz. (P. T.)
Bu   tur   so‘roq   gaplarga   javob   ba’zan   tinglovchi   tomonidan   emas,
so‘zlovchining   o‘zi   tomonidan   beriladi.   Bu   vaqtda   nutq   emotsionalligi,   fikr
ta’sirchanligi   ortadi.   Bu   ko‘proq   publisistik   nutqqa   xos:   Axir,   Jazoir   va   uning   xalqi
senga   nima   qildi?   Senga   tegdimi,   biron   narsangni   o‘g‘irladimi?   Sening   uyingga
bostirib kirdimi? Biror tanga zarar berdimi, ishlaringga aralashdimi? Yo‘q, aslo.  (V.
3.)   Bunda   inkor   ma’nosi   kuchayadi.Nutqda   ba’zan   so‘zlovchi   so‘roq   javobini
kutmasdan,   o‘z   fikrini   davom   ettiraveradi.   Bu   vaqtda   javob   kontekst   va   vaziyatdan anglashilib turadi:   Endi bu yoqqa qara hu anavi madrasani ko‘rdingmi? Hu ana. Ana
shu yerdan o‘tasan-u, muyulishga chiqasan. (P. T.)
Bu tip so‘roq gaplarning tarkibida n i m a so‘roq olmoshi ham ishlatiladi. Bu
vaqtda   n   i   m   a   olmoshidan   keyin   qisqa   pauza   bo‘lib,   u   so‘zlovchining   tinglovchiga
so‘roq   berishini   anglatadi,   so‘roq   gap   so‘roq   yuklamasi   yordamida   shakllanadi:
Nima,   og‘zingizga   yoqmadimi?   –   deb   so‘radi   Ergash.   (P.   T.)   Bunday   so‘roq   gaplar
so‘zlashuv uslubiga xosdir. Birinchi tipga oid so‘roq gaplar javobi tasdiq yoki inkor
formasida bo‘lmasligi ham mumkin:
-Yaxshi bitirdingizmi?
-Yomon   emas, –   Abdulla   oltin   medal   olganini   aytishga   uyaldi.   (U.   U.)   Bunda
javob   ha   formasida   ham   bo‘lishi   mumkin   edi.   Lekin   yozuvchi   o‘z
qahramonining kamtarligini ko‘rsatish uchun  Yomon emas  gapini qo‘llagan.
Badiiy   adabiyotda   nutq   ta’sirchanligini   oshirish   uchun   so‘zlovchining   o‘ziga
o‘zi   savol   berishi   usulidan   keng   foydalaniladi.Ba’zan   so‘roq   gaplar   tarkibida   a
yuklamasi keladi. Bu so‘roq ma’nosini kuchaytiradi:  Hammasini aytib beraymi hozir,
a?   (P.   T.)   Ishq   o‘tida   yongan   yana   biron   tentak   o‘zini   daryoga   tashladimi   yo,   a?   –
kulimsirab so‘radi u. (I. Sh.)
Bu   tip   so‘roq   gaplarning   rasmiy   uslubga   xos   quyidagi   ko‘rinishiga
e’tibor  .beraylik:   Loyihaga  o‘zgartishlar  bo‘ladimi?   ( O v o z l a r :   Yo‘q.)   Kimki  shu
qaror   qabul   qilinsin   desa,   qo‘l   ko‘tarsin.   Tushiring.   Qarshilar?   Yo‘q.   Betaraflar?
Yo‘q.   Bunda   birinchi   gap   savol-javob   xarakterida.   Ikkinchi   va   uchinchi   so‘roq
gaplarda esa javob vaziyatiga ko‘ra  (hech kim  qo‘l ko‘tarmagan) so‘zlovchining o‘zi
tomonidan berilgan. So‘roq gaplarda esa savol ifodalovchi  bo‘lak (bu o‘rinda kesim)
tushirilgan.   Bu   xil   savol-javoblarni   dialogik   nutqning   alohida   bir   ko‘rinishi   deb
qarash mumkin.
So‘roq   gaplarning   ikkinchi   tipida   so‘zlovchi   uchun   uni   qiziqtirgan   fikrning
biror   elementi   noma’lum   bo‘ladi.   So‘zlovchi   harakatni   bajaruvchi   shaxsni,   belgisi,
o‘rni,   payti,   sababi,   maqsadini   bilishni   istaydi.   Bu   vaqtda   so‘zlovchi   uchun   uni qiziqtirgan   fikrning   biror   elementi   noma’lum   bo‘ladi.   Bu   vaqtda   so‘zlovchi   uchun
noma’lum   bo‘lgan   narsaning   nomi   gapda   atalmasdan,   unga   ishora   qilinadi,   gap
tarkibiga   so‘roq   olmoshlari   (kim,   nima,   qanday,   nega,   qayerda,   nechanchi,   qachon,
nimaga   kabilar)   kiritiladi.   So‘roq   gaplarning   bu   turi   nutq   uslublarining   so‘zlashuv,
badiiy, publisistik turlarida ko‘p qo‘llanadi:
Hamma narsa yer ustida. Yer o‘zi nimaning ustida? (Q. M.)
So‘roq   gap   tarkibida   so‘roq   olmoshlari   bir   nechta   bo‘lishi   ham   mumkin.
Bunda so‘zlovchiga noma’lum bo‘lgan bir qancha narsa haqidagi so‘roq ifodalanadi:
Kim nima to‘g‘risida gapirmoqchi?
Ba’zan so‘zlovchi o‘ziga noma’lum bo‘lgan ko‘p narsani bilishga intiladi. Bu
vaqtda birin-ketin so‘roq berilaveradi. Bu ko‘proq badiiy va so‘zlashuv uslubiga xos
bo‘lib, fikrning ta’sirchan bo‘lishi uchun xizmat qiladi:
– Nima   deyapti,   a,   amaki.   Qanaqa   ozodlik   bo‘lyapti-a?   Kim-
larga ozodlik bo‘lyapti? (P. T.)
So‘roq gaplar tarkibida ba’zan q a n i so‘roq olmoshi kirish vazifasida kelib,
ta’kid uchun xizmat qiladi:
Qani, xo‘sh, nimalar bo‘ldi? Kim nima dedi? Qani, ayt-chi?   (P- T.)
Tarixiy mavzuda yozilgan asarlarda   q a n d a y   olmoshi  o‘rnida   ne   qo‘llanishi
kuzatiladi:  Xo‘sh, Alisher, haligi cholning boshiga ne kulfat tushibdur? (V. S.)
So‘roq gaplarda ba’zan javob so‘zlovchining o‘zi tomonidan beriladi. Bu bilan
nutqning   emotsional-ekspressivligi   yanada   ortadi,   ifodalangan   fikrning   o‘quvchi
tomonidan   anglashilishi   ancha   oson   bo‘ladi.   So‘roq   gaplarning   bu   turi   badiiy   va
publisistik uslub uchun xarakterlidir.
So‘roq   gaplar   rasmiy-yuridik   matnlarda   deyarli   qo‘llanmaydi.   Ilmiy   uslubga
oid   adabiyotlarda   ba’zan   o‘quvchining   diqqatini   biror   masalaga   tortish   vositasi
sifatida   so‘roq   gaplarga   murojaat   qilinadi.   Bunday   so‘roq   gaplar   ko‘pincha   ilmiy
tadqiqot   muammolarini   belgilashda   qo‘llanadi.So‘roq   gaplar   ilmiy   uslubga   oid
adabiyotlarning   amaliy   qismlarida   (topshiriq   va   masalalarda)   ko‘p   qo‘llanadi. Bunday   so‘roqlardan   ayrimlarining   javobi   qo‘llanma   oxirida   ko‘rsatiladi.     Ba’zi
so‘roq gaplar javobi bilan (javob so‘zlovchining o‘zi tomonidan berilganda) shunday
birikib ketadiki, ularni so‘roq va javobga ajratish sun’iylikka olib keladi:  Siz jon-jigar
ukalaringiz   qoni   uchun   qonga   qon,   jonga   jon   oldingizmi.   Qurbon   bo‘lgan
o‘rtoqlaringiz bilan birgalikda pulemyotni   ishga solib, dushmanni mudofaa marrasiga
quvdingizmi –  quvdingiz. (Q. Ya.)
So‘roq   gaplar   so‘zlashuv   nutqida   so‘roq   intonasiyasi   bilan   aytiladi.   Bunda
so‘roq   maxsus   leksik-grammatik   vositalar   orqali   ifodalansa,   kuchli   ohang   bilan
aytiladi:   ohang   ko‘tarilib   boradi.   Logik   urg‘uning   qaysi   gap   bo‘lagiga   tushishiga
qarab,   ohang   o‘zgarishi   ham   mumkin.   Masalan,   logik   urg‘u   so‘roq   gap   boshidagi
bo‘lakka   tushsa,   ohang   pasayib   boradi,   gap   oxiridagi   bo‘lakka   tushsa,   ohang
ko‘tarilib   boradi,   gap   o‘rtasidagi   bo‘lakka   tushsa,   ohang   ko‘tarilib   pasayadi.   So‘roq
olmoshlari yordamida tuzilgan so‘roq gaplarda ohang so‘roq olmoshida ko‘tariladi.
B u y r u q   gap.   Bunda   tinglovchini   biror   ishni   bajarish   yoki   bajarmaslikka
undash,   da’vat   etishdan   tashqari,   do‘q,   qat’iy   buyruq,   iltimos,   maslahat,   yalinish,
taklif   kabilar   ham   ifoda   qilinadi.   Buyruq   gaplarning   bo‘lishsiz   formasi   faqat   -ma
affiksi   orqali   shakllanadi.   Buyruq   gaplar   badiiy   adabiyotlarda,   dialog   formasidagi
nutqda, rasmiy  ish  qog‘ozlari   uslubida,  turli   chaqiriqlarda,  ilmiy  uslubga  oid mashq
va   topshiriqlarda   ko‘p   qo‘llanadi.   Buyruq   gapning   kesimi   ko‘pincha   buyruq
maylidagi   fe’llar   bilan   ifodalangan   bo‘ladi:   Yo‘qol,   ko‘zimga   ko‘rinma!   (I.   R.)
Buyruq gaplarning bu turida kesim tarkibida -   gin (-gil)   affiksi kelishi ham mumkin.
Bu vaqtda buyruq iltimos, so‘rash ottenkasiga   ega   bo‘ladi:   Avvalo,   u qizga e’tibor
bermadi.   Fakat yonidagi hamrohiga  «Qaragin,  ancha durustgina qizga o‘xshay-di»,–
dedi. (M. Q.)
Buyruq   gaplar   ko‘pincha   ikkinchi   shaxsga   qaratilgani   uchun   ham   ularda
undalma qo‘llashga zaruriyat qolmaydi. Lekin ish-harakatning kimga qaratilganligini
konkretlashtirish   maqsadida   bunday   gaplar   tarkibida   undalma   qo‘llanishi   ham
mumkin:   E quyosh,   ko‘rsat  yuzing, tunda bag‘ir qonlanmasin.   (S. Abd.)   Buyruqqa taajjub ottenkasini berish uchun gap kesimi yuklama olib keladi:   Gapingni   qara-ya!
(S.   Abd.)  Buyruq gaplar kesimi buyruq maylining I shaxs formasi bilan ifodalangan
bo‘lsa, istak, harakatni bajarishga xohish, ahd qilish, so‘zlovchining o‘zi ishtirokida
ish-harakatni   bajarishga   undash   kabilar   ifodalanadi.   Bunday   gaplar   so‘zlashuv   va
badiiy   uslubga   xos   tekstlarda   ko‘p   uchraydi:   Olimjon   aka,   yerlarimizni   qondirib-
qondirib  sug‘oraylik,  ana shunda bu yerlar ham hosil koni bo‘ladi. (Sh. R.)
Badiiy   uslubda   ba’zan   bu   gaplarning   kesimiga   -in   affiksi   qo‘shilib   keladi.
Bunda ta’kidlash, kuchaytirish kabi ottenkalar ifoda qilinadi:
Qaysi bir istak bayonin oshkoro  aylayin,
Qaysi dardimni  deyin  hamda kimga da’vo  aylayin.  (S.Abd.)
Buyruq gap kesimi iltimos ma’nosini anglatsa, fe’lning shart mayli bilan ifoda
qilinishi mumkin:  Kechagi kitobingni  berib tursang.  Ba’zan bu gaplar  -chi  yuklamasi
bilan kelib, qistash, tashvishlanish ottenkalariga ega bo‘ladi:  Tez-tez yoz sang-chi!  
-chi   yuklamasi buyruq mayli bilan ifodalangan kesimga ham qo‘shilib keladi.
Bu vaqtda do‘q-po‘pisa ifodalanadi:  Qani,  ga pirib  ko‘rsin-chi!
Buyruq   gap   kesimi   ijro   mayli   bilan   ifodalanishi   mumkin:   Ishlamaganingga
qo‘ymayman,  ishlaysan.
Buyruq   gap   kesimi   harakat   nomi   kerak,   zarur,   lozim,   darkor   formasidagi
konstruksiyalar   bilan   ifodalanganda,   ish-harakatni   bajarish   zaruriyligi   yoki   zarur
emasligi anglashiladi:  Va’daga vafo  qilmoq kerak.  (Maqol.)
Buyruq   gaplar   ilmiy   uslubga   oid   adabiyotlarda   ham   qo‘llanadi.   Ba’zan
o‘quvchining   diqqatini   bayon   etilayotgan   fikrga   jalb   qilish   uchun   Qiyoslang,   Yana
bir   masalaga   ahamiyat   bering,   Chog‘ishtiring   tipidagi   buyruq   gaplarga     murojaat
etiladi.
Rasmiy uslubga xos turli qaror va buyruqlarda buyruq gaplar ko‘p qo‘llanadi.
Bunda buyruq gapning kesimi ko‘pincha fe’lning majhullik nisbati bilan ifodalanadi.
Bu   vaqtda   harakat   obyekti   bosh   kelishik   formasida   bo‘lib,   gapda   ega   vazifasida
keladi. Buyruq   gap   o‘ziga   xos   ohang   bilan   aytiladi.   Bunda   ohang   gapning   modal
ma’nolariga   qarab   turlicha   bo‘ladi.   Qat’iy   buyruq,   do‘q   kabilar   ifoda   qilinganda,
kuchli   ohang   bilan   aytiladi.   Maslahat,   taklif   kabilar   ifodalanganda   esa,   ohang
kuchsizroq, lekin darak gap ohangidan kuchliroq bo‘ladi.
U n d o v  gap. Undov gaplarda so‘zlovchining ichki his-hayajoni, tuyg‘usi yoki
voqelikka   bo‘lgan   turli   emotsional   munosabati   ifodalanadi.   So‘zlovchining   ichki
hayajoni,   tuyg‘usini   ifoda   qiluvchi   gaplar   sof   undov   gaplardir.   Bunda   emotsionallik
gapning asosiy mag‘zini tashkil qiladi. Darak, so‘roq, buyruq gaplar ham his-hayajon
bilan  aytilib,  undov  gapga  aylanishi   mumkin.  Bularda   asosiy   maqsad  ma’lum   fikrni
ifoda qilish bo‘lib, emotsiya, effektlarni ifodalash esa qo‘shimcha vazifadir.
Undov gap tarkibidagi emotsiya ifodalovchi bo‘lak kuchli ohang bilan aytiladi.
Undov   gaplarda   zavqlanish,   shodlik,   hayratlanish,   taajjub,   achinish,   gazab,
nafrat   kabi   ichki   kechinmalar   ifodalanadi.   Umuman,   undov   gaplar   emotsionalligi
bilan   ajralib   turadi.   Ular   ko‘proq   badiiy,   so‘zlashuv   va   publisistik   uslublar   uchun
xarakterlidir.   Ularning   shakllanishida   qanday,   qanaqa,   naqadar,   qancha,   qaysi   kabi
emotsional-kuchaytiruv   ma’nosidagi   olmoshlar,   undov   so‘zlar   ishtirok   etadi.
Bulardan   tashqari,   intonasiya   ham   bu   tip   gaplarning   shakllanishida   muhim   rol
o‘ynaydi. Tinch va ozod mehnat qilish, ilmli, ma’rifatli bo‘lish, osuda yashash qanday
baxt! (V. 3.)
Undov gaplar faqat undov so‘zlarning o‘zidan tashkil topishi ham mumkin:
-Voydod!  Bu meni o‘ldiradi. (H. G‘.)
-Ha-ha! –  dedi Risolat buvi cho‘zib. –  Shunaqami hali, ishlab bo‘psan. (S. 3.)
Bu tip gaplar dialog formasidagi nutqqa xos bo‘lib, bo‘laklarga  ajralmaydigan
gaplarning  bir     ko‘rinishidir.Undov   gaplarda   tartib   muhim   rol   o‘ynaydi.   Kesimning
prepozitiv holda kelishining o‘zi emfaza hosil qiladi. 
Undov   gaplar   rasmiy-yuridik   matnlarda   qo‘llanmaydi.   Ba’zan   ilmiy   uslubga
oid adabiyotlarda, ilmiy bahslarda undov gaplarga murojaat qilinadi. TASDIQ VA INKOR GAPLARNING QO‘LLANISHI
Ba’zi   sintaktik   adabiyotlarda   gapning   bu   turlari   sof   logik   kategoriya   deb
chetlab   o‘tiladi.   Garchi   tasdiq   va   inkor   logik   kategoriya   bo‘lib,   barcha   tillar   uchun
umumiy bo‘lsa ham, lekin barcha tillarda ifodalanishiga ko‘ra farq qiladi. Bu stilistik
jihatdan   ham   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.Tasdiq   va   inkor   gaplar   ifodalangan
fikrning   obyektiv   voqelikka   bo‘lgan   munosabatiga   ko‘ra   ajratiladi.Tasdiq   gaplar
fikrni   tasdiqlaydi,   inkor   gaplar   esa   fikrni   inkor   qiladi.   Tasdiq   gaplarda   ma’lum
grammatik   ko‘rsatkich   bo‘lmaydi.Nutqda   inkor   formasidagi   gap   tasdiqni   ifodalashi
mumkin:   U   kelmaydi-ya!   Bu   gap   inkor   formasida   bo‘lib,   tasdiq   (U   keladi)   ni
ekspressivlik orqali ifodalab, i, so‘zlashuv uslubiga xos.  Rozi bo‘lmaslikka iloji yo‘q
edi   tipidagi   gaplar   ham   tasdiqni   ifodalaydi.   Bu   gap   tarkibidagi   harakat   nomi   (rozi
bo‘lmaslik)   ning   bo‘lishsiz   formada   kelishi   bilan   bog‘liqdir.Tasdiqning   oddiy
formasidan   boshqa   ekspressiv   formasi   ham   mavjud.   Q i y o s l a n g :   Ra’no   keldi   –
Ra’noning  kelmasligi  mumkin  emas   edi.   Bunday  ekspressiv   tasdiq  ma’no  ottenkasi
bilan oddiy tasdiqdan farq qiladi. Gap kesimi sostavli bo‘lib, inkor formasi yetakchi
fe’l   –   ravishda   kelganda,   tasdiq   ifodalanadi.   Bunday   gaplar   ko‘proq   ritorik   so‘roq
gap  bo‘ladi:–   E,  uka,  shundoq   kanal  qaziladi-yu,  hukumat  taqdirlamay  qo‘yadimi?!
(S.   A.) Gapda   ikki   inkor   ko‘rsatkichi   qo‘llansa   tasdiq   anglashiladi,   bunda   tasdiq
kuchayib, gap modal ottenka oladi:   G‘ulomjonning boshida biror ilmiy asar yaratish
fikri ham  yo‘q emas.  (J.  A.)  Inkor maxsus grammatik ko‘rsatkichlar, leksik, sintaktik,
intonasion   vositalar   orqali   ifodalanadi.   Bo‘lishsizlik   affiksi   -ma,   to‘liqsiz   fe’lning
bo‘lishsiz formasi  emas, na  yuklamasi,  yo‘q  so‘zi mana shunday ko‘rsatkichlardir.
Inkor   gap   shakllanishida   -ma   affiksi   faol   ishtirok   etadi:   «Aziz
vatandoshlarim, –   deb yozilgandi  qog‘ozda, –   ona-tuprog‘imizni    fashist    gazandalari
qo‘liga       topshirib        qo‘ymanglar!»   (J.   A.)   Biz xonaga   sig‘ishmay   qoldik. Men bu
yerda ishlay olmadim. Inkor   gaplar   ba’zan   intonasiya   yordamida   ifodalanishi   mumkin.   Bunda   gapning
strukturasi   o‘ziga   xos   bo‘ladi:   Bu   vazifani   yakka   o‘zingiz   bajarib   bo‘psiz.   Koshki,
yaxshi   o‘qisa.   Ba’zan   inkor   tasdiq   formadagi   gaplar   orqali   ifodalanadi.   Bunda
intonatsiyaning roli katta bo‘ladi:  Keladi-ya? (Kelmaydi.)
Ba’zan   suhbatdosh   tasdig‘idan   hayratlanib,   so‘zlovchi   uning   fikriga   qarshi
yoki   unga   kinoya   qilib,   uning   gapini   qaytaradi.   Bunda   intonatsiya   muhim   rol
o‘ynaydi,   takrorlangan   oldingi   tasdiq   gap   inkor   ifoda   qiladi:   U   xizmatchi. –   U
xizmatchi?
Inkor   gapning   ma’lum   bir   qismining   u   yoki   bu   formada   takrorlanishi   inkorni
kuchaytiradi:  Bu zamonda hech kim xor bo‘lmaydi, zor bo‘lmaydi. (S. Ahm.)
BIR  TARKIBLI  GAPLARNING USLUBIY XUSUSIYATLARI
Bir tsrkibli gaplarning struktura asosi (grammatik markazi) ega yoki kesimdan
iborat bo‘ladi. Bir tarkibli gaplar, struktura asosining tabiatiga ko‘ra, ya’ni struktura
asosi   gapning   bosh   bo‘laklari   ega   yoki   kesimdan   bo‘lishiga   qarab,   egasiz         va
kesimsiz gaplardan iborat bo‘ladi.
Egasiz   gaplarning   struktura   asosi   kesim   bo‘lib,   uning   tabiati   ikki   xil:   ayrim
gaplarning kesimidan uning egasini topish mumkin: kesim eganing so‘rog‘ini qabul
qiladi.   Ba’zilarida   esa   egani   topib   bo‘lmaydi:     kesim   eganing   so‘rog‘ini   qabul
qilmaydi. Quyidagi  ikki  gapni  qiyoslang:–   Hozirlik ko‘ringiz,  toki g‘aflatda qolib
pushaymon bo‘lmaylik!– asablanib dedi Husayn Boyqaro. (0.)
Aqcha bilan o‘lchab bo‘lmas u boshni,
Tanga bilan to‘sib bo‘lmas quyoshni. (H. 0.)
Egasiz gaplar, kesim tabiatiga ko‘ra, egasi topiladigan va egasi topilmaydigan
gaplarga   bo‘linadi.Egasi   topiladigan   gaplarda   ish-harakatni   bajaruvchi   shaxs   aniq,
noaniq,   umumlashgan   bo‘ladi.   Shunga   ko‘ra,   bu   tur   gaplar   shaxsi   aniq,   shaxsi
noaniq, shaxsi umumlashgan gaplarga bo‘linadi. Shaxsi   aniq   gap.   Bunda   gapning   egasi   bo‘lmaydi.   Uning   struktura   asosi
kesimdan iborat bo‘ladi. Kesim fe’lning har uchala shaxs formasi bilan ifodalanadi.
Gapning   kesimiga   qarab,   harakat   qaysi   shaxs   (men   –   biz,   sen   –   siz,   u)   tomonidan
bajarilayotganligini aniq bilish mumkin.        
Bir   tarkibli   gaplar   ichida   bunday   gaplar   nutqda   eng  ko‘p  qo‘llanadi.   Kishilik
olmoshlari   bilan   ifodalangan   eganing   qo‘llanmasligi   ayniqsa   poeziya   uchun
xarakterlidir.   Bunday   gaplar   nutqqa   ekspressiv-emotsional   ottenka   beradi,   nutqni
silliqlashtiradi, uni  yana ham ta’sirchan, ifodali  qiladi, fikrning yo‘nalish markazini
aniq bilish mumkin.        
Yaxshiligin bilib yaxshilik qaytar, .
Ammo bil:  nokasdan yomonlik qaytar, 
Insonni do‘st qilar hurmat va ishonch,
  Yaxshilikka  mudom yaxshilik qaytar.   (M.  Boboyev.)
–   Tur   o‘rningdan!   Menga   aytmoqchi   bo‘lgan   hasrating   shumi?   Chiq   uydan!
Basharangni   ko‘rmay!–   qichqirdi   Mahbuba.   (A.   Ubaydulla.)   Ko‘rishdik,   hol-ahvol
so‘rashdik.   (S.   3.)   Dodhoh.   Borishni   bo‘yniga   qo‘yaman.   Qani,   ko‘nmasin-chi.
(Yuzboshiga.)  Kirsin!  (S. A.)
Shaxsi   aniq   gaplar   kesimining   uchinchi   shaxs   formasi   ko‘pincha   ko‘chma
ma’noda  qo‘llanib, II  shaxsga   qaratilgan  bo‘ladi.  Bu  dialog formasidagi   nutqqagina
xosdir:   Gapirsinlar,   eshitaylik! –   iltimos bilan boqdi Umarali. (0.) Muqimiy.   Salomat
bo‘lsinlar!   (SAbd.)   –   Bizni   ranjitmasinlar.   Shahzodalar   o‘rtasida   nizo,   jang   ulug‘
Temurdan so‘ng odat tusiga ko‘chganki, taajjubga aslo hojat yo‘q. (V. S.)
Shaxsi   aniq   gapning   kesimi   fe’lning   I   shaxs   formasi   bilan   ifodalanganda,     II
shaxsga  qaratilgan   buyruq,   iltimos,   maslahat ma’nolarini ifodalaydi.Shaxsi aniq
gaplarning ba’zi tiplari so‘zlashuv uslubida rasm-odat ifodalovchi konstruksiyalarga
aylanib bormoqda:  Xush ko‘rdik. Salom berdik  va boshqalar.
Shaxsi noaniq gap. Bunday gaplarning kesimi fe’lning III shaxs formasi bilan
ifodalanadi.   Lekin   kesimidan   ish-harakatni   bajaruvchi   shaxsni   aniqlab   bo‘lmaydi. Bunda   ega,   A.   M.   Peshkovskiy   aytganidek,   nutqdan   ma’lum   maqsadda
chetlashtiriladi, bajaruvchi shaxs ma’lum maqsadda noma’lum,  noaniq bo‘ladi.
Shaxsi noaniq gapning kesimi ko‘proq   III   shaxsdagi noma’lum   shaxsning ish-
harakatini ifodalaydi. Bunga bosh bo‘lakning III shaxs bilan munosabatga kirishuvi
tufayli   erishiladi.   Bunday   gaplar   badiiy,   publisistik,   so‘zlashuv   uslublarida   kuchli
stilistik   vositadir:   Tana   –   qo‘rg‘on,   dard   –   mehmon   deydilar.   (K.   Ya.)   Idora
xizmatchilarining   bir   majlisida   Sulaymonovni   rosa   sulaytirishdi.   (A.   Q.)   Muhabbat
har qanday baloni, hatto o‘limni ham yengadi, deb  juda  to‘g‘ri aytishgan.  (S. 3.)
Shaxsi noaniq gaplarda eganing qo‘llanmasligi quyidagi holatlarda yuz beradi:
Bajaruvchi   shaxs   so‘zlovchi   uchun   ham,   tinglovchi   uchun   ham   noma’lum   bo‘ladi:
Dehqonboy   aka,   devoriy   gazeta   chiqdi.   Klubga   osib   qo‘yishdi.   (A.   Q.)   Harakatni
bajaruvchi   shaxs   so‘zlovchi   uchun   ma’lum   bo‘ladi,   lekin   u   nutqda   qo‘llanmaydi:
so‘zlovchining  ham,  tinglovchining  ham   diqqat   markazi   harakatga  qaratiladi:   Bizni
Sizga   hali   Umri   to‘g‘risida   gapirishdi.   (A.   Q.)   Harakatni   bajaruvchi   shaxsni   atash
mo‘ljallanmaydi. Asosiy diqqat harakatga jalb qilinishidan tashqari, so‘zlovchi biror
sababga ko‘ra uni ifoda qilishni noqulay deb biladi:  Nikolay Vasilyevich! Telefonga!
Polkdan   chaqirishyapti.   (N.   S.)   Harakatni   bajaruvchi   shaxs   kontekstdan   bilinib
turadi.   Shuning   uchun   ham   u   nutqda   qo‘llanmaydi:   Eshitganmiz,   chiroyli   qizlarni
tortiq   qilib,   podshodan   katta   amal   oladilar.   (0.)   Harakatni   bajaruvchi   shaxsni
so‘zlovchi   aniq   ko‘rsata   olmaydi:       Oradan     ko‘p   o‘tmasdan,     Badiuzzamonning
kelganidan   xabar   berishdi.   (0.)   Bajaruvchi   so‘zlovchi   shaxsning   o‘zi   bo‘lishi
mumkin. Lekin tinglovchi shaxsning diqqatini bunga jalb qilish talab etilmaydi. Bu
vaqtda bajaruvchi shaxs noma’lum ko‘pchilik bilan qo‘shilib ketadi:     Ularni kolxoz
mash’allari deb atashadi.     («Uzb.mad.»)
Shaxsi   noaniq   gaplar   ilmiy   adabiyotlarda,   rasmiy   uslub   va   ish   qog‘ozlarida
deyarli   qo‘llanmaydi:   ilmiy   asarlar,   rasmiy   ish   qog‘ozlarida   bajaruvchi   shaxsning
aniq bo‘lishi talab etiladi. Shaxsi umumlashgan gap. Bunda bosh bo‘lak kesimdan iborat bo‘lib, har uch
shaxs bilan munosabatda bo‘ladi. Bunday gaplarda harakat umumga qaratilib, hayotiy
xulosalar,   umumiy   qoidalar,   mehnat   yakunlari,   umumlashgan   mulohazalar
ifodalanadi. So‘zlovchi bu tip gaplarni qo‘llash bilan o‘z xabariga nasihat, maslahat,
undash   tusini   beradi,   ifodalanayotgan   harakatning   tipikligini   ta’kidlaydi.   Shaxsi
umumlashgan gaplar semantik jihatdan quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 
1. Ish-harakat,   umuman,   barchaga   qaratiladi.   Bu   ko‘proq   cha-
qiriq,   undash   xarakterida   bo‘ladi:   Bilimini   hormay-tolmay
xalq  xizmatiga  sarf  etayotgan   o‘qituvchilarimizni    sharaflaylik!
2. Xalqning   donoligi,   an’anasi,   uzoq   asrlik   hayotiy   tajribalari,   umumiy
qoidalar,   umumlashgan   mulohazalar   ifodalanadi.   Bular   umumga   qaratiladi,   konkret
o‘rin yo vaqt bilan bog‘lanmaydi. Shuning uchun ham bu tip gaplar ko‘pincha maqol
xarakterida   bo‘ladi:   Oz-oz   o‘rganib   olim   bo‘lur.   O‘zing   suv   ichadigan   quduqqa
tupurma.
Badiiy   adabiyotda,   tashviqot-targ‘ibot   ishlarida,   didaktik   xarakterdagi
nutqlarda   shaxsi   umumlashgan   gaplardan   ta’sirchanlik   vositasi   sifatida   keng
foydalaniladi.   Bu   tip   olim   bo‘lur.   Eshitmaganmisiz,   qadimgilardan   qolgan   bir   gap
bor: qizga oltin taxt emas, barmoqday baxt tila. (0.) 
Badiiy   adabiyotda,   tashviqot-targ‘ibot   ishlarida,   didaktik   xarakterdagi
nutqlarda   shaxsi   umumlashgan   gaplardan   ta’sirchanlik   vositasi   sifatida   keng
foydalaniladi.   Bu   tip   gaplarda   kirish   va   kiritma   konstruksiyalar,   modal   so‘z   va
yuklamalar deyarli qo‘llanmaydi.
Egasi  topilmaydigan  gap. Bu  tip  gaplarda kesim  orqali  gapning  egasini  topib
bo‘lmaydi.   Lekin   harakat   subyekti   biror   shaxsga   bog‘lanmagan   holda   mavjud
bo‘ladi.
Egasi topilmaydigan gapning kesimi grammatik shaxsni ko‘rsatadi, lekin shaxs
yoki predmetni ko‘rsatmaydi. U biror voqea-hodisa haqida tasdiq yoki inkor, so‘roq ifoda qiladi, xolos. Bunday gaplarning bosh bo‘lagi ko‘pincha tarkibli yoki murakkab
formada bo‘lib, doimo  I I I  shaxsning birlik formasida keladi.
Egasi topilmaydigan gaplarning semantik-stilistik belgilari quyidagicha:
1. Harakatning bajarilishiga yo‘l qo‘yilish-qo‘yilmasligi ifodalanadi, bunda
ega   tushunchasi   bajaruvchi   shaxs   tushunchasi   mos   keladi.   Lekin   u   qo‘llanmaydi.
Harakatni bajarish uchunyo‘l qo‘yish-qo‘yilmasligi kesimdan anglashiladi: 
–   Ha, qizlarning ko‘nglini   tushunib bo‘lmaydi. (P.   T.)   Egasi topilmaydigan
gaplarning   bu   tipi   nutqda   ko‘pincha   ritorik   so‘roq   gap   shaklida   bo‘ladi.   Qandoq
qilay, umrda bir bo‘ladigan to‘yni  tashlab ketib bo‘ladimi?! (A. Q.)
Egasi   topnlmaydigan   gaplar   nutqda   ba’zan   to‘liqsiz   gap   shaklida   ham
qo‘llanadi:   Qozixonaga u nima uchun borgan ekan, nega   o‘zini pichoqlabdi,   bilib
bo‘lmadi. (A. Q.)
1. Kishi   istagi,   irodasiga   bog‘liq   bo‘lmagan   harakat   yoki   holatni   ifoda
qiladi:  Dastlab, qo‘rg‘onning shikastlarini tuzatishga  kirishildi. (0.)
2. Ish-harakat   yoki   holatning   bajarilishi   mumkin   yoki   mumkin   emasligi
ifoda   qilinadi:   O f t o b x o n . .   Toshni   tog‘dan   ko‘chirish   mumkin,   lekin   mening
aytganimni  muhayyo qilish  mum kin emas. (Ya.)
3. Ish-harakat yoki holatni bajarish zarur, zarur emasligi ifodalanadi. Bosh
bo‘lak   harakat   nomi   va   kerak,   zarur,   lozim,   darkor,   hojat,   ma’qul,   shart   kabi   so‘zli
konstruksiyalar bilan ifodalanadi:  Jasoratlariga  ofarin o‘qimoq kerak. (0.)
Ba’zan   bosh   bo‘lak   edi   to‘liqsiz   fe’li   bilan   keladi.   Bunda   gap   uqtirish
ottenkasini oladi. .   Endimi! Shuni Dehqonboyga ilgariroq   maslahat berish kerak edi.
(A.  Q.)
Bosh   bo‘lak   -dir   elementi   bilan   kelsa,   zaruriylik   ta’kidlanadi:   O‘tga   tashlab
kabob qilmoq lozimdir.  (H. 0.)
Egasi topilmaydigan gaplarning bu turi badiiy adabiyotda, rasmiy qog‘ozlarda,
doklad va suhbatlarda keng qo‘llanadi. Bu tip gaplar so‘roq gap vazifasida kelganda,
badiiy adabiyotda, ayniqsa, asar qahramonlarining ichki dunyosini ochishda, voqyea rivojida   keng   foydalaniladi.   Masalan,   G‘afur   G‘ulom   Yodgor-ning   ichki
kechinmalarini   ochish   uchun   mana   shu   tip   gapdan   juda   o‘rinli   foydalangan:   Nima
qilish kerak?  Axir «Hoy birodarlar, bu xotin mening xotinim emas. Men yollanib uni
qo‘ydim,   bolaning   ham   hali   qiz-o‘g‘illigini   bilmayman, –   desam,   baloga   qolaman.
Balki jinoiy mas’uliyatga  tortarlar.  Garangsib  qoldim».  (G‘. G‘.)
Badiiy adabiyotda voqealarni rivojlantirish usuli sifatida bu tip gaplardan keng
foydalaniladi.   Bunday   gap   ko‘pincha   murojaat,   chaqiruv   ottenkasiga   ega   bo‘ladi:–
Xaloyiq! – dedi   Yo‘lchi   hayajonlanib.–   Bo‘sh   kelmanglar,   oyoqni   tirash   kerak,.
mushtni ko‘rsatish kerak. (0.)
Fikrni   lo‘nda   ifodalash   maqsadida   ko‘pincha   bu   tip   gaplar   yig‘iq   holda,
ikkinchi darajali bo‘laklarsiz qo‘llanadi:   Boyatdan beri jonimni kuydirib sizga nima
deyapman?   Bo‘rttirish  ke- rak,   akasi,   bo‘rttirish!   Bunda bo‘rttirish ekspressiya   uchun
takrorlangan.
5.   Noilojlikdan   kelib   chiqqan   zaruriyatning   bajarilish-bajarilmasligi
ifodalanadi:   Qovun   sayilchilar   kechki   payt   kelishib   qolishsa,   osh   qilishga   to‘g‘ri
keladi. (S.  Abd.)
Egasi topilmaydigan gaplar barcha nutq uslublarida qo‘llanadi:
Ilmiy   uslubga   oid   adabiyotlarda   egasi   topilmaydigan   gaplarga   ko‘p   murojaat
qilinadi. Bunda hodisa va harakatlar uning subyektini ko‘rsatmasdan ifodalanadi. Ish-
harakat,   holatni   so‘zlovchiga   bog‘lamay,   undan   chetlashtirib   ifodalash,   uni
ta’kidlashda   bu   tip   gaplar   eng   qulay   vositadir:   Misoldagi   sifatdoshga   qo‘shilgan
egalik affiksini  u  bog‘lanib kelgan otga qo‘shsa ham bo‘ladi. 
Egasi   topilmaydigan   gaplar   fikr,   sezgi   va   his-tuyg‘umizning   barcha
ottenkalarini ifodalash vositalaridandir.
Nominativ gap.   Bu  kesimsiz  gaplarning  asosiy  ko‘rinishidir.  Bunda  predmet,
voqea-hodisalarning nomi atalib, uning mavjudligi tasdiqlanadi.
Nominativ gap badiiy va publisistik uslubda kuchli stilistik vositadir. Ayniqsa,
proza va poeziyada, drama remarkalarida sharoitni tasvirlashda nominativ gaplardan keng   foydalaniladi.   Yozuvchi   predmet,   voqea-hodisalarning   nomini   atab,   ularning
mavjudligini   tasdiqlash   orqali   kitobxonni   voqea   rivoji   sharoitiga   olib   kiradi.   Tabiat
manzarasi   tasvirini   berishda,   obrazlar   portretini   chizishda,   voqeani   lo‘nda   qilib   ifo-
dalashda nominativ gaplar muhim stilistik vosita bo‘lib xizmat qiladi. Nominativ gap
grammatik   qurilishi   lo‘nda   bo‘lganligi   uchun   ham   so‘z   ustalari   bu   tip   gaplarni
ko‘proq   qo‘llaydilar.   Bu   tip   gaplar   syujetning   tez   rivojlanishiga   imkon   beradi.
Ayniqsa,   nutq   boshida   qo‘llangan   nominativ   gaplar   ko‘proq   shu   funksiyayani
bajaradi. Uning mazmuni keyingi gaplarda ochilishiga o‘quvchi diqqatini jalb qiladi:
Mana bo‘zlik.. Bunda qancha semiz, serhosil yerlar yastanib yotibdi. Bo‘z o‘tlarning
ming-ming   yillardan   buyon   chirib   yotgan   ildizlari   bu   yerlarni   o‘g‘itlab,   semirtirib
yuborgan, agar suv bo‘lsami, tog‘-tog‘ hosil bitardi. (Sh. R.)
Ba’zan nominativ gap matnoxirida keladi. Bunda u oldingi gap bilan semantik
munosabatda   bo‘lib,   yakun,   xulosa   ifodalaydi.   Qizning   otasi,   Mirzakarimboyning
yigirma yillik xiz-matkori, bir kechada Salimboyvachchani chavaqlab, o‘ligini jarga
tepib yubordi.   Ana ofat! (0.)   Nominativ gap ba’zan oldingi  fikr bilan keyingi fikrni
bog‘lash uchun ham xizmat qiladi:  Qor kuchli yog‘ardi. Ko‘chalar, gomlar, devorlar,
daraxtlar oppoq.  Sokin, g‘arib qish oqshomi. Qor  kapalaklari Yo‘lchining qoshlariga,
kipriklariga   qo‘nadi,   yuzlariga   yopishib   o‘ziga   o‘tqazib   oldi.   Mana   ozor,   mana
haqsizlik. (S.  Abd.)
Nominativ   gap   predmet,   voqea-hodisalarning   mavjudligini,   uning   boshqa
voqea-hodisalar   bilan   aloqada   ekanligini   ham   ta’kidlaydi.   Nominativ   ganlarda
ifodalanadigan   emotsionallik   (xursandlik,   shodlik,   qayg‘u,   ajablanish   va
boshqalar)ning   o‘zi   mana   shu   aloqaning   mavjudligini   ko‘rsatadi.Nominativ   gaplar
murakkab qo‘shma gap shaklida kelib, peyzaj kartinalarining umumiy tasvirini ifoda
qiladi.Nominativ   gapning   qo‘llanishi   ko‘pincha   kishining   holatiga   bog‘liq   bo‘ladi.
Kishi hayajonlanganda ko‘proq fikrni qisqa ifodalaydi. Nominativ gaplar fikrni qisqa
ifodalash, joy yo vaqtni tejash maqsadida ham keng qo‘llanadi. Bu, ayniqsa, reportaj,
xotira   daftarlari,   sayohatchilarning   yon   daftarlarida   ko‘p   ishlatiladi.   Drama, kinossenariyalarning   butun-butun   remarkalari   nominativ   gaplardan   iborat  
; bo‘ladi.
Nominativ gaplar ilmiy asarlarda, so‘zlashuv uslubida juda kam qo‘llanadi.
Ba’zan I  shaxsning  ko‘plik formasi  birlik ma’nosi  uchun  ham  qo‘llanadi. Bu
vaqtda  gap  hurmat,  kesatish,   kamtarlik  ottenkalariga  ega   bo‘ladi:   Mahmuddan   gina
qildi: –   Keling.   Mahmudxon,   nechuk?   Qanaqa   shamol   uchirdi? – Mana,   keldik.   (A.
Ubaydulla.)   Ba’zan  shaxsi   aniq gaplar   dialog formasidagi   nutqda  ketma-ket  keladi:
Buyuring! Tabriklayman!  (77.  Q.)
Xulosa 
            Xulosa   qilib   aytganda,   tuzilishi   jihatidan   sodda   bo‘lgan   gaplar   turli   uslublarda
turlicha   namoyon   bo‘ladi..   Har   bir   uslubda   sodda   gaplar   o‘ziga   xos   uslubiy
xususiyatga ega. 
Oddiy so‘zlashuv uslubining asosiy sintaktik belgilari:
-fikr ko‘proq to‘liqsiz gap shaklida ifodalanadi ;
-faqat kesimdan tashkil topgan to‘liqsiz gaplar ko ‘p qo‘llaniladi ;
-inversiya xarakterli ;
-kiritmalarga ko proq ehtiyoj seziladi;
              Shu   tilda   so‘zlovchi   har   bir   shaxs     gapning   tuzilishiga   ko‘ra   ko‘p
foydalaniladigan  turi – sodda gaplarni turli o‘rinlarda, turli holatlarda, turli uslublarda
o‘rinli qo‘llay olishi kerak.
 
  Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.   R. Qo‘ng‘urov. O‘zbek tili stilistikasidan ocherklar. Samarqand, 1975.
2.  R. Qo‘ng‘urov. O‘zbek tilining funksional stilistikasi. Samarqand, 1983
3.  A. Shomaqsudov, I. Rasulov, R. Qo'ng'urov, H. Rustamov. O'zbek tili funksional 
stilistikasi. Toshkent, 1983.
4.  S. Karimov. Badiiy uslub va tilning ifoda tasvir vositalari. Samarqand, 1999
5.  T.U. Ziyodova, M.M. Shamsiyeva Hozirgi o‘zbek adabiy tili uslubiyati.  Toshkent,
2003
6. I.Rasulov. Sintaktik stilistika.Toshkent,1983
7. I.Rasulov. Sintaktik figuralar.Toshkent,1983

Mavzu: Sodda gaplar uslubiyati Reja: Kirish. Grammatika va uslubiyat. 1. Sodda gap haqida ma’lumot. 2. Sodda gap sinonimiyasi. 3. Ifoda maqsadiga ko ‘ra gap turlarining uslubiy xususiyatlari. 4. Tasdiq va inkor gaplarning qo‘llanilishi. 5. Bir tarkibli gaplarning uslubiy xususiyatlari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Kirish O‘zbekiston mustaqillikka erishgunga qadar o‘zbek tili o‘qitish metodikasi fanida uslub va uslubiyat masalalari, o‘quvchi va talabalarda nutqiy mahoratning shakllantirilishiga yetarlicha e’tibor qilinmadi. Bu esa o‘z navbatida shu tilda so‘zlovchi kishilar nutqiy taraqqiyotining susayishiga sabab bo‘ldi. O‘zbek tilshunoslarining uslubiyat sohasida olib borgan ilmiy izlanishlari asosan A.G‘ulomov, G‘. Abdurahmonov, I. Qo‘chqortoyev, A.Shomaqsudov, H.Doniyorov, R.Qo‘ng‘urov, Y.Tojiyev, E.Qilichevlar qalamiga mansub bo‘lib, ulardan ko‘proq tilshunoslik fani doirasida foydalanib kelindi. Yoshlarda nutqiy ma’daniyatni shakllantirish, so‘zlarni to‘g‘ri tanlash, har bir so‘z, so‘z birikmasi, gap va iboralarni nutq sharoitiga mos ravishda to‘g‘ri o‘rinli ishlata olishni o‘rgatish uslubiyatning bosh vazifasidir. Chuqur bilimga ega bo‘la turib uni ravon va go‘zal tilda ifodalay olmaslik nihoyatda achinarli. Nutqiy va mantiqiy g‘alizlikning oldini olishning birdan bir to‘g‘ri yo‘li – har bir shaxsning faqat o‘zigagina xos bo‘lgan uslubda fikr ifodalash mahoratini shakllantirish mahoratidir. Buning uchun shaxsni uslubiy imkoniyatlardan voqif qilish, ularda so‘z tanlash, gap qurish, matn yaratish, ushbu jarayonda bor imkoniyatlardan foydalana olish, ko‘nikma va malakalarni hosil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Grammatika va uslubiyat . Grammatikaning gapda so‘zlarning o‘zgarishi va birikishi, so‘z shakllari va gap qurilishi kabi hodisalar haqida umumiy qoidalarni belgilab berishi nazarda tutilsa, uning uslubiyat bilan ham aloqador ekani aniq tasavvur qilinadi. Uslubiyat birinchi galda fikrni ravshan va aniq bera olish uchun grammatika belgilab bergan umumiy qoidalardan qaysi birini qanday holatda qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘lishini belgilab beradi. Gapda fikrni tushunarli ifodalash uchun faqat grammatika qoidalariga rioya qilishning o‘zigina kifoya qilmaydi, gapni uslubiy to‘g‘ri tuza bilish ham kerak.

Ko‘rinadiki, grammatik hodisalar stilistikaning ham tahlil qilish obyektidir. Lekin bunday tahlilning usul va maqsadlari grammatika va uslubiyatda bir xil emas. Morfologiyada so‘z tuzilishi, so‘z formasining yasalishi, grammatik ma’no ifodalovchi morfologik vositalar o‘rganiladi. Uslubiaytda esa faqat fikrning u yoki bu emotsional-ekspressiv ottenkasini ifodalashga xizmat qiladigan morfologik formalar tekshiriladi. Sintaksis gapda so‘zlarning birikish yo‘llarini, so‘zlarning gaplardagi o‘zaro aloqasini, gapning qurilishini, tiplarini, gap bo‘laklarini tekshiradi. Lekin gapda ifodalanadigan fikr u yoki bu sintaktik kopstruksiyalarni qanday qo‘llashga, munosabatlarni ifodalashning u yoki bu usullarini ishlatishga qarab turlicha ottenka olishi mumkin. Uslubiyatda bir xil ma’no, bir xil fikrni ifodalovchi parallel vositalar o‘rganiladi. Uslubiyat gap bo‘laklarining ma’nodoshligi, gaplarning fikrdoshligini tekshirayotganda sintaktik sinonimiya hodisalarini bir-biriga qiyoslash, taqqoslash prinsipi asosida ish tutadi, ulardan har birining fikr ifodalashdagi ekspressiv ma’no tafovutlarini aniqlaydi. Xullas, uslubiyat grammatik hodisalarni fikrga turlicha bo‘yoq va stilistik ohang beruvchi ekspressiv vositalar sifatida izohlaydi, tushuntiradi. Sodda gap haqida ma’lumot Bir tarkibli gaplarning qurilish asosi (grammatik markazi) ega yoki kesimdan iborat bo‘ladi.Bir tarkibli gaplar, struktura asosining tabiatiga ko‘ra, ya’ni struktura asosi gapning bosh bo‘laklari ega yoki kesimdan bo‘lishiga qarab, egasiz va kesimsiz gaplardan iborat bo‘ladi. Egasiz gaplarning struktura asosi kesim bo‘lib, uning tabiati ikki xil: ayrim gaplarning kesimidan uning egasini topish mumkin: kesim eganing so‘rog‘ini qabul qiladi. Ba’zilarida esa egani topib bo‘lmaydi: kesim eganing so‘rog‘ini qabul qilmaydi. Quyidagi ikki gapni qiyoslang:– Hozirlik ko‘ringiz, toki g‘aflatda qolib pushaymon bo‘lmaylik!– asablanib dedi Husayn Boyqaro. (0.)

Aqcha bilan o‘lchab bo‘lmas u boshni, Tanga bilan to‘sib bo‘lmas quyoshni. (H. 0.) Sodda gap sinonimiyasi Ikki tarkibli va bir tarkibli gaplar sinonimiyasi: Elga qo‘shilgan er bo‘ladi, eldan ajralgan yer bo‘ladi. – Elga qo‘shil- sang, er bo‘lasan, eldan ajralsang, yer bo‘lasan. Bularda bir xil tipik mazmun ifodalangan. Ammo gap strukturasi ikki xil: birinchi gap ikki tarkibli, ikkinchi gap shaxsi umumlashgan bir tarkibli gapdir. Bular ma’no ottenkasiga ko‘ra ham farq qiladi: birinchi gapda hayotiy tajriba ifodalanyapti, ikkinchi gapda esa fikr umumga qaratilyapti. Boshqa misol: Ishqilib, o‘qqa uchib ketmagin, o‘rtoqlaring bilan yenginglar-u yengilmanglar. (G‘. G‘.) Ishqilib, sen o‘qqa uchib ketmagin. Birinchi gap shaxsi aniq bir tarkibli gap, ikkinchi gap – ikki tarkibli gap. Har ikkisida bir xil tipik mazmun ifodalangan. Lekin birinchi gapda diqqat markazi harakatga, ikkinchisida esa subyektga qaratilgan. Shuningdek, Sen majlisda so‘zga chiqishing kerak tipidagi ikki tarkibli gap Senga majlisda so‘zga chiqishga to‘g‘ri keladi tipidagi egasi topilmaydigan bir tarkibli gaplarga sinonim bo‘ladi. Bir tarkibli gaplar sinonimiyasi: Kechaga taklif qog‘ozi bilan kiritishadi – Kechaga taklif qog‘ozi bilan kiritiladi. Birinchi gap egasi topiladigan gaplarning shaxsi noaniq turi, ikkinchisi esa egasi topilmaydigan gapdir. Bularning umumiyligi (bir tarkibli gaplarning egasiz turi bo‘lishida, mazmundagi farq birinchi gapda shaxs noaniq bo‘lsa ham, uni topish mumkinligi, ikkinchi gapda esa harakatning shaxs istagiga bog‘liq emasligi, egani topish mumkin emasligidadir). Deyarli barcha ritorik so‘roq gaplar o‘z sinonimiga ega bo‘ ladi: Menga nima qilibdi?! Otdekman. Bir kun ming kun emas. (U. U.) Birinchi gapda Menga hech narsa qilgani yo‘q degan mazmun kuchli emosiya bilan ifodalangan. Har ikki gapda tipik mazmun anglashiladi. Lekin ularning (birinchisi ritorik so‘roq gap, ikkinchisi esa darak gapdir. Birinchi gapda emotsional ekspressivlik kuchli, ikkinchi gap esa

oddiy darak gap. Birinchi gap ko‘proq so‘zlashuv, badiiy, publisistik uslubga xos, ikkinchi gap esa uslubning barcha turlarida qo‘llanaveradi. Egasi topilmaydigan bir tarkibli gaplar shu tipdagi so‘roq gaplar bilan sinonimiya hosil qiladi. Ilmni mehnatsiz egallab bo‘lmaydi – Ilmni mehnatsiz egallab bo‘ladimi?! Aktiv va passiv konstruksiyali gaplar sinonimiyasi. Bunda bir xil tipik mazmun aktiv va passiv konstruksiyali gaplar orqali ifodalanadi: A’lochi talabalarga mukofotlar berish Zulfiya Nazirovna Rahimovaga topshirildi. – Biz a’lochi talabalarga mukofotlar berishni Zulfiya Nazirovna Rahimovaga topshirdik; Rasm Erkin Sodiqovich Niyozov tomonidan ishlandi – Rasmni Erkin Sodiqovich Niyozov ishladi. Har ikki misolda bir xil tipik mazmun ifodalangan. Lekin birinchisi passiv, ikkinchisi – aktiv konstruksiyali gap. Birinchi gapda ega harakatni o‘ziga qabul qilgan obyektni, ikkinchi gapda esa harakatni bajaruvchi shaxsni ifodalagan. Tasdiq va inkor formadagi gaplar sinonimiyasi: Qarab tur, seni otangga chaqmasammi! (0.) – Qarab tur, seni otangga chaqib beray. Har ikki gapda tipik mazmun ifoda qilingan. Lekin birinchi gap inkor formasida, ikkinchisi esa tasdiq gapdir. Birinchisi emotsional ekspressivlikka ega bo‘lib, ko‘proq so‘zlashuv uslubiga xos. Bunday gaplar ilmiy, rasmiy ish qog‘ozi uslublariga xos adabiyotlarda uchramaydi. IFODA MAQSADIGA KO‘RA GAP TURLARINING USLUBIY XUSUSIYATLARI Gaplar ifoda maqsadiga ko‘ra darak gap, so‘roq gap, buyruq gaplarga bo‘linadi. Kuzatilgan maqsadga qarab nutq uslublarining barchasida bu tip gaplardan foydalaniladi. Bularning har biri, nutq uslublarida qo‘llanishiga qarab, ayrim o‘ziga xos belgilarga ega bo‘ladi.