logo

Suy sulolasi hukmronligi davrida Xitoy

Загружено в:

27.11.2024

Скачано:

0

Размер:

3508.1376953125 KB
O ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI   OLIY VA O‘RTA MAXSUS 
TA’LIM VAZIRLIGI  
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
KURS ISHI
Mavzu:     “ Suy  sulolasi huk mronligi dav rida X it oy ”   
Tarix fak ult et i  
J ahon t arixi k afedrasi
                                              
Bajardi :  __________
Qabul qildi:  _____________
1 Samarqand – 2024
                                                   Mundarija
KIRISH ……………………………………………………………………… 3
I   BOB. Suy sulolasinning tashkil topishi 
1.1. Suy sulolasining tashkil topishi va bunung sabablari………. .
………………………………………....................................9
1.2.  Suy sulolasining ravnaq topgan paytdagi asosiy yutuqlar……..…………11
II  Suy sulolasining tanazzuli va asosiy sabablar
2.1.  Suy sulolasining tanazzulini 
sabablari ........................................ .....................................................................23
2.2. Sulola vakillarining xato, kamchiliklari va tanazzuli…………………………...
…………………………………………..34
III  BOB. Zamonaviy  Pedagogik metodlardan foydalanish.
3.1. Galereyani aylanish” metodi………………………………………............................................................
3.2. G'oyaviy charxpalak metodi.
3.3. Akademik munozara metodi………………………………………...........................................................
3.4. Aqliy xujum metodi………………………………………………………………………………………
Xulosa ……………………………………………………………… ... ……..... 44
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati …………………...…………45
2                                                       KIRISH
          Mavzuning   dolzarbligi.   Xitoy     davlatchiligi     tarixini     ilmiy    tadqiq    etish,     unga
haqqoniy     baho   berish     va     to‘plangan     tajribadan     ijodiy   foydalanish     mustaqil
Xitoyning   ijtimoiy   siyosiy   va   madaniy   taraqqiyotida   muhim   ahamiyat   kasb     etadi.
Shuning    uchun    VI    asrning     oxiriga    kelib    jahon  sivilizatsiyasining   ajralmas     qismi
bo‘lgan     Xitoy     tarixini,     xususan   Xitoy   hududida   yashgan   sulolalarni,     xitoy
davlatchiligi tarixini har tomonlama o‘rganish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Shu
bois   ham,     so‘nggi     yillarda     umumiy   Xitoy     tarixining     qator     dolzarb     masalalarini
o‘rganishda  aniq  va  haqqoniy  tarixiy  yondashuv  masalasi  muhim  bo‘lib bormoqda.
Ta’kidlash   joizki,   xitoy   sulolarilaridan   biri   bo‘lgan   suy   sulolasi   Xitoy     tarixi,     uning
ijtimoiy,   iqtisodiy,   madaniy   hayoti   va   xalqaro munosabatlarida   katta   iz   qoldirgan
davlat     bo‘lib,     uning     har     bir     hukmdori   yuritgan     ichki     va     tashqi     siyosat     hamda
uning  oqibatlarini  o‘rganish alohida ilmiy izlanishlar olib borishni taqozo qiladi.
Xitoyda hozirgi kunda yaxlit tarixni o’rganish va Xitoyning azaldan qudratli davlatligini
isboslash   uchun   cheksiz   ishlar   ilib   borilmoqda,   mamlakatimizni   ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish  borasidagi  ustuvor  vazifalarga  mos   holda,  kadrlar  tayyorlashning  ma‘no-
mazmunini   tubdan   qayta   k о ’rib   chiqish,   xalqaro   standartlar   darajasida   oliy   malakali
mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratishni k о ’zda tutish bilan birgalikda
bugungi kunda xitoydagi  oliy ta‘limning sifati va samaradorligini yuksaltirish borasida
pedagoglar   oldida   katta   mas‘uliyat   turganligi   belgilab   beradi.   Ayni   vaqtda   yoshlar   va
aholi   о ’rtasida Xitoy mamlakatining boy  tarixini, uning betakror ma’daniyati va milliy
3 qadriyatlarini   keng   targ’ib   qilishni   yoshlarimiz   jamiyatimiz   va   mamlakatimizning
kelajagi uchun strategik ahamiyatga ega”vazifalar sifatida belgilab beradi 1
 .
Hamma   o‘z     tarixini     ulug’laydi.     Bu       merosni   chuqur     organishimiz,   xalqimizga,
dunyoga   yetkaza   bilishimiz   kerak”-deb   ta kidlagan.‟
Muallif     m   azkur     asarida     katta   yer     egaligi,   aholidan   yig'iladigan     soliq     va   jarirmlar,    
Xitoysulolalarining     m   a’muriy   tuzulishi,   tarqoqlikning   kuchayishi,     mamlakat     boshiga
tushgan   iqtisodiy   qiyinchiliklar     va     uning     ayrim     sabablari     kabi     masalalarga     keng       be
rgan.     Xitoyasarlaridada     geografik     va     etnografik   m   a’lum   otlar     ham     ko'p. 
Markaziy   Osiyo   davlatlari   rahbarlarining   ikkinchi   Maslahat   uchrashuvi   yakunida
ommaviy   axborot   vositalari   vakillari   uchun   o‘tkazilgan   brifingda   Shavkat   Mirziyoyev
nutq so‘zladi. Bu haqda O‘zbekiston prezidenti matbuot xizmati   xabar berdi .
O‘zbekiston   Respublikasi   prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev   muzokaralar   an’anaviy
do‘stlik va o‘zaro anglashuv ruhida o‘tganini, davlat rahbarlarining mintaqada ishonch
va   yaxshi   qo‘shnichilik   muhitini   yanada   mustahkamlashga   bo‘lgan   intilishi   va   qat’iy
siyosiy irodasining yaqqol ifodasi bo‘lganini ta’kidladi.
—   Biz   o‘zaro   hamkorlikning   dolzarb   masalalarini   atroflicha   muhokama   qildik.
Mamlakatlarimiz   o‘rtasidagi   aloqalarni   har   tomonlama   kengaytirish   yo‘lida   butunlay
hamfikr ekanimizni yana bir bor tasdiqladik. Uchrashuv dolzarb mintaqaviy va   xalqaro
masalalar   bo‘yicha   bizning   qarash   va   yondashuvlarimiz,   o‘zaro   juda   yaqin   ekanini
namoyish etdi,   — dedi Shavkat Mirziyoyev.
Uchrashuvda   savdo   to‘siqlarini   bartaraf   etish,   sanoat   kooperatsiyasini   yanada
kuchaytirish,   energetika   infratuzilmasini   modernizatsiya   qilish   va   mintaqaning   tranzit
imkoniyatlarini kengaytirish masalalari ko‘rib chiqilgani ma’lum qilindi.
Tomonlar   hududlar   darajasida   faol   almashinuvlar   va   muloqotni   qo‘llab-quvvatlash,
shuningdek, ilm-fan, ta’lim, turizm, madaniyat  va   sport  sohalarida qo‘shma tadbirlarni
muntazam o‘tkazishga kelishib oldilar.
1
  2Мирзи	
ѐ@ѐв Ш. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг 
кундалик қоидаси бўлиши к	
ѐрак. Тошк	ѐнт - «Ўзб	ѐкистон». 2017. 44-47-бб
4 Muzokaralar   chog‘ida   mintaqada   xavfsizlik   va   barqarorlikni   ta’minlash   uchun   ko‘p
tomonlama hamkorlik masalalariga jiddiy e’tibor qaratilgani aytildi.
Sammit   yakunida   Qo‘shma   bayonot   qabul   qilindi   hamda   Maslahat   uchrashuvlariga
tayyorgarlik ko‘rish va   uni o‘tkazish reglamenti ma’qullandi.
Qozog‘istonning   birinchi   prezidenti   —   elboshi   Nursulton   Nazarboyev   bir   ovozdan
Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari Maslahat uchrashuvining Faxriy raisi etib saylandi.
—   Bizni   mushtarak   tarix   va   madaniyat,   yagona   muqaddas   din,   o‘xshash   mentalitet,
ma’naviy-axloqiy   qadriyatlar   va   an’analar,   hamda   ajralmas   do‘stlik   chambarchas
bog‘lab turadi. Bularning barchasi, xalqlarimiz farovonligi va   ravnaqi yo‘lida Markaziy
Osiyo   davlatlari   salohiyatini   birlashtirishga   qaratilgan   o‘zaro   manfaatli
hamkorligimizga mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi,   — deya ta’kidladi Shavkat
Mirziyoyev.
Markaziy   Osiyo   davlatlari   rahbarlarining   navbatdagi   Maslahat   uchrashuvi   kelgusi   yili
Qirg‘izistonda o‘tkaziladi. 2
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev   raisligida   19   yanvar   kuni
ma’naviy-ma’rifiy ishlar   tizimini  tubdan  takomillashtirish,  bu  borada  davlat   va  jamoat
tashkilotlarining  hamkorligini   kuchaytirish  masalalari   bo‘yicha  videoselektor   yig‘ilishi
o‘tkazildi. Bu haqda Prezident Matbuot xizmati xabar bermoqda.
“Agar   jamiyat   hayotining   tanasi   iqtisodiyot   bo‘lsa,   uning   joni   va   ruhi   ma’naviyatdir.   Biz
yangi   O‘zbekistonni   barpo   etishga   qaror   qilgan   ekanmiz,   ikkita   mustahkam   ustunga
tayanamiz.   Birinchisi   –   bozor   tamoyillariga   asoslangan   kuchli   iqtisodiyot.   Ikkinchisi   –
ajdodlarimizning boy merosi va milliy qadriyatlarga asoslangan kuchli ma’naviyat”, deydi
Shavkat Mirziyoyev yig‘ilishda.
Toshkent   shahridagi   “G‘alaba   bog‘i”   majmuasini   xalqimiz,   ayniqsa,   yoshlar   uchun
harbiy  tarix  va  ajdodlar   qahramonligini  o‘rganish  bo‘yicha  ilmiy  markazga   aylantirish
taklifi   bildirilgan.   Yoshlarni   vatanparvarlik,   milliy   iftixor   ruhida   tarbiyalash,   buning
2
  https :// www . gazeta . uz / oz /2019/11/29/ ca - brifing /
5 uchun   tarixni   yaxshi   o‘rgatish,   bu   yo‘nalishdagi   ilmiy   tadqiqotlarni   kengaytirish
muhimligi ta’kidlangan.
“Milliy   tarixni   milliy   ruh   bilan   yaratish   kerak.   Aks   holda   uning   tarbiyaviy   ta’siri
bo‘lmaydi.   Biz   yoshlarimizni   tarixdan   saboq   olish,   xulosa   chiqarishga   o‘rgatishimiz,
ularni   tarix   ilmi,   tarixiy   tafakkur   bilan   qurollantirishimiz   zarur”,   deydi   Shavkat
Mirziyoyev. 3
 Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: “Tarix xotirasi -xalqning, jonajon o‘lkaning,
davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir
joiz   bo‘lsa   milliy   iftixorni   tiklash   va   o‘stirish   jarayonida   g‘oyat   muhim   o‘rin   tutadi” 4
.
Albatta,   yuqoridagi   qimmatli   fikrga   muvfiq   mustaqlikk   yillarida   tarixni   yoritish   va
uning   haqoniliyligini   aks   ettishda   tarixiy   hujjatlarni   taqqoslash,   ularni   to‘g’ri   tahlil
etishda anchayin ishlar amalga oshirildi.
          Mavzuning   o‘rganilganlik   darajasi.   Xitoyning   Suy   sulolasi   VI-VII   asrlarda
mavjud   bo’lgan   Xitoyning   qisqa   mudat   mavjud   bo’lgan   davlat.   Suy   sulolasi   581-618
yillar   mobaynida   hukm   surgan.   Bu   sulolani   581-yilda   Shimoldagi   Yang   Jian
qo’mondoni tomonidan suy sullolasi nomi ostida barbo etildi
Kurs   ishining   maqsadi   va   vazifalari.   Kurs   ishining   maqsadi   VI-VII   asrdagi   Suy
sulolasini   yortib   berish   orqali   o‘sha   davrda   yuz   bergan   voqealarni   qanchali   haqiqatga
yaqinligi   tekshirib   ko‘rish,   uning     asosiy     davrlari     va     taraqqiyotining     tadrijiy
bosqichlari     to‘g‘risida,     ularning   uzviy     bog‘liqligi     va     davomiyligi,     tarixiy
voqѐalarning  vorisiyligi  va  qonuniyligi haqida tasavvurga ega bo‘lish.
Yuqorida ta'kidlangan maqsaddan k	
ѐlib   chiqib,   quyidagi vazifalarni bajarish   ko‘zda
tutiladi:
- VII asr boshlarida Buxoro amirligining ijtimoiy iqtisodiy ahvoli haqida ma’lumotga
ega bo‘lish;
- Asar   qaysi   maqsadga   yozilganligi   va   asarda   tarixiy   voqealarni   sinchikovlik   bilan
o‘rganish;
- Sulola aholisining hayoti va ijodi, uning qanday asarlar yozganligini o‘rganish;
3
  https :// qalampir . uz / uz / news / prezident - ma - naviyatni - yuksaltirish - buyicha - yigilish - utkazdi -31829
4
  Karimov.I.A.     O‘zbekiston   XIX   asr   bo‘sag’asida.   Xavfsizlikka   tahdid,   barqarorlik   shartlari   va   taraqqiyot   kafolatlari.
T.,”O‘zbekiston”, 1997. – B.140.
6 - VI asr oxirida  voqealarning teranligini, bu ma’lumotlar qanchalik muhim ekanligini
anglagan holatda hozirgi davr uchun qanchalik ahamiyatli ekanligini bilish;
- chuqur   milliy   va   umuminsoniy   tarixiy,   g‘oyaviy-siyosiy,     ilmiy-nazariy
dunyoqarashni  singdirish,  shu  maqsadda  tarixiy ilmni kѐng o‘rgatish;
-     milliy   va   tarixiy   qadriyatlarni   e'zozlash,   asrab-avaylash   ruhini   singdirish,   ularda
yuksak axloqiy fazilatlarni tarbiyalash;
- o‘zi yashayotgan va atrofdagi hududlar tarixini bilishga qiziqtirish;
         Kurs ishining obyekti va predmeti.   Asardagi tarixiy voqealar haqidagi   to‘g‘ri   va
noto‘g'ri     ma'lumotlarni     o‘zida   talqin   etgan   manbalar   kurs   ishimizning   ob'yekti
hisoblanadi.   U   yoki   bu   shaklda   berilgan   ma’lumotlar   esa   kurs   ishimizning   predmeti
bo‘lib xizmat qiladi. Shu ma’lumotlarga asoslanib, VII asrdagi Suy aulolasining ijtimoiy-
iqtisodiy ahvoli, o‘sha davrda xonlarning aholiga qanchalik darajada xonlik burchini ado
etganligini, aholining hayot tarzi qanday kechgtanligini, tarixiy voqealarning teranligini,
qanchalik   darajada   haqiqatga   yaqinligini   aniqlashdir.   Buning   uchun   esa   har   bir   tarixiy
voqealarni   haqiqatga   yaqinligini   bilish   uchun   o‘sha   davrda   yozilgan   boshqa   manblar
tekshirib   ko‘rish   va   shu   asarda   yoritilgan   tarixiy   voqealar   boshqa   manbalardan
voqealarning o‘shashligi va farqli tomonlarini   bilish zarur.
          Kurs   ishining   nazariy-uslubiy   asoslari.   Kurs   ishini   o‘rganish   va   tahlil   qilishda
tizimli yondashuv va analiz-sintez uslubi bo‘yicha maxsus tarixiylik, tarixiy xronologik
va tarixiy qiyoslash uslublari bilan birga xolislik, sababiylik va tizimlilik tamoyillaridan
ham   foydalanildi.   Kurs   ishining     nazariy-   metodologiyasi     sifatida     O‘zbekiston
Respublikasining   birinchi     Islom   Karimov   va   amaldagi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev
asarlarida     qayd   etilgan   Vatan   tarixini,   umumbashariy   taraqqiyot   yo‘lini   chuqur   idrok
etish zarurligi, zero, busiz tarixiy taraqqiyot tajribalaridan zarur saboqlar olib bo‘lmasligi
g‘oyalari   tadqiqotning     nazariy-metodologik     asoslarini     tashkil     etadi.     Kurs   ishi
tarixiylik, obyektivlik, ilmiylik, xolislik,  mantiqiy  izchilik tamoyillariga asoslandi.
          Kurs   ishining   ilmiy   yangiligi   va   ahamiyati.   Yuqorida   ta’kidlaganimdek,   bu
mavzuni yoritishdan maqsad  VII asr boshlarida Suy sulolasining ijtimoiy iqtisodiy ahvoli
haqida   ma’lumotga   ega   bo‘lish,   asardagi   voqealarning   teranligini,   bu   ma’lumotlar
qanchalik   muhim   ekanligini   anglagan   holatda   hozirgi   davr   uchun   qanchalik   ahamiyatli
7 ekanligini bilishdir.  Chunki, xitoy tarixshunosligida bugungi kunga qadar mazkur mavzu
doirasida   kompleks   tadqiqotlarning   sayozligi   yoki   mavjud   emasligi   mazkur   mavzuni
kengroq   o‘rganishni   taqazo   etadi.   Ushbu   kurs   ishi   manbashunosligi   va   tarixshunosligi
bo‘yicha   Xitoy   tilida   yaratilgan   dastlabki   tadqiqotlardan   hissoblanib ,   kelgusida
yaratilishi   mumkin   bo‘lgan   ilmiy   ishlar   uchun   asos   bo‘la   oladi,   deb
hisoblayman.   Qolaversa ,   kurs   ishi   materiallari   asosida   qayd   qilingan   keng   qamrovli
ma’lumotlar   va   ilmiy   xulosalar   oliy   o‘quv   yurtlari   tarix   fakultetlarida   jahon   tarixi ,   shu
jumladan  Buxoro   amirligi  tarixidan o‘qiladigan maxsus kursni yaratishda bazaviy manba
bo‘ladi.     
Kurs   ishining   tuzilishi     va     hajmi.   Kurs     ishi     kirish,     ikkita     bob,     to‘rtta   paragraf,
xulosa, , hamda foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan  iborat.
8 I  BOB  Suy sulolasinning tashkil topishi 
1.1.  Suy sulolasining tashkil topishi va bunung sabablari
Janubiy va Shimoliy sulolalar davridan keyin butun Xitoyni o'z hukmronligi
ostida   birlashtirgan   imperator   sulolasi.Dinastiya   asoschisi   Yang   Jian
(imperator   Ven-Di).   U   ilgari   suy   gogun   unvonini   meros   qilib   olgan   edi-
shuning   uchun   sulola   nomi   paydo   bo'ldi.   Suy   sulolasining   poytaxti   Dasin
shahri (hozirgi Shensi provinsiyasining Sian shahri) bo'lgan. Imperator Yan-
Di davrida Luoyang shahri imperiyaning Sharqiy poytaxti deb e'lon qilindi.
Suy  imperiyasi   jami   39  yil   davom  etdi,   shu   vaqt  ichida   uchta   imperator   —
Yan   Jian   (Ven-Di),   Yan   Guan   (Yan-Di)   va   Yan   yu   (Gun-Di)   o'zgardi.   580
yilda Yuven Yunning (imperator Syuan-Di) vafotidan so'ng, kichik Ching-Di
Shimoliy   Chjou   davlati   taxtga   o'tirdi.   Yang   Tszyan   vaziyatdan   foydalanib,
harbiy   va   siyosiy   hokimiyatni   qo'lga   kiritdi,   qisqa   vaqt   ichida   Sianchjou
(Xenan   provinsiyasining   hozirgi   Anyang   shahar   okrugi),   Yunchjou
shahridagi   Sima   Syaonan   (hozirgi   Xubey   provinsiyasining   Anlu   shahar
okrugi)   va   Yizhou   shahridagi   Van   Qian   (hozirgi   Sichuan   provinsiyasining
Chengdu   shahri)   qo'shinlari   va   harbiy   garnizonlari   boshliqlarining
qarshiligini   sindirdi.   Shu   bilan   birga,   Yang   Jian   Shimoliy   Chjouda
hukmronlik qilgan Yuven klani a'zolari bilan shafqatsiz munosabatda bo'ldi.
Yang   Jian   o'zining   tashqi   va   ichki   dushmanlarini   mag'lub   qilgandan   so'ng,
581 yilning ikkinchi oyida u o'zini yangi imperator  deb e'lon qildi, davlatni
9 Suy   nomi   bilan   nomladi   va   Kayxuang   hukmronligining   shiorini   e'lon   qildi.
O'shandan   beri   u   imperator   Ven-Di   deb   nomlandi.   Siyosiy   tizimni   isloh
qilish.   Imperator   Ven-Di hukmronligi   davrida  va Yang-Di  hukmronligining
boshida   mamlakat   birligini   mustahkamlash   va   markazlashgan   hokimiyatni
kuchaytirishga   qaratilgan   bir   qator   islohotlar   amalga   oshirildi.   1)   ma'muriy
tizimni   isloh   qilish.   581   yilda   tizim   o'rnatildi,   unga   ko'ra   eng   muhim
ma'muriy   organlar   Vazirlar   Mahkamasi   (shanshusheng),   imperatorlik
kanselyariyasi   (chjunshusheng)   va   hovli   kengashi   (menshasheng)   bo'ldi.
Keyinchalik bu tizim Tang sulolasi imperatorlari tomonidan qabul qilindi va
ishlab   chiqildi.   583   yilda   imperator   Ven-Di   imperiyaning   500   dan   ortiq
okruglarini   tugatish   to'g'risida   farmon   chiqardi.   O'shandan   beri   Song
imperiyasining  ma'muriy   bo'linish  tizimi  uch  bosqichdan   (viloyat,  okrug   va
viloyat)  emas,  balki  ikki  bosqichdan (viloyat  va viloyat)  iborat  edi.  Viloyat
boshliqlari etib tsishi boshliqlari tayinlandi. Islohotlar natijasida fuqarolik va
harbiy rahbariyat  yagona organga birlashtirildi.  Harbiy nuqtai nazardan eng
muhim   viloyatlarga   tsishi   bo'lgan   tszunguan   qo'shinlari   va   harbiy
garnizonining   boshlig'i   tayinlandi.   605   yilda   imperator   Yan-Di   viloyat
tsunguan lavozimini bekor qilishni buyurdi, bu uning hokimiyatni asta-sekin
markazlashtirish   siyosatiga   mos   keladi.   2)   mansabdor   shaxslarni   tanlash
tizimini   isloh   qilish.   600   yilda   tizim   qo'llanila   boshlandi,   unda   oltita   quyi
darajadagi barcha amaldorlar Vazirlar Mahkamasi huzuridagi shaxsiy tarkib
va   attestatsiyalar   vazirligi   tomonidan   tanlab   olindi   va   lavozimga   ko'tarildi.
Shu   bilan   birga,   barcha   darajadagi   amaldorlar   imperatorlik   sudi   tomonidan
tayinlangan. Bundan tashqari, lavozimga tayinlash uchun sudga taqdim etish
tizimi   butunlay   bekor   qilindi.   Suy   sulolasi   davrida   to'qqiz   darajali   tizim
bekor qilindi, bu faqat zodagon oilalarning kuchini kuchaytirdi. Sui davrida
10 ham   aristokratik   oilalar   a'zolari   ota-bobolarining   xizmatlari   uchun
lavozimlarni olishlari mumkinligi sababli, mansabdor shaxslarni tayinlashda
nufuzli   uylar   vakillari   tomonidan   lavozimlarni   meros   qilib   olish   amaliyoti
hali   ham   ustun   bo'lgan   deb   ishoniladi.   Er   egalari   uchun   byurokratiya   yo'li
asosan   fuqarolik   xizmati   yoki   harbiy   xizmat   orqali   amalga   oshirildi.   Shu
bilan   birga,   kejuy   imtihonlarida   ikkita   yangi   toifa   (amaldorlik   lavozimiga
kirish uchun majburiy imtihonlar) Jinshi (taniqli olim) va mingjing (kanonik
kitoblar bilimdoni) joriy etildi. Ushbu yangilik keyingi davrlarga katta ta'sir
ko'rsatdi. 3) harbiy xizmat tizimini isloh qilish.
1.2.  Suy sulolasining ravnaq topgan paytdagi asosiy yutuqlar
580 yilda Yang Jian, hali ham Shimoliy Chjouda kansler bo'lganida, sianbiyaliklar ham,
xanliklar   ham   hududiy   qo'shinlardagi   lavozimlarga   teng   ravishda   ega   bo'lishlarini
buyurdi. Shunday qilib, Yang Jian sianbi  harbiy, Xan esa  dehqon bo'lishi  kerak degan
tushunchani   yo'q   qildi.   590   yilda   Ven-Di   buyruq   chiqardi,   unga   ko'ra   hududiy
qo'shinlarning   barcha   harbiy   xizmatchilari   o'z   qo'shinlari   joylashgan   viloyat   va
viloyatga   tegishli   bo'lishi   kerak.   Bunday   tizim   ostida   har   bir   askar   o'z   mintaqasining
harbiy   rahbariyati   qo'mondonligi   ostida   edi.   Ushbu   chora   Xan   va   boshqa   millatlarni
ajratish siyosatining ta'sirini yo'q qildi, bu esa millatlarning birlashishi va mamlakatning
birlashishiga   yordam   berdi.   4)   "Kayxuang   qonunlari   kodeksi"ni   tuzish.   581   va   583
yillarda   yangi   qonunlar   nashr   etilib,   eski   qonunlar   tuzatildi-bu   jarayon   "Kayxuang
qonunlari   kodeksi"   ni   yaratish   deb   ham   ataladi   (o'sha   paytdagi   boshqaruv   shiori
bo'yicha).   Sui   davrida   qabul   qilingan   qonunlar   keyingi   davrlarga   katta   ta'sir   ko'rsatdi.
Islohotlarning yana bir muhim yo'nalishi tartibsiz pul tizimini birlashtirish edi; og'irligi
besh   Chju   bo'lgan   yangi   tangalar   quyila   boshladi.   Bundan   tashqari,   o'lchovlar   va
tarozilar   tizimi   tartibga   solindi.   Jamoat   xo'jaligi.   582   yilda   tenglik   tizimi   to'g'risidagi
farmon e'lon qilindi. Davlatdan er uchastkasini olgan barcha dehqonlar soliqqa tortildi.
Keyingi   yili   Ven-Di   bir   kishidan   er   solig'i   olinadigan   yoshni   oshirdi.   Mehnat
majburiyati   yiliga   bir   oydan   yigirma   kungacha   qisqartirildi.   Vazifani   bajarmagan
11 erkaklar buning evaziga yupqa ipak bilan soliq to'lashlari  shart edi (bunday soliq yosh
deb nomlangan ;MS Mincho; 庸 ). Hovli tabiiy solig'i 13,32 metr ingichka ipakdan 6,66
metrgacha   kamaytirildi.  604   yilda,  taxtga   o'tirgandan  so'ng,   imperator   Yan-Di   ayollar,
qullar   va   harbiylarni   soliq   to'lashdan   ozod   qildi.   609   yilda   keng   ko'lamli   aholini
ro'yxatga olish o'tkazildi. O'sha yili yana tenglik to'g'risidagi farmon chiqarildi. Aholini
ro'yxatga olish va tenglik to'g'risidagi farmonlar bir-birini to'ldirdi, ular soliq to'lovchilar
sonini   ko'paytirish   maqsadida   ishlatilgan.   Imperator   Ven-Di   hukmronligi   davrida
imperiyaning   barcha   hududlarida   sug'orish   inshootlari   tiklandi,   bu   esa   hosil   va   ekin
maydonlarini   ko'paytirishga   yordam   berdi.   Olingan   soliqlarni   suv   kanallari   bo'ylab
yig'ish   va   tashish   jarayonini   engillashtirish   uchun   (ular   orqali   soliq   solig'i   yuborilgan)
guantong   (Shensi   provinsiyasining   hozirgi   Xuayin   shahar   okrugi),   Changpin   (hozirgi
Xenan   provinsiyasining   Sanmenxia   shahrining   janubi-Sharqiy   qismi),   Xeyang   (sariq
daryoning   Shimoliy   qirg'og'i,   hozirgi   Xenan   provinsiyasining   Menchjou   shahrining
Janubiy   qismi)   hududida   omborlar   qurildi.),   Liyana   (hozirgi   Xenan   provinsiyasi
Xunxian   viloyati),   Xanjia   (hozirgi   Xenan   provinsiyasi   Luoyang   shahar   okrugi),   lokou
(hozirgi   Xenan   provinsiyasi   Gunyi   shahrining   shimoli-sharqidagi   Lotsan)   va   Xuilo
(hozirgi   Xenan   provinsiyasi   Luoyang   shahar   okrugi).   585   yilda   imperator   Ven-Di
tomonidan barcha viloyatlarda she qishloq jamoalari tashkil etilgan bo'lib, ular tashkiliy
birliklar   rolini   o'ynagan.   Bundan   tashqari,   imperator   suv   toshqini   va   qurg'oqchilik
holatlarida ishlatiladigan jamoat don omborlarini qurish to'g'risida farmon chiqardi. Sui
davridagi   hunarmandchilik   ishlab   chiqarish   avvalgi   davrlar   asosida   rivojlangan.   O'sha
paytda Chengdu va Veyjun tumanlari (hozirgi Xenan provinsiyasining Anyang shahri)
mohir   o'ymakorlik   mahoratiga   ega   bo'lgan   hunarmandlar   bilan   mashhur   edi.   Bundan
tashqari, janubi-Sharqiy Xitoy uchun an'anaviy kemasozlik sanoati rivojlanishda davom
etdi.   Sui   davrida   savdo   ham   rivojlandi.   Byanchjou   (Kaifeng   shahrining   eski   nomi)   va
Yecheng   (Shimoliy   Qi   davlatining   sobiq   poytaxti)   shaharlari   yaqinida   ko'plab
savdogarlar   va   hunarmandlar   yashagan.   Mamlakatning   janubi-g'arbiy   qismidagi   eng
yirik   shahar   bo'lgan   Chengdu   butun   Xitoy   bo'ylab   savdo   va   hunarmandchilikning
gullab-yashnashi   bilan   mashhur   edi.   Buyuk   ipak   yo'li,   o'tgan   davrlarda   bo'lgani   kabi,
tashqi savdoning eng muhim kanali bo'lib xizmat qilgan.
12 Xitoyning   shimoli-g'arbiy   qismidan   chet   ellik   va   mahalliy   savdogarlar   oqib   kelgan
Chjan   shahri   yer   usti   yo'llarining   kesishish   nuqtasi   bo'ldi.   Nanxay   shahri   (hozirgi
Guangdong   provinsiyasining   Guanchjou   shahri)   o'z   navbatida   imperiyaning   eng   yirik
savdo porti bo'lib, u orqali mamlakatdan ipak olib chiqilgan va fil suyagi va marvaridlar
olib kelingan. Chang'an va Luoyang siyosiy hayot va xalqaro savdo markazlari bo'lgan.
Imperiyaning   turli   hududlari   ustidan   hokimiyatni   mustahkamlash,   shuningdek,
prodnalogni   janubdan   shimolga   olib   o'tishni   kengaytirish   uchun   584   yilda   Dasin   va
Tunguan   shaharlarini   bog'laydigan   guantun   kanali   (Fumin)   qazilgan.   Imperator   Yang-
Di,   shuningdek,   Buyuk   kanalning   qismlariga   aylangan   Tongji,   Xangou,   Tszyannan,
Yongji   kanallarini   yotqizdi   va   chuqurlashtirdi.   Ushbu   faoliyatning   natijasi   nafaqat
imperiyaning janubida siyosiy va harbiy hokimiyatni mustahkamlash, balki Chang'an va
Luoyangga   turli   xil   yuklarni   etkazib   berishning   qulay   tizimini   yaratish,   shuningdek,
mamlakatning   shimoli   va   janubi   o'rtasidagi   iqtisodiy   va   madaniy   aloqalarni
mustahkamlash   edi.   Ushbu   kanallar   keyingi   davrlarda   ham   Xitoy   iqtisodiyoti   va
rivojlanishida   muhim   rol   o'ynadi.   Sui   sulolasining   qulashi.   Garchi   Sharqiy   poytaxt   va
kanallar   qurilishi,   Buyuk   Xitoy   devorini   rekonstruksiya   qilish   muhim   ahamiyatga   ega
bo'lsa-da,   ushbu   loyihalarni   amalga   oshirishda   hukmdor   inson   resurslaridan
foydalanishni suiiste'mol qilgan. Yan-Di hokimiyatga kelganidan so'ng, odamlar deyarli
har yili mehnat majburiyatlarini bajarish uchun yuborilgan. Bundan tashqari, imperator
deyarli har yili uzoq safarlarga borardi, shu bilan birga, barcha xarajatlar imperatorning
yo'li   o'tgan   hududlarning   mahalliy   hokimiyati   tomonidan   o'z   zimmasiga   olindi.   Bu
xarajatlarning   barchasi   oxir-oqibat   oddiy   odamlarning   yelkasiga   og'ir   yuk   tushdi.
Bundan tashqari, Yan-Di Goguryoda uch marta harbiy yurish qildi — bu ijtimoiy ishlab
chiqarish   kuchlariga   jiddiy   zarar   etkazdi,   odamlar   azob   chekishdi.   Natijada
mamlakatning   barcha   hududlarida   harbiy   isyonlar   boshlandi.   Qo'zg'olonlarning   uchta
o'chog'i paydo bo'ldi. Birinchisi, General Li Mi  boshchiligidagi  Vagan qo'zg'oloni  edi.
Ikkinchi   o'choq   Xia   shahzodasi   Dou   Jiande   qo'zg'oloni   edi.   Uchinchisi,   xuaynanida
boshlangan   va   keyinchalik   Yangtze   daryosining   janubidagi   hududga   o'tgan   Shahzoda
Vu Du Fuveyning qo'zg'oloni edi. Isyonlar (ayniqsa, 613 yilda Yang Syuangan isyoni)
hukmron sinfning ajralishiga yordam berdi va natijada Suy sulolasining qulashida katta
13 rol  o'ynadi.  613 yildan  keyin Sui  armiyasi  faqat  ba'zi  shahar  va  qal'alarni  himoya  qila
oldi,   endi   u   mamlakatning   keng   qishloqlari   ustidan   nazoratni   o'rnatolmadi.   616   yilda
Yang-Di uchinchi marta Jiangdu shahriga (Yang viloyatining poytaxti) qochib ketdi. Bu
vaqtda   mamlakatning   faqat   kichik   bir   qismi   uning   hukmronligi   ostida   edi,   Tszanduni
oziq-ovqat bilan ta'minlash tobora qiyinlashib borardi, shuning uchun 617 yilda Yan-Di
Danyan   shahrida   saroy   qurishni   buyurdi,   u   erda   u   ko'chib   o'tmoqchi   edi.   617   yilning
birinchi   oyida Taiyuan  viloyatining  noziri   Li   yuan  Chang'anni   egallab  oldi  va  keyingi
yilning beshinchi oyida o'zini imperator deb e'lon qildi. Yangi sulola Tang deb nomlana
boshladi.   618   yilning   to'rtinchi   oyida   ko'tarilgan   harbiy   isyon   natijasida   Yan-Di
o'ldirildi,   uning   jiyani   Yan   Xao   esa   isyonchilar   tomonidan   yangi   imperator   deb   e'lon
qilindi. O'sha yili general Yuven Xuazzi Yang Xaoni o'ldirdi va Syu davlati imperatori
deb nomlandi. 618 yilning to'qqizinchi oyida general Li Mi tang tomoniga o'tdi. Keyingi
yilning to'rtinchi oyida General Van Shichun Yan-Di Yan tunning nabirasini yo'q qildi
va o'zi  asos  solgan  Chjen  davlatining imperatori  bo'ldi. Shu tariqa suy  hokimiyatining
so'nggi  uchta vakili yo'q qilindi. Sui  davri madaniyati. Sui davridagi falsafa, adabiyot,
tilshunoslik, rasm va musiqada Janubiy va Shimoliy an'analarning o'zaro bog'liqligi aniq
namoyon bo'ldi
Chen   va   Sun   sulolalari   davrida   rohib   Chji-Yi   tomonidan   tashkil   etilgan   tiantay
buddistlar maktabi buddizm g'oyalarini o'rganishda turli yo'nalish va yondashuvlarning
birligini to'liq o'zida mujassam etgan, bu hukumatning davlatni birlashtirish zarurligiga
mos keladi. Suy davridagi kanonik kitoblarning eng mashhur bilimdonlari Lyu Chjo va
Lyu   Syuan   "qadimiylik   va   zamonaviylikni   chuqur   anglagan   Shimoliy   va   Janubning
buyuk   onglari"sifatida   e'zozlangan.   Shu   vaqt   ichida   ilgari   o'zaro   hamkorlik   qilgan
Shimoliy   va   Janubiy   kanonshunoslik   maktablari   yagona   maktabga   birlashtirildi.   Shu
bilan   birga,   shimol   va   Janubning   adabiy   uslublarida   farqlar   saqlanib   qoldi   —   Janubiy
adabiyot ohangdorlik, ritm va ajoyib iboralar bilan, Shimoliy adabiyot esa soddaligi va
amaliyligi   bilan   ajralib   turardi.   Yang-Di   Janubiy   Xitoy   madaniyatiga   hurmat   bilan
munosabatda   bo'lib,   uni   haqiqiy   madaniyat   deb   atagan.   Janubda   ilgari   shinzao   yozuv
uslubi   juda   mashhur   bo'lib,   u   nafisligi   va   egri   chiziqlari   bilan   ajralib   turardi.   Ushbu
14 uslubning   kelib   chiqishi   xattotlar,   ota   va   o'g'il   —   Van   Sichji   va   Van   Sianji   edi.
Shimolda ular Xan imperiyasi  va Vey qirolligi  davridagi  Lishu uslubiga rioya qilishni
davom ettirdilar, unga xos bo'lgan ierogliflarning kvadrat konfiguratsiyasi. Suy davrida
Janub va  Shimol  uchun umumiy yozuv uslubi  yaratildi  va shu  bilan rivojlanish  uchun
yagona   asos   yaratildi   xattotlik   Tang   davrida.   Janubiy   va   Shimoliy   sulolalar   davrida
adabiy   asarlarga  bo'lgan   ehtiyoj   fonetikani   o'rganishga   turtki   berdi.   581  yilda   sakkizta
olim   (shu   jumladan   Yan   Zhitui,   Xiao   Gay   va   Lu   Fayan)   ierogliflarni   o'qishni   sozlash
bilan   shug'ullana   boshladilar.   601   yilda,   Lu   Fayan   shuningdek,   "kesish   va
qofiyalar"besh jildli qofiya lug'atini yaratdi. Kesish va qofiyalar Xitoyning Shimoliy va
Janubiy   qismlari   fonetikasini   o'rganish   sohasidagi   monumental   asar.   Lug'at   Tang   va
Song davrlarining fonologiyasini yanada rivojlantirish uchun asos yaratdi. Sui davridagi
musiqa Shimoliy, Janubiy, g'arbiy va hatto xorijiy uslublarning o'zaro bog'lanishi orqali
ham   rivojlandi.   Bundan   tashqari,   Shimoliy   Qi   va   Shimoliy   Chjou   davlatlari   davrida
Xitoyning   g'arbiy   mintaqalari   musiqasi   an'analari   davom   ettirildi.   589   yilda   pinchen
shahriga   Sun,   TSI,   Lian   va   Chen   musiqa   ustalari   taklif   etilgan.   610   yilda   imperator
Yang-Di   Shimoliy   Qi   va   Shimoliy   Chjou   davlatlari   davridagi   musiqachilarning
avlodlarini   topib,   ularni   imperatorlik   marosimlari   idorasi   huzurida   to'plashni   buyurdi.
605-617   yillarda   Xitoyning   to'qqizta   tumani   (tszyubule)   musiqa   uslublari   ajratib
ko'rsatilgan. Ushbu tasnif Tang davridan oldin qo'llanilgan va rivojlangan. Suy davrida
fan   va   texnika   sohasida   ko'plab   yutuqlarga   erishildi.   Masalan,   kanonik   matnlarni
biluvchi Lyu Chjo ham taniqli astronom edi. U qo'llagan qamariy oyning birinchi kunini
hisoblash   usuli   Pinsho   deb   nomlangan   o'tgan   usulni   almashtirdi.   U   o'z   davrining   eng
ilg'or   taqvim   tizimini   —   xuangjilini   yaratdi.   Lyu   Chjo   usulini   oyning   birinchi   kunini
aniqlashda   qo'llash   Xitoy   astronomiyasi   tarixidagi   eng   muhim   o'zgarish   bo'ldi.   Chao
Yuanfang   Sui   davrining   eng   taniqli   shifokori   edi.   Uning   ellik   jildda   yozgan"   turli
kasalliklar manbalari to'g'risidagi traktat " etiologiya va patogenez sohasida kelajakdagi
tadqiqotlarni amalga oshirishga imkon berdi. Suy davrida geografiya, ayniqsa xaritalar
tuzish   sohasida   rivojlangan.   610   yilda   Yan-Di   amaldorlarga   xaritalar   va   geografik
ma'lumotnomalar   asosida   129   jildda   "O'rta   Qirollikning   geografik   tavsifi"   ni   tuzishni
buyurdi,   bu   Xitoy   geografiyasi   uchun   asosiy   ish   bo'ldi.   Bundan   tashqari,   Yang-Di
15 hukmronligi   davrida   yashagan   geograf   Pei   Jyu   mashhur   uch   jildli   "G'arbiy   yerlarning
xaritalari va tavsifi"asarini yaratdi. Suy ustasi Li chun Chjaozhou shahrining janubidagi
(hozirgi Xebey provinsiyasining Chjaosyan viloyati) Xiaoshui daryosidan o'tuvchi Anji
ko'prigini   (shuningdek,   Chjaozhou   ko'prigi   deb   ham   ataladi)   qurdi.   Ushbu   ko'prik
Xitoyda   saqlanib   qolgan   eng   qadimgi   yirik   tosh   ko'prik   hisoblanadi.   U   Evropadagi
birinchi   bunday   ko'priklardan   etti   yuz   yil   oldin   qurilgan.   1.1.   Suy   sulolasining   tashkil
topishi va bunung sabablari
Janubiy va Shimoliy sulolalar davridan keyin butun Xitoyni o'z hukmronligi
ostida   birlashtirgan   imperator   sulolasi.Dinastiya   asoschisi   Yang   Jian
(imperator   Ven-Di).   U   ilgari   suy   gogun   unvonini   meros   qilib   olgan   edi-
shuning   uchun   sulola   nomi   paydo   bo'ldi.   Suy   sulolasining   poytaxti   Dasin
shahri (hozirgi Shensi provinsiyasining Sian shahri) bo'lgan. Imperator Yan-
Di davrida Luoyang shahri imperiyaning Sharqiy poytaxti deb e'lon qilindi.
Suy  imperiyasi   jami   39  yil   davom  etdi,   shu   vaqt  ichida   uchta   imperator   —
Yan   Jian   (Ven-Di),   Yan   Guan   (Yan-Di)   va   Yan   yu   (Gun-Di)   o'zgardi.   580
yilda Yuven Yunning (imperator Syuan-Di) vafotidan so'ng, kichik Ching-Di
Shimoliy   Chjou   davlati   taxtga   o'tirdi.   Yang   Tszyan   vaziyatdan   foydalanib,
harbiy   va   siyosiy   hokimiyatni   qo'lga   kiritdi,   qisqa   vaqt   ichida   Sianchjou
(Xenan   provinsiyasining   hozirgi   Anyang   shahar   okrugi),   Yunchjou
shahridagi   Sima   Syaonan   (hozirgi   Xubey   provinsiyasining   Anlu   shahar
okrugi)   va   Yizhou   shahridagi   Van   Qian   (hozirgi   Sichuan   provinsiyasining
Chengdu   shahri)   qo'shinlari   va   harbiy   garnizonlari   boshliqlarining
qarshiligini   sindirdi.   Shu   bilan   birga,   Yang   Jian   Shimoliy   Chjouda
hukmronlik qilgan Yuven klani a'zolari bilan shafqatsiz munosabatda bo'ldi.
Yang   Jian   o'zining   tashqi   va   ichki   dushmanlarini   mag'lub   qilgandan   so'ng,
581 yilning ikkinchi oyida u o'zini yangi imperator  deb e'lon qildi, davlatni
Suy   nomi   bilan   nomladi   va   Kayxuang   hukmronligining   shiorini   e'lon   qildi.
16 O'shandan   beri   u   imperator   Ven-Di   deb   nomlandi.   Siyosiy   tizimni   isloh
qilish.   Imperator   Ven-Di hukmronligi   davrida  va Yang-Di  hukmronligining
boshida   mamlakat   birligini   mustahkamlash   va   markazlashgan   hokimiyatni
kuchaytirishga   qaratilgan   bir   qator   islohotlar   amalga   oshirildi.   1)   ma'muriy
tizimni   isloh   qilish.   581   yilda   tizim   o'rnatildi,   unga   ko'ra   eng   muhim
ma'muriy   organlar   Vazirlar   Mahkamasi   (shanshusheng),   imperatorlik
kanselyariyasi   (chjunshusheng)   va   hovli   kengashi   (menshasheng)   bo'ldi.
Keyinchalik bu tizim Tang sulolasi imperatorlari tomonidan qabul qilindi va
ishlab   chiqildi.   583   yilda   imperator   Ven-Di   imperiyaning   500   dan   ortiq
okruglarini   tugatish   to'g'risida   farmon   chiqardi.   O'shandan   beri   Song
imperiyasining  ma'muriy   bo'linish  tizimi  uch  bosqichdan   (viloyat,  okrug   va
viloyat)  emas,  balki  ikki  bosqichdan (viloyat  va viloyat)  iborat  edi.  Viloyat
boshliqlari etib tsishi boshliqlari tayinlandi. Islohotlar natijasida fuqarolik va
harbiy rahbariyat  yagona organga birlashtirildi.  Harbiy nuqtai nazardan eng
muhim   viloyatlarga   tsishi   bo'lgan   tszunguan   qo'shinlari   va   harbiy
garnizonining   boshlig'i   tayinlandi.   605   yilda   imperator   Yan-Di   viloyat
tsunguan lavozimini bekor qilishni buyurdi, bu uning hokimiyatni asta-sekin
markazlashtirish   siyosatiga   mos   keladi.   2)   mansabdor   shaxslarni   tanlash
tizimini   isloh   qilish.   600   yilda   tizim   qo'llanila   boshlandi,   unda   oltita   quyi
darajadagi barcha amaldorlar Vazirlar Mahkamasi huzuridagi shaxsiy tarkib
va   attestatsiyalar   vazirligi   tomonidan   tanlab   olindi   va   lavozimga   ko'tarildi.
Shu   bilan   birga,   barcha   darajadagi   amaldorlar   imperatorlik   sudi   tomonidan
tayinlangan. Bundan tashqari, lavozimga tayinlash uchun sudga taqdim etish
tizimi   butunlay   bekor   qilindi.   Suy   sulolasi   davrida   to'qqiz   darajali   tizim
bekor qilindi, bu faqat zodagon oilalarning kuchini kuchaytirdi. Sui davrida
ham   aristokratik   oilalar   a'zolari   ota-bobolarining   xizmatlari   uchun
17 lavozimlarni olishlari mumkinligi sababli, mansabdor shaxslarni tayinlashda
nufuzli   uylar   vakillari   tomonidan   lavozimlarni   meros   qilib   olish   amaliyoti
hali   ham   ustun   bo'lgan   deb   ishoniladi.   Er   egalari   uchun   byurokratiya   yo'li
asosan   fuqarolik   xizmati   yoki   harbiy   xizmat   orqali   amalga   oshirildi.   Shu
bilan   birga,   kejuy   imtihonlarida   ikkita   yangi   toifa   (amaldorlik   lavozimiga
kirish uchun majburiy imtihonlar) Jinshi (taniqli olim) va mingjing (kanonik
kitoblar bilimdoni) joriy etildi. Ushbu yangilik keyingi davrlarga katta ta'sir
ko'rsatdi. 3) harbiy xizmat tizimini isloh qilish.
18            
       II BOB   Suy sulolasining tanazzuli va asosiy sabablar
         2.1.   Suy sulolasining tanazzulini sabablari
Chen   va   Sun   sulolalari   davrida   rohib   Chji-Yi   tomonidan   tashkil   etilgan   tiantay
buddistlar maktabi buddizm g'oyalarini o'rganishda turli yo'nalish va yondashuvlarning
birligini to'liq o'zida mujassam etgan, bu hukumatning davlatni birlashtirish zarurligiga
mos keladi. Suy davridagi kanonik kitoblarning eng mashhur bilimdonlari Lyu Chjo va
Lyu   Syuan   "qadimiylik   va   zamonaviylikni   chuqur   anglagan   Shimoliy   va   Janubning
buyuk   onglari"sifatida   e'zozlangan.   Shu   vaqt   ichida   ilgari   o'zaro   hamkorlik   qilgan
Shimoliy   va   Janubiy   kanonshunoslik   maktablari   yagona   maktabga   birlashtirildi.   Shu
bilan   birga,   shimol   va   Janubning   adabiy   uslublarida   farqlar   saqlanib   qoldi   —   Janubiy
adabiyot ohangdorlik, ritm va ajoyib iboralar bilan, Shimoliy adabiyot esa soddaligi va
amaliyligi   bilan   ajralib   turardi.   Yang-Di   Janubiy   Xitoy   madaniyatiga   hurmat   bilan
munosabatda   bo'lib,   uni   haqiqiy   madaniyat   deb   atagan.   Janubda   ilgari   shinzao   yozuv
uslubi   juda   mashhur   bo'lib,   u   nafisligi   va   egri   chiziqlari   bilan   ajralib   turardi.   Ushbu
uslubning   kelib   chiqishi   xattotlar,   ota   va   o'g'il   —   Van   Sichji   va   Van   Sianji   edi.
Shimolda ular Xan imperiyasi  va Vey qirolligi  davridagi  Lishu uslubiga rioya qilishni
davom ettirdilar, unga xos bo'lgan ierogliflarning kvadrat konfiguratsiyasi. Suy davrida
Janub va  Shimol  uchun umumiy yozuv uslubi  yaratildi  va shu  bilan rivojlanish  uchun
yagona   asos   yaratildi   xattotlik   Tang   davrida.   Janubiy   va   Shimoliy   sulolalar   davrida
adabiy   asarlarga  bo'lgan   ehtiyoj   fonetikani   o'rganishga   turtki   berdi.   581  yilda   sakkizta
olim   (shu   jumladan   Yan   Zhitui,   Xiao   Gay   va   Lu   Fayan)   ierogliflarni   o'qishni   sozlash
bilan   shug'ullana   boshladilar.   601   yilda,   Lu   Fayan   shuningdek,   "kesish   va
qofiyalar"besh jildli qofiya lug'atini yaratdi. Kesish va qofiyalar Xitoyning Shimoliy va
Janubiy   qismlari   fonetikasini   o'rganish   sohasidagi   monumental   asar.   Lug'at   Tang   va
Song davrlarining fonologiyasini yanada rivojlantirish uchun asos yaratdi. Sui davridagi
19 musiqa Shimoliy, Janubiy, g'arbiy va hatto xorijiy uslublarning o'zaro bog'lanishi orqali
ham   rivojlandi.   Bundan   tashqari,   Shimoliy   Qi   va   Shimoliy   Chjou   davlatlari   davrida
Xitoyning   g'arbiy   mintaqalari   musiqasi   an'analari   davom   ettirildi.   589   yilda   pinchen
shahriga   Sun,   TSI,   Lian   va   Chen   musiqa   ustalari   taklif   etilgan.   610   yilda   imperator
Yang-Di   Shimoliy   Qi   va   Shimoliy   Chjou   davlatlari   davridagi   musiqachilarning
avlodlarini   topib,   ularni   imperatorlik   marosimlari   idorasi   huzurida   to'plashni   buyurdi.
605-617   yillarda   Xitoyning   to'qqizta   tumani   (tszyubule)   musiqa   uslublari   ajratib
ko'rsatilgan. Ushbu tasnif Tang davridan oldin qo'llanilgan va rivojlangan. Suy davrida
fan   va   texnika   sohasida   ko'plab   yutuqlarga   erishildi.   Masalan,   kanonik   matnlarni
biluvchi Lyu Chjo ham taniqli astronom edi. U qo'llagan qamariy oyning birinchi kunini
hisoblash   usuli   Pinsho   deb   nomlangan   o'tgan   usulni   almashtirdi.   U   o'z   davrining   eng
ilg'or   taqvim   tizimini   —   xuangjilini   yaratdi.   Lyu   Chjo   usulini   oyning   birinchi   kunini
aniqlashda   qo'llash   Xitoy   astronomiyasi   tarixidagi   eng   muhim   o'zgarish   bo'ldi.   Chao
Yuanfang   Sui   davrining   eng   taniqli   shifokori   edi.   Uning   ellik   jildda   yozgan"   turli
kasalliklar manbalari to'g'risidagi traktat " etiologiya va patogenez sohasida kelajakdagi
tadqiqotlarni amalga oshirishga imkon berdi. Suy davrida geografiya, ayniqsa xaritalar
tuzish   sohasida   rivojlangan.   610   yilda   Yan-Di   amaldorlarga   xaritalar   va   geografik
ma'lumotnomalar   asosida   129   jildda   "O'rta   Qirollikning   geografik   tavsifi"   ni   tuzishni
buyurdi,   bu   Xitoy   geografiyasi   uchun   asosiy   ish   bo'ldi.   Bundan   tashqari,   Yang-Di
hukmronligi   davrida   yashagan   geograf   Pei   Jyu   mashhur   uch   jildli   "G'arbiy   yerlarning
xaritalari va tavsifi"asarini yaratdi. Suy ustasi Li chun Chjaozhou shahrining janubidagi
(hozirgi Xebey provinsiyasining Chjaosyan viloyati) Xiaoshui daryosidan o'tuvchi Anji
ko'prigini   (shuningdek,   Chjaozhou   ko'prigi   deb   ham   ataladi)   qurdi.   Ushbu   ko'prik
Xitoyda   saqlanib   qolgan   eng   qadimgi   yirik   tosh   ko'prik   hisoblanadi.   U   Evropadagi
birinchi   bunday   ko'priklardan   etti   yuz   yil   oldin   qurilgan.   Do'stlaringiz   bilan
yangiliklarni   baham   ko'ring   Ushbu   mavzu   bo'yicha   boshqa   maqolalar   Shanganlin
kampaniyasi ( 上 ;; 1952 yil 14 oktyabr -25 noyabr) Xitoy xalq ko'ngillilarining Kimxva
hududiga   hujum   qilgan   AQSh   boshchiligidagi   "BMT   qo'shinlarini"   mag'lub   qilish
20 maqsadida amalga oshirilgan mudofaa operatsiyasi To'rtlik to'dasini fosh qilish ( 粉碎   "
人人人 ")
:1976 yil oktyabr oyida Xua Gofen va Ye Tszyanin Kkp Markaziy komiteti politbyurosi
nomidan   xalq   irodasini   bajardilar:   Tszyan   Tsinni   sheriklari   bilan   qamoqqa   olishdi   va
tergovni   boshladilar.   "To'rtlik   to'dasi"   tarkibiga   Tszyan   Tsing,   Chjan   Chunqiao,   Yao
Venyuan va Van Xongven kirgan. "Madaniy inqilob" davomida ular Mao Tszedunning
ishonchini qozonishdi...
Tarix
"Zhenming jibao" ( 人   中日日 ;; "kundalik Xalq gazetasi")
KPK  Markaziy  komitetining  bosma   organi.  1948  yil  15  iyun  kuni   Xebey  provinsiyasi
Pinshan   viloyatining   Sibaypo   posyolkasida   nashr   etilishni   boshladi,   Kkp   Markaziy
komiteti Shimoliy Xitoy byurosining bosma organi sifatida Shansi-Chahar-Xebey ozod
qilingan tumani va Shansi-X gazetalarining birlashishi hisobiga tashkil etildi...
  2.2.  Sulola vakillarining xato, kamchiliklari va tanazzuli
Chen   va   Sun   sulolalari   davrida   rohib   Chji-Yi   tomonidan   tashkil   etilgan   tiantay
buddistlar maktabi buddizm g'oyalarini o'rganishda turli yo'nalish va yondashuvlarning
birligini to'liq o'zida mujassam etgan, bu hukumatning davlatni birlashtirish zarurligiga
mos keladi. Suy davridagi kanonik kitoblarning eng mashhur bilimdonlari Lyu Chjo va
Lyu   Syuan   "qadimiylik   va   zamonaviylikni   chuqur   anglagan   Shimoliy   va   Janubning
buyuk   onglari"sifatida   e'zozlangan.   Shu   vaqt   ichida   ilgari   o'zaro   hamkorlik   qilgan
Shimoliy   va   Janubiy   kanonshunoslik   maktablari   yagona   maktabga   birlashtirildi.   Shu
bilan   birga,   shimol   va   Janubning   adabiy   uslublarida   farqlar   saqlanib   qoldi   —   Janubiy
adabiyot ohangdorlik, ritm va ajoyib iboralar bilan, Shimoliy adabiyot esa soddaligi va
amaliyligi   bilan   ajralib   turardi.   Yang-Di   Janubiy   Xitoy   madaniyatiga   hurmat   bilan
munosabatda   bo'lib,   uni   haqiqiy   madaniyat   deb   atagan.   Janubda   ilgari   shinzao   yozuv
uslubi   juda   mashhur   bo'lib,   u   nafisligi   va   egri   chiziqlari   bilan   ajralib   turardi.   Ushbu
uslubning   kelib   chiqishi   xattotlar,   ota   va   o'g'il   —   Van   Sichji   va   Van   Sianji   edi.
21 Shimolda ular Xan imperiyasi  va Vey qirolligi  davridagi  Lishu uslubiga rioya qilishni
davom ettirdilar, unga xos bo'lgan ierogliflarning kvadrat konfiguratsiyasi. Suy davrida
Janub va  Shimol  uchun umumiy yozuv uslubi  yaratildi  va shu  bilan rivojlanish  uchun
yagona   asos   yaratildi   xattotlik   Tang   davrida.   Janubiy   va   Shimoliy   sulolalar   davrida
adabiy   asarlarga  bo'lgan   ehtiyoj   fonetikani   o'rganishga   turtki   berdi.   581  yilda   sakkizta
olim   (shu   jumladan   Yan   Zhitui,   Xiao   Gay   va   Lu   Fayan)   ierogliflarni   o'qishni   sozlash
bilan   shug'ullana   boshladilar.   601   yilda,   Lu   Fayan   shuningdek,   "kesish   va
qofiyalar"besh jildli qofiya lug'atini yaratdi. Kesish va qofiyalar Xitoyning Shimoliy va
Janubiy   qismlari   fonetikasini   o'rganish   sohasidagi   monumental   asar.   Lug'at   Tang   va
Song davrlarining fonologiyasini yanada rivojlantirish uchun asos yaratdi. Sui davridagi
musiqa Shimoliy, Janubiy, g'arbiy va hatto xorijiy uslublarning o'zaro bog'lanishi orqali
ham   rivojlandi.   Bundan   tashqari,   Shimoliy   Qi   va   Shimoliy   Chjou   davlatlari   davrida
Xitoyning   g'arbiy   mintaqalari   musiqasi   an'analari   davom   ettirildi.   589   yilda   pinchen
shahriga   Sun,   TSI,   Lian   va   Chen   musiqa   ustalari   taklif   etilgan.   610   yilda   imperator
Yang-Di   Shimoliy   Qi   va   Shimoliy   Chjou   davlatlari   davridagi   musiqachilarning
avlodlarini   topib,   ularni   imperatorlik   marosimlari   idorasi   huzurida   to'plashni   buyurdi.
605-617   yillarda   Xitoyning   to'qqizta   tumani   (tszyubule)   musiqa   uslublari   ajratib
ko'rsatilgan. Ushbu tasnif Tang davridan oldin qo'llanilgan va rivojlangan. Suy davrida
fan   va   texnika   sohasida   ko'plab   yutuqlarga   erishildi.   Masalan,   kanonik   matnlarni
biluvchi Lyu Chjo ham taniqli astronom edi. U qo'llagan qamariy oyning birinchi kunini
hisoblash   usuli   Pinsho   deb   nomlangan   o'tgan   usulni   almashtirdi.   U   o'z   davrining   eng
ilg'or   taqvim   tizimini   —   xuangjilini   yaratdi.   Lyu   Chjo   usulini   oyning   birinchi   kunini
aniqlashda   qo'llash   Xitoy   astronomiyasi   tarixidagi   eng   muhim   o'zgarish   bo'ldi.   Chao
Yuanfang   Sui   davrining   eng   taniqli   shifokori   edi.   Uning   ellik   jildda   yozgan"   turli
kasalliklar manbalari to'g'risidagi traktat " etiologiya va patogenez sohasida kelajakdagi
tadqiqotlarni amalga oshirishga imkon berdi. Suy davrida geografiya, ayniqsa xaritalar
tuzish   sohasida   rivojlangan.   610   yilda   Yan-Di   amaldorlarga   xaritalar   va   geografik
ma'lumotnomalar   asosida   129   jildda   "O'rta   Qirollikning   geografik   tavsifi"   ni   tuzishni
buyurdi,   bu   Xitoy   geografiyasi   uchun   asosiy   ish   bo'ldi.   Bundan   tashqari,   Yang-Di
hukmronligi   davrida   yashagan   geograf   Pei   Jyu   mashhur   uch   jildli   "G'arbiy   yerlarning
22 xaritalari va tavsifi"asarini yaratdi. Suy ustasi Li chun Chjaozhou shahrining janubidagi
(hozirgi Xebey provinsiyasining Chjaosyan viloyati) Xiaoshui daryosidan o'tuvchi Anji
ko'prigini   (shuningdek,   Chjaozhou   ko'prigi   deb   ham   ataladi)   qurdi.   Ushbu   ko'prik
Xitoyda   saqlanib   qolgan   eng   qadimgi   yirik   tosh   ko'prik   hisoblanadi.   U   Evropadagi
birinchi bunday ko'priklardan etti yuz yil oldin qurilgan.
VI   asrning   2-yarmida   Xitoyning   shimoli   va   janubi   o rtasida   madaniy,   iqtisodiy   vaʻ
siyosiy   tafovutlar   yumshay   boshladi.   Shimol   ko chmanchilari   asta-sekin   mahalliy	
ʻ
aholiga   qo shila   boshladi.   Aksariyat   ko chmanchi   qabilalar   o troq   turmush   tarziga	
ʻ ʻ ʻ
o tdi.	
ʻ   O rta   Osiyo   ko chmanchi   qabilalari	ʻ ʻ   Turk   xoqonligining   qudratli   ittifoqini   tuzdi.
Yangi   bosqinchilarga  bo ysunish   xavfi  haqiqatga   aylandi.  Bunday   sharoitda  mamlakat	
ʻ
birligini   tiklash   zarur   edi.   Hokimiyat   tepasiga   shimoliy   viloyatlardan
biri   —   Chjou   zodagonlarining   harbiy   guruhi   keldi.   Shimoli-g arbiy   Xitoy	
ʻ
bosqinchilarga   qarshi   kurashish   markaziga   aylangan.   581   yilda   Shimoliy   Yang   Jian
(Ven-di)   qo mondoni	
ʻ   Suy   deb   nomlangan   yangi   sulolaning   imperatori
(https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Imperator)   deb e lon qilindi. Ulkan davlatning nisbatan	
ʼ
tez   birlashishiga   quyidagilar   sabab   bo‘ldi.   Madaniy,   iqtisodiy   va   Xitoyning   siyosiy
manfaatlari   ichki   urushlarni   tugatish   va   beqaror   qirolliklarni   yagona   imperiyaga
birlashtirishni   talab   etardi.   Kichik   va   kuchsiz   viloyatlar   Xitoyning   qishloq
xo'jaligi   tumanlarining   ulkan   quruqlik   chegarasini   ko chmanchi   bosqinlaridan   himoya	
ʻ
qila   olmadi.   Imperator   Yang   Jian   Konfutsiy   ta limotlariga   mos   ravishda   ilgari   surdi,	
ʼ
mamlakatdagi munosabatlarni tartibga solish, barqarorlik va farovonlikni tiklash yo lida	
ʻ
soliqlarni   kamaytirdi   yoki   bekor   qildi,   yangi   tanga   chiqarildi.   Imperator   Yang
Jian   qat iyat   bilan   markaziy   hokimiyat   kuchini   mustahkamlashga   intildi   va   mahalliy	
ʼ
zodagonlarga   shafqatsiz   munosabatda   bo lgan.   Ammo	
ʻ   604-   yilda   u   o g li	ʻ ʻ   Yang
Guang   tomonidan o ldirilgan. Yang Guang (Yang-di) siyosati asosan xazinani boyitish,	
ʻ
iqtisodiy yuksalish va siyosiy hokimiyatni markazlashtirishga qaratilgan edi.
23            
24 25 26 3.BOB.   Suy sulolasi hukmronligi davrida xitoy. 
Mavzusida Zamonaviy metodlar yordamida.
 
3.1.   “Galereyani aylanish metodi”
Kichik guruhlarga 1 ta muammo taklif etiladi. Har 1 guruh 10 min davomida o’z 
fikrlarini yozadida, javob yozilgan varaqlarni 2 chi guruh bilan almashtiradi. Keyingi 
guruh oldingi guruhning javoblarini baholashi va javob to’liq bo’lmasa, o’z javobi bilan
tuldirishi kerak. 
Muommo. Suy sulolasining tashkil topishga assosiy sabablar nima bo’ldi.
Yechim har bir o’quvchi ushbu savol yuzasidan guruhlarda maslaxatlashishadi va 
ulardan bir vakil ushbu muommo yuzasidan fikr aytishadi.
Janubiy va Shimoliy sulolalar davridan keyin butun Xitoyni o’z hukmronligi ostida 
birlashtirgan imperator sulolasi.Dinastiya asoschisi Yang Jian (imperator Ven-Di). U 
ilgari suy gogun unvonini meros qilib olgan edi-shuning uchun sulola nomi paydo 
bo’ldi. Suy sulolasining poytaxti Dasin shahri (hozirgi Shensi provinsiyasining Sian 
shahri) bo’lgan. Imperator Yan-Di davrida Luoyang shahri imperiyaning Sharqiy 
poytaxti deb e’lon qilindi. Suy imperiyasi jami 39 yil davom etdi, shu vaqt ichida uchta 
imperator — Yan Jian (Ven-Di), Yan Guan (Yan-Di) va Yan yu (Gun-Di) o’zgardi. 580
yilda Yuven Yunning (imperator Syuan-Di) vafotidan so’ng, kichik Ching-Di Shimoliy 
Chjou davlati taxtga o’tirdi. Yang Tszyan vaziyatdan foydalanib, harbiy va siyosiy 
hokimiyatni qo’lga kiritdi, qisqa vaqt ichida Sianchjou (Xenan provinsiyasining hozirgi 
Anyang shahar okrugi), Yunchjou shahridagi Sima Syaonan (hozirgi Xubey 
provinsiyasining Anlu shahar okrugi) va Yizhou shahridagi Van Qian (hozirgi Sichuan 
provinsiyasining Chengdu shahri) qo’shinlari va harbiy garnizonlari boshliqlarining 
qarshiligini sindirdi. Shu bilan birga, Yang Jian Shimoliy Chjouda hukmronlik qilgan 
Yuven klani a’zolari bilan shafqatsiz munosabatda bo’ldi. Yang Jian o’zining tashqi va 
ichki dushmanlarini mag’lub qilgandan so’ng, 581 yilning ikkinchi oyida u o’zini yangi 
imperator deb e’lon qildi, davlatni Suy nomi bilan nomladi va Kayxuang 
hukmronligining shiorini e’lon qildi. 
27 3.2. “G`oyaviy charxpalak metodi”
Kichik guruhning (4-5 kishidan iborat) har bir ishtirokchisiga toza oq varaq
beriladi va bir xil savol beriladi (zarur bo`lganda o`qituvchi guruhning har bir 
ishtirokchisi uchun turli savollarni tayyorlashi va taklif qilishi mumkin). Barcha 
ishtirokchilar og`zaki fikr almashmasdan, o`zlarining varaqlarida savollarga bo`lgan 
javoblarning o`z-o`zidan aqlga kelib qoladigan ifodalarini yozadilar.  
2. Ifodalar yozilgan varaqlar vaqt tanqisligi sababli soat millarining harakatlanishi 
bo`yicha kichik guruhdagi qo`shnilarga uzatiladi. Bunday varaqni olgandan so`ng har 
bir ishtirokchi varaqda mavjud yozuvlarni takrorlamasdan, yangi yozuv kiritishi lozim. 
Har bir ishtirokchining varag`I yana o`ziga qaytib kelgandan so`ng ish yakunlanadi. 
Ushbu bosqichda yozuvlar tahlil qilinmaydi, baholanmaydi va tanlab olinmaydi (ushbu 
uslubiyatning «aqliy hujum» bilan ayrim o`xshashligi ana shunda namoyon bo`ladi).   
3. Kichik guruhlarda ishtirokchilar tomonidan ifodalangan javoblar va takliflarning 
muhokamasi o`tkazilib, ularning eng muhimlari va dolzarblari yakuniy ro`yxatga 
kiritiladi.   
4. Kichik guruhlar ishlanmalarining natijalari bilan almashish. Barcha kichik 
guruhlar navbatma-navbat yakuniy ro`yxatdan o`z ifodalarini taklif etadilar. Agar bu 
ifoda yuzasidan boshqa guruhlar e’tiroz bildirmasalar u oxirgi ro`yxatga kiritiladi.  
28 3.3.   ”Akademik munozara metodi”
Guruh 2 komandaga bo’linadi, har biriga vaziyatga oid topshiriq beriladi, masalan: 
“.Suy sulolasining tanazzulini sabablari. Bunda 1chi guruh muloqotning salbiy 
tomonlarini tahlil qiladi - ya’ni “prokurorlar”. 2 chi guruh  vaziyatning ijobiy 
tomonlarini izohlab beradi. Vaziyatga oid topshiriq yoki rolli o’yinni muhokama qilish 
uchun talabalar shu mavzu yuzasidan chuqur bilimga ega bo’lishi kerak. 
1-guruh   ushbu   mavzuga   oid   muommolarni   yoritadi .   Sulola   vakillarining   xato,
kamchiliklari   va   tanazzuli.Chen   va   Sun   sulolalari   davrida   rohib   Chji-Yi   tomonidan
tashkil   etilgan   tiantay   buddistlar   maktabi   buddizm   g’oyalarini   o’rganishda   turli
yo’nalish va yondashuvlarning birligini to’liq o’zida mujassam  etgan, bu hukumatning
davlatni   birlashtirish   zarurligiga   mos   keladi.   Suy   davridagi   kanonik   kitoblarning   eng
mashhur   bilimdonlari   Lyu   Chjo   va   Lyu   Syuan   “qadimiylik   va   zamonaviylikni   chuqur
anglagan   Shimoliy   va   Janubning   buyuk   onglari”sifatida   e’zozlangan.   Shu   vaqt   ichida
ilgari o’zaro hamkorlik qilgan Shimoliy va Janubiy kanonshunoslik maktablari yagona
29 maktabga birlashtirildi. Shu bilan birga, shimol va Janubning adabiy uslublarida farqlar
saqlanib qoldi — Janubiy adabiyot ohangdorlik, ritm va ajoyib iboralar bilan, Shimoliy
adabiyot   esa   soddaligi   va   amaliyligi   bilan   ajralib   turardi.   Yang-Di   Janubiy   Xitoy
madaniyatiga   hurmat   bilan   munosabatda   bo’lib,   uni   haqiqiy   madaniyat   deb   atagan.
Janubda  ilgari  shinzao  yozuv  uslubi   juda mashhur  bo’lib, u  nafisligi   va  egri   chiziqlari
bilan ajralib turardi. Ushbu uslubning kelib chiqishi xattotlar, ota va o’g’il — Van Sichji
va   Van   Sianji   edi.   Shimolda   ular   Xan   imperiyasi   va   Vey   qirolligi   davridagi   Lishu
uslubiga   rioya   qilishni   davom   ettirdilar,   unga   xos   bo’lgan   ierogliflarning   kvadrat
konfiguratsiyasi. 
2-guruh   esa   vaziyatga   ijobiy   tomondan   yondashadi.580   yilda   Yang   Jian,   hali   ham
Shimoliy   Chjouda   kansler   bo’lganida,   sianbiyaliklar   ham,   xanliklar   ham   hududiy
qo’shinlardagi   lavozimlarga   teng   ravishda   ega   bo’lishlarini   buyurdi.   Shunday   qilib,
Yang Jian sianbi  harbiy, Xan esa dehqon bo’lishi  kerak degan tushunchani  yo’q qildi.
590   yilda   Ven-Di   buyruq   chiqardi,   unga   ko’ra   hududiy   qo’shinlarning   barcha   harbiy
xizmatchilari   o’z   qo’shinlari   joylashgan   viloyat   va   viloyatga   tegishli   bo’lishi   kerak.
Bunday   tizim   ostida   har   bir   askar   o’z   mintaqasining   harbiy   rahbariyati   qo’mondonligi
ostida   edi.   Ushbu   chora   Xan   va   boshqa   millatlarni   ajratish   siyosatining   ta’sirini   yo’q
qildi,   bu   esa   millatlarning   birlashishi   va   mamlakatning   birlashishiga   yordam   berdi.   4)
“Kayxuang qonunlari kodeksi”ni tuzish. 581 va 583 yillarda yangi qonunlar nashr etilib,
eski   qonunlar   tuzatildi-bu  jarayon  “Kayxuang   qonunlari   kodeksi”   ni   yaratish   deb   ham
ataladi (o’sha paytdagi boshqaruv shiori bo’yicha). Sui davrida qabul qilingan qonunlar
keyingi davrlarga katta ta’sir ko’rsatdi. 
30 3.4.  “ "Aqliy xujum metodi”
Aqliy hujum” metodi – biror muammo bо‘yicha ta’lim oluvchilar tomonidan bildirilgan 
erkin fikr va mulohazalarni tо‘plab, ular orqali ma’lum bir yechimga kelinadigan 
metoddir. “Aqliy hujum” metodining yozma va og‘zaki shakllari mavjud. Og‘zaki 
shaklida ta’lim beruvchi tomonidan berilgan savolga ta’lim oluvchilarning har biri о‘z 
fikrini og‘zaki bildiradi. Ta’lim oluvchilar о‘z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon 
etadilar. Yozma shaklida esa berilgan savolga ta’lim oluvchilar о‘z javoblarini qog‘oz 
kartochkalarga qisqa va barchaga kо‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga 
(magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. 
“Aqliy hujum” metodining yozma shaklida javoblarni ma’lum belgilar bо‘yicha 
guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod tо‘g‘ri va ijobiy qо‘llanilganda 
shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga о‘rgatadi. 
“Aqliy hujum” metodidan foydalanilganda ta’lim oluvchilarning barchasini jalb etish 
imkoniyati bо‘ladi, shu jumladan ta’lim oluvchilarda muloqot qilish va munozara olib 
borish madaniyati shakllanadi. Ta’lim oluvchilar о‘z fikrini faqat og‘zaki emas, balki 
yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish kо‘nikmasi 
31 rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi ta’lim oluvchilarda turli g‘oyalar 
shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta’lim oluvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish 
uchun xizmat qiladi. 
“Aqliy hujum” metodi ta’lim beruvchi tomonidan qо‘yilgan maqsadga qarab amalga 
oshiriladi: 
1. Ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib 
qо‘yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi. 
2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog‘lash maqsad qilib 
qо‘yilganda-yangi mavzuga о‘tish qismida amalga oshiriladi. 
3. О‘tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qо‘yilganda-mavzudan sо‘ng, 
darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi. 
“Aqliy hujum” metodini qо‘llashdagi asosiy qoidalar: 
1. Bildirilgan fikr-g‘oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi. 
2. Bildirilgan har qanday fikr-g‘oyalar, ular hatto tо‘g‘ri bо‘lmasa ham inobatga 
olinadi. 
3. Har bir ta’lim oluvchi qatnashishi shart. 
Quyida “Aqliy hujum” metodining tuzilmasi keltirilgan. 
  
32 “Aqliy hujum” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 
1. Ta’lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bо‘yicha о‘z javoblarini 
(fikr, g‘oya va mulohaza) bildirishlarini sо‘raladi; 
2. Ta’lim oluvchilar savol bо‘yicha о‘z fikr-mulohazalarini bildirishadi; 
3. Ta’lim oluvchilarning fikr-g‘oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli 
qog‘ozlarga yoki doskaga) tо‘planadi; 
4. Fikr-g‘oyalar ma’lum belgilar bо‘yicha guruhlanadi; 
5. Yuqorida qо‘yilgan savolga aniq va tо‘g‘ri javob tanlab olinadi. 
“Aqliy hujum” metodining afzalliklari: 
• natijalar baholanmasligi ta’lim oluvchilarda turli fikr-g‘oyalarning shakllanishiga olib 
keladi; 
• ta’lim oluvchilarning barchasi ishtirok etadi; 
• fikr-g‘oyalar vizuallashtirilib boriladi; 
• ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini tekshirib kо‘rish imkoniyati mavjud; 
• ta’lim oluvchilarda mavzuga qiziqish uyg‘otadi. 
“Aqliy hujum” metodining kamchiliklari: 
33 • ta’lim beruvchi tomonidan savolni tо‘g‘ri qо‘ya olmaslik; 
• ta’lim beruvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab etilishi. 
34 Xulosa
Xulosa   qilib   shuni   ayta   olamanki,   VI   asrning   2-yarmida   Xitoyning   shimoli   va   janubi
o rtasida   madaniy,   iqtisodiy   va   siyosiy   tafovutlar   yumshay   boshladi.   Shimolʻ
ko chmanchilari  asta-sekin mahalliy aholiga qo shila boshladi.  Aksariyat  ko chmanchi
ʻ ʻ ʻ
qabilalar   o troq   turmush   tarziga   o tdi.	
ʻ ʻ   O rta   Osiyo   ko chmanchi   qabilalari	ʻ ʻ   Turk
xoqonligining qudratli ittifoqini tuzdi. Yangi bosqinchilarga bo ysunish xavfi haqiqatga	
ʻ
aylandi.   Bunday   sharoitda   mamlakat   birligini   tiklash   zarur   edi.   Hokimiyat   tepasiga
shimoliy   viloyatlardan   biri   —   Chjou   zodagonlarining   harbiy   guruhi   keldi.   Shimoli-
g arbiy Xitoy bosqinchilarga qarshi  kurashish  markaziga aylangan.	
ʻ   581 yilda   Shimoliy
Yang   Jian   (Ven-di)   qo mondoni	
ʻ   Suy   deb   nomlangan   yangi   sulolaning   imperatori   deb
e lon   qilindi.   Ulkan   davlatning   nisbatan   tez   birlashishiga   quyidagilar   sabab   bo‘ldi.	
ʼ
Madaniy, iqtisodiy va Xitoyning siyosiy manfaatlari ichki urushlarni tugatish va beqaror
qirolliklarni yagona imperiyaga birlashtirishni talab etardi. Kichik va kuchsiz viloyatlar
Xitoyning   qishloq   xo'jaligi   tumanlarining   ulkan   quruqlik   chegarasini   ko chmanchi	
ʻ
bosqinlaridan   himoya   qila   olmadi.   Imperator   Yang   Jian   Konfutsiy
(https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Konfutsiy)   ta limotlariga   mos   ravishda   ilgari   surdi,	
ʼ
mamlakatdagi munosabatlarni tartibga solish, barqarorlik va farovonlikni tiklash yo lida	
ʻ
soliqlarni   kamaytirdi   yoki   bekor   qildi,   yangi   tanga   chiqarildi.   Imperator   Yang
Jian   qat iyat   bilan   markaziy   hokimiyat   kuchini   mustahkamlashga   intildi   va   mahalliy	
ʼ
zodagonlarga   shafqatsiz   munosabatda   bo lgan.   Ammo	
ʻ   604-   yilda   u   o g li	ʻ ʻ   Yang
Guang   tomonidan o ldirilgan. Yang Guang (Yang-di) siyosati asosan xazinani boyitish,	
ʻ
iqtisodiy   yuksalish   va   siyosiy   hokimiyatni   markazlashtirishga   qaratilgan   edi.   Chen   va
Sun   sulolalari   davrida   rohib   Chji-Yi   tomonidan   tashkil   etilgan   tiantay   buddistlar
maktabi   buddizm   g'oyalarini   o'rganishda   turli   yo'nalish   va   yondashuvlarning   birligini
35 to'liq   o'zida   mujassam   etgan,   bu   hukumatning   davlatni   birlashtirish   zarurligiga   mos
keladi. Suy davridagi kanonik kitoblarning eng mashhur bilimdonlari Lyu Chjo va Lyu
Syuan   "qadimiylik   va   zamonaviylikni   chuqur   anglagan   Shimoliy   va   Janubning   buyuk
onglari"sifatida e'zozlangan. Shu vaqt ichida ilgari o'zaro hamkorlik qilgan Shimoliy va
Janubiy   kanonshunoslik   maktablari   yagona   maktabga   birlashtirildi.   Shu   bilan   birga,
shimol   va   Janubning   adabiy   uslublarida   farqlar   saqlanib   qoldi   —   Janubiy   adabiyot
ohangdorlik, ritm va ajoyib iboralar bilan, Shimoliy adabiyot esa soddaligi va amaliyligi
bilan   ajralib   turardi.   Yang-Di   Janubiy   Xitoy   madaniyatiga   hurmat   bilan   munosabatda
bo'lib,   uni   haqiqiy   madaniyat   deb   atagan.   Janubda   ilgari   shinzao   yozuv   uslubi   juda
mashhur bo'lib, u nafisligi va egri chiziqlari bilan ajralib turardi. Ushbu uslubning kelib
chiqishi   xattotlar,   ota   va   o'g'il   —   Van   Sichji   va   Van   Sianji   edi.   Shimolda   ular   Xan
imperiyasi   va   Vey   qirolligi   davridagi   Lishu   uslubiga   rioya   qilishni   davom   ettirdilar,
unga xos bo'lgan ierogliflarning kvadrat konfiguratsiyasi. Suy davrida Janub va Shimol
uchun   umumiy   yozuv   uslubi   yaratildi   va   shu   bilan   rivojlanish   uchun   yagona   asos
yaratildi xattotlik Tang davrida. Janubiy va Shimoliy sulolalar davrida adabiy asarlarga
bo'lgan   ehtiyoj   fonetikani   o'rganishga   turtki   berdi.   581   yilda   sakkizta   olim   (shu
jumladan   Yan   Zhitui,   Xiao   Gay   va   Lu   Fayan)   ierogliflarni   o'qishni   sozlash   bilan
shug'ullana boshladilar.
36 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1.   Karimov I.A - “O‘zbѐkiston mustaqillikka erishish ostonasida” T., 2011;
  2.   Karimov   I.A   -   “O‘zbekiston   XX   asr   bo‘sag‘asida.   Xavfsizlikka   tahdid,   barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari”  T.,”O‘zbekiston”, 1997.
3.   Karimov I.A. Bunyodkorlik yo‘lidan. Asarlar. 4-jild. – T.: O‘zbekiston, 1996. – 357 b.
4.   Mirziyoyev   Sh.M.   Erkin   va   farovon,   demokratik   O‘zbekiston   davlatini   birgalikda
barpo etamiz. –  Т .: O‘zbekiston, 2016
  5.   K а rim о v I. А . B а rk а m о l   а vl о d – O zbekist	
ʻ о n t а r а qqiyotining p о yd ѐ v о ri. - T.: Sh а rq,
1997. – 185 b.
6.   I.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Ma’naviyat nashriyoti. 
Toshkent.:2008.
7.  I .A. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik 
sharoitlari va taraqqiyot kafolatklari, T.: “O`zbekiston”, 1997.
                                                Tarixiy manbalar
37 1.  Мѐликс	ѐтова ,  А .  В ..  ПРАВЛЕНИЕ ДИНАСТИИ СУЙ (581-618)   ( ruscha ).  M .: 
ИЗДАТЕЛЬСТВО МОСКОВСКОГО УНИВЕРСИТЕТА, 2002 — 165-166  bet .
2. №р. с п epc ид c ко r о, прим.  A . С e н e ков a .  T.:  Ф a н , 1957.
2 .   O zME	
ʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
3.   Xoja Samandar Termiziy, Dastur ulmuluk, T., 1997.
4.   Б .  В .  Норик ,  Роль   шибанидских   правит	
ѐлѐй   в   лит	ѐратурной   жизни  
Мав	
ѐраннахра  XVI  в . //  Рахмат - нам	ѐ .  Спб , 2008  г .
                             
  
                                                   Internet manbalar 
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Ubaydullanoma
2. https    ://    fayllar    .   org    /   mavzu    -   shayboniylar    -   va    -   ashtarxoniylar    -   davrida    -   madaniy    -  
hayot    .   html   
3. https    ://    uz    .   denemetr    .   com    /   docs    /768/    index    -28485-1.    html    ?   page    =14   
4. http ://   dialup    .   net    .   uz    .
5. http ://   www . dissertation 1. narod . ru .
6. http ://   www    .   lawlibrary    .   ru    .
7. http ://   www . lib . msu . ru .
8. http://   www.libfl.ru .
38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48

O ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti KURS ISHI Mavzu: “ Suy sulolasi huk mronligi dav rida X it oy ” Tarix fak ult et i J ahon t arixi k afedrasi Bajardi : __________ Qabul qildi: _____________ 1

Samarqand – 2024 Mundarija KIRISH ……………………………………………………………………… 3 I BOB. Suy sulolasinning tashkil topishi 1.1. Suy sulolasining tashkil topishi va bunung sabablari………. . ………………………………………....................................9 1.2. Suy sulolasining ravnaq topgan paytdagi asosiy yutuqlar……..…………11 II Suy sulolasining tanazzuli va asosiy sabablar 2.1. Suy sulolasining tanazzulini sabablari ........................................ .....................................................................23 2.2. Sulola vakillarining xato, kamchiliklari va tanazzuli…………………………... …………………………………………..34 III BOB. Zamonaviy Pedagogik metodlardan foydalanish. 3.1. Galereyani aylanish” metodi………………………………………............................................................ 3.2. G'oyaviy charxpalak metodi. 3.3. Akademik munozara metodi………………………………………........................................................... 3.4. Aqliy xujum metodi……………………………………………………………………………………… Xulosa ……………………………………………………………… ... ……..... 44 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati …………………...…………45 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Xitoy davlatchiligi tarixini ilmiy tadqiq etish, unga haqqoniy baho berish va to‘plangan tajribadan ijodiy foydalanish mustaqil Xitoyning ijtimoiy siyosiy va madaniy taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun VI asrning oxiriga kelib jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi bo‘lgan Xitoy tarixini, xususan Xitoy hududida yashgan sulolalarni, xitoy davlatchiligi tarixini har tomonlama o‘rganish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Shu bois ham, so‘nggi yillarda umumiy Xitoy tarixining qator dolzarb masalalarini o‘rganishda aniq va haqqoniy tarixiy yondashuv masalasi muhim bo‘lib bormoqda. Ta’kidlash joizki, xitoy sulolarilaridan biri bo‘lgan suy sulolasi Xitoy tarixi, uning ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy hayoti va xalqaro munosabatlarida katta iz qoldirgan davlat bo‘lib, uning har bir hukmdori yuritgan ichki va tashqi siyosat hamda uning oqibatlarini o‘rganish alohida ilmiy izlanishlar olib borishni taqozo qiladi. Xitoyda hozirgi kunda yaxlit tarixni o’rganish va Xitoyning azaldan qudratli davlatligini isboslash uchun cheksiz ishlar ilib borilmoqda, mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish borasidagi ustuvor vazifalarga mos holda, kadrlar tayyorlashning ma‘no- mazmunini tubdan qayta k о ’rib chiqish, xalqaro standartlar darajasida oliy malakali mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratishni k о ’zda tutish bilan birgalikda bugungi kunda xitoydagi oliy ta‘limning sifati va samaradorligini yuksaltirish borasida pedagoglar oldida katta mas‘uliyat turganligi belgilab beradi. Ayni vaqtda yoshlar va aholi о ’rtasida Xitoy mamlakatining boy tarixini, uning betakror ma’daniyati va milliy 3

qadriyatlarini keng targ’ib qilishni yoshlarimiz jamiyatimiz va mamlakatimizning kelajagi uchun strategik ahamiyatga ega”vazifalar sifatida belgilab beradi 1 . Hamma o‘z tarixini ulug’laydi. Bu merosni chuqur organishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak”-deb ta kidlagan.‟ Muallif m azkur asarida katta yer egaligi, aholidan yig'iladigan soliq va jarirmlar, Xitoysulolalarining m a’muriy tuzulishi, tarqoqlikning kuchayishi, mamlakat boshiga tushgan iqtisodiy qiyinchiliklar va uning ayrim sabablari kabi masalalarga keng be rgan. Xitoyasarlaridada geografik va etnografik m a’lum otlar ham ko'p. Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining ikkinchi Maslahat uchrashuvi yakunida ommaviy axborot vositalari vakillari uchun o‘tkazilgan brifingda Shavkat Mirziyoyev nutq so‘zladi. Bu haqda O‘zbekiston prezidenti matbuot xizmati xabar berdi . O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev muzokaralar an’anaviy do‘stlik va o‘zaro anglashuv ruhida o‘tganini, davlat rahbarlarining mintaqada ishonch va yaxshi qo‘shnichilik muhitini yanada mustahkamlashga bo‘lgan intilishi va qat’iy siyosiy irodasining yaqqol ifodasi bo‘lganini ta’kidladi. — Biz o‘zaro hamkorlikning dolzarb masalalarini atroflicha muhokama qildik. Mamlakatlarimiz o‘rtasidagi aloqalarni har tomonlama kengaytirish yo‘lida butunlay hamfikr ekanimizni yana bir bor tasdiqladik. Uchrashuv dolzarb mintaqaviy va xalqaro masalalar bo‘yicha bizning qarash va yondashuvlarimiz, o‘zaro juda yaqin ekanini namoyish etdi, — dedi Shavkat Mirziyoyev. Uchrashuvda savdo to‘siqlarini bartaraf etish, sanoat kooperatsiyasini yanada kuchaytirish, energetika infratuzilmasini modernizatsiya qilish va mintaqaning tranzit imkoniyatlarini kengaytirish masalalari ko‘rib chiqilgani ma’lum qilindi. Tomonlar hududlar darajasida faol almashinuvlar va muloqotni qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, ilm-fan, ta’lim, turizm, madaniyat va sport sohalarida qo‘shma tadbirlarni muntazam o‘tkazishga kelishib oldilar. 1 2Мирзи ѐ@ѐв Ш. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши к ѐрак. Тошк ѐнт - «Ўзб ѐкистон». 2017. 44-47-бб 4

Muzokaralar chog‘ida mintaqada xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash uchun ko‘p tomonlama hamkorlik masalalariga jiddiy e’tibor qaratilgani aytildi. Sammit yakunida Qo‘shma bayonot qabul qilindi hamda Maslahat uchrashuvlariga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish reglamenti ma’qullandi. Qozog‘istonning birinchi prezidenti — elboshi Nursulton Nazarboyev bir ovozdan Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari Maslahat uchrashuvining Faxriy raisi etib saylandi. — Bizni mushtarak tarix va madaniyat, yagona muqaddas din, o‘xshash mentalitet, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar va an’analar, hamda ajralmas do‘stlik chambarchas bog‘lab turadi. Bularning barchasi, xalqlarimiz farovonligi va ravnaqi yo‘lida Markaziy Osiyo davlatlari salohiyatini birlashtirishga qaratilgan o‘zaro manfaatli hamkorligimizga mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi, — deya ta’kidladi Shavkat Mirziyoyev. Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining navbatdagi Maslahat uchrashuvi kelgusi yili Qirg‘izistonda o‘tkaziladi. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 19 yanvar kuni ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish, bu borada davlat va jamoat tashkilotlarining hamkorligini kuchaytirish masalalari bo‘yicha videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi. Bu haqda Prezident Matbuot xizmati xabar bermoqda. “Agar jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyot bo‘lsa, uning joni va ruhi ma’naviyatdir. Biz yangi O‘zbekistonni barpo etishga qaror qilgan ekanmiz, ikkita mustahkam ustunga tayanamiz. Birinchisi – bozor tamoyillariga asoslangan kuchli iqtisodiyot. Ikkinchisi – ajdodlarimizning boy merosi va milliy qadriyatlarga asoslangan kuchli ma’naviyat”, deydi Shavkat Mirziyoyev yig‘ilishda. Toshkent shahridagi “G‘alaba bog‘i” majmuasini xalqimiz, ayniqsa, yoshlar uchun harbiy tarix va ajdodlar qahramonligini o‘rganish bo‘yicha ilmiy markazga aylantirish taklifi bildirilgan. Yoshlarni vatanparvarlik, milliy iftixor ruhida tarbiyalash, buning 2 https :// www . gazeta . uz / oz /2019/11/29/ ca - brifing / 5