TARJIMA TILLARARO VA MADANIYATLARARO KOMMUNIKATSIYANING TURI SIFATIDA
![Mavzu : TARJIMA TILLARARO VA MADANIYATLARARO
KOMMUNIKATSIYANING TURI SIFATIDA
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………..…………….….3
I BOB. Tarjima, uning maqsadi va vazifalari
1.1 Tarjima tarixi va uning rivojlanishi, taraqqiyoti ………………………….…....8
1.2 Tarjima nazariyasining vazifasi , tarjima bosqichlari……………..………..….12
I bob uchun xulosa………………………………………………………………16
II Bob. Madaniyatlararo muloqotning asosiy tushunchalari
2.1“Til” tushunchasi …………….……………………………….……………...18
2.2 “Madaniyat” tushunchasi …………………………………………………….20
2.3. “Kommunikatsiya” tushunchasi……………………………………….….…23
IIbob bo‘yicha xulosa…………………………………………………………….27
III Bob. Tillararo va madaniyatlararo kommunikatsiyada tarjimaning o‘rni
3.1 “Madaniyatlararo muloqot” tushunchasining mohiyati va o‘ziga xos
Xususiyati………………………..………………………………………..………29
3.2 Madaniyatlar o‘zaro ta’sirining darajalari …………………………..………..30
III bob bo‘yicha xulosa…………………………………………………………...31
Xulosa ……………………………………………………………………............33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ………………..…….….35
Ilova ……………………………………………………………………..…….....38
1](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_1.png)
![KIRISH
«Biz raqobatdosh davlat qurishni o‘z oldimizga maqsad
qilib qo‘ygan ekanmiz, bundan buyon maktab, litsey,
kollej va oliygoh bitiruvchilari kamida 2 ta chet tilini
mukammal bilishlari shart. Bu qat’iy talab har bir ta’lim
muassasasi rahbari faoliyatining asosiy mezoniga aylanishi lozim»,
Shavkat Mirziyoyev
Turli xalqlar, tillar va madaniyatlar yaqinlashgan bugungi kunda, xorijiy
tillarni o‘rganish bilan birga, boshqa madaniyatlarga ham qiziqish ortib bormoqda.
Madaniyatlararo, xalqaro muloqot masalalari umume’tiborni tortmoqda.
Madaniyatlararo muloqot muammolari bilan shug‘ullangan aksariyat xorijlik
tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, chet elliklar bilan muomalada bo‘lganda
grammatik, leksik va uslubiy xatolar kechiriladi, chunki bu ulardagi til bilimining
yetarli emasligi bilan izohlanadi. Biroq muloqot jarayonida ijtimoiy-madaniy
me’yorlarning, odob-axloq qoidalarining buzilishi salbiy qabul qilinadi. Chunki
bunday me’yorlarning buzilishi muayyan madaniyat vakilining haqoratlanishi
yoki kamsitilishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Kurs ishining dolzarbligi. Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki,
bugungi kunda kommunikativ xatolar madaniy shok holatini yuzaga chiqarib,
shaxslararo va millatlararo muloqotning muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga, hatto
jiddiy to‘qnashuv, geosiyosiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bundan xulosa
qilib, globallashuv, standartlashuv, integratsiyalashuv va madaniyatlarning
aralashuvi yuz berayotgan bugungi kunda madaniyatlararo muloqot muammolarini
o‘rganish, ularni tadqiq etish dolzarb masalalardan biridir. Hozirgi kunda til
bilishning o‘zi kommunikatsiya ishtirokchilari bir-birini tushunishlari uchun yetarli
bo‘lmaydi.
Kurs ishining ob’ekti. Tarjima tillararo madaniyatlarni barcha
munosabatlarning muvaffaqiyatli va samarali bo‘lishi uchun asosiy o‘rinni
2](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_2.png)
![egallaydi, nutq ishtirok etgan va ishtirok etmagan muloqotning milliy-madaniy
xususiyatlari, ijtimoiy-madaniy me’yorlar, odob-axloq qoidalari,
kommunikatsiyadagi ustuvor xususiyatlar hamda xushmuomalalikning milliy
tizimi haqida bilimga ega bo‘lish kerak bo‘ladi. Zero, yoshlarimizning
Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyevning ta’kidlaganidek: “mustaqil fikrlaydigan,
yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib dunyo miqiyosida o‘z
tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol
topishi” o‘ta muhim vazifalardan birdir.
Kurs ishining predmeti. Predmeti sifatida tarjimaning har bir so‘zdagi
o‘rnini beqiyosligi, so‘zma - so‘z tarjima qilgan bilan uning mohiyati, mazmuni
yoritilmasligi alohida o‘rin kasb etadi. Talabalarni barcha tarjima qilinayotgan
tillar, madaniyatlararo muloqot masalalaridan xabardor etish, ularga
kommunikatsiya turlari, verbal va noverbal muloqot vositalaridan foydalanish,
kommunikatsiyaga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, til va madaniyatning o‘zaro aloqasi,
shaxs va uni shakllantiruvchi omillar, milliy xarakter, madaniyatlararo to‘siqlar va
to‘qnashuvlarni bartaraf etish yo‘llarini o‘rgatish, diskursning milliy-madaniy
xususiyatlarini tahlil etish asosiy vazifalarimizdan biri hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi . Shuning bilan birga, tili o‘rganilayotgan
xalqlarning milliy urf odatlari, dunyoqarashlari, iqtisodiy, siyosiy jarayonlarini
to’liq anglash, muloqot jarayonida ijtimoiy madaniy me’yorlarini o’rniga
qo’yishdan iborat. Tarjima jarayoniga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganishdan oldin,
tarjima modelini shakllantirish lozim deb topdik. Inson faoliyatining asosiy shakli
bu muloqotdir. Inson ongli mavjudot bo’libdiki, doimiy ravishda muloqotga
kirishishiga xarakat qiladi. Ammo tarjimani muloqot modelini yaratishdan oldin
umuman olganda nutq aktini ya’ni bir tilli muloqot modelini tuzish maqsadga
muvofiqdir.
Kurs ishining vazifasi. Insoniyat faoliyatining murakkab shakli bo‘lmish
tarjima - bir tilda yaratilgan nutqiy ifodani, uning shakl va mazmun birligini
saqlagan holda, o‘zga til vositalari asosida qayta yaratishdan iborat ijodiy
3](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_3.png)
![jarayondir. Demak, asliyatga mansub bo‘lgan til vositalari yordamida yaratilgan
nutqiy ifoda (matn) tarjima tili qonuniyatlari asosida vujudga kelgan shunday ifoda
bilan almashtiriladi. Shu yo‘l bilan asliyat va tarjima tillari matnlarining mazmuniy
uslubiy adekvatligi yuzaga keltiriladi. Mazkur ta’rif tillararo amalga oshiriladigan
jarayonga aloqador bo‘lib, insoniyat faoliyatining ko‘proq qi smi mazkur amaliyot
bilan bog‘liqdir. Shu tufayli “tarjima” deganda aksariyat kishilar ko‘z oldiga,
birinchi navbatda, bir tildagi matnni ikkinchi tilga o‘girish faoliyati namoyon
bo‘ladi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Lingvistik tarjimashunoslik bo‘yicha
yaratilayotgan ko‘pchilik tadqiqotlarda tarjima nazariyasi va amaliyotining juz’iy
masalalari bilan bir qatorda mazkur soxaning mohiyatini aks ettiradigan
umumnazariy muammolar ustida ham keng ko‘lamda bosh qotirilmoqda. Bu hol
lingvistik tarjimashunoslikning tadqiqotchilar e’tiborini borgan sari ko‘proq o‘ziga
tortayotganligidan dalolat beradi. Tarjimaga lingvistik tarjimashunoslik nuqtai
nazaridan yondashib, quyidagicha ta’rif berish mumkin. Tarjima insoniyat
faoliyatining eng qadimiy turlaridan biri bo‘lib, u tufayli biz insoniyat taraqqiyoti
tarixini barcha tafsilotlari bilan ochiq - oydin tasavvur etamiz. Tarjima xalqlar
o‘rtasidagi do‘stlik, qardoshlik va hamkorlik manfaatlariga, ular o‘rtasidagi
iqtisodiy-siyosiy, ilmiy, madaniy va adabiy aloqalarning kengayishiga xizmat
qiluvchi qudratli quroldir.
Kurs ishining o‘ganilganlik darajasi . Lingvistik tarjima nazariyasi
tarjimani tillararo va madaniyatlararo doirada qamrovli o’rganadi. Tarjima
jarayoniga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganish bilan bir qatorda tarjimonning tarjima
jarayonida bajarauvchi funksiyalarini aniqlashga xarakat qiladi. Xorijiy
mutaxassislarning ilmiy izlanishlari shuni aniqladiki, komunikativ muloqotning
xarakteri shakli va uslubi, muloqotning birinchi daqiqasi ba’zan esa
soniyalaridanoq ma’lum bo’ladi. Binobarin, kommunikasiyada har qanday
vaziyatni yumshatishga qodir bo’lgan murojaat turlari mavjud. Masalan,
4](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_4.png)
![suhbatdoshni ismini ayta turib jilmayish suhbatning do’stona ohangda davom
etishini ta’minlaydi va h.k.z.
Kurs ishida qo‘llanilgan metodlar . Metodika - qat’iy ketma-ketlikka
(algoritmik xarakterga), ilgari o‘rnatilgan reja (qoida), tizimga aniq rioya qilish
bo‘lib, biror bir ishni maqsadga muvofiq o‘tkazish metodlari, yo‘llari majmuasi.
“Metodika” tushunchasi turli fanlarni o‘qitish bilan ham bog‘liqlikda qo‘llanilib,
ma’lum sohani o‘qitish jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillari, shakl, metod
va vositalari yig‘indisini o‘zida ifoda etadi. “Metodika” va “texnologiya”
tushunchalarining bahs doirasi bilan ham bog‘liqlikda ayrim farqli jihatlarni ajratib
ko‘rsatish mumkin. Jumladan, metodik tizim “Qanday o‘qitish?”, “Nima uchun
o‘qitish?”, “Nimaga o‘rgatish?” kabi savollarga javob izlaydi, texnologiya esa,
“Qanday tarzda samarali o‘qitishga erishish mumkin?” degan savolni markazga
qo‘yadi. Metodika o‘quv jarayoninin qanday tarzda tashkil etish lozimligini
nazarda tutsa, texnologiya qay yo‘sinda o‘quv jarayonini eng qulay, maqbul tarzda
amalga oshirishga diqqat-e’tiborni qaratadi. Bugungi mavzuda an-anaviy
metoddan foydalandim, ya’ni kitob bilan ishlash - o‘qish, o‘rganish, reja tuzish,
konspekt qilish.
Kurs ishining nazariy ahamiyati . Tarjima turli xalqlar adabiyotlarining
o‘zaro aloqasi va bir-biriga ta’siri jarayonini tezlashtiradi. Tarjimaviy asarlar
tufayli kitobxonlar jaxon adabiyoti durdonalaridan bahramand bo‘ladilar, ularning
estetik tuyg‘ulari oshadi, didlari o‘sadi, ularda go‘zal narsalar haqida tushunchalar
hosil bo‘ladi. Tarjima tillarning kamoloti uchun zaruriy vosita sifatida, ularning
rivojlanish sur’atini jadallashtiradi, lug‘at boy l igini oshiradi va takomillashtiradi.
Tarjima inson ma’naviy hayotini boyitadi, ona tilining imkoniyatlarini ro‘yobga
chiqaradi, uni serjilo qiladi. Tarjima tufayli kitobxon tafakkuri charxlanib, yangi
tushunchalar bilan boyiydi. Tarjima jamiyatda yangicha munosabatlar, qarashlar
qaror topishiga xizmat qiladi. Tarjima tufayli milliy adabiyotlar o‘rtasidagi
aloqalarning mahsuli sifatida yangi g‘oyaviy yo‘nalishlar, yangicha syujet, janr
shakllanadi. Tarjima Vatan adabiyotiga yangi obrazlar, badiiy-tasviriy vositalar
h adya etadi. Bir so‘z bilan aytganda, tarjima - asliyatni qayta yaratish, qayta talqin
5](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_5.png)
![etish san’atidir Ammo shuni ham nazarda tutish lozimki, mazkur jarayon natijasi
ham «tarjima» istilohi yordamida ifoda etiladi. Bunda asliyatning o‘ girmasi
b o‘ lmish ikkilamchi matn nazarda tutiladi. Lisoniy tarjima xilma-xil turlarga
bo‘linadiki, badiiy adabiyot tarjimasi ular orasida aloxida o‘rin tutadi.
O‘girilayotgan matnning xususiyati badiiy tarjimaning o‘ ziga h os o‘ rnini
belgilaydi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati . Tilning asosiy funksiyasi bu muloqotga
yordam berishdir. Muloqot, yani kommunikasiya - bu ma’lumotni uzatishda va
ma’lumot almashishida ijtimoiy majburiy jarayondir.
Ijtimoiy hayotdagi voqeyliklar sotsial muloqot ishtirokchilarining kundalik
hayotdagi muloqoti ya’ni so’zlashuv nutqida, emotsional izhorlarda ish yuzasidan
muloqotlarda o’z aksini topadi. Nutqda qo’llanilgan obrazli ifodalar kishilarning
milliy mentaliteti, tafakkuri va ular o’rtasidagi munosabat darajasini ko’rsatib
beradi.
Muloqotning xususiyati va uslubidan kelib chiqib, kommunikavistika fanida
verbal, noverbal va paraverbal muloqot shakllari ko’rsatib beriladi. Badiiy
adabiyot namunalari boshqa nutqiy ifodalardan shunisi bilam farq qiladiki, unda
badiiy-estetik va poetik jihatlar hukmronlik qiladi. Bunday asar turining asosiy
vazifasi muayyan estetik ta’sirchanlikka erishishdan, badiiy obraz yaratishdan
iboratdir. Ayni estetik yo‘nalish badiiy nutqni axborot t arqatish vazifasi, boshqa
nutqiy faoliyatlardan ajratib turadi. Shunday qilib , o‘giriladigan matnlarni
vazifalariga qarab «badiiy» va «nobadiiy» kabi turlarga bo‘lish mumkin.
Modomiki gap badiiy nutq tarkibini tashkil etuvchi aloh i da birlik va parchalar
tarjimasi haqida ketar ekan, badiiy tarjimaning boshqa tarjima turlaridan asosiy
farqini tarjimaviy matnning badiiy qimmatga egaligi bilan izohlash lozim.
Boshqacha qilib aytganda, «badiiy tarjima» deganda asosiy vazifasi kitobxonda
asliyatdagidek badiiy-estetik ta’sir uyg‘ota oladigan nutqiy ifoda hosil qilishdan
iborat tarjima faoliyati turiga aytiladi.
6](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_6.png)
![I BOB. TARJIMA, UNING MA Q SADI VA VAZIFALARI
1.1 Tarjima tarixi va uning rivojlanishi, taraqqiyoti. Tarjima – muayyan
tilda og‘zaki yoki yozma ravishda bayon qilingan fikrni boshqa til vositalari bilan
qayta ifodalash. Tarjima tarjimon so‘zidan hosil bo‘lgan, tarjimon esa forscha
tarzabon so‘zidan kelib chiqqan. Ma’lumki, qadimda O‘rta Osiyo va Eron xalqlari
orasida notiqlik san’ati juda rivojlangan. Notiqlarni esa tarzabon deb ataganlar. Tar
– fors tilida yangi, shirali, tarovatli, nozik, latif kabi ma’nolarni bildiradi. Zabon –
til degani. Tarzabon – notiq, chiroyli gapiruvchi, so‘z ustasi, yangi va o‘tkir
so‘zlarni aytuvchi demak. Tarzabonlar chuqur bilim, keng dunyoqarash, notiqlik
mahoratiga ega bo‘lishdan tashqari, bir necha tillarni ham bilganlar va o‘z
nutqlarida ulardan foydalanganlar. Arablar kirib kelganlaridan keyin ijtimoiy
hayot, madaniyat, fan va boshqa sohalarni o‘z ta’sirlariga olganlari kabi, ko‘pgina
so‘zlarni ham o‘zlashtirib, arab tili qoidalariga bo‘ysundirganlar. Jumladan,
tarzabon so‘zi ham arabcha talaffuzda “tarjamon” (yoki “tarjimon”)ga aylanadi.
Shundan keyin u arab tilining so‘z yasalish qonuniga bo‘ysunib, undan yangi
masdar (o‘zak), fe’l va otlar hosil qilingan. Masalan: tarujama, tirijama, tarjama,
mutarjim, mutarjimun. Shunday qilib, tarjimon – tarzabon so‘zining arabcha
tarjimasi bo‘lsa, tarjima tarjimon so‘zidan kelib chiqqan. Tarjimon – bir tildagi
og‘zaki nutq yoki yozma matnni ikkinchi tilga tarjima qiluvchi kishi, mutarjim,
tilmoch, tarjimachi. Tarjimonlik – tarjima qilish, tarjima ishi bilan shug‘ullanish.
Kasb oti. Tarjimashunos – tarjima tarixi, nazariyasi va tanqidi bilan
shug‘ullanuvchi mutaxassis, olim. Tarjimashunoslik – tarjima nazariyasi, tarixi va
tanqidi bilan shug‘ullanuvchi fan. Tarjima o‘tmishda hozirga ma’nosidan tashqari,
bayon etish, tushuntirib berish, matnni sharhlash, tafsir, ma’noni chaqish, sodda
qilib ifodalash ma’nolarini ifodalab kelgan. Chunonchi, tarjimai hol – ahvolni
bayon etish. Shuning uchun hatto XX asr boshlariga qadar ham tarjima va sharh,
tarjimon va shorih (sharhlovchi) tushunchalari o‘rtasida qat’iy chegara bo‘lmay,
biri ikkinchisining o‘rniga qo‘llanavergan. Bunga tarjimalarning shakli va
tarjimonlarning tarjima prinsiplari ham asos bergan. Chunonchi, 1909
7](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_7.png)
![“G‘ulomiya” matbaasida bosilib chiqqan Murodxo‘ja ibn Solihxo‘ja qalamiga
mansub “Shavqi Guliston” kitobi Sa’diy Sheroziy “Guliston” asarining ham
tarjima, ham sharhi edi.
O‘zbek shoirlar tarjima so‘zi o‘rniga o‘girish, ag‘darish, qaytarish, chevurish
kabi atamalarni ham keng ishlatganlar. Chunonchi, Sa’diy Sheroziyning
“Guliston” asarini “Gulistoni bit-turkiy” nomi bilan tarjima qilgan Sayfi Saroyi
(XIV) tarjimani bir tildan ikkinchisiga qaytarish deb atagan. Hozirgi kunda ham
tarjima so‘zining o‘girish, ag‘darish, o‘tkazish kabi ma’nodoshlari qo‘llanadi.
Tarjima o‘rnida ba’zan o‘girma ham deyiladi. Asliyat – tarjimaga asos bo‘lgan
asar, original. Abu Rayhon Beruniy: “Til – so‘zlovchining istagini eshituvchiga
yetkazuvchi tarjimondir”, – deb yozadi. Tarjimaning bosh xossasi uning boshqa til
vositalari bilan qayta yaratishdan iborat ijodiy jarayon, so‘z san’ati ekanligidadir.
Chunki san’atning boshqa turlari (tasviriy san’at, musiqa, raqs) tarjimasiz ham
barchaga tushunarli.
Tarjima tarixi juda qadim zamonlardan boshlanadi. Qadim zamonlardan
buyon turli tillarda so‘zlashuvchi xalqlar bir-birlari bilan muomala qilganlarida
tarjimon (tilmoch) orqali ish bitkazganlar. Tarjimonsiz ish bitirish qiyin bo‘lgan.
Savdo-sotiq ishlarida, diplomatik munosabatlar va madaniy aloqalarda hamma
vaqt tarjimaga zarurat tugilgan.Qadim zamonlardan beri xalqlar o‘z tarjimonlariga
katta hurmat bilan qaraganlar. Ularning nomlari tarix sahifalarida abadiy yozilib
qolgan.Tarjima tarixi madaniyat, san’at, adabiyot tarixi bilan chambarchas
bog‘langan. Ma’lumki, O’rta Osiyo xalqlarining madaniyati qadimiy davrlardan
boshlanadi. Arablar istilosiga qadar ham O’rta Osiyoda yashab ijod qilgan olim va
yozuvchilar o‘zlari-dan keyin boy ilmiy va adabiy meros qoldirganlar, balki ular
ichida ko‘pgina tarjima asarlari ham bo‘lishi haqiqatdan uzoq emas. Ammo arab
istilochilari mamlakatni zabt qilgach, bu ajoyib asarlarni islom diniga qarshi deb
yondirib yuborganlar. VII asrda Iroq, Suriya, Falastin, Eronni bosib olgan arab
istilochilari Marv, Xorazm, Buxoro va Samarqandni qo‘lga kiritadilar. VIII asrning
8](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_8.png)
![boshlarida Movarounnahr (ikki daryo o‘rtasi)ni arablar butunlay egallagan edilar.
O’rta Osiyo arab xalifaligi hukmronlig ostida qoldi.
Jahon tamaddunining beshigi Sharq hisoblanadi. Aleksandr Makedonskiy
Sharqni istilo qilganda qadimgi Hindistonda rivojlangan tabiiy fanlarning
yutuqlari, ko‘hna Eron madaniyati tajribalarini o‘zlashtirib, G‘arb ilm-fani va
madaniyatini muvaffaqiyatlarini o‘zaro omuxta qilgan holda Yunonistonda antik
davr uyg‘onishi sodir bo‘ldi. Keyin katta hududda o‘z saltanatini o‘rnatgan arablar
fan va madaniyatini rivojlantirishga e’tibor berdilar. Ma’mun ar-Rashid IX asrning
boshida Bag‘dodda Ma’mun akademiyasini tashkil qiladi. “Bayt ul-hikma”
(“Bilimlar uyi”) deb atalgan bu ilmiy markazga turli joylardan iste’dodli kishilarni
to‘plab, yunon, yahudiy, sanskrit, suryoniy, fors tillaridan ko‘plab ilmiy-adabiy,
falsafiy-axloqiy asarlar arab tiliga tarjima qilinadi va ularga sharhlar yozilib,
musulmon dunyosiga tarqatiladi. Beruniy ham yunon, sanskrit va suryoniy tillarini
o‘rganib, bu tillardagi asarlardan bevosita foydalanganligi, hatto ularni tarjima
qilganligi ma’lum. Yoki Ibn Sino Aristotelning “Metafizika” asarini bir necha
marta o‘qisa-da tushunmaydi. Keyin unga Forobiy yozgan sharh orqali uni xatm
qiladi. So‘ng XII-XIII asrlarda arablar tasarrufidagi Ispaniyaning Toledo va
Kardova shaharlarida Tarjimashunoslik 18 tarjima maktablari vujudga kelib, arab
tilidagi barcha ilmiy, ba’zi adabiy kitoblar ham lotin tiliga tarjima qilinadi va ular
orqali Yevropaga tarqaladi. Ulug‘ mutafakkir olimlar Forobiy, Beruniy, Ibn Sino,
Mahmud Qoshg‘ariylarni qadimgi madaniyatimizni boyitishda katta xizmat qilgan
birinchi tarjimonlarimiz ham deb hisoblaymiz. Ular jahon faniga, matematika,
astronomiya, falsafa, tabiiyot, tilshunoslik bilimlariga o‘zlarining munosib
hissalarini qo‘shganlari kabi, tarjimachilik ishlarida ham katta xizmat qilganlar .
Tarjimaning maqsadi - xorijiy til lisoniy vositalari yordamida yaratilgan
matnni ona tili materiali asosida qayta yaratishdan iboratdir. Buning uchun
tarjimon, birinchi navbatda, asl nusxani to‘la-t o‘ kis idrok etishi, s o‘ ngra uni o‘ z
tilida bekamik o‘ st q ayta ifodalashi darkor. Muallif yaratgan badiiy-estetik
voqelikni to‘laligicha idrok etish uchun tarjimon keng mushohada quvvatiga ega
9](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_9.png)
![bo‘lgani holda, badiiy asar tarkibidagi lisoniy vositalarning mazmunini uslubiy-
estetik jihatlarini to‘g‘ri anglashi, shu bilan birga muallif nazarda tutgan bosh
g‘oyani, uning niyat va maqsadlarini ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turgan voqea-
hodisalar tasviridan tashqari yana matn ortida turgan voqelikni, bir so‘z bilan
aytganda nafaqat lisoniy, balki g‘ayrilisoniy omillarni ham to‘la-to‘kis tasavvur
etishi zarur. Toki natija shunday bo‘lsinki, asliyat o‘z kitobxoniga qanday badiiy-
estetik zavq bahsh etsa, uning tarjimasi ham asarni asliyatda mutolaa qila olmay
digan kitobxonga xuddi shunday taasurot in’om etsin. Kitobxon tarjimada shavq-
zavq uyg‘ota olmaydigan asarni muallif tomonidan past saviyada bitilgan deb
baholaydi, ya’ni xom-xatala tarjima kitobxon tasavvurini chalg‘itadi. Tarjimaning
vazifasi - asliyat va tarjima tillari leksik, grammatik va stilistik hodisalari
o‘rtasidagi uyg‘un hamda tafovutli jihatlarni puxta o‘zlashtirib olgan holda,
asliyatning shakl va mazmun birligini ona tili vositalari yordamida qayta
yaratishdan iboratdir. Bu tamoyilga rioya qilmaslik tarjimada aniqlikning to‘la-
t o‘ kislikning, ifoda me’yorining buzilishiga h ar- x illikning sodir b o‘ lishiga olib
keladi. Asl nusxa muallifidan voqelikni to‘g‘ri aks ettirish talab etilsa, tarjimondan
asl nusxani bekami-ko‘st talqin etish talab qilinadi.
Tarjimada asl nusxaning shakl va mazmun birligini, yaxlitligini bejirim
ifoda etish uchun tarjima tilida muqobil ifoda vositalari qidirib topish zarurati
tug‘iladi. Bu jarayon asl nusxa mazmunini o‘zga tilda ifoda etishning qator
imkoniyatlari orasidan eng maqbulini tanlab olishni taqozo etadi. Asl nusxa va
tarjima tillari lisoniy imkoniyatlari odatda o‘zaro uyg‘unlik holatida bo‘lmasligi,
ya’ni ikki til so‘z va iboralarining mazmuni bilan estetik qiymati qator matniy
holatlarda bir-birining o‘rnini qoplay olmasligi talay tarjimaviy qiyinchiliklarni
yuzaga keltiradi. Bunday h ollarda ifodaning badiiy-estetik q iymatini q ayta yaratish
tarjimaning asliyat matniga moddiy ji h atdan emas, balki vazifaviy monand
kelishini ta q ozo etadi. Tarjimaviy muammolarni hal qilish tarjimondan puxta
filologik bilim va tegishli nazariy tayyorgarlikni talab qiladi. Tarjimon nazariy
10](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_10.png)
![bilimni tarjima amaliyoti tahlili asosida ehtiyoj tufayli vujudga kelib, keng
ko‘lamda faoliyat ko‘rsatayotgan tarjima nazariyasidan oladi.
1.2 Tarjima nazariyasining vazifasi - asl nusxa bilan tarjima o‘rtasidagi
nisbat qonuniyatlarini kuzatishdan, xususiy tarjimaviy hodisalardan hosil bo‘lgan
xulosalarni ilmiy dalillar asosida umumlashtirishdan, shu yo‘l bilan tarjima
amaliyotiga ta’sir o‘tkazib, uning sifatini yaxshilashga ko‘maklashishdan iboratdir.
Tarjima amaliyoti maqbul ifoda vositalarini qidirib topish yo‘li bilan muayyan
tarjima muammolarini hal qilishda zarur andoza, qoida, dalil va isbotlarni tarjima
nazariyasidan oladi. Shunday qilib, ikki til lisoniy-uslubiy hodisalarini qiyoslash
orqali asl nusxaning shakl va mazmun birligini tarjimada muqobil lisoniy vositalar
yordamida qayta yaratish yo‘l va imkoniyatlarini qidirib topish va shu asosda
tarjima amaliyotining sifat o‘zgarishiga olib keladigan nazariy umumlashmalar
yaratish tarjima nazariyasining predmetini belgilaydi.
Mamlakatimizda tarjima nazariyasi mustaqil filologik soha sifatida asosan
XX asrning 50-yillaridan e’tiboran shakllana boshlagan bo‘lsa-da, tarjima
amaliyoti bir necha ming yillik tarixga ega. Bundan tarjimachilik ming yillar
mobaynida nazariyasiz rivojlanib kelgan ekan-da, degan xulosa kelib chi q masligi
kerak. Arab, fors, hind, ozarbayjon, turk va rus tillaridan juda ko‘p ilmiy, tarixiy,
siyosiy, diniy, falsafiy, badiiy kitoblarni o‘z tillariga o‘girib kelgan tarjimonlarimiz
garchi yozilmagan, tartibga keltirilmagan, umumlashtirilmagan bo‘lsa-da, ko‘p
asrlar mobaynida qabul qilingan, rioya etilgan ma’lum tarjimachilik aqidalariga,
qoidalariga asoslanib ish ko‘rganlar. Tarjima nazariyasining ahamiyati shundan
iboratki, u ayrim tarjimonlarning subyektiv mayliga, matn tarjimasiga «intuisiya»
yo‘li bilan yondashib, o‘zboshimchalarcha ish ko‘rishlariga to‘siq qo‘yadi. Chunki,
«Tarjima - bu ilm, yuksak iste’dod va intuisiya bilan chuqur filologik bilim,
tinimsiz lug‘aviy mehnat hamda o‘rinli ilmiy sharxning ko‘rishmasidan iborat na-
zariy-ijodiy jarayondir»”. Zero, har qanday amaliy faoliyat singari tarjimachilik
ham qonuniyatlar joriy qilinishiga va nazariy umumlashmalar yaratilishiga ehtiyoj
sezadi. Bunday qonuniyat va umumlashmalar, o‘z navbatida, kengroq miqyosdagi
11](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_11.png)
![xulosalarga olib kelgani holda, ularni qator tarjimaviy hodisalarga tatbiq etishga
da’vat etadi. Tarjima odatda tarixiy-madaniy, adabiyotshunoslik, lisoniy-uslubiy,
ruxshunoslik yo‘nalishlarida tashkil etiladi. Ammo bu yo‘nalishlarning barchasi
yo bevosita, yo bilvosita, mazkur sohalarning biri — lisoniy-uslubiy yo‘nalishida
o‘z aksini topadi, chunki tarjima hamma vaqt til materiallari bilan ish ko‘rishni
taqozo etadigan jarayondir. Binobarin, tarjima nazariyasida ikki til lingvistik-
stilistik vositalari bilan bog‘lik lisoniy tadqiq yo‘nalishi alohida o‘rin tutadi.
Demak. tarjima amaliyotini hatto adabiyotshunoslik yo‘nalishida o‘rganish ham,
aksariyat hollarda, til hodisalarini tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Shunday
qilib, tarjimaviy umumlashmalar yaratish uchun turli juft tillar lisoniy-uslubiy
vositalarini qiyosiy o‘rganish hamda badiiy matnning estetik o‘ziga xosligini
tashkil etuvchi unsurlar tarkibida mujassamlashgan semantik-uslubiy va pragmatik
(sharoitdan kelib chiqiladigan) xususiyatlarni muayyan qilish uslubiy asosga
tayanishni taqozo etadi. Zero, shu narsa ayonki, tilning har bir vositasi, ayniqsa
badiiy asar tili vositalari bevosita yoki bilvosita uslubiy vazifalar ifodasi uchun
xizmat qiladi. Har bir til hodisasi, bayon etilgan fikrning ko‘lamidan qatiy nazar,
ma’lum darajada uslubiy bo’yoq kasb etishi mumkin. Tarjima nazariyasini
lingvotarjimaviy tadqiqotlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan qiyosiy uslubiyat
bilan yaqinlashtiradi.
Keyingi o‘n yilliklar mobaynida barcha mamlakatlardagi singari bizning
yurtimizda ham tarjimachilik faoliyati izchil rivojlanib kelmoqda. Unga hamohang
tarzda tarjimalarning sifati ham asta-sekin yaxshilanmoqda. Bunga sezilarli turtki
berayotgan omillardan biri - tarjima nazariyasining so‘nggi paytlarda jiddiy
ravishda oldinga siljib borayotganligidadir. Tarjima nazariyasi o‘z tadqiqotlarini
boshqa qator an’anaviy filologik, ayniqsa lingvistik tadqiqot metodlaridan o‘rni
bilan foydalangani holda, ko‘proq qiyosiy solishtirma metod bilan chambarchas
bog‘liqlikda qo‘llaniladigan semantik-uslubiy metod asosida olib boradi. Shu
bilan birga asliyat va tarjima tillari lisoniy vositalarini batafsil tahlil qilish zarurati
lingvistik tadqiqotning boshqa ayrim maxsus metodlaridan ham, jumladan,
12](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_12.png)
![komponentlar tahlili metodidan foydalanishni taqozo etadi. Bunday paytda
qiyoslanayotgan ikki til birliklarining turli kontekstlarda qo‘shimcha ma’no va
ma’no belgilari kasb etish holatlari tahlil etiladi. Bir-birlarini to‘ldirishga xizmat
qiladigan mazkur metodlar amalga oshirilgan tarjimalarni har jihatdan puxta va
xolis baholash imkoniyatini beradi. Shunday qilib, mamlakatimizda tarjimachilik
hozirgi kunda o‘z tarixiga, rivojlanrsh xususiyatlariga, an’analariga, tadqiqot
metodlariga hamda tamoyillariga ega bo‘lgan ijodiy jarayonga aylanib qoldi.
Uning nazariy asoslari tadqiqotchilar tomonidan yanada chuqurroq o‘rganilmoqda.
Inson jamiyatda yashaydi va tabiiyki, u mazkur jamiyatning boshqa a’zolari
bilan muloqot qilishi lozim bo‘ladi. Kommunikatsiya termini ham lotincha
communication, communis “umumiy” so‘zidan kelib chiqqan. Demak, so‘z
insonlarni bir-biri bilan bog‘laydi, ularni muloqot vositasida birlashtiradi.
Muloqotsiz jamiyat bo‘lmaydi, jamiyatsiz ijtimoiy inson, madaniy va ongli inson
homo sapiens bo‘lmaydi. So‘z tilda mujassamlashib, insonni hayvonot dunyosidan
ajratadi. Hech qaysi bir fan, hech qaysi bir ilm so‘zsiz mavjud bo‘lmaydi. Hech
bo‘lmaganda, bilim va tajribalarni shakllantirish, ularni qayd qilib kelgusi avlodga
qoldirish uchun ham so‘zlar kerak bo‘ladi. Xullas, muloqot insoniyat borligining
tamali, sinchini tashkil qiladi. Muloqot masalalarini asosan til va madaniyatga
e’tibor bergan holda tahlil qilishdan, farqli madaniyatlar orasidagi
kommunikatsiyani osonlashtirish va to‘qnashuvlarni oldini olishdan iborat. Hozirgi
kunda turli xalqlar, tillar, madaniyatlar aralashgan bir paytda, boshqa
madaniyatlarga qiziqish, ularni hurmat qilish, ularni tushunishga harakat qilish,
ularga sabr-toqat bilan yondashishni o‘rganish dolzarb masalalardan biridir. Aynan
shu tufayli madaniyatlararo, xalqaro muloqot masalalari umume’tiborni tortdi.
Qanday omillar kommunikatsiyaga yordam beradi, nimalar unga to‘sqinlik qiladi,
turli madaniyat vakillari bilan muloqot qilishni nimalar qiyinlashtiradi? Til va
madaniyat bir-biri bilan qanday munosabatda bo‘ladi? Tilning shaxsning
shakllantirishidagi ta’siri qanday bo‘ladi? Tilda individual va jamoaviy mentalitet,
mafkura, madaniyat qanday aks etadi va qay tarzda shakllanadi? Milliy xarakter
13](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_13.png)
![nima va u til bilan qanday shakllanadi? Chet tillarini o‘rganishda ijtimoiy-madaniy
omilning roli qanday bo‘ladi? Ona tilidagi birlamchi dunyo manzarasi va boshqa 6
tillarni o‘rganish jarayonidagi ikkilamchi dunyo manzarasi til va madaniyatda
qanday vujudga keladi? Nima uchun butun dunyoni madaniyatlararo muloqot va
madaniyatlararo to‘qnashuv muammolari tashvishga solib qo‘ydi? Mashhur
amerikalik siyosatshunos olim Samuel Xantingtonni uchinchi jahon urushi siyosiy
yoki iqtisodiy emas, balki madaniyatlar va sivilizatsiyalar urushi bo‘ladi, deb
bashorat qilishiga sabab nima edi? 1 . Demak, “Madaniyatlararo muloqot” fani
yuqorida qayd etilgan savollarga javob beradi. Amerikalik tadqiqotchilar Judith
Martin va Thomas Nakayamaning “Madaniyatlararo muloqot vaziyatlarida”
(Intercultural communication in contexts) nomli asarida madaniyatlararo muloqot
masalalarini ko‘rsatish uchun Muhammad va Aleksning quyidagi tajribalarini
keltirishadi:[3.7] Muhammad va Aleksning tajribalari madaniyatlararo
muloqotning imkoniyatlari va muammolarini ko‘rsatib beradi. Madaniyatlararo
munosabatlar orqali ko‘plab xalqlar va madaniyatlar, shuningdek, o‘zimiz va
madaniyatimiz haqida bilib olishimiz mumkin bo‘ladi. Ayni paytda, ko‘plab
muammolar bilan ham duch kelinadi. Binobarin, madaniyatlararo muloqot
stereotiplar va diskriminatsiya kabi to‘siqlarni ham o‘z ichiga oladi. Mazkur
munosabatlar murakkab tarixiy va siyosiy vaziyatlardan o‘rin oladi 1. Shunday
qilib, “Madaniyatlararo muloqot” fani kommunikatsiya turlari, verbal va noverbal
muloqot, kommunikatsiyaga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, kommunikatsiyadagi
to‘siqlar va ularni bartaraf etish yo‘llari, til va madaniyat munosabati, mentalitet,
milliy xarakter, mafkura, olam manzarasining madaniyat va tilda ifodalanishi,
madaniyatlararo to‘qnashuvlar, diskriminatsiyalar, stereotiplar, turli
madaniyatlardagi ramzlar, tabular va evfemizmlarning talqini, gender va h.k.
masalalarni tadqiq etadi.
Tarjima bosqichlari. “Tarjima jarayoni uch bosqichdan iborat: 1) asl nusxani
idrok etish; 2) asl nusxa interpretatsiyasi; 3) asl nusxani qayta ifodalash. Asarni o‘z
tiliga o‘girish maqsadida qo‘lga olgan tarjimonning asl nusxasini anglashi uch
14](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_14.png)
![bosqichda sodir bo‘ladi: birinchi bosqichda matn so‘zma-so‘z, ya’ni filologik
tarzda idrok qilinadi. Bu bosqichda bir qancha tarjima qusurlari ro‘y berishi
mumkin: boshka tildagi bir so‘zni xuddi shunday jaranglaydigan bo‘lak so‘z bilan
qorishtirish; yaqin tillarda soxta ekvivalentlar domiga tushib qolish; kontekstni
noto‘g‘ri o‘zlashtirish, ayrim xos so‘zlarning ma’nosiga tushunib yetmaslik;
muallifning muddaosini anglamaslik; ikkinchi bosqichda uslubiy omillarga e’tibor
qilinadi. Tekstni to‘g‘ri o‘qigan kitobxon lisoniy ifodaning uslubiy omillarini ham
anglaydi, ya’ni kayfiyat, piching yoki fojiaviy ma’no, ohangdorlik yoxud voqeani
quruq bayon kilishga moyillik va hokazo. Rosmana kitobxon barcha bu sifatlarni
anglab yetishi shart emas, tarjimon esa avtor qanday qilib tegishli natijaga
erishayotganini aniqlashi, tadqiq etishi lozim. Tarjima oddiy o‘qishga nisbatan
kitobga ancha yuqori talab bilan ongli munosabatda bo‘lishni talab qiladi; uchinchi
bosqich – ayrim til vositalarini uslubiy va ma’no-mazmunini anglashdan tarjimon
asarning badiiy yaxlitligini, badiiy voqelik hodisasi, xarakterlar, ularning
munosabati, avtorning g‘oyaviy niyatini anglashga o‘tadi. Tekstni anglashning bu
yo‘li ancha murakkab va og‘ir – muallif yaratgan badiiy voqelikni to‘laligicha
idrok etish uchun tarjimon keng mushohada quvvatiga ega bo‘lmog‘i darkor. Asl
nusxani to‘laligicha qamrab olish, idrok etish uchnu, aytaylik, rejissyorga qanday
tasavvur quvvati talab etilsa, tarjimonda ham ana shunday tasavvur qobiliyati
bo‘lishi zarur”. [8.75]
I BOB BO‘YICHA XULOSA
Butun dunyo miqyosida turli xalqlarning o‘zaro siyosiy, iqtisodiy, ilmiy,
madaniy hamkorligi borgan sari kuchayib bormoqdaki, bu aloqalarni tarjimasiz
tasavvur ham qilib bo‘lmaydi. Bugungi kunda tarjimaning ahamiyati haqida
gapirish quyoshning ahamiyatini tushuntirishday gap bo‘lib qoldi. Ya’ni quyoshsiz
yer yuzida hayot bo‘lmagani kabi, tarjimasiz turli xalqlarning o‘zaro aloqasi,
o‘zaro aloqasiz esa taraqqiyot bo‘lmaydi. “Boshqa xalqlar hayotidan voqif
bo‘lmaslik, g‘ofillik, milliy mahdudlikka olib keladi”. Shuning uchun ham
tarjimaga xalqlarni bir-biriga bog‘lovchi halqa, fan va madaniyatni rivojlantiruvchi
15](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_15.png)
![va boyituvchi vosita, o‘zaro hamkorlik va hamjihatlikka asos soluvchi ko‘prik deb
qaraladi. Demak, tarjima: – xalqlar o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik o‘rnatilishi; –
ilmiy-texnik taraqqiyotning jadallashuvchi; – madaniyat, san’at va adabiyotlarning
bir-biriga ta’siri; – tillarning boyishida muhim rol o‘ynaydi
Biror-bir xalq o‘z qobig‘ida, o‘z-o‘zicha rivojlanolmaydi. U boshqa
xalqlarning yutuqlari, tajribalarini o‘zlashtirgan va rivojlantirgan holda yuksaladi.
Ma’lumki, jahon tamaddunining beshigi Sharq hisoblanadi. Aleksandr
Makedonskiy Sharqni istilo qilganda qadimgi Hindistonda rivojlangan tabiiy
fanlarning yutuqlari, ko‘hna Eron madaniyati tajribalarini o‘zlashtirib, G‘arb ilm-
fani va madaniyatini muvaffaqiyatlarini o‘zaro omuxta qilgan holda Yunonistonda
antik davr uyg‘onishi sodir bo‘ldi. Keyin katta hududda o‘z saltanatini o‘rnatgan
arablar fan va madaniyatini rivojlantirishga e’tibor berdilar. Ma’mun ar-Rashid IX
asrning boshida Bag‘dodda Ma’mun akademiyasini tashkil qiladi. “Bayt ul-hikma”
(“Bilimlar uyi”) deb atalgan bu ilmiy markazga turli joylardan iste’dodli kishilarni
to‘plab, yunon, yahudiy, sanskrit, suryoniy, fors tillaridan ko‘plab ilmiy-adabiy,
falsafiy-axloqiy asarlar arab tiliga tarjima qilinadi va ularga sharhlar yozilib,
musulmon dunyosiga tarqatiladi. Beruniy ham yunon, sanskrit va suryoniy tillarini
o‘rganib, bu tillardagi asarlardan bevosita foydalanganligi, hatto ularni tarjima
qilganligi ma’lum. Yoki Ibn Sino Aristotelning “Metafizika” asarini bir necha
marta o‘qisa-da tushunmaydi. Keyin unga Forobiy yozgan sharh orqali uni xatm
qiladi. So‘ng XII-XIII asrlarda arablar tasarrufidagi Ispaniyaning Toledo va
Kardova shaharlarida tarjima maktablari vujudga kelib, arab tilidagi barcha ilmiy,
ba’zi adabiy kitoblar ham lotin tiliga tarjima qilinadi va ular orqali Yevropaga
tarqaladi.
16](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_16.png)
![II BOB. MADANIYATLARARO MULOQOTNING ASOSIY
TUSHUNCHALARI
2.1 “Til” tushunchasi Til – madaniyatning ko‘zgusi bo‘lib, unda nafaqat
insonni o‘rab olgan real borliq, uning real yashash sharoitlari, balki xalqning
ijtimoiy o‘zini o‘zi anglashi, uning mentaliteti, milliy xarakteri, hayot tarzi,
an’analari, urf-odatlari, axloqi, qadriyatlar yig‘indisi va dunyoqarashi ham aks
etadi. Til – madaniyat tashuvchisi bo‘lib, u ajdodlardan avlodlarga milliy
madaniyat xazinasini meros qilib qoldiradi. Yosh avlod ona tili barobarida
ajdodlarning boy madaniy tajribasini ham o‘zlashtiradi. Til – madaniyatning
quroli, vositasidir. U xalq madaniyati vositasida inson shaxsiyatini, til sohibini
shakllantiradi. Til – madaniyat xazinasi, sandig‘i, majmuyidir. U leksika,
grammatika, iboralar, maqol va matallar, folklor, badiiy va ilmiy adabiyot, og‘zaki
va yozma nutqda madaniy qadriyatlarni saqlab keladi. Agar tilga uning
strukturasi, vazifalari va uni o‘zlashtirish jihatidan qaraladigan bo‘lsa, u holda
ijtimoiy qatlam yoki madaniyatning komponenti tilning tarkibiy qismi bo‘ladi.
Ayni paytda madaniyatning komponenti til orqali xabar qilinadigan qandaydir
madaniy informatsiya emas. U tilning barcha sathlariga tegishli bo‘lgan tilga xos
ajralmas xususiyatdir. Til – kishilar oqimini xalqqa aylantiradigan, mazkur nutq
jamoasining o‘zini o‘zi anglashi, madaniyati, an’analarini saqlashi va ularni meros
qilishi orqali millatni shakllantiradigan kuchli ijtimoiy vositadir. “Til
madaniyatning milliy komponentlari orasida birinchi o‘rinda turadi. Til birinchi
navbatda, madaniyatga kishilik jamiyatining ham muloqot vositasi, ham ushbu
muloqotni uzib qo‘yuvchi vosita bo‘lishiga yordam beradi. Til – uning
sohiblarining muayyan jamoaga tegishli ekanini ko‘rsatadi. Xalqning o‘ziga xos
asosiy xususiyati bo‘lgan tilga “ichki” va “tashqi” jihatdan yondashish mumkin.
Tilga “ichki” jihatdan yondashilganda, u etnik integratsiyaning bosh omili sifatida
namoyon bo‘lsa, “tashqi” jihatdan yondashilganda, u xalqning etnik farqlarini
ko‘rsatadi. Bu ikki qarama-qarshi funksiyani o‘zida dialektik birlashtirgan til bir
tomondan xalqning o‘z-o‘zini saqlash vositasi, ikkinchi tomondan uni “o‘ziniki”
17](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_17.png)
![va “begona”ga ajratish vositasi bo‘lib xizmat qiladi”. [6.26.] Shubhasiz, til
madaniyatning tarkibiy qismi bo‘lib, insoniyatning ijtimoiy tarixidagi eng muhim
yutuqlardan biri sanaladi. Lekin boshqa tomondan tilning materiyasida insonning
biologik tabiati namoyon bo‘ladi. Bu o‘rinda ko‘p narsa nutqiy faoliyatning
fiziologik va psixofiziologik imkoniyatlari bilan aniqlangan. Masalan, dunyoning
barcha tillarida unli va undoshlar hamda ko‘plab tovushlar almashinuvi zanjirining
mavjudligi madaniyat bilan emas, tabiat bilan bog‘liqdir. Binobarin, inson faqat
unlilar yoki undoshlarning o‘zi bilan nutq hosil qila olmaydi. Tabiat til
strukturasining teran xususiyatlarini hamda matnni hosil qilish va uni qabul qilish
qonuniyatlarini aniqlaydi. Madaniyat esa tilning mazmun jihatini aniqlaydi.
Mashhur rus tilshunosi G.O.Vinokurning “tilni o‘rganayotgan har qanday
tilshunos, albatta, tanlagan tili uning mahsuloti bo‘lgan o‘sha madaniyatning
tadqiqotchisiga aylanadi” degan tezisi tilshunoslikning shakllanishidan boshlab
tasdiqlanib kelmoqda. V.Fon Gumboldtning ta’limotida (1985) til quyidagicha
izohlanadi: 1) moddiy va ma’naviy madaniyat tilda mujassamlashadi; 2) tilga har
bir xalq uchun o‘ziga xos bo‘lgan ichki shakl xosdir, tilning ichki shakli – “xalq
ruhi” va uning madaniyatining ifodasi; 3) til inson va uning o‘rab olgan dunyo
orasidagi halqa hisoblanadi. V.Fon Gumboldning “tilda xalq ruhi aks etadi” degan
fikri o‘zbek tilshunosi N. Mahmudovning asarlarida o‘ziga xos tarzda davom
ettirilganini ko‘rish mumkin: “...tilda xalqning urf-odati, yashash tarzi, iqtisodiy
ahvoli, qisqasi, xalqning bor-budi, bo‘y-basti aks etadi. Muayyan xalqning tilini
bilish uning butun borlig‘ini anglash demakdir. Muayyan xalq tilining mazmunu
mohiyatini idrok etish shu xalqning tarixiyu kelajagini idrok etish demakdir. Til
xalqning bebaho va muqaddas boyligidir, xalqning har bir asl farzandi o‘z tilida
sobit va o‘z tiliga sodiq bo‘lmog‘i azal-abad ham qarz, ham farz” 4 . Tilning milliy
dunyoqarash va milliy ruh ifodasi ekanligi haqida O‘zbekiston Respublikasi
Birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagi fikrlarni qayd etganlar: “Inson tabiati,
fe’l-atvori go‘dakligidan shakllanar ekan, milliy dunyoqarash ham bola vujudiga
ona suti bilan kiradi. Mana shunga alohida e’tibor berishingizni iltimos
qilmoqchiman: tabiiyki, Ona allasi faqat chaqaloqning orom olishi uchungina
18](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_18.png)
![aytilmaydi, balki uning vositasida bolaning ko‘ngil dunyosiga milliy ruh kiradi.
Ona tilidagi mehr-muhabbat, nasliy tuyg‘ular va orzular go‘dakning jismu jonida
ildiz qoldiradi”. [7.75.] Tilga ehtirom ko‘rsatish va unga e’tibor berish bobomiz
Alisher Navoiyning “Tilga e’tiborsiz – elga e’tiborsiz” degan so‘zlarida o‘zining
haqqoniy ifodasini topgan. Mazkur hikmatni o‘zbek tilshunosi N. Mahmudov
quyidagicha talqin qiladi: “Til benihoya muqaddas va mo‘tabar ne’mat, u odam
degan mavjudotga shakllantirilgan, qavmlar o‘laroq birlashtirgan, taraqqiyot
bosqichlariga olib chiqqan, ruhiy takomilga boshlagan, tafakkur gulshanining
darvozalarini ochgan bemisl bir robitadir. Shuning uchun ham tilga nopisandlik
insoniyatning o‘zligiga nopisandlik demakdir. [8. 211] Tilga ehtirom va e’tibor esa
bu dunyoda inson bolasi muhtaramligining e’tirofidir” Demak, til madaniyatning
ko‘zgusi, xazinasi, sandig‘i, majmuyi, qurolidir. Til madaniyat tashuvchisi, u
madaniyatning, kishilik jamiyatining muloqot vositasidir. Til muqaddas va
mo‘tabar ne’matdir.
2.2 Madaniyat tushunchasi. Madaniyatlar o‘zaro ta’sirining turli darajalari
farqlanadi. O‘zaro ta’sirning etnik darajasi mahalliy xalqlar, tarixiy-etnografik,
etnokonfessial va boshqa hamjamiyatlar o‘rtasidagi munosabatlarga xosdir. O‘zaro
ta’sirning milliy darajasida boshqaruv vazifalari ko‘proq davlatning siyosiy
strukturalari tomonidan bajariladi. O‘zaro ta’sirning sivilizatsiya darajasi o‘z-
o‘zidan yuz beradigan tarixiy shakllarga ega bo‘ladi; biroq mazkur darajada ilgari
bo‘lgani kabi hozirda ham ma’naviy, badiiy va ilmiy yutuqlarni almashish
natijalari ko‘proq ahamiyat kasb etadi. Dunyo mamlakatlari va xalqlarining
kundalik muloqot amaliyotida ko‘pincha har uchchala darajaga ham xos bo‘lgan
jarayonlar va munosabatlarning kesishishi kuzatiladi. Madaniyatlararo aloqalarda,
ayniqsa, ko‘p millatli davlatlar ichida bir paytning o‘zida etnik tarkibni
boshqaradigan ma’muriy-davlat shakllariga ega bo‘lgan va bunday shakllarga ega
bo‘lmagan katta va mayda millatlar ishtirok etadi. Bunda son jihatdan ko‘pchilikni
tashkil etadigan va madaniy jihatdan shakllangan xalqlar mayda millatlarga
nisbatan o‘zaro aloqa jarayoniga ko‘proq ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega
19](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_19.png)
![bo‘ladi. Shunga ko‘ra, tadqiqotchilar donor-madaniyat (ko‘proq berib, kamroq
oladigan) va retsipiyent- madaniyat (asosan qabul qiladigan madaniyat)ga
ajratishadi. Tarixiy davrlarning muayyan bosqichida mazkur rollar o‘zgarishi
mumkin. Madaniyatlarning o‘zaro ta’sirida uning strukturasi muhim ahamiyat kasb
etadi. O‘zaro ta’sirning qadimiy va keng tarqalgan shakllaridan biri xo‘jalik
texnologiyalari, mutaxassislar almashinuvidir; o‘zaro ta’sirning barqaror shakli
davlatlararo munosabatlar, siyosiy va huquqiy aloqalar hisoblanadi. [5.7.]
Madaniyatlarning o‘zaro ta’siri natijasida o‘zaro aloqadagi xalqlarning tilida,
badiiy yoki diniy amaliyotida, shuningdek, urf-odatlarida o‘zgarishlar yuz berishi
mumkin. Madaniyatlar o‘zaro ta’sirining shakllari va tamoyillari farqlanadi.
Tarixan o‘zaro ta’sirning do‘stona, ixtiyoriy (bunday holatlarda o‘zaro aloqa teng
hamkorlikka asoslanadi) hamda zo‘rlash, mustamlakaga aylantirish, harbiy yo‘l
bilan bosib olishga (bunday holatlarda o‘zaro aloqa bir tomonlama manfaatga
asoslanadi) asoslangan shakllari ma’lum. Xalqaro aloqalar amaliyoti alohida
ahamiyat kasb etadi. Turli mamlakatlar orasidagi madaniyatlararo aloqalarni
boshqaradigan siyosiy shaklning faoliyati jarayonida maxsus tashkilotlar va
uyushmalar (masalan: BMT, YUNESKO) tomonidan maqsadga yo‘naltirilgan
o‘zaro aloqalar yo‘lga qo‘yiladi. Tilshunoslikka oid tadqiqotlarda “til va
madaniyat” masalasiga katta e’tibor qaratiladi. Til – madaniyatning ko‘zgusi
bo‘lib, unda nafaqat insonni o‘rab olgan real borliq, uning real yashash sharoitlari,
balki xalqning ijtimoiy o‘zini o‘zi anglashi, uning mentaliteti, milliy xarakteri,
hayot tarzi, an’analari, urf-odatlari, axloqi, qadriyatlar yig‘indisi va dunyoqarashi
ham aks etadi. Agar tilga uning strukturasi, vazifalari va uni o‘zlashtirish jihatidan
qaraladigan bo‘lsa, u holda ijtimoiy qatlam yoki madaniyatning komponenti tilning
tarkibiy qismi bo‘ladi. Ayni paytda madaniyatning komponenti til orqali xabar
qilinadigan qandaydir madaniy informatsiya emas. U tilning barcha sathlariga
tegishli bo‘lgan tilga xos ajralmas xususiyatdir. Tilshunoslar madaniyatlararo aloqa
masalalarida tilning ahamiyati va rolini tushunishda yordam berishadi. Ular
tillarning botiniy va zohiriy strukturalari jihatidan farqlanishini, til va real borliq
orasidagi o‘zaro aloqalarni yoritib beradilar. Shuningdek, tilshunoslar ikkinchi
20](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_20.png)
![yoki uchinchi tilni o‘rganish kishilarning boshqa madaniyatlar haqidagi bilimlarini
kengaytirishi, ularning madaniyatlararo salohiyatini kuchaytirishiga xizmat
qilishini uqtirishadi.
Omillarning ikkinchi turiga biz madaniy vaziyatni kiritdik – ya’ni muloqotga
kirishuvchilarning madaniyat darajalari, madaniyat xaqidagi tushunchalari,
dunyoqarashlari va x.k.z.
Omillarning uchinchi turiga predmet vaziyati kiradi, ya’ni muloqot
sharoitlari va ma’lumotning ahamiyati, ma’lumot sifatida jo’natilayotgan matnning
mazmuni.
Kommunikasiya turlariga keladigan bo’lsak, ular 3 turga bo’linadi: verbal
(ya’ni so’zlar orqali), noverbal (xatti-xarakat, mimka, tana xarakatlari), paraverbal
(intonasiya, ovoz tembri, nutqning tezligi va b.).
Tarjimaning tillararo muloqot vositasi sifatidagi modelini taniqli
tarjimashunos olim Otto Kade ishlab chiqqan . [1.21] Uning modeli muloqot
modeli o’xshab ketadi.
Faqat ushbu modelda birlamchi va ikkilamchi vaziyat o’rtasida qaytadan
kodlash jarayoni kiritiladi, tarjimon bir tilda kodlangan ma’lumotni qabul qilib uni
qaytadan kodlab ikkinchi tildagi reseptorga jo’natadi.
Tahlillar natijasi shuni ko’rsatmoqdaki, tarjima bu nafaqat ikki til orasidagi
muloqot balki madaniyatlar o’rtasidagi muloqot vositasidir. Bir madaniyat
muhitida yaratilgan matn ikkinchi madaniyat muhitida noto‘g‘ri talqin qilinishi
yoki umuman tushunmasligi mumkin. Bu o’rinda yana predmetlilik vaziyati haqida
gap yuritish lozim. Turli tilli xalqlar dunyoda ro’y berayotgan turli vaziyatlar va
holatlarni o’z dunyoqarashlaridan kelib chiqib idrok etishadi, talqin qilishadi va
tasvirlashadi.
Masalan, rus tilida dengiz bo’yidagi terassalarni tasvirlash uchun terassalar
dengiz bo’yiga qarab tushib ketmoqda deyiladi. Ingliz tilida so‘zlashuvchi xalqlar
esa xuddi shu manzarani dengizdan yuqoriga qarab ko’tarilmoqda deyishadi. Yana
bir misol rus tilida muloqot qiluvchi xalqlar dengizning sathidan ko’tarilishi va
21](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_21.png)
![pasayishini gorizontal tarzda idrok etishsa, ya’ni “otliv i priliv morya”, fransuz
zabon xalqlar dengizning ko’tarilish va pasayishi deb tasvirlaydilar (marée haute -
marée basse).
2.3 “Kommunikatsiya” tushunchasi
Kommunikatsiya ilmiy bilim tushunchasi sifatida uzoq tarixga ega bo‘lib,
uning bir qancha talqinlari mavjud. Masalan, amerikalik psixolog Yu. Ryush
(Jurgen Ruesch) kommunikatsiya tushunchasini antropologiya, sotsiologiya,
siyosatshunoslik, psixologiya, tilshunoslik va h.k. sohalarda qirqdan ortiq talqini
mavjud ekanligini qayd qilgan. Demak, kommunikatsiya muammolari bilan inson
faoliyatining turli sohalaridagi mutaxassislarning to‘qnashishi tabiiy holdir.
Bugungi kunda “kommunikatsiya” ijtimoiy-gumanitar bilimlarning asosiy
tushunchalaridan biriga aylangan. Sotsiologiyada kommunikatsiyaning obyekti
jamiyat va uning tarkibiy qismlari (ommaviy kommunikatsiya), psixologiyada
shaxslararo kommunikatsiya, etnografiyada etnik guruhlararo kommunikatsiya
tadqiq etiladi. San’at sohasida kommunikatsiya asar yarativchisi – rejissor, aktyor,
shoir, rassom, bastakor va h.k. bilan tomoshabin, kitobxon, tinglovchi orasida,
ta’lim sohasida o‘qituvchi va o‘quvchi orasida amalga oshadi. Kommunikatsiya
(lot. communication, communis “umumiy”) – xabarni uzatish, fikr va ma’lumotlar
almashinuvi , ya’ni muloqot qilishdir. Kommunikatsiya – muloqot akti, ikki yoki
undan ortiq kishi o‘rtasidagi o‘zaro hamfikrlikka asoslangan aloqa.
Kommunikatsiya – biron kishi tomonidan boshqa kishiga yoki kishilar guruhiga
beriladigan axborot. Kommunikatsiya – xabar yoki muloqot. Xorijdagi
tadqiqotlarda kommunikatsiya quyidagicha tushuniladi: Kommunikatsiya –
tafakkurdagi ramzlar, ularni zamon va makonda uzatilishini o‘z ichiga olgan
mexanizm bo‘lib, u inson munosabatlarini ta’minlanlashga va rivojlantirishga
xizmat qiladi (Ch.Kuli). Kommunikatsiya – boshqalar bilan turli usullarda aniq
amalga oshiriladigan hayot, inson turmushining universal sharti. [10.22]
Kommunikatsiya – kishilar fe’l-atvoriga o‘zaro ko‘nikishni
osonlashtiradigan faoliyat turi. Kommunikatsiya – hamkorlikdagi o‘zaro yordamni
22](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_22.png)
![ta’minlaydigan, murakkab harakatlarni boshqarishga imkoniyat yaratadigan
almashinuvdir. Inson tabiati va ijtimoiy tartiblar kommunikatsiyaning mahsuloti
hisoblanadi (T.Shibutani). Ko‘rinadiki, “kommunikatsiya” terminiga berilgan
ta’riflar juda ko‘p va ularning aksariyati bir-biriga o‘xshashdir. Shunga ko‘ra,
ularni quyidagicha umumlashtrish mumkin: Kommunikatsiya – xabarni uzatish,
fikr va ma’lumotlar almashinuvi, ya’ni muloqot qilishdir. Kommunikatsiya
ijtimoiy jarayon sifatida namoyon bo‘ladi. U jamiyatda aloqa o‘rnatuvchi muhim
vazifani bajarib, inson munosabatlarini ta’minlanlashga va rivojlantirishga xizmat
qiladi. [11.528 ]
Kommunikatsiyaning quyidagi turlari mavjud
Asosiy Qo‘shimcha
intrapersonal (ichki dialog, L. S.
Vigotskiyning ichki nutq nazariyasiga
kiradi) madaniyatlararo (turli madaniyat
tashuvchilari kommunikatsiyasi;
shaxslararo va guruhlararo bo‘lishi
mumkin)
shaxslararo (ikki yoki undan ortiq
muloqotchilar ishtirok etadi; verbal va
noverbal shakllarga ega bo‘lishi
mumkin) xalqaro (xalqaro aloqalar, diplomatiya
doirasida)
guruhlar (muayyan guruh ichida yoki
guruhlararo kommunkatsiya,
shuningdek, “muloqotchi va guruh”
ko‘rinishida, masalan, siyosat arbobi
bilan suhbat bo‘lishi mumkin) tashkilotlar (ishlab chiqarish
sohasidagi kommunikatsiya) va biznes
kommunikatsiya
ommaviy (yuboruvchi bir
kommunikant bo‘lishi, oluvchi omma;
matbuot, radio, televideniye kanallari
vositasida amalga oshiriladi) jamoaviy
(shaxslararo, masalan, ma’ruzachi, siyosiy (siyosiy faoliyatda; individlar
o‘rtasida, shuningdek, boshqaruvchi va
boshqariluvchilar o‘rtasida amalga
oshiriladi)
23](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_23.png)
![jamoat arbobi – auditoriya)
virtual (shaxslararo, guruhlararo,
ommaviy bo‘lishi mumkin; kompyuter
va kommunikatsiya texnologiyalariga
asoslanadi) maishiy (ko‘proq shaxslar orasida
kuzatiladi; yosh va gender
komponentlarini o‘z ichiga oladi)
Kommunikasiya deganda biz kommunikasiyaning bir ishtirokchisidan
(manba, muallif, ma’lumotni jo’natuvchi) ikkinchi ishtirokchisiga (ma’lumotni
qabul qiluvchi, adresat, reseptor) uzatilgan ma’lumotni tushunamiz. Ma’lumot
manbasi og’zaki yoki yozma shaklda bo’lishi mumkin, ma’lumot qabul qilinishi
ham audio (eshitish) yoki vizual (o’qish, ko’z bilan ko’rish) shakllarida bo’lishi
mumkin. [2. 84]
Ma’lumotni jo’natish uchun manba kod ishlatadi, ya’ni muloqot tili.
Manbaning kommunikativ xarakatlari matn orqali (og’zaki yoki yozma)
shakllantiriladi. Albatta bu borada muloqotga kirishuvchilarning muloqotlari tashqi
dunyodan uzilgan holda amalga oshmaydi. Shu bois muloqot tashqi olamning turli
ta’sir etuvchi omillari ostida turli ko’rinishlarda va vaziyatlarda o’tadi.
Ushbu omillarni biz bir necha turlarga bo’lishga xarakat qildik. Birinchi turi
bu muloqot o’tayotgan real voqeylik vaziyatlari. Real voqeylik muloqotga ham
yordam beruvchi ham to’sqinlik qiluvchi vaziyatlardan iborat. Masalan, muloqotga
yordam beruvchi real voqeylik omillari bular jimlik, yoqimli musiqa, yaxshi tabiiy
ob-havo va sharoit, to’sqinlik qiluvchi omillar esa, shovqin, havoning haddan ortiq
issiqligi yoki sovuqligi, muloqotga kirishuvchilarning salomatliklari, muloqotga
nisbatan bo’lgan munosabatlari.
Insonning rivojlanishini, ijtimoiylashishini, individning shaxs bo‘lib
shakllanishini, uning jamiyat bilan aloqasini muloqotsiz aslo tasavvur etib
bo‘lmaydi. Muloqot ham o‘ziga xos ehtiyoj. Polshalik olim E.Melibruda
aytganidek, “shaxslararo munosabatlar biz uchun suv bilan havodek ahamiyatga
egadir”. Muloqot o‘ta murakkab jarayon bo‘lganligi sababli unga yagona to‘g‘ri
ta’rif berish oson emas. Shuning uchun odatda “muloqot” tushunchasining
mazmuni uning ayrim tomonlariga urg‘u berish orqali ochib beriladi. Mashhur rus
24](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_24.png)
![psixologi A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan «Umumiy psixologiya» darsligida
muloqotni ikki va undan ortiq kishilar o‘rtasidagi axborot ayirboshlash, o‘zaro
ta’sir va bir-birini tushunishdan iborat jarayon sifatida talqin etilgan.
O‘zbek psixologiya fanining oqsoqollaridan biri M.G.Davletshin
muallifligidagi «Umumiy psixologiya» o‘quv qo‘llanmasida esa, muloqot “ikki
yoki undan ortiq kishilar orasidagi affektiv baholovchi xarakterda va bilish
bo‘yicha ma’lumot almashinishdan iborat bo‘lgan o‘zaro ta’sir etishdir”- deb
ta’kidlanadi. Sotsiologiyadan entsiklopedik lug‘atda muloqotga quyidagicha ta’rif
beriladi: “Insonning boshqa kishilar bilan aloqaga kirishish ehtiyojini qondirish
uchun individlar yoki ijtimoiy guruhlar o‘rtasida bevosita faoliyatlar, bilimlar,
malakalar, tajribalar, axborotlar almashinuvidagi o‘zaro ta’sir”. [22.45] Demak,
muloqot ikki va undan ortiq kishilarning bir-biri bilan aloqa qilish ehtiyojini
qondiriga qaratilgan o‘zaro ta’sir jarayoni bo‘lib, bunda axborotlar almashiniladi,
munosabatlar o‘rnatiladi va rivojlantiriladi.
" Madaniyatlararo muloqot " turli xil madaniyatlarning ikki yoki undan
ortiq vakillari o'rtasidagi aloqaning maxsus shakli bo'lib, uning davomida o'zaro
aloqada bo'lgan madaniyatlarning axborot almashinuvi va madaniy qadriyatlari
mavjud. Madaniyatlararo muloqot jarayoni - bu faqat chet tillarini bilish bilan
cheklanib qolmasdan, balki boshqa millatning moddiy va ma'naviy madaniyati,
dini, qadriyatlari, axloqiy munosabatlari, dunyoqarashi va boshqalarni bilishni
talab qiladigan faoliyatning o'ziga xos shakli, umumiy holda, aloqa sheriklarining
xulq-atvor modelini belgilaydi. Xorijiy tillarni o'rganish va ularni xalqaro aloqa
vositasi sifatida ishlatish bugungi kunda ushbu tillarda so'zlashuvchilarning
madaniyati, mentaliteti, milliy xarakteri, turmush tarzi, dunyoqarashi, urf-odatlari,
an'analari va boshqalarni chuqur va ko'p qirrali bilmasdan imkonsizdir. Faqatgina
ushbu ikki turdagi bilimlarning - til va madaniyatning kombinatsiyasi samarali va
samarali muloqotni ta'minlaydi"
Madaniyatlararo aloqa guruh darajasida ham, individual darajada ham
amalga oshirilishi mumkin. Ammo har ikki darajada ham madaniyatlararo
muloqotning asosiy sub'ekti shaxsdir. Shu bilan birga, har bir insonning xulq-atvori
25](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_25.png)
![u kiritilgan madaniyatning qadriyatlari va me'yorlari bilan belgilanadi. Shu
munosabat bilan, madaniyatlararo muloqotning har bir ishtirokchisi o'zining
ijtimoiy-madaniy aloqasi tufayli o'ziga xos qoidalar tizimiga ega. Shu sababli,
to'g'ridan-to'g'ri muloqotda turli xil madaniyat vakillari nafaqat lisoniy farqlarni,
balki ijtimoiy-madaniy va etnik tabiatdagi farqlarni ham yengib o'tish zarurati bilan
duch kelmoqdalar.
Hozirgi vaqtda gumanitar fanlarning butun bir guruhi madaniyatlararo
aloqani o'rganish bilan shug'ullanadi: madaniyatshunoslik, aloqashunoslik,
madaniy sotsiologiya, madaniy tilshunoslik, etnopsixologiya va boshqalar. Turli
xil va ko'p darajadagi aloqalarni va aloqa shakllarini saqlab qolish uchun nafaqat
tegishli tilni bilish, balki chet tili madaniyati me'yorlari va qoidalarini ham bilish
zarur. Xalqaro aloqalarning har bir ishtirokchisi chet el tilini bilish to'liq
madaniyatlararo tushunish uchun etarli emasligini, sheriklarning noto'g'ri
tushunchasini taxmin qilish va undan qochish uchun aloqa jarayonining o'zi
zarurligini tezda anglaydi. Inson tushunchasi rivojlanishning eng muhim
jihatlaridan biriga aylanmoqda. Zamonaviy jamiyat uchun zamonaviy odam to'liq
muloqotga bo'lgan ehtiyojning ortishi, "boshqalar tomonidan eng yaxshi
tushunilishi va qadrlanishi" istagi bilan tavsiflanadi. Odamlar o'rtasida o'zaro
tushunishga erishishning asosiy vositasi - bu ularning muloqotidir, uning davomida
odamlar o'zini namoyon qiladi, barcha fazilatlarini ochib beradi. Muloqotda inson
umumiy insoniy tajribani, tarixiy shakllangan ijtimoiy me'yorlarni, qadriyatlarni,
bilimlarni, faoliyat usullarini o'zlashtiradi, shu bilan shaxs sifatida, madaniyat
tashuvchisi sifatida shakllanadi.
II BOB UCHUN XULOSA
Xulosa qilib aytganda, muloqotning hamkorlikda harakat qilish va faoliyat
ko‘rsatish jarayonida odamlarni birlashtiradigan vosita til bo‘lib, u muloqotga
kirishuvchilar o‘rtasida aloqa bog‘lanishini ta’minlaydi. Axborotni boshqaga
yo‘llayotgan kishi (kommunikator) va uni qabul qilayotgan kishi (retsepient)
26](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_26.png)
![munosabat va birgalikdagi faoliyat maqsadlariga erishish uchun mohiyatlarni
kodlashtirish va kodini ochishning bitta tizimidan foydalanishlari, ya’ni «bitta
tilda» so‘zlashishlari kerak. Agar kommunikator va retsepiyent turlicha «til»da
so‘zlashsalar, ular o‘zaro hamjihatlikka va birgalikda faoliyat borasida
muvaffaqiyatga erisha olmaydilar. Qo‘llanadigan belgilar (so‘zlar, imo-ishoralar va
boshqalar) zamiridagi mohiyat muloqotda ishtirok etayotganlarga tanish bo‘lgan
taqdirdagina axborot almashish imkoni bo‘ladi.
27](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_27.png)
![III BOB. TILLARARO VA MADANIYATLARARO
KOMMUNIKATSIYADA TARJIMANING O‘RNI
3.1 “Madaniyatlararo muloqot” tushunchasining mohiyati va o‘ziga xos
xususiyati .
“Dunyoni pul boshqardi. Dunyoda kuchli, qudratli bo‘lishning birdan - bir
yo‘li bu iqtisodiy maqomga ega bo‘lishdir. Iqtisodiy maqomni qo‘lga kiritishning
asosi esa turli madaniyat vakillari bilan muzokara olib borish va hamkorlik qilish
hisoblanadi. Hozirgi kundagi mavjud texnologiyalar bu vazifani osonlashtiradi”
(Aleks). “Amerika Qo‘shma Shtatlarida kollejni tamomlab Quvaytga qaytganimda
madaniyatimiz va dinimiz haqida hamma narsani bilib olgandim. Biroq men
boshqa dunyo (AQSh)dagi kishilarning Yaqin Sharq yoki musulmonlar haqida
qanday o‘ylashlarini bilmasdim. Shunday qilib, bu mamlakatda nafaqat mening
irqimga qarshi, balki boshqa guruhlarga ham qarshi bo‘lgan ko‘plab
diskriminatsiya holatlarining guvohi bo‘ldim. Shunday bo‘lsa-da,
amerikaliklarning hammasi ham bizdan nafratlanmasligini tushundim, men bilan
hamkorlik qilgan, menga mehr va xayrxohlik ko‘rsatgan juda ko‘p amerikaliklar
bilan tanishdim” (Muhammad). Inson boshqa odamlardan ayro holda yashay
olmaganidek, bironta ham madanyat boshqa xalqlarning madaniy yutuqlaridan
ayro holda to‘laqonli mavjud bo‘la olmaydi. Kishilar hayot faoliyati davomida
muntazam ravishda o‘z o‘tmishiga yoki boshqa madaniyatlarning tajribasiga
murojaat qiladilar. Hozirgi kunda Yer kurrasining chekka joylarida qolib ketgan
ayrim kichik mahalliy qabilalarni istisno qilganda, dunyodan mutlaqo uzilgan
madaniy hamjamiyatlar mavjud emas. Bugungi kunda har qanday xalq o‘zga
madaniyat tajribasini qabul qilishga va o‘z madaniyati mahsulini boshqa xalqlar
bilan bo‘lishishga tayyorligi tabiiydir. Boshqa xalqlar madaniyatiga bo‘lgan
bunday munosabat “madaniyatlararo muloqot” yoki “madaniyatlarning o‘zaro
aloqasi” deb nomlanadi . Madaniyatlarning o‘zaro aloqasi haqida so‘z yuritilganda,
yirik guruhlar (madaniyatlar va submadaniyatlar) orasidagi munosabatlar nazarda
tutiladi. Zamonaviy rivojlanish sharoitida madaniy aloqalar inson hayotining turli
28](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_28.png)
![sohalarida – turizm, sport, shaxsiy aloqalar va h.k.da amalga oshadi. Bundan
tashqari, keying yillarda dunyoda yuz bergan ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy
o‘zgarishlar xalqlarning katta miqyosdagi migratsiyasiga, ko‘chishiga va ularning
aralashuviga olib keldi. Ushbu jarayonlar natijasida aksariyat kishilar ilgari ularni
ajratib turgan madaniy to‘siqlarni yengib bormoqda.
Madaniyatlararo muloqot guruh bosqichida yoki individual darajada amalga
oshirilishi va o'rganilishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, turli xil madaniy
guruhlar o'rtasidagi (katta va kichik) yoki o'rtasidagi aloqa jarayonlarini o'rganish .
Guruh darajasida olib borilgan tadqiqotlarning aksariyati madaniy-antropologik va
sotsiologik tadqiqotlar tabiatida bo'lib, ular madaniy guruhni jamoaviy birlik
(butun) deb hisoblaydi va uni yaxlit tushunishga harakat qiladi.
Muloqotning shaxslararo darajasi. Madaniyatlararo muloqotning yakuniy
mavzusi insonning o'zi. Bu bir-biri bilan bevosita aloqada bo'lgan odamlardir. Shu
bilan birga, ixtiyoriy ravishda yoki xohlamasdan, bu odamlar o'zlarining madaniy
xususiyatlariga ega bo'lgan ma'lum ijtimoiy guruhlarning a'zolari. Har bir
insonning xatti-harakati tizim tomonidan belgilanadi . Madaniy aloqaning har bir
ishtirokchisi o'ziga xos qoidalar tizimiga ega, ammo bu qoidalar uning ijtimoiy-
madaniy aloqasi bilan belgilanadi. Ushbu qoidalardagi farqlar madaniyatlararo
muloqotning o'ziga xos sharoitida og'zaki va og'zaki bo'lmagan kodlarning farqi
sifatida qaralishi mumkin. Shu sababli, to'g'ridan-to'g'ri muloqotda turli xil
madaniyat vakillari nafaqat lisoniy to'siqlarni, balki lisoniy bo'lmagan tabiatni o'z
ichiga olgan va atrofdagi dunyoni anglashning etnonatsional va ijtimoiy-madaniy
xususiyatlarini aks ettiradigan, milliy tafakkur xususiyatlari, turli lingvokultural
jamoalar tashuvchilar tomonidan qo'llaniladigan o'ziga xos mimik va pantomimik
(kinik) kodlarni yengib o'tishlari kerak.
3.2 Madaniyatlar o‘zaro ta’sirining darajalari. Ular o‘zga madaniyatlar
bilan tanishishga, ular bilan aralashib ketishga majbur bo‘lmoqda. Shuning uchun
madaniyatlarning o‘zaro aloqasi alohida kishilar orasidagi munosabatlar orqali
amalga oshmoqda. Ma’lumki, madaniyatlararo muloqot “xabar yuboruvchi” va
29](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_29.png)
![“xabarni qabul qilivchi” turli madaniyatlarga mansub bo‘lganda, shuningdek,
kommunikatsiya ishtirokchilari bir-birining madaniy farqlarini tushunib yetganda
amalga oshadi. Madaniyatlararo muloqot – muayyan madaniyat va til sohiblarining
o‘zga madaniyat va til vakillari bilan verbal (nutqli) va noverbal (nutqsiz) muloqot
vositasidagi o‘zaro aloqa jarayonidir. Bunday muloqotning har bir ishtirokchisi
o‘zining shaxsiy qoidalari tizimiga ega bo‘ladi. Madaniyatlararo muloqot – turli
madaniyat vakillari orasidagi o‘zaro aloqa, muloqot bo‘lib, unda kishilar
o‘rtasidagi bilvosita aloqa, shuningdek, kommunikatsiyaning bilvosita shakli (til,
nutq, yozuv, elektron muoqot) nazarda tutiladi. Madaniyatlararo muloqot
mohiyatan maxsus vaziyatdagi shaxslararo kommunikatsiya bo‘lib, u bir
ishtirokchi boshqa ishtirokchining madaniy farqini sezganda yuzaga chiqadi.
Bunday muloqot turli madaniyatlardagi har qanday insonga xos bo‘lgan farqli
umidlar va ishonchlar bilan bog‘liq ko‘plab muammolarni keltirib chiqaradi.
Madaniyatlararo muloqot madaniyat farqlari ko‘rinib turgan individlar va guruhlar
orasidagi ramziy o‘zaro munosabat jarayoniga asoslanadi. Ushbu farqlarning qabul
qilinishi va ularga munosabat bildirilishi muloqotning ko‘rinishi, shakli va
natijasiga ta’sir ko‘rsatadi. Madaniyatlararo muloqot jarayoniga madaniyat farqlari
bilan birga, muloqotchilarning yoshi, jinsi, kasbi va ijtimoiy maqomi, shuningdek,
uning sabr-bardoshi, uddaburonligi va shaxsiy tajribasi ham ta’sir ko‘rsatadi.
Demak, madaniyatlararo muloqot turli madaniyat vakillari orasidagi o‘zaro aloqa,
muloqotdir. Madaniyatlararo muloqot kommunikativ aktning farqli madaniyatlarga
tegishli bo‘lgan ikki ishtirokchisining o‘zaro bir-birini tushunishidir.
III BOB BO‘YICHA XULOSA
Bu bobdan xulosa shundan iboratki, Tillararo va madaniyatlararo
kommunikatsiyada tarjimaning o‘rni deganda, barcha o‘rganilayotgan tillar orqali
shu xalqning madaniyati, milliy urf-odatlarini ko‘rsatib berishda tarjimaning
o‘rnini beqiyosligini tushunishimiz mumkin. Tarjimonning mahorati ham o‘sha
tildagi asarlarda aks etgan his tuyg‘uni, ma’no mazmunni to‘laligacha yoritib
berish, o‘quvchilariga boricha ko‘rsatishdan iborat. Tarjima qilingan asarni o‘qish
30](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_30.png)
![orqali insonlar o‘zga xalq kechinmalarini anglab yetadi. Kommunikatsiya –
kishilarning bir-biri bilan aloqa o‘rnatish va hissiyotlarini tushunish vositasi. Til
muloqot vazifasini bajaradi, muloqot orqali madaniyatlararo aloqalar o‘rnatiladi.
31](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_31.png)
![Xulosa
O‘zga tilda bitilgan badiiy yodgorlikning davr talabi darajasida tasavvur
beradigan tarjima matnini yaratish san’atkorning bu sohadagi amaliy va nazariy
bilimlar bilan puxta qurollanishi zaruratini tug‘diradi. Chunki badiiy mahorat sir-
larini har tomonlama mukammal egallab olgan qalamkashgina mazkur ijod
mahsuli bo‘lmish fikrni aslimonand tarzda ifoda etish san’atini o‘zida puxta
singdirib olgan iste’dod sohibi sifatida to‘laqonli badiiy tarjimalar yaratishdek o‘ta
mas’uliyatli ishning uddasidan chiqishi mumkin. Har qanday barkamol tarjima
ilmiy umumlashtirishga ehtiyoj sezgani xolda, san’atkorning asliyatga aloqador
barcha manbalarni to‘la-to‘kis ilmiy idrok etishini hamda ularga asoslangan jami
omillarni o‘z tilida ongli ravishda bekami-ko‘st aks ettirishini nazarda tutadi. Bu
hol tarjimon zimmasiga badiiy yodgorlikning asosiy mazmun chizig‘ini tasvir
etadigan lisoniy xususiyatidan tashqari, asar sohibi bo‘lmish xalq ijtimoiy-iq-
tisodiy va tarixiy-madaniy hayoti, ruhiy kechinmalari bilan bog‘lik g‘ayrilisoniy
jihatlarni ham qayta yaratish mas’uliyatini yuklaydi. Zero, asliyat mansub bo‘lgan
xalq turmush tarzini, urf-odatlarini, adabiyoti va madaniyati tarixini, diniy va mil
liy qarashlarini, mamlakati siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumini puxta
o‘zlashtirib olmasdan turib, asarda tasvirlangan voqea hodisalar to‘g‘risida batafsil
tasavvur hosil qilish va natijada, shakl va mazmunning uyg‘unligidan iborat
to‘laqonli tarjima yaratish amri mahol. Negaki, har qanday asliymonand tarjima
zaminini shakl va mazmunning dialektik birligi tashkil etadiki, mazmunning
yetakchi ahamiyatini pesh qilgan holda, unga ortiqcha imtiyoz beradi. Tarjimada
shakl va mazmun munosabatini bejirim talqin etish zarurati san’atkor oldiga
asarning badiiy nafosati va milliy xususiyatini yuzaga keltiruvchi barcha lisoniy-
uslubiy vositalar vazifalarini ijodiy aks ettira oladigan muqobil va nutq birliklari
tanlash vazifasini qo‘yadi. Zero, mohir va bilimdon san’atkorlar tomonidan
amalga oshirilgan mukammal tarjimalar asosida yuzaga kelgan holisona nazariy
umumlashmalar, ilmiy xulosalar shu soxa amaliyoti rivoji va istiqbolini
ta’minlaydigan yetakchi omillardandir. Badiiy ijod turlari orasida tarjima ko‘proq
32](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_32.png)
![ilmiy asoslidir. Tarjima barcha tillar madaniyatlarni, urf odatlarini o‘rganishga,
his tuyg‘ularini his qilishga yordam beradi. Savdo sotiqda ham til va tarjimaning
o‘rni beqiyos. Inson qiziqarli adabiyotlarini o‘qishga ham mohir tarjimonning
mahorati kerak.
Albatta bu o’rinda tarjimonning hissasi katta bo’ladi. Bir madaniyatga oid
bo’lgan matnni original matnning maqsadi, mazmuni va mohiyatini saqlab qolgan
holda ikki madaniyatga mos holda tarjima qilish tarjimondan ulkan mahoratni,
chuqur bilim va ko’nikmalarni talab qiladi.
33](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_33.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Mirziyoyev Sh. M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz”. –Toshkent: O‘zbekiston, 2017. –B. 14.
2. Salomov. Tarjima tashvishlari. G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti. Toshkent, 1983, 149-150 betlar.
3. 1 Ter-Minasova S. G. Yaz ы k i mejkulturnaya kommunikasiya. –M.: Slovo,
2000. –C. 8-9. 7
4. 1 Judith Martin, Thomas Nakayama. Intercultural communication in contexts. -
5th ed. –New York: McGraw-Hill , 2010. –P. 4.
5. 1 Falkova Ye.G. Mejkulturnaya kommunikasiya v osnovn ы x ponyatiyax i
opredeleniyax. Metodicheskoye posobiye. SPb.: F-t filologii i iskusstv SPbGU,
2007. –C. 7.
6. 1 Robins R. N. General Linguistics. An Introductory Survey. –London:
Routledge, 1989. –R. 27; Vere щ agin Ye. M., Kostomarov V. G. Yaz ы k i kultura. –
M.: Russkiy yaz ы k, 1990. –S. 26.
8. Mechkovskaya N. B. Sosialnaya lingvistika. I. 2 izd. –M.: Aspekt Press, 2000.
–207 s. 3 Vinokur G. O. Izbrann ы ye rabot ы po russkomu yaz ы ku. –M.:
Uchpedgiz, 1959. –C. 211.
9. Mirtojiyev M., Mahmudov N. Til va madaniyat. –Toshkent: O’zbekiston, 1992.
–B. 82-83. 5 Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. Oila
farovonligi – millat farovonligi. 6 T. – Toshkent: O’zbekiston, 1998. – B. 217. 21
10. (K.Yaspers). 1 Mahmudov N. Til. –Toshkent: Yozuvchi, 1998. –B. 3. 22
11. Judith Martin, Thomas Nakayama. Intercultural communication in contexts. -
5th ed. –New York: McGraw-Hill , 2010. -528 p.
34](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_34.png)
![12. Qoraboyev U., Soatov G‘. O‘zbekiston madaniyati. –Toshkent: “Tafakkur
bo‘stoni”, 2011. -196 b.
13. Robins R. N. General Linguistics. An Introductory Survey. –London:
Routledge, 1989. -470 p.
14. Sapir E. Language: An introduction to the study of speech. -New York:
Harcourt, Brace and company , 1921. -258 p.
15. Antipov G. A., Donskix O. A., Markovina I. Yu., Sorokin Yu. A. Tekst kak
yavleniye kultur ы . –Novosibirsk: Nauka; Sib. otd-niye, 1989. -197 c.
1 6. Vere щ agin Ye. M., Kostomarov V. G. Yaz ы k i kultura. –M.: Russkiy yaz ы k,
1990. -246 s.
17. Vinokur G. O. Izbrann ы ye rabot ы po russkomu yaz ы ku. –M.: Uchpedgiz,
1959. -492 s.
18. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. Oila farovonligi –
millat farovonligi. 6T. – Toshkent: O’zbekiston, 1998. -233 b.
19. Mahmudov N. Til. –Toshkent: Yozuvchi, 1998. -40 b.
20. Mechkovskaya N. B. Sosialnaya lingvistika. I. 2 izd. –M.: Aspekt Press, 2000.
-207 s.
21. Mirtojiyev M., Mahmudov N. Til va madaniyat. –Toshkent: O’zbekiston,
1992. -110 b. 12. Xonigman Dj. Ponyatiya // Lichnost, kultura, etnos:
sovremennaya psixologicheskaya antropologiya. –M., 2001.
22. Kade O. Problem ы perevoda v svete teorii kommunikasii // Vopros ы teorii
perevoda v zarubejnoy lingvistike: Sbornik statey. - M.: Mejdunarodn ы ye
otnosheniya, 2006. - S.69-90.
23. Yakobson, R. Izbrann ы ye rabot ы / R. Yakobson. – M.: Progress, 1985. – 454 s.
35](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_35.png)
![24.Sosiologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. V russkom, angliyskom,
nemeskom, fransuzskom i cheshskom yaz ы kax. Redaktor – koordinator –
akademik RAN G.V.Osipov. – Moskva: Izdatelskaya gruppa INFRA . Moskva:
NORMA, 1998. – S. 210.
25. Lomov B.F. Metodologicheskie i teoreticheskiye problem ы psixologii.
Moskva, 1984, S.242-271
26. Viner Norbert Kibernetika i ob щ yestvo; Taydeks Ko — , 2011. — S.
27. Veber M. O nekotor ы x kategoriyax ponimayu щ yey sosiologii // Veber M.
Izbrann ы ye proizvedeniya. Moskva: Progress,1990.-C.49
28.M.S.Kogan. Chelovecheskaya deyatelnost : op ы t sistemnogo analiza –
Moskva : Izdatelstvo politicheskoy literatur ы , 1974. – S.45
29.M.S.Kogan. Chelovecheskaya deyatelnost : op ы t sistemnogo analiza –
Moskva : Izdatelstvo politicheskoy literatur ы , 1974. – S.46
30.Kagan M.S. Mir ob щ yeniya. Moskva, 1988. – S. 143-146.
31.Andreyeva , G. M. Sosialnaya psixologiya: Uchebnik dlya v ы ssh. shk.
— Moskva : Aspekt-Press, 1999. 375 s
32.Sokolov, A.V. Za щ ita informasii v raspredelenn ы x korporativn ы x setyax i
sistemax / A.V. Sokolov, V.F. Shangin. — Moskva: DMK Press, 2017. – 656 s.
33. www.ziyouz.com
34.www.arxiv.uz
36](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_36.png)
![Ilova
GLOSSA RIY
ASSIMILY ATSIY A – madaniyatga moslashishning varianti bo‘lib
, bunda
kishi o‘z madaniyatining qadriyat va me’yorlaridan voz kechib,
o‘zga madaniyatning qadriyat va me’yorlarini to‘laligicha qabul qil
adi.
A UDITORIY A –axborotni qabul qilish va qayta ishlashiga ko‘ra
ijtimoiy
guruhlar
va ularning psixofiziologik xususiyatlari jihatidan farqlanish.
BIX EV IORIZM (ingl. behavior – fe’l-atvor) nazariyasi XX asrning
boshlarida AQShda vujudga keldi. Mazkur nazariyaga ko‘ra, ps
ixologiyaning
predmeti tafakkur emas, balki insonning fe’l-atvoridir. Chunki, bix
evioristlarning
nazdida tafakkurni bevosita kuzatib yoki o‘lchab bo‘lmaydi. Bix
eviorizm
psixikaga kishining hayoti va faoliyati kontekstini kiritadi va u
ni tashqi ta’sirlar
hamda organizmning fiziologik xususiyatlari bilan bog‘laydi. Bixevi
orizm nuqtayi
nazaricha, mahluqqa (bu odam yoki jonivor bo‘lishi mumkin v
a h.k.) ta’sir
qiladigan qandaydir stimul (S) va ushbu stimulga qandaydir reaksi
ya (R) bor (S ->
R).
DISKURS – (fransuz tilidan “discours”) matnning og‘zaki so‘zlashuv
shakli,
dialog, bir-biriga ma’no jihatidan bog‘langan mulohazalar yig‘indis
i, nutqiy asar.
Diskurs shaxsning ruhiy holati, ichki kechinmalari, tafakkur mal
37](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_37.png)
![akasi kabi ruhiy-
idrokiy xususiyatlar bilan uzviy aloqador bo‘ladi. Shu bilan bir
ga, shaxsning
muayyan ijtimoiy guruhga mansubligi, ijtimoiy mavqeyi, savod
xonlik, tafakkur,
madaniyat darajasi va h.k. diskursning tuzilishiga katta ta’sir ko‘rsa
tadi.
ETN IK GURUHLA RA RO KOMMUN IKA TSIY A – turli xalq (etnik
guruhlar) vakillari o‘rtasidagi muloqot. Ko‘pincha jamiyat o‘zini
ng farqli
submadaniyatini yaratadigan son jihatidan turlicha bo‘lgan etn
ik guruhlardan tarkib topadi. Etnik guruhlar o‘z submadaniyatl
arini avloddan-avlodga meros qilib qoldiradi. Bu esa mazkur s
ubmadaniyatning hukmron madaniyat ichida
o‘zligini saqlab qolishini ta’minlaydi.
EV FEMIZM
(yun. “euphemism”
< “eu” – “yaxshi” va
“phemism”
“nutq”, “so‘zlashuv”dan kelib chiqqan bo‘lib,
so‘zma-so‘z tarjima qilganda
“yaxshi alomatli so‘z” ma’nosini ifodalaydi.
Evfemizm
– narsa-hodisaning ancha yumshoq shakldagi ifodasi; qo‘pol be
adab so‘z, ibora va tabu o‘rnida qo‘pol bo‘tmaydigan so‘z (ibor
a)ni qo‘llash. Masalan, ikkiqat , bo‘g‘oz so‘zlari o‘rnida homilador ,
og‘ir oyoqli so‘zlarini qo‘llash. Yoki chayon so‘zi tabuga uchrag
an, qo‘llanishi man qilingan bo‘lib, uning ma’nosi eshak so‘zida
ifoda topgan.
FUN KSION A L Y O‘N DASHUV – shaxs va kommunikatsiyani
o‘rganishdagi nazariyalardan biri. Bu yo‘ndashuvga ko‘ra, shax
sni bir tomondan o‘zlik, ikkinchi tomondan jamoa a’zoligi yaratadi
. O‘zlik bir qancha shaxslardan tarkib topadi va bu shaxslar tushu
nchasi madaniyat bilan bog‘liq bo‘ladi. Xalqning madaniyatini turli
metodlar yordamida tasvirlash mumkin. Shuningdek, madaniya
38](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_38.png)
![tdagi har qanday o‘zgarishni ham tasvirlash va o‘lchash mum
kin.
Madaniyat insonning fe’l-atvori va muomalasini belgilaydi. Shunin
g uchun ularni
ham tasvirlash va oldindan aytish mumkin bo‘ladi.
GEN DER – sotsio-madaniy kategoriya bo‘lib, jinslar rolini an’an
aviy
o‘rganishni nazarda tutmaydi. Gender – ijtimoiy va psixologik jaray
onlarning yirik majmuyi, shuningdek, jamiyatda vujudga keladig
an va milliy lisoniy shaxsning
axloqiga ta’sir ko‘rsatadigan madaniy ko‘rsatmalar, qoidalardir.
GEN DER
X USUSIY A T
– maskulinizm va feminizm madaniy
tushunchalari hamda ayollik yoki erkaklikning o‘ziga
xos xususiyatlari.
GURUHLA RA RO KOMMUN IKA TSIY A – muayyan guruh ichidagi
yoki guruhlararo muloqot. Shuningdek, “muloqotchi va guruh”
ko‘rinishida, masalan, siyosat arbobi bilan suhbat bo‘lishi mumkin.
HOKIMIY A T MASOFA SI – madaniyat o‘lchovlaridan biri. Bu o‘lcho
vga ko‘ra, jamiyatlar hokimiyat masofa darajasi yuqori va hoki
miyat masofa darajasi
past turlarga ajratiladi. Hokimiyat masofa darajasi yuqori bo‘lg
an jamiyatlarda ierarxiya (pog‘ona) me’yoriy hodisa hisoblanadi.
Jamiyatning har bir a’zosi jamiyatda, oilada va kasbiy faoliyatd
a ma’lum mavqega ega bo‘ladi. Hokimiyat masofa darajasi past
bo‘lgan mamlakatlar sifatida Angliya, AQSh va Skandinaviya davlat
larini ko‘rsatish mumkin. Yaponiya, Koreya, jumladan, O‘zbekist
on ham xizmat ierarxiyasi va katta yoshlilarning obro‘si yuqori ko‘
rsatkich hisoblanadigan davlatlar qatoriga kiradi.
HUDUDIY X A RAKTER – shaxsning muayyan geografik hududg
a xos bo‘lgan xususiyatlari. Dunyoning turli hududlarida alohi
da, o‘ziga xos muhim
madaniy xususiyatlar mavjud. Shimoliy Shotlandiyadagi tog‘lik
39](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_39.png)
![hududi Shotlandiyaning pasttekisliklaridan mutlaqo farq qiladi
va tog‘liklar juda kuchli hududiy harakteri bilan ajralib turadi.
Hududiy xarakter kundalik-madaniy turmushdagi bir-biridan fa
rq qiladigan milliy taomlar, kiyim-kechaklar, xulq-atvor
va tilning o‘ziga xos xususiyatlarini namoyon etadi.
HUDUDLA RA RO KOMMUN IKA TSIY A – turli viloyatlarda yashovchi
lar orasida yuzaga keladi. Binobarin, muayyan vaziyatda turli v
iloyat vakillarining fe’l-atvoridagi farqlar ko‘zga tashlanadi. Mas
alan, toshkentliklar va vodiyliklar muloqot chog‘ida o‘ziga xos
qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Jumladan, Toshkentda o‘zi
dan kichiklarni sensirab gapirish (bu toshkentliklar uchun sami
miylik belgisi, vodiyliklar uchun qo‘pollik belgisini ifodalaydi), v
odiyning aksariyat hududlarida o‘zidan kichiklarni sizlab gapirish o
datiy hol sanaladi.
IJ TIMOIY -KOMMUN IKA TIV TIZIM – muayyan lisoniy hamjamiyat
da qo‘llaniladigan, funksional jihatdan bir-birini to‘ldiradigan, o‘zar
o aloqada bo‘lgan kodlar yoki subkodlar majmuyi.
IN TEGRA TSIY A – ham eski, ham yangi madaniyatlarning o‘zig
a xos xususiyatlarini namoyon etadi.
IN TERFEREN SIY A – keng ma’noda ikki tillilik sharoitida til
sistemalarining o‘zaro ta’sirini; ikki tilli shaxslar nutqida u yoki bu t
il me’yorining buzilishini ifodalaydi. Tor ma’noda ikki tilli shaxsning
og‘zaki va yozma nutqida ona tili ta’sirida ikkinchi til me’yorlarin
ing buzilishini anglatadi. Umuman, ikki tilni biladigan shaxsning
bir tilining ikkinchi tilga ko‘rsatgan har qanday ta’siri va bu ta’sirni
ng natijasi interferensiya deyiladi.
IN TRA PERSON A L KOMMUN IKA TSIY A – ichki dialog. L. S.
Vigotskiyning ichki nutq nazariyasiga kiradi.
IZOHLOVCHI Y ON DA SHUV – shaxsning dinamik tabiati, uning bo
shqa kishilar bilan xabar almashishi, muhokama qilishi, muloq
ot qilishi orqali shakllanishiga asoslanadi Bu kishining o‘z shaxsi
haqidagi tasavvurlarining oddiy emasligini bildiradi. Izohlovchi y
ondashuvning maqsadi inson fe’l-atvorini
oldindan aytib berish emas, balki uni tushunish va tasvirlashdan ib
orat. Tushunish
40](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_40.png)
![– individlarning o‘zlarini tavsiflash jarayoni bo‘lsa, tasvirlash –
boshqalar
tomonidan shaxsga beriladigan tavsif jarayonidir.
J A MOA V IY KOMMUN IKA TSIY A – shaxslararo muloqot turi, un
da ma’ruzachi, jamoat arbobi bilan auditoriya ishtirok etadi.
J ESTLA R – kommunikatsiya jarayonida inson nutqining tana, q
o‘l yoki
barmoqlarning harakatlari bilan birga kechadigan va kishining
bevosita suhbatdoshiga qaratilgan, qandaydir hodisaga, qanda
ydir shaxsga, qandaydir narsaga bo‘lgan munosabatini ifodalaydi
gan turli harakatlaridir. Kishilarning biron hodisa yoki holatni tus
huntirish maqsadida ishlatadigan qo‘l harakatlari turli madaniy
atlarda turlicha ma’no kasb etadi. Buning sababi madaniyatlararo
ramzlar va tushunchalarning farqlanishidadir.
KOD – muloqot vositasi bo‘lib, u tabiiy tillar (o‘zbek, rus, ingli
z va h.k.)
hamda sun’iy tillar: esperanto yoki zamonaviy mashina tillari, mor
ze alifbosi, turli signallar va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Tilshu
noslikda kod deganda lisoniy
shakllar: til, hududiy yoki ijtimoiy dialekt, shahar koynesi tushunila
di.
KODLA R ARA LA SHUV I (yoki bir kod tasarrufidan ikkinchi kod
tasarrufiga o‘tish ) – nutqiy muloqot chog‘ida so‘zlovchining ko
mmunikatsiya
sharoitidan kelib chiqqan holda, bir tildan (yoki til variantlarid
an, dialektdan, uslubdan) boshqa bir til ko‘rinishiga o‘tishi.
KOMMUN IKA TIV VA ZIY A T – ikki yoki undan ortiq kishilar nut
qiy muloqotining vaziyati.
KOMMUN IKA TSIY A – (lot. communication, communis “umumi
y”) –
xabarni uzatish, fikr va ma’lumotlar almashinuvi, ya’ni muloqo
t qilishdir. Kommunikatsiya – muloqot akti, ikki yoki undan or
tiq kishi o‘rtasidagi o‘zaro
hamfikrlikka asoslangan aloqa. Kommunikatsiya – kishilarning bir-
41](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_41.png)
![biri bilan aloqa o‘rnatish va hissiyotlarini tushunish vositasi. Ko
mmunikatsiya – tafakkurdagi ramzlar, ularni zamon va makonda
uzatilishini o‘z ichiga
olgan mexanizm bo‘lib, u inson munosabatlarini ta’minlanlashga v
a rivojlantirishga xizmat qiladi.
KOMMUN IKA TSIY A MA NBA SI – ijtimoiy jihatdan ahamiyatli
axborotni keng tarqatish bilan shug‘ullanadigan tashkilotlar: o
mmaviy kommunikatsiya sohasini qo‘llab-quvvatlashga javobgar
institutlar; bu sohani texnik ta’minotiga javobgar institutlar (d
avlat qo‘mitalari, davlat va xususiy
teleradiokompaniyalar, ommaviy matbuot agentligi, nashriyotlar
va h.k
KONSEPT – lotin tilidagi conceptus «tushuncha» so‘zining kalkasid
ir. Rus
tilshunosligida konsept tushunchasi XX asrning birinchi chorag
ida faylasuf S.
Askoldov tomonidan ilmiy muomalaga kiritiladi. Ushbu termin
tilshunoslikda o‘tgan asrning 80-yillariga qadar tushuncha so‘zi
ga sinonim sifatida ishlatilgan
bo‘lsa, bugungi kunga kelib uning izohi tushuncha terminiga
nisbatan kengayganini ko‘rish mumkin. Konsept ikki tomonli x
ususiyatga egadir. Bir tomondan, madaniyat konsept ko‘rinishi
da insonning mental dunyosiga kirsa, boshqa tomondan, inso
n konsept yordamida madaniyatga kiradi va ba’zan unga
ta’sir ko‘rsatadi.
LINGV OKULTUROLOGIY A (lot. lingua “til”; cultus “hurmat qilis
h,
ta’zim qilish”; yunon. “ilm, fan”) – madaniyatshunoslik va tilshunosl
ik kesishgan nuqtada shakllangan til tadqiqining yangi sohasi.
Lingvokulturologiya madaniyat va tilning o‘zaro aloqasini, o‘zar
o ta’sirini, tilda o‘z aksini topgan xalq
madaniyatining ko‘rinishlarini tadqiq etadi. Lingvokulturologiya
tilshunoslikning mustaqil yo‘nalishi sifatida XX asrning 90-
yillarida vujudga kelgan. Lingvokulturologiya etnolingvistika, sots
iolingvistika lingvomamlakatshunoslik va etnopsixolingvistika bila
42](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_42.png)
![n chambarchas aloqadadir. Lingvokulturologiyaning
obyekti – madaniyat va tilning o‘zaro aloqasi, o‘zaro ta’sirini bir but
unlikda tadqiq qilishdir. Lingvokulturologiyaning predmeti – ma
daniyatda ramziy, obrazli,
metaforik ma’no kasb etgan va natijalari inson ongida umumlashti
rilib mif, afsona, folklore
va diniy diskurslarda, poetik va prozaik badiiy matnlarda,
frazeologizmlarda, metaforalarda va ramzlarda
aks etadigan til birliklari sanaladi.
LISON IY SHA X S – obyektiv voqelikni o‘z ko‘rishiga muvofiq ta
svirlash
va ma’lum maqsadga erishish uchun muayyan tilning tizimli v
ositalaridan foydalangan holda ularni matnlarda aks ettirishi n
uqtayi nazaridan tavsiflangan u yoki bu til sohibidir. Lisoniy shax
s – muayyan bilimlar va tasavvurlar majmuyiga ega bo‘lgan nutqiy
faoliyatni namoyon qiluvchi shaxsdir.
LINGV ISTIK SHOK – ona tili uchun kulgili, g‘alati va odobdan
tashqari
hisoblangan lisoniy birliklar qo‘llanilgan xorijiy nutqni eshitgan
insonning hayratlanishi, kulishi yoki xijolat bo‘lishidir.
MA DA N IY AT – muayyan xalqqa xos bo‘lgan borliqdagi hayot va
faoliyat,
shuningdek, insonlar orasidagi o‘zaro munosabat (urf-odatlar,
rasm-rusumlar, muloqot xususiyatlari) va dunyoni ko‘rish, tush
unish va yaratish usullari. “Madaniyat” tushunchasi muayyan tari
xiy davr (antik madaniyat), konkret jamiyat, elat va millat (o’zbek
madaniyati), shuningdek, inson faoliyati yoki turmushining o‘zig
a xos sohalari (masalan, mehnat madaniyati, badiiy madaniyat
, turmush
madaniyati)ni izohlash uchun qo‘llaniladi. Tor ma’noda “madan
iyat” termini kishilarning faqat ma’naviy hayoti sohasiga nisbat
an ishlatiladi. Madaniyat – me’yorlar, qadriyatlar, ideallar, nam
unalarning yo‘l-yo‘riqlari va ko‘rsatmalari tizimiga asoslangan s
ubyektlar faoliyatining barcha shakllari majmuyi, u boshqa ma
daniyatlar bilan o‘zaro aloqada yashaydigan jamoaning mero
43](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_43.png)
![s qilib olgan
xotirasi.
MA DA N IY ATGA MOSLASHISH – madaniyatlarning o‘zaro ta’sir
jarayoni bo‘lib, u biron bir xalq yoki biron bir xalq vakili tomonidan
boshqa xalq madaniyatining to‘liq yoki qisman qabul qilinishini
ifodalaydi. Madaniy moslashish boshlang‘ich, ko‘nikish, moslash
uv, osoyishtalik, uyga ketish arafasidagi moslashuv va so‘nggi bo
sqichlarga ajraladi.
MA DA N IY ATLA RA RO MULOQOT – turli madaniyat vakillari orasid
agi o‘zaro aloqa, muloqot bo‘lib, unda kishilar o‘rtasidagi bilvosita
aloqa, shuningdek, kommunikatsiyaning bilvosita shakli (til, nut
q, yozuv, elektron muoqot) nazarda tutiladi. Ba’zan madaniyatl
araro muloqot “madaniyatlar kesishuvi” (“cross-
cultural)ni ham ifodalaydi. Madaniyatlararo muloqot – muayyan m
adaniyat va til sohiblarining o‘zga madaniyat va til vakillari bila
n verbal (nutqli) va noverbal (nutqsiz) muloqot vositasidagi o‘zar
o aloqa jarayonidir. Bunday muloqotning har bir ishtirokchisi o‘zini
ng shaxsiy qoidalari tizimiga ega bo‘ladi.
MA DA N IY AT TILI – mavjud bo‘lgan yoki qaytadan hosil bo‘lga
n tasavvurlar, tushunchalar, obrazlar va boshqa ma’noviy kons
truksiyalar
tuzilishining belgilar va ularning munosabatlari tizimi vositasida
shakllanishi.
MA DA N IY SA V ODX ON LIK – “jamoaviy hamkorlik ruhi”ni yarati
sh bo‘lib, u bizni dunyoni bilish hamda muluqotning standart
vositasiga egalik qilishimizga va shu tariqa zamon va makonga ko
‘ra yozma va og‘zaki murakkab
axborotlarni qabul qilish va uzatishimizga imkon beradi. Biroq
madaniy savodxonlik faqat madaniy o‘ziga xos axborotgina bo‘
lib qolmay, balki borliq haqidagi yaxlit axborot hamdir. Madan
iy savodxonlik – joriy madaniy axborotni doimiy to‘ldirib borish
ni talab qiladigan madaniyatlararo qobiliyatning dinamik komp
onentidir.
MA DA N IY SHOK – madaniyatlararo to‘qnashuvlarning ko‘rinish
laridan
44](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_44.png)
![biri bo‘lib, u xorijiy tilni o‘rganuvchining ajablanish, hayron bo‘
lish yoki tili o‘rganilayotgan madaniyat omillarining qabul qilm
aslik holatini ifodalaydi. Madaniy shok til o‘rganuvchining madani
yatga noto‘liq moslashuvi yoki u uchun yangi bo‘lgan madaniyat m
e’yorlarini bilmasligi, tushunmasligidir.
MA RGIN A LIZA TSIY A – bir tarafdan o‘z madaniyati xususiyatlar
ini yo‘qotish va boshqa tarafdan ko‘pchilik, ya’ni o‘zga madanayat
xususiyatlarining mavjud emasligini anglaatadi. Bunday vaziyat
o‘ziga xos xususiyatlarni saqlab
qolish imkoniyati bo‘lmagan (odatda qandaydir tashqi ta’sirlar
sababli) va yangi xususiyatlarni o‘zlashtirshga qiziqishning yo‘qlig
i tufayli yuzaga chiqadi.
MEN TA LITET (nem. mentalität < lot. mens, mentis – aql, idr
ok) –
jamiyat, millat, jamoa yoki alohida shaxsning tarixiy tarkib top
gan tafakkur darajasi, madaniy salohiyati, ularning hayot qonu
nlarini tahlil etish kuchi, muayyan ijtimoiy sharoitlardagi aqliy
qobiliyati, ruhiy quvvati. Mentalitet – xalq mentalligini, uning aq
liy va ruhiy
quvvatining ichki tuzilishini va differensiatsiyasini aks ettiradiga
n kategoriya. Mentalitetlar turli masshtablardagi lingvomadaniy
jamoalarning psixolingvo-intellektlarini namoyon qiladi. Jamiyat,
millat yoki shaxsning mentaliteti ularning o‘ziga xos an’analari,
rasm-rusmlari, urf-odatlari,
diniy e’tiqod va irimlarini ham qamrab oladi.
META FORA (yun. metaphora - ko‘chirish) – hosila ma’no yuzaga ke
lishi, u biron predmet nomini boshqa predmetga o‘xshashligini
e’tiborga olib ko‘chirishdir. Metafora – o‘xshatishning qisqarga
n shakli. Metafora nafaqat
qisqargan o‘xshatish, shu bilan birga, qisqargan qarama-qarshilik
hamdir. Metafora tildagi universal hodisa bo‘lib, uning universa
lligi makonda va zamonda, til strukturasida hamda uning vazif
alarida namoyon bo‘ladi. Metafora o‘zida fundamental madaniy
qadriyatlarni aks ettiradi.
MILLIY X A RAKTER – u yoki bu millat vakiliga oid bo‘lgan o‘zig
45](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_45.png)
![a xos jismoniy va ma’naviy xususiyatlar majmuyi, xulq-atvor va
faoliyat me’yoridir. Milliy xarakter xalqning dini, siyosati, urf-
odatlari, ijtimoiy qatlami, turmush tarzi, tarixi va hatto geografik o‘
rni bilan ham chambarchas bog‘liq.
MON OX RON MODEL – madaniyatlar tipologiyasining vaqtga b
o‘lgan o‘lchovlaridan biri. Unda vaqt inson uchun kesimlarga
ajralgan yo‘l sifatida obrazli
gavdalanadi. Vaqtning bunday qismlarga bo‘lininshi tufayli ushbu
madaniyatdagi inson vaqtni muayyan darjada boshqarish mum
kin deb o‘ylaydi: u faqat bir ish bilan shug‘ullanadi, shuningde
k, vaqtni ish uchun va hissiy aloqalar uchun taqsimlaydi. Mono
xron madaniyatlarda 10-15 daqiqaga kech qolish mumkin, biroq b
unday holatlarda kechirim so‘rash kerak bo‘ladi.
N OV ERBA L KOMMUN IKA TSIY A – noverbal vositalar yordamid
a amalga oshiriladigan muloqot. Noverbal vositalar deganda je
stlar (tana, qo‘l harakatlari), imo-ishoralar (mimika), tegish (qo
‘l tegizish, quchoqlash, silash,
o‘pish va h.k.), tana holati, kishilar orasidagi masofa kabilar t
ushuniladi. Noverbal (so‘zsiz, nutqsiz) kommunikatsiya muloqot q
ilayotgan individlarning bir-biriga o‘zaro ta’siri va emotsional holat
i haqida signal beruvchi muloqot shaklidir. Noverbal kommunika
tsiya kishilar o‘rtasidagi noverbal xabarlar almashinuvi va ularn
ing talqinini bildiradi. Har bir madaniyat borliqni o‘ziga xos b
elgilar va ramzlar yordamida
aks ettirgani uchun ham noverbal muloqot yuzaga chiqadi.
N UTQ ETIKETI – insonlarning rasmiy va norasmiy vaziyatlardagi
o‘zaro
muloqotida ularning ijtimoiy va psixologik roliga mos ravishda
amal qilinadigan ijtimoiy va madaniy o‘ziga xos nutqiy muom
ala qoidalari. Nutq etiketi – bu “ijtimoiy silliqlangan”
hudud, muloqotning milliy-madaniy komponenti.
N UTQIY X ULQ-ATV OR – kommunikativ vaziyat ishtirokchilari, y
a’ni so‘zlovchi yoki tinglovchining nutqi yoki nutqiy reaksiyasini
ko‘rsatuvchi o‘ziga xos xususiyatlar.
OMMA V IY KOMMUN IKA TSIY A – matbuot, radio, televideniye
46](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_46.png)
![kanallari vositasida amalga oshiriladi. Unda yuboruvchi bir ko
mmunikant hamda oluvchi omma bo‘ladi.
OMMA V IY AX BOROT KA NA LLA RI – ma’lumotlarning sifat va
miqdoriy xususiyatlari xarakteristikasi, ularni adekvat uzatishni
ng texnik imkoniyatlari va auditoriya mosligini ta’minlaydigan k
itob, gazeta, jurnallar nashriyoti, teleradio tarmoqlari.
POLIX RON MODEL – madaniyatlar tipologiyasining vaqtga bo‘l
gan
o‘lchovlaridan biri bo‘lib, unda qat’iy jadval bo‘lmaydi, bir vaqt
ning o‘zida bir qancha hodisalar yuz berishi va inson bir
paytda bir qancha
ish bilan shug‘ullanishi mumkin. Bu yerda vaqt chatishgan chizi
q ko‘rinishida tushuniladi. Mazkur madaniyat vakillari uchun va
qt “moddiylik”dan kamroq hisoblanadi, shuning uchun vaqtni b
ehudaga sarflash tushunchasi ular uchun begonadir. Tilda vaq
t tushunchasini ifodalaydigan bironta ham so‘z bo‘lmagan madani
yatlarda (masalan,
Shimoliy Amerikaning ayrim hindu qabilalarida) 40-60 daqiqag
a kechikish va buning uchun kechirim so‘ramaslik me’yoriy hol hi
soblanadi.
RA MZ – tashqi dunyoning turli madaniyat vakillari ichki dunyo
si, ongi,
tafakkuri va ruhidagi aksi. Ramz belgi bo‘lib, uning dastlabki ma’n
osidan boshqa ma’no uchun shakl sifatida foydalaniladi. Agarda
oddiy belgi insonga ma’nolarning predmetlar olamiga kirish i
mkoniyatini bersa, ramz ma’noviy munosabatlarning predmetla
r mavjud bo‘lmagan olamiga kirish imkoniyatini beradi. Ramz i
nsonning anglab bo‘lmaydigan botiniy tomoniga murojaat qila
di. Ramzni o‘z predmeti bilan aloqasini yo‘qotgan ma’no sifatid
a tasavvur qilish mumkin. Ijtimoiy muloqot tizimida muayyan oby
ektlar, masalan, predmet, harakat, hodisa, matn, tasvir, hayvon,
o‘simlik, rang, raqam va h.k. ramz bo‘lib xizmat qiladi. Ramzla
r moddiy (buyum, predmet), tushunchaviy, so‘zli, tasviriy va ovozli
bo‘lishi mumkin.
SEPA RATSIY A – o‘z madaniyatining xususiyatlarini saqlagani h
47](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_47.png)
![olda,
o‘zga madaniyatni rad etishi. Bunday holatlarda hukmron bo‘lmag
an guruhlarning vakillari hukmron madaniyatdan u yoki bu dar
jada uzoqroq turishni ma’qul ko‘rishadi.
SOTSIOLIN GV ISTIKA – tilshunoslikning tilni va uning mavjud
bo‘lgan ijtimoiy sharoitlar bilan bog‘liqligini o‘rganadigan sohas
i. Ijtimoiy sharoitlar
deganda, amaldagi til rivojlanayotgan tashqi shart-sharoitlar
majmuyi: mazkur tildan foydalanayotgan kishilar jamiyati, bu j
amiyatning ijtimoiy strukturasi, til egalarining yoshi, ijtimoiy m
avqeyi, madaniyat va bilim darajasi, yashash joyi
orasidagi farqlari, shuningdek, ularning muloqot vaziyatiga bo
g‘liq nutqiy muomalasidagi farqlar tushuniladi. Demak, sotsioli
ngvistika tilning jamiyat hayotidagi roli, uning ijtimoiy tabiati, i
jtimoiy funksiyalari, ijtimoiy omillarning tilga bo‘lgan ta’sir mexa
nizmi bilan bog‘liq masalalarni o‘rganadigan tilshunoslik sohasidir.
STEREOTIP
– muayyan guruh yoki jamoaning soddalashgan, sxemalashgan
, emotsional bo‘yoqdor va favqulodda barqaror bo‘lgan obrazi, tur
li
madaniyat vakillarining tili va tafakkurining o‘ziga xosligi. Har
qanday shaxs muayyan madaniyatlar bilan bog‘langan stereotipla
r olamida yashaydi. Stereotiplar ijtimoiy stereotiplar, muloqot st
ereotiplari, mental stereotiplar, madaniy stereotiplar, etnomada
niy stereotiplar va h.k. ga ajratiladi. Masalan, ijtimoiy stereoti
plar shaxsning tafakkuri va muomalasini ko‘rsatadi. Etnomada
niy stereotiplar biron bir xalqqa xos bo‘lgan umumiy xususiyat
larni ifodalaydi. Masalan, o‘zbeklar mehmondo‘stligi, ruslar tava
kkalchiligi, qozoqlar qaysarligi, turklar hissiyotliligi, xitoyliklar se
rtakallufligi, yaponlar xushmuomalaligi, italyanlar qiziqqonligi, e
stonlar sustkashligi, nemislar tartibga aniq rioya qilishi bilan b
utun xalq haqidagi stereotip tasavvurlarni yuzaga chiqargan.
SUBKOD – funksional darajasi va hajmi “kod”dan kichik bo‘lga
n
48](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_48.png)
![kommunikativ osttizim, tilning turi. Masalan, hozirgi o‘zbek mil
liy tilining subkodlari bu – adabiy til, hududiy dialektlar, ijtimoiy ja
rgonlar, shahar (Toshkent)
koynesi hisoblanadi.
SUBMA DA N IY A T – ikkinchi darajali, tobe madaniyat tizimi (ma
salan, yoshlar submadaniyati va h.k.).
TA BU – madaniy, diniy, irim yoki noxushlik uyg‘otishi nuqtayi naz
aridan
muayyan xatti-harakatlar yoki ayrim so‘zlar qo‘llanishini taqiqla
sh. Tabu so‘zi
tonga tilidagi < tapu < ta – “belgilamoq”, “ajratmoq” va pu
– “butunlay” so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, “butunlay ajratilga
n”, “alohida belgilangan”, ya’ni “man etmoq, taqiqlamoq”
ma’nosini anglatadi.
TA MA DDUN (“sivilizatsiya” < lot. civilis – fuqaro) termini XVII
asrda vujudga kelgan. Har bir madaniyatning o‘limi bo‘lgan o‘
z tamadduni mavjud. Tamaddun har qanday ijtimoiy-madaniy du
nyo rivojlanishining oxirgi bosqichidir.
Madaniyat milliy, tamaddun xalqarodir. Ingliz-amerika an’anala
rida har qanday
alohida ijtimoiy-madaniy dunyo sivilizatsiyadir. Madaniyat yangi
ni yaratadi,
tamaddun faqat ma’lum narsani tarqatadi.
TA N QIDIY Y ON DA SHUV – shaxs va kommunikatsiyani o‘rganis
hdagi nazariyalardan biri. Bu yondashuv tarafdorlari, avvalo, k
ommunikatsiyaning tarixiy vaziyati bilan qiziqishadi. Mazkur nuqt
ayi nazarga ko‘ra, madaniyat jang
maydoni sifatida talqin etildi. Ya’ni, madaniy hodisalarning ko‘
plab izoh va talqinlari bir joyga yig‘iladi, har doim madaniy far
qlarni belgilovchi va uning xarakterini tushuntiruvchi hukmron
kuch mavjud bo‘ladi. Tanqidiy yondashuv tarafdorlarining fikri
cha, madaniy vaziyatlardagi hukmron kuchlarni tadqiq etish va
tasvirlash kishilarni qarshi tura olishga va boshqa madaniyat
vakillari bilan
yanada samaraliroq muloqotni yo‘lga qo‘yishga o‘rgatadi.
49](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_49.png)
![TA SV IRIY RA MZLA R biron bir belgi, alomat, ko‘rinish yoki tasv
irni ifodalovchi timsollardir. Turli tasvirlar, oddiy va murakkab
geometrik figuralar, osmon jismlari, ierogliflar, harflar, hatto ti
nish belgilari tasviriy ramzlarni ifodalashga xizmat qiladi.
TIL – kishilar oqimini xalqqa aylantiradigan, mazkur nutq jam
oasining
o‘zini o‘zi anglashi, madaniyati, an’analarini saqlashi va ularni mer
os qilishi orqali millatni shakllantiradigan kuchli ijtimoiy vositadir.
Til – madaniyatning ko‘zgusi bo‘lib, unda nafaqat insonni o‘rab olg
an real borliq, uning real yashash sharoitlari, balki xalqning ijtim
oiy o‘zini o‘zi anglashi, uning mentaliteti, milliy xarakteri, hayot
tarzi, an’analari, urf-odatlari, axloqi, qadriyatlar yig‘indisi va dunyo
qarashi
ham aks etadi.
VERBAL KOMMUN IKA TSIY A – (lot. verbalis – og‘zaki va lot.
communicatio – muloqot) verbal vositalar yordamida amalga oshi
riladigan, so‘zli,
nutq ishtirokidagi muloqotdir. Verbal vositalarga insoniyat ta
biiy tillarining turli belgilari (ularning og‘zaki va yozma
shakllari) kiradi.
V IRTUA L KOMMUN IKA TSIY A – kompyuter va kommunikatsiya
texnologiyalariga asoslanadigan muloqot turi. Shaxslararo, gur
uhlararo, ommaviy bo‘lishi mumkin.
Y OSH X USUSIY A TLA RI – kishining yoshiga muvofiq qarashlari,
xatti-
harakatlari hamda o‘zini qanday tutishini madaniy-me’yoriy qoi
dalarga ko‘ra
aniqlanishi.
SHA X SLA RA RO KOMMUN IKA TSIY A – ikki yoki andan ortiq shaxsl
ar
ishtirok etadigan muloqot. Verbal va noverbal shakllarga ega
bo‘lishi mumkin.
50](/data/documents/26c6f11e-acfc-4ead-94fa-92c9e0654eb6/page_50.png)
Mavzu : TARJIMA TILLARARO VA MADANIYATLARARO KOMMUNIKATSIYANING TURI SIFATIDA MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………..…………….….3 I BOB. Tarjima, uning maqsadi va vazifalari 1.1 Tarjima tarixi va uning rivojlanishi, taraqqiyoti ………………………….…....8 1.2 Tarjima nazariyasining vazifasi , tarjima bosqichlari……………..………..….12 I bob uchun xulosa………………………………………………………………16 II Bob. Madaniyatlararo muloqotning asosiy tushunchalari 2.1“Til” tushunchasi …………….……………………………….……………...18 2.2 “Madaniyat” tushunchasi …………………………………………………….20 2.3. “Kommunikatsiya” tushunchasi……………………………………….….…23 IIbob bo‘yicha xulosa…………………………………………………………….27 III Bob. Tillararo va madaniyatlararo kommunikatsiyada tarjimaning o‘rni 3.1 “Madaniyatlararo muloqot” tushunchasining mohiyati va o‘ziga xos Xususiyati………………………..………………………………………..………29 3.2 Madaniyatlar o‘zaro ta’sirining darajalari …………………………..………..30 III bob bo‘yicha xulosa…………………………………………………………...31 Xulosa ……………………………………………………………………............33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ………………..…….….35 Ilova ……………………………………………………………………..…….....38 1
KIRISH «Biz raqobatdosh davlat qurishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ygan ekanmiz, bundan buyon maktab, litsey, kollej va oliygoh bitiruvchilari kamida 2 ta chet tilini mukammal bilishlari shart. Bu qat’iy talab har bir ta’lim muassasasi rahbari faoliyatining asosiy mezoniga aylanishi lozim», Shavkat Mirziyoyev Turli xalqlar, tillar va madaniyatlar yaqinlashgan bugungi kunda, xorijiy tillarni o‘rganish bilan birga, boshqa madaniyatlarga ham qiziqish ortib bormoqda. Madaniyatlararo, xalqaro muloqot masalalari umume’tiborni tortmoqda. Madaniyatlararo muloqot muammolari bilan shug‘ullangan aksariyat xorijlik tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, chet elliklar bilan muomalada bo‘lganda grammatik, leksik va uslubiy xatolar kechiriladi, chunki bu ulardagi til bilimining yetarli emasligi bilan izohlanadi. Biroq muloqot jarayonida ijtimoiy-madaniy me’yorlarning, odob-axloq qoidalarining buzilishi salbiy qabul qilinadi. Chunki bunday me’yorlarning buzilishi muayyan madaniyat vakilining haqoratlanishi yoki kamsitilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Kurs ishining dolzarbligi. Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, bugungi kunda kommunikativ xatolar madaniy shok holatini yuzaga chiqarib, shaxslararo va millatlararo muloqotning muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga, hatto jiddiy to‘qnashuv, geosiyosiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bundan xulosa qilib, globallashuv, standartlashuv, integratsiyalashuv va madaniyatlarning aralashuvi yuz berayotgan bugungi kunda madaniyatlararo muloqot muammolarini o‘rganish, ularni tadqiq etish dolzarb masalalardan biridir. Hozirgi kunda til bilishning o‘zi kommunikatsiya ishtirokchilari bir-birini tushunishlari uchun yetarli bo‘lmaydi. Kurs ishining ob’ekti. Tarjima tillararo madaniyatlarni barcha munosabatlarning muvaffaqiyatli va samarali bo‘lishi uchun asosiy o‘rinni 2
egallaydi, nutq ishtirok etgan va ishtirok etmagan muloqotning milliy-madaniy xususiyatlari, ijtimoiy-madaniy me’yorlar, odob-axloq qoidalari, kommunikatsiyadagi ustuvor xususiyatlar hamda xushmuomalalikning milliy tizimi haqida bilimga ega bo‘lish kerak bo‘ladi. Zero, yoshlarimizning Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyevning ta’kidlaganidek: “mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib dunyo miqiyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi” o‘ta muhim vazifalardan birdir. Kurs ishining predmeti. Predmeti sifatida tarjimaning har bir so‘zdagi o‘rnini beqiyosligi, so‘zma - so‘z tarjima qilgan bilan uning mohiyati, mazmuni yoritilmasligi alohida o‘rin kasb etadi. Talabalarni barcha tarjima qilinayotgan tillar, madaniyatlararo muloqot masalalaridan xabardor etish, ularga kommunikatsiya turlari, verbal va noverbal muloqot vositalaridan foydalanish, kommunikatsiyaga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, til va madaniyatning o‘zaro aloqasi, shaxs va uni shakllantiruvchi omillar, milliy xarakter, madaniyatlararo to‘siqlar va to‘qnashuvlarni bartaraf etish yo‘llarini o‘rgatish, diskursning milliy-madaniy xususiyatlarini tahlil etish asosiy vazifalarimizdan biri hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi . Shuning bilan birga, tili o‘rganilayotgan xalqlarning milliy urf odatlari, dunyoqarashlari, iqtisodiy, siyosiy jarayonlarini to’liq anglash, muloqot jarayonida ijtimoiy madaniy me’yorlarini o’rniga qo’yishdan iborat. Tarjima jarayoniga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganishdan oldin, tarjima modelini shakllantirish lozim deb topdik. Inson faoliyatining asosiy shakli bu muloqotdir. Inson ongli mavjudot bo’libdiki, doimiy ravishda muloqotga kirishishiga xarakat qiladi. Ammo tarjimani muloqot modelini yaratishdan oldin umuman olganda nutq aktini ya’ni bir tilli muloqot modelini tuzish maqsadga muvofiqdir. Kurs ishining vazifasi. Insoniyat faoliyatining murakkab shakli bo‘lmish tarjima - bir tilda yaratilgan nutqiy ifodani, uning shakl va mazmun birligini saqlagan holda, o‘zga til vositalari asosida qayta yaratishdan iborat ijodiy 3
jarayondir. Demak, asliyatga mansub bo‘lgan til vositalari yordamida yaratilgan nutqiy ifoda (matn) tarjima tili qonuniyatlari asosida vujudga kelgan shunday ifoda bilan almashtiriladi. Shu yo‘l bilan asliyat va tarjima tillari matnlarining mazmuniy uslubiy adekvatligi yuzaga keltiriladi. Mazkur ta’rif tillararo amalga oshiriladigan jarayonga aloqador bo‘lib, insoniyat faoliyatining ko‘proq qi smi mazkur amaliyot bilan bog‘liqdir. Shu tufayli “tarjima” deganda aksariyat kishilar ko‘z oldiga, birinchi navbatda, bir tildagi matnni ikkinchi tilga o‘girish faoliyati namoyon bo‘ladi. Kurs ishining ilmiy yangiligi. Lingvistik tarjimashunoslik bo‘yicha yaratilayotgan ko‘pchilik tadqiqotlarda tarjima nazariyasi va amaliyotining juz’iy masalalari bilan bir qatorda mazkur soxaning mohiyatini aks ettiradigan umumnazariy muammolar ustida ham keng ko‘lamda bosh qotirilmoqda. Bu hol lingvistik tarjimashunoslikning tadqiqotchilar e’tiborini borgan sari ko‘proq o‘ziga tortayotganligidan dalolat beradi. Tarjimaga lingvistik tarjimashunoslik nuqtai nazaridan yondashib, quyidagicha ta’rif berish mumkin. Tarjima insoniyat faoliyatining eng qadimiy turlaridan biri bo‘lib, u tufayli biz insoniyat taraqqiyoti tarixini barcha tafsilotlari bilan ochiq - oydin tasavvur etamiz. Tarjima xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik, qardoshlik va hamkorlik manfaatlariga, ular o‘rtasidagi iqtisodiy-siyosiy, ilmiy, madaniy va adabiy aloqalarning kengayishiga xizmat qiluvchi qudratli quroldir. Kurs ishining o‘ganilganlik darajasi . Lingvistik tarjima nazariyasi tarjimani tillararo va madaniyatlararo doirada qamrovli o’rganadi. Tarjima jarayoniga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganish bilan bir qatorda tarjimonning tarjima jarayonida bajarauvchi funksiyalarini aniqlashga xarakat qiladi. Xorijiy mutaxassislarning ilmiy izlanishlari shuni aniqladiki, komunikativ muloqotning xarakteri shakli va uslubi, muloqotning birinchi daqiqasi ba’zan esa soniyalaridanoq ma’lum bo’ladi. Binobarin, kommunikasiyada har qanday vaziyatni yumshatishga qodir bo’lgan murojaat turlari mavjud. Masalan, 4
suhbatdoshni ismini ayta turib jilmayish suhbatning do’stona ohangda davom etishini ta’minlaydi va h.k.z. Kurs ishida qo‘llanilgan metodlar . Metodika - qat’iy ketma-ketlikka (algoritmik xarakterga), ilgari o‘rnatilgan reja (qoida), tizimga aniq rioya qilish bo‘lib, biror bir ishni maqsadga muvofiq o‘tkazish metodlari, yo‘llari majmuasi. “Metodika” tushunchasi turli fanlarni o‘qitish bilan ham bog‘liqlikda qo‘llanilib, ma’lum sohani o‘qitish jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillari, shakl, metod va vositalari yig‘indisini o‘zida ifoda etadi. “Metodika” va “texnologiya” tushunchalarining bahs doirasi bilan ham bog‘liqlikda ayrim farqli jihatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Jumladan, metodik tizim “Qanday o‘qitish?”, “Nima uchun o‘qitish?”, “Nimaga o‘rgatish?” kabi savollarga javob izlaydi, texnologiya esa, “Qanday tarzda samarali o‘qitishga erishish mumkin?” degan savolni markazga qo‘yadi. Metodika o‘quv jarayoninin qanday tarzda tashkil etish lozimligini nazarda tutsa, texnologiya qay yo‘sinda o‘quv jarayonini eng qulay, maqbul tarzda amalga oshirishga diqqat-e’tiborni qaratadi. Bugungi mavzuda an-anaviy metoddan foydalandim, ya’ni kitob bilan ishlash - o‘qish, o‘rganish, reja tuzish, konspekt qilish. Kurs ishining nazariy ahamiyati . Tarjima turli xalqlar adabiyotlarining o‘zaro aloqasi va bir-biriga ta’siri jarayonini tezlashtiradi. Tarjimaviy asarlar tufayli kitobxonlar jaxon adabiyoti durdonalaridan bahramand bo‘ladilar, ularning estetik tuyg‘ulari oshadi, didlari o‘sadi, ularda go‘zal narsalar haqida tushunchalar hosil bo‘ladi. Tarjima tillarning kamoloti uchun zaruriy vosita sifatida, ularning rivojlanish sur’atini jadallashtiradi, lug‘at boy l igini oshiradi va takomillashtiradi. Tarjima inson ma’naviy hayotini boyitadi, ona tilining imkoniyatlarini ro‘yobga chiqaradi, uni serjilo qiladi. Tarjima tufayli kitobxon tafakkuri charxlanib, yangi tushunchalar bilan boyiydi. Tarjima jamiyatda yangicha munosabatlar, qarashlar qaror topishiga xizmat qiladi. Tarjima tufayli milliy adabiyotlar o‘rtasidagi aloqalarning mahsuli sifatida yangi g‘oyaviy yo‘nalishlar, yangicha syujet, janr shakllanadi. Tarjima Vatan adabiyotiga yangi obrazlar, badiiy-tasviriy vositalar h adya etadi. Bir so‘z bilan aytganda, tarjima - asliyatni qayta yaratish, qayta talqin 5