Mundarija Kirish……………………………………………………..3-bet I bob Tan sulolasi va Turk xoqonligi ………………… 5-bet 1.1 Tan sulolasi va Turk xoqonligi o’rtasidagi aloqalar..5-bet 1.2 Tan sulolasi tomonidan Goachangning tugatilishi….9-bet II bob Tanning janub va sharqga tomon kengayishi…13-bet 2.1 Koryoni egallash yohud eski nufuzni qayta tiklash…13- bet 2.2 Tanning Nanchjou qirolligi bilan tashqi siyosati……19- bet III bob “Tan sulolasi davrida Xitoy tashqi siyosati”mavzusini o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish………………………………….22-bet 3.1Klaster metodi…………………………..22-bet 3.2 6x6x6 metodi……………………………23-bet Xulosa……………………………………….25-bet Glossariy…………………………………….26-bet Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……….27-bet 1

Kirish Ushbu k urs ishi Tan imperyasi (618-907) va uning asosiy Osiyo qo'shnilari o'rtasidagi munosabatlarni o'rganadi. Tan o'zining deyarli 290 yillik faoliyati davomida Koguryo, Silla, Pekche, Parxe, turklar, uyg'urlar, tibetlar va Nanchjao qirolligi bilan tinch-totuv yashashdan tortib ochiq urushgacha bo'lgan ko'pincha notinch munosabatlarni boshdan kechirdi. Uyg‘urlardan tashqari bu davlatlar birin-ketin hokimiyat tepasiga ko‘tarilib, o‘z navbatida Xitoyning asosiy dushmaniga aylandi. Ushbu k urs ishida Tan Xitoyning murakkab tashqi aloqalarini o'rganish uchun tahliliy vosita sifatida "ko'p qutblilik" dan foydalanadi. "Ko'p qutblilik" deganda bir nechta mamlakatlar o'z vakolatlarini oshirishga urinishda bir-biri bilan raqobatlashgan muhitni nazarda tutadi. Ular ba'zan uchinchi shaxsga qarshi ittifoq tuzdilar, ba'zan esa turli maqsadlar sari mustaqil ravishda harakat qilishdi. Birorta davlat xalqaro maydonda doimiy hukmronlik qila olmaganida, ular o'rtasida hokimiyat keng va notekis taqsimlanar edi. Shunday qilib, ularning munosabatlari dinamik va oldindan aytib bo'lmaydigan edi. Osiyo da shunday muhit VI asr oxiri va VII asr boshlarida, hayratlanarli o'zgarishlar davrida mavjud edi. Qisqa muddatli Suy sulolasi (581-618) parchalanishi bilan Xitoyning shimoliy va shimoli-g'arbiy qismida bir nechta separatistik guruhlar paydo bo'ldi va Xitoyda, O'rta Qirollikda yakuniy hukmronlik uchun raqobatlashdi. Li Yuan va uning tarafdorlari ana shunday guruhlardan birini tashkil qilgan. Garchi u oxir-oqibat Tan sulolasini tuzsa ham, Li Yuan o'z raqobatchilari ustidan hech qanday ustun hokimiyatga ega emas edi. Dashtlarda shimoldan uzoqroqda turklar boshqa qabilalarga, shuningdek, Li Yuan va uning raqiblariga hukmronlik qilishgan. Turkiylarning har biriga harbiy yordam ko'rsatishi yoki ularga qarshi dushmanlik qilishi uning Xitoyning yangi hukmdori bo'lish orzusini amalga oshirishi yoki buzishi mumkin edi. Turkiylarga yordam berish va himoya qilish uchun bu raqobatlashuvchi guruhlar turkiy hukmdor bilan suveren-vassal munosabatlarga kirishdilar. Li Yuan ham bundan mustasno emas edi. 618 yilda Tan tashkil etilgandan so'ng, Li Yuan bu ko'p markazli Osiyoni Xitoy hukmronlik qiladigan dunyoga aylantira olmadi. U o'zining qisqa to'qqiz yillik hukmronligining ko'p qismini ayirmachilardan qutulishga bag'ishladi, ammo bu vazifani uddalay olmadi. Bu ishni imperator Taizong ( 627-649), uning o'g'li va vorisi, 628 yilda shimoli-g'arbiy Xitoydagi so'nggi mahalliy magnatni yo'q qilish bilan yakunlagan. Xitoy 630-yilda Sharqiy turklarni mag lub etib, Osiyoda ustun mavqega ega bo ldi. Ko tarilgan Tan o zʻ ʻ ʻ ʻ ta sirini butun Osiyoda yoydi. Xitoyning shimoliy va shimoli-g'arbiy qismidagi ʼ ko'chmanchi qabilalar imperator Tayzongni o'zlarining "Samoviy qag'on" deb tan 2

olishgan. Ko'pgina davlatlar O'rta Qirollikka muntazam ravishda elchilik missiyalarini jo'natib, Xitoyga va'da berishini taklif qilishdi.Tan va uning qo'shnilari o'rtasidagi lord-vassal munosabatlari, asosan, nominal edi. Ko'rinishidan, Xitoyga bo'ysunadigan bu davlatlar munosabatlarni ko'pincha manipulyatsiya qildilar. Ular Xitoyning afzal ko'rgan dunyo tartibidan tashqarida katta darajadagi harakat erkinligini saqlab qolishga muvaffaq bo'lishdi. Ularning Tan saroyiga bo'lgan missiyasi, aslida, o'zini himoya qilish va o'zini mustahkamlash, shuningdek, Xitoydan iqtisodiy va madaniy foyda olish uchun o'ynaladigan diplomatik o'yin edi. Xitoy bilan rasmiy munosabatlarga bunday maqsadga muvofiq yondashuv Xitoy va ishtirokchi mamlakatlar ehtiyojlarini qondirishga, Tan imperatorining umuminsoniy hukmdor sifatidagi g'ururini tantanali darajada qondirishga kuch berdi. I BOB Tan sulolasi va Turk xoqonligi 3

1.2 Tan sulolasi va Turk xoqonligi o’rtasidagi aloqalar Tanning birinchi hukumdori Li Yuan taxtga kelgan davrlarda mamlakatning turklar bilan munosabati iliq emas edi.616-yildayoq Li Yuan turklarga nisbatan o’z siyosatini shakllantirgan bo’lib,uning mohiayti”Turklardan foydalanish uchun ular bilan do’stla shish edi”.Li Yuan dono siyosati yuritadi ya’ni turklarga pora berish orqali o’z harbiy yurishlarida ishtirok ettiradi.618-yildayoq Tan turklar bilan ittifoqda janubi-g’arbiy va sharqiy Xitoyni o’z nazorati ostiga oladi.619-yilda esa Tan hududlarini shimoli g’arbdagi Gansu va Sinxay provinsiyalari,janubdagi Sichuan provinsiyasi va sharqdagi deyarli butun Xubey va Xenan provinsiyalari hududlariga qadar kengaytiradi.Bu davrda Tan saroyi ayirmachi rejimlarni bo’ysundirish,Xitoyning muhim hududlarini nazorat qilish va ichki tartib o’rnatish ishlari bilan ovora edi.Bu vaqtda tashqi tahdidlarga tayyor bo’lmagan Tan turklarga nisbatan tinchlikni saqlab turish uchun “pora berish siyosati”ni davom ettiradi.617- yilda Suy poytaxtini qo’lga kiritganidan beri Tan qo’shinlari turli xil separastik kuchalrni deyarli o’n yil davomida yo’q qilib,624-yilag kelib Tan turklarga nisbatan faolroq siyosat yurita boshladi.625-yiladyoq imperator Tayzong saroy amaldorlariga turklar bilan diplomatik aloqada imperator farmoyishlaridan foydalanishni buyurgan.Imperator Tayzong passiv mudofaa hech qachon Tan chegaralarini himoya qilmasligligini bilar edi.Shuning uchun u armiyaning jangovar mahoratini oshirishga e’tibor qaratadi. 1 627-yildan boshlab Sharqiy turk imperiyasida ichki nizolar,qabilalarning hukumdorga bo’ysunmasligi va qo’zg’olonlar oqibatida parchalanish yuz berdi.628-yilda Tan qo’shinlari Liyan Shidunni mag’lub etib,Chananga xavf solib turadigan Sariq daryoning janubiy hududlarini o’z nazorati ostiga olishadi. 630-yilda Li Jing boshchiligidagi Tan qo’shinlari Mayi shahridan Dinxianga 3000 otliq bilan hujum qiladi.Xeili(Ilig)Xoqon jangda mag`lub bo`lgach shimolga qochib ketadi, lekin Li Shiji boshchiligidagi Tanning shimol qo’shini Xeilini pistirma qo`yib asir oladi.Xeili Xoqon katta o`lpon evaziga ozod etiladi.630- yilning oxirida Tanning o`n minglik otliq qo`shini poytaxtni egallab Xeilini asir olishib imperator Tayzong huzuriga jo`natishadi.Shunday qilib Sharqiy Turk Xoqonligi qulaydi.Asir olingan ko`plab turklar shimol dashlariga(janubi-g`arbiy Mo`g`uliston) yuboriladi.Bu hududlarda yashovchi turklar 627-yilda xitoyga vassaligini tan olgan edi.Bu yerda Xeyanto provinsiyasi tashkil etilib,Yinan noib etib saylangan edi.Yinan Tayzongga bir necha bor elchi yuborib,turkiylarni bu hududga ko`chirish xavfli ekanligini,ular birlashib qayta davlat tuzishi mumkinligini aytadi.Tayzong bunga e’tibor bermaydi. Yinan keyin turklar ustidan nazorat o'rnatishga urinib, o'lpon va ularning rahbaridan uning bosh qarorgohida garov sifatida xizmat qilishini talab qildi.Bu vaziyztdan xavfsiragan Tan hukumdori Yinan bilan kelishishni boshlaydi.642-645-yillarda bir necha bor elchi yuboradi.Tan sulolasi 1 .Tang China in Multi-Polar Asia A History of Diplomacy and War-Wang Zhenping,HONOLULU-2013 -15p 4

imperatori Tayzong turklarga qarshi siyosatini quyidagicha ta’riflagan”Agar biz turkiylarni qurol kuchi orqali yo`q qila olmasak,ularga Xitoy malikasiga uylanishni taklif qilishdan boshqa choramiz yo`q”. 2 645-yilda Yinanning o`limidan so`ng Tan Xeyantodagi Yinanning hokimyatini yo`q qiladi.649-yili Tayzongning vafoti sabab turklar yana o`z davlatlariga asos solishga imkon yaraladi.679-yilda Shansidagi turkiy qabilalar qo`zg`alon ko`tarishadi.680-yillar davomida turkiylar Ashina Xoqon(680-692) hukumronligi ostida birlashadilar. O`rxonning yuqori oqimidan Shansi, Shensi va Ningsyadagi Xitoy chegaralariga tahdid soladigan yangi Sharqiy turk imperiyasi paydo bo`ldi. Biroq bu qayta tug`ilgan turkiy imperiyaning kuchi VII asr oxirida, Mochuo ( Qapag`on, hukmronligi 692–716) hokimiyat tepasiga kelishi bilan oshadi. Shimoli-g'arbiy Xitoy chegarasida jiddiy muammolarni keltirib chiqargach, uning diqqati tobora uzoq g'arbga qaratildi. Bunga javoban Tan 711- yilda turkiylarning asosiy bosqin yo`llarini boshqaradigan kuchli istehkomlar chizig`ini o`rnatdi. 710-yillarda turklar o`rtasida ichki nizolar kelib chiqdi. Bir necha yil o'tgach, 716 yilda Mochuo o'ldirilganidan so'ng, uning imperiyasi raqib qabila boshliqlari o'rtasidagi qonli hokimiyat kurashlari tufayli parchalanib ketdi. Vaziyat, nihoyat, 744 yilda Tan harbiy aralashuvini taklif qildi, bu davrda turkiy qo'shinlar to'liq mag'lubiyatga uchradi. Oxirgi turk xoqoni qo`lga tushishdan arang qutulib qoldi, biroq bir yil o‘tgach, uyg‘urlar tomonidan o`ldirildi. Ular Tanlarning harbiy amaliyotlarida yordam bergan va hozirda sobiq turkiy hududni nazorat qilishadi. 3 Tan va Sharqiy turklar o`rtasidagi bir necha asrlik kurash nihoyat tugaydi. G arbiy turklar 610-yillarda hokimiyat tepasiga ko tarilgan Sheguy xoqon (611-619ʻ ʻ yillar hukmronligi) boshchiligida ular Sharqiy turklar kabi tez qulab tushayotgan Suy sulolasidan foyda olib, bosqinchilik yo liga o tadilar. Ularning qudrati To’n Yabg’u ʻ ʻ xoqon davrida (619–628 yillar) cho qqisiga yetdi, o shanda ularning ta sir doirasi ʻ ʻ ʼ G arbiy viloyatlarning katta qismini: shimoli-sharqda Oltoy tog tizmasi, g arbda ʻ ʻ ʻ Orol dengizi va Zarafshon vohasidagi kichik hududni qamrab olgan edi.Voha davlatlari Tyanshan tizmasidan janubda Tarim havzasida joylashgan edi. G arbiy ʻ turklarning kengayish siyosati-“ qo'shnilariga turli yo'llar bilan bo'lsa ham ta'sir qilish”edi. Sharqda ular Sharqiy turklarga eski dushmanlar va asosiy raqobatchilar sifatida qarashgan. Ular tuz va baliq kabi boyliklardan foydalanish uchun vohadagi Yanqi davlati (poytaxti hozirgi Yanchi shahridan janubi-g arbda joylashgan ʻ Qorashahar)ni ham nishonga oldilar. Aksincha, ular zamonaviy Turfondan bir oz g'arbda joylashgan Turfon pasttekisligida joylashgan va G'arbiy viloyatlardan kelgan soliq to'lovchi elchilar va savdogarlarning Changanga borishlari uchun asosiy yo'lni boshqaradigan Gaochang bilan do'stona munosabatlarni rivojlantirishga harakat qilishdi.Ular hatto O’rta Osiya hududlarini ham egallashdi. Shiguo (Toshkent), Tiele 2 .Tang China in Multi-Polar Asia A History of Diplomacy and War-Wang Zhenping,HONOLULU-2013 -18p 3 THE CAMBRIDGE HISTORY OF CHINA Volume 3 Sui and T'ang China, 589-906, Part I edited by DENIS TWITCHETT- Cambridge Histories Online © Cambridge University Press, 2008 -98p 5