logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. VETERINARIYA TERMINLARINING “O‘ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI”DAGI LEKSIKOGRAFIK TALQINI

VETERINARIYA TERMINLARINING “O‘ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI”DAGI LEKSIKOGRAFIK TALQINI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

488.5 KB
Скачать
VETERINARIYA TERMINLARINING “O‘ ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI”DA GI LEKSIKOGRAFIK TALQINI MUNDARIJA KIRISH. ISHNING UMUMIY TASNIFI………………………………..3 I BOB. SOHA TERMINOLOGIYASI VA VETERINARIYA TERMINLARI HAQIDA 1.1.Termin va terminologiya haqida. O‘zbek tilshunosligida terminologiya……………………………………………………………………… 7 1.2.O‘zbek tilshunosligida kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlarning o‘rganilishi………………………………………………………… 13 1.3.Veterinariya terminlar tizimiga kiruvchi birliklar…………………… 18 Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………… 23 II BOB. VETERINARIYA SOHASIDAGI TERMINLARNING LEKSIK- SEMANTIK VA GRAMMATIK-STRUKTURAL XUSUSIYATLARI 2.1.Veterinariya terminlarining leksik-semantik jihatdan guruhlanishi……………………………………………………………………… 24 2.2. Veterinariya terminlarining grammatik-struktural xususiyatlari……….. 4 2 2.3. Sohaga oid terminlarning imlosi masalalari. (Veterinariya terminlari misolida)…………………………………………………………………………. 48 Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………… 5 1 III BOB. VETERINARIYA TERMINLARINING “O‘ ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI” DAGI LEKSIKOGRAFIK TALQINI 3.1. “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” haqida va unda kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlarning berilishi………………………………………… 53 3.2. Veterinariya terminlarining “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da berilishi…………………………………………………………………………… 60 3.3. “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da mavjud ayrim so‘zlarning veterinariya terminlari bilan shakldosh bo‘lishi…………………………….……. 69 Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………… 80 1 XULOSA………………………………………………………………………………...……… 81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………………………… 84 ISHNING UMUMIY TAVSIFI Tadqiqot mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon tilshunosligida leksikografik tal qinlar bir necha yillardan buyon o‘rganilib kelinmo qda. Bu so hada o‘zbek tilshunosligida juda ko‘plab tad qiqot ishlari olib boril gan . Qomusiy lug‘atlar, ma’lum bir fanga, kasb-hunarga oid lug‘atlar, tarjima lug‘atlar hamda o‘zbek tili leksik sathiga kiruvchi birliklarni izohlovchi izohli lug‘atlar yaratilgan. Ma’lum fan yoki kasb-hunarga oid terminlar izohi berilgan terminologik lug‘atlar ham bugungi kunda o‘zbek ilm-fan tizimida yaratilgan. Ko‘plab ilm-fan, sohaga oid terminlarning tilshunoslik nuqtayi nazardan, leksik nuqtayi nazardan ilmiy tadqiqi, terminologik lug‘atlarning leksikografik tadqiqi tilshunoslarimiz tomonidan amalga oshirilgan. Bugungi kunda ilm-fan, texnika, tibbiyot, sanoat va ishlab chiqarish sohalarining jadal taraqqiyoti, o‘zaro integratsiyalashuvi, yangi sohalarning paydo bo‘lishi terminologik tadqiqotlarni har bir soha terminologiyasi doirasida bajarishni taqazo etadi. Bu haqida yurtboshimizning quyidagi fikrlari diqqatga sazovor: “Hozirgi kunda mamlakatimizda yashayotgan turli millat vakillari va chet el fuqarolarida o‘zbek tilini o‘rganishga qiziqish va e’tibor ortib borayotganini hisobga olib, ular uchun maxsus darslik, lug‘at va qo‘llanmalar, video va audiomateriallar hajmini oshirish bo‘yicha ishlarni yanada kuchaytirishimiz zarur. 1 Bundan tashqari mana shu terminlarni har tomonlama tizimli tadqiq etish, ya’ni terminlarning leksik qatlamdagi o‘rni, terminlarning omonimiya, polisemiya, sinonimiya, polifunksionallik kabi hodisalarga munosabatini yangicha qarashlar asosida o‘rganish, terminlarning ma’noviy xususiyatlarini aniqlash, grammatik struktur tuzilishini tahlil qilish, terminlarning yasalishi, o‘z yoki o‘zlashgan qatlamga mansubligini aniqlash tilshunoslarimiz, terminologlarimizning vazifalaridan biridir. Shu ma’noda, “Veterinariya 1 Мирзиёев Ш. Ў збекистон хал қ ига байрам табриги. “ Хал қ сўзи” газетаси. 2021- йил , 21- октябрь. №224. –Б.1. 2 terminlarining “O‘zbek tilining izohli lu g‘ atida”gi leksikografik talqini” mavzu si dolzarb mavzulardan sanalib, veterinariya terminlarining tilshunoslik nuqtayi nazaridan o‘rganilishida ahamiyat kasb etadi . Tadqiqot mavzusining o‘rganilishi. O‘zbek tilshunosligida soha terminologiyasi bo‘yicha bir qancha tadqiqotlar, monografiya, lug‘atlar yaratilgan. N. Sadinovaning “O‘zbek tili ish yuritish terminologiyasi”, Y. Shirinovaning “O‘zbek tili bank-moliya terminologiyasi”, N. Usmonovning “O‘zbek tilining pedagogik terminologiyasi”, T. Valiyevning “O‘zbek tili yo‘lsozlik terminlarining struktur-semantik xususiyatlari va leksikografik talqini”, I. Ermatovning “O‘zbek tilshunoslik terminlarining shakllanishi va taraqqiyoti”, Z. Djurabayevaning “O‘zbek tilida ekologik terminlar”, O. Tursunovaning “Tarixiy manbalarda huquq terminlarining qo‘llanilishi”, O.O‘rinovaning “O‘zbek tilidagi qoramolchilik terminlarining leksik-semantik tadqiqi” kabi qator ishlari soha terminologiyasi bo‘yicha qilingan ishlardir 2 . Biroq o‘zbek tilshunosligida veterinariya terminlari alohida monografik tarzda tadqiq etilmagan. Tadqiqot maqsadi. V eterinariya sohasiga oid terminlarning leksik- semantik, grammatik struktur jihatlarini o‘rganish va bu terminlarning “ O‘zbek tilining izohli lu g‘ atida” qay darajada aks ettirilganligini o‘rganib chiqish. Tadqiqotning vazifalari: -termin va terminologiya haqida, o‘zbek tilshunosligida terminologiya sohasi haqida ma’lumot berish; -soha terminologiyasi va veterinariya terminlari haqida ma’lumot berish; -o‘zbek tilshunosligida kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlarning o‘rganilishini yoritish; 2 Дониёров Р. Ўзбек тили техник терминологиясининг айрим масалалари. –Тошкент: Фан, 1977; Шу муаллиф. Ўзбек тилининг илмий-техникавий терминлари тарихидан. –Тошкент: Фан, 1979; Маматов Н. Ўзбек пахтачилик терминологияси:Филол.фан.номз.дисс. ...автореф. –Тошкент, 1995; Ҳожиев А. Термин танлаш мезонлари. Ахборот.11-12-чақирув. –Тошкент: Фан, 1996; Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. –Тошкент: ЎзМЭ, 2017; Мираҳмедова З. Ўзбек тилининг анатомия терминологияси ва уни тартибга солиш муаммолари. –Тошкент: Фан, 2010. –127б; Исломов И. Ўзбек тилининг географик терминологияси: тизими, генезиси, семантик структураси ва лексикографик талқини: Филол.фан.докт(DSc)…дисс.автореф. –Тошкент, 2021. – 69 б. 3 -veterinariya terminlar tizimiga mansub birliklarning ideografik strukturasini tadqiq etish; -veterinariya sohasidagi terminlarinng leksik-semantik xususiyatlari o‘rganish; -veterinariya terminlarining grammatik strukturasini aniqlash; - veterinariya terminlari misolida sohaga oid terminlarning imlosi masalalariga e’tibor qaratish v eterinariya terminlarining “O‘zbek tilining izohli lu g‘ atida” gi leksikografik talqinini tahlil qilish; -v eterinariya terminlarida omonimiya, polisemiya va sinonimiya muammosi va “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da bu muammoning namoyon bo‘lishi o‘rganish. Tadqiqotning ob y ekti sifatida veterinariya sohasiga oid terminlar olindi. Tadqiqotning predmeti ni veterinar terminlar i va “ O‘zbek tilining izo hli lug‘ati ” tashkil etadi. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot mavzusini yoritishda tavsifiy, qiyosiy, komponent tahlil metodlaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - o‘zbek tilshunosligida veterinariya terminlarining leksik-semantik, grammatik-struktur xususiyatlari, bu terminlarning leksikografik tal qini o‘rganildi; - veterinariya terminlarining “O‘zbek tilining izo hli lug‘ati”da aks etish holati shu fanga doir bo‘lgan terminologik lug‘atlar bilan solishtirib o‘rganishsh orqali ochib berildi. - veterinariya terminlari misolida sohaga oid terminlarning imlosi masalalariga e’tibor qaratildi. - v eterinariya terminlarida omonimiya, polisemiya va sinonimiya muammosi va “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da bu muammoning namoyon bo‘lishi o‘rganildi. 4 Tadqiqotning nazar iy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqotda umumlashtirilgan nazariy xulosalar v eterinariyaga oid terminlarni umumiy yaxlit tizim sifatida o‘rganilishini oydinlashishiga xizmat qiladi. Shu sababli tadqiqotda erishilgan natijalardan v eterinariya sohasi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda, shu soha bo‘yicha tuziladigan lug‘atlarda foydalanish mumkin. Ayni paytda dissertatsiya natijalari “Hozirgi o‘zbek tili”, “Tilshunoslik nazariyasi”, “Nazariy tilshunoslik masalalari”, “O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi” kabi kurslarni o‘qitishda, darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ilmiy risolalar yaratishda ahamiyat kasb etadi. Shuningdek dissertatsiya ishining asosiy natijalari va materiallaridan oliy ta’lim muassasalarining o‘zbek filologiyasi fakultetlari talabalari uchun va magistratura yo‘nalishlarida o‘tiladigan leksikografiya, terminologiya darslarida keng foydalanish tavsiya etiladi. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch asosiy bob, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat. Dissertatsiyaning umumiy hajmi 86 sahifani tashkil etadi. 5 I BOB. SOHA TERMINOLOGIYASI VA VETERINARIYA TERMINLARI HAQIDA 1.1.Termin va terminologiya haqida. O‘zbek tilshunosligida terminologiya. Leksik tizim tarkibida terminlarning asosiy vazifasi ilm-fan sohalaridagi aniq tushunchalarni bir-biridan ajratish, ular o‘rtasiga chegara qo‘yishdan iboratdir. Terminning asl lug‘aviy ma’nosi ham shuni anglatadi: bu atama lotin tilidan kelib chiqqan bo‘lib (terminus), “chegara belgisi, chek, chegara” ma’nolarini anglatadi. Terminlar ishlatilishi chegaralangan so‘zlar tarkibida bo‘lib, o‘zbek tili terminologiyasi va leksikografiyasi masalalarini tadqiq etgan A.Madvaliyev terminlarni ham chegaralangan leksik qatlamga mansub lug‘aviy birliklarga kiritadi va ularning terminologik tadqiqotlarning asosiy obyekti ekanligini ta’kidlaydi. 3 Х. Jamolxonovning “ Hozirgi o‘zbek adabiy tili ” darsligida terminlar haqida quyidagicha fikr keltiriladi: “ Terminlar fan, texnika, adabiyot, san’at va boshqa sohalarga oid ixtisoslashgan, qo‘llanishi muayyan soha bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan nominativ birliklardir: gulkosa, shona (botanikada); to‘rtburchak, kvadrat (geometriyada); ega, kesim (tilshunoslikda), qofiya, turoq, vazn (adabiyotshunoslikda) kabi ” . 4 Azim Hoji y evning “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati”da termin so‘ziga quyidagicha ta’rif beriladi: “Termin (lot. Terminus – chek, chegara, chegara belgisi). Fan, texnika va boshqa sohaga oid narsa haqidagi tushunchani aniq ifodalaydigan, ishlatilish doirasi shu sohalar bilan chegaralangan so‘z yoki so‘z birikmasi; atama. Terminlar bir ma’noli bo‘lishi, ekspressivlik va emotsionallikka ega bo‘lmasligi kabi belgilari bilan ham umumiste’moldagi so‘zlardan farqlanadi. Mas., geometriyaga oid terminlar: aylana, uchburchak...; 3 Мадвалиев А Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. – Тошкент: ЎзМЭ, 2017. – Б.29 4 Жамолхонов Х. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –Тошкент, 2005. –Б.148-150. 6 fizikaga oid terminlar: jism, bosim, harakat, maydon; kimyoga oid terminlar: suv, kumush, ishqor, tuzlar va b. 5 Ayrim ishlarda termin so‘zining ma’nosi va bu so‘ zning ishlatilish tarixi haqida ham ma’lumotlar mavjid. “Termin” s o‘ zi (loterminologiya terminus - chegara, chegara) r o‘ yxatlardagi oxirgi ustunni belgilash; chekka, natija, natija, terminologik ma ’ noda Aflotun davridan beri ishlatilgan. O‘ sha paytlarda atama, agar ularga aniq ta ’ rif berilgan b o‘ lsa, s o‘ zlar yoki iboralar bilan ifodalangan tushunchalar sifatida tushunilgan. Qadimgi yunonlar “logotip” s o‘ zini belgilash uchun ishlatgan. 6 A.Abduazizov fan, texnika, san’at va madaniyatga oid tushunchalarni ifoda qilib, bir ma’noda ishlatiladigan so‘zlarni terminlar, har bir fan, texnika, san’at va madani yatga oid bo‘lgan terminlar birlashtirilib terminologiya deyilishini qayd etadi. Olim terminlarning asosiy belgilari sifatida ularning bir ma’noliligi (monosemantik ekanligi), neytral, alohida emotsional-ekspressiv bo‘yoqqa ega emasligi, biror fan va texnika sohasiga tegishli ekanligini aytib o‘tadi. Ba’zan terminlar badiiy asarlarda stilistik talabga ko‘ra ishlatilishi mumkinligi ham darslikda aytib o‘tiladi. Ba'zi terminlar bir qancha fanlar uchun umumiy bo‘lib qol-ganligi ham misollar bilan tushuntiriladi. 7 O.Azizov “Tilshunoslikka kirish” asarida fikrni, maqsadni yaqqol, ahiq qilib berishda ma’nosi aniqlashgan, ishlatilish doirasi nihoyatda cheklangan so‘zlarni termin deb ataydi. 8 Terminlar ma’lum sohada faqat bir tushunchaga teng leksik ma’noga ega lug‘aviy birliklar bo‘lib, har qanday so‘z ham termin bo‘lavermaydi. Termin quyidagi xususiyatlari bilan so‘zlardan farq qiladi. 1.Terminning ma’nosi hamma vaqt tushunchaga teng keladi. So‘zda ham tushuncha bor. Biroq so‘z pragmatiklik xususiyatiga ega. Terminda esa pragmatiklik mavjud emas. 2.Terminning leksik ma’nosi aniq tushunchaga asoslanadi. 3.Terminlar uchun sinonimiya, omoonimiya 5 Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. –Тошкент: ЎзМЭ, 2002. –Б. 104. 6 Эрматов И. Р. Ўзбек тилшунослик терминларининг шаклланиши тараққиёти:Филол.фан.докт(PhD)… дисс.автореф. –Тошкент, 2019. 7 Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. –Toshkent: Sharq, 2010. –B.77. 8 Азизов О. Тилшуносликка кириш. –Тошкент: Ўқитувчи, 1996. –Б.76. 7 ijobiy hodisa emas. 4. Terminlar ijtimoiy chegaralangan qatlamga kiradi. Terminlarning ifoda tomoni so‘zga ( hujayra, to‘qima ) yoki tur g‘ un birikmaga ( o‘q ildiz, popuk ildiz ) teng bo‘ladi. Terminlarning mazmun tomonida muayyan soha tushunchalari ifodalangan bo‘ladi: Masalan, boshoq terminining mazmun planida “ poya uchida o‘sadigan to‘pgul yoki to‘pmevaning bir xili ” tushunchasi ifodalangan. Shaklan so‘zga teng termin aslida leksemaning o‘zidir, chunki u ko‘pincha til sistemasida mavjud bo‘lgan yoki shu tilning so‘z yasalish modellari asosida shakllangan leksemaning terminlashishi natijasida yuzaga keladi, natijada terminning ifoda plani ham, mazmun plani ham leksema bazasiga tayanadi. qiyos qiling: tish (leksema: “odamning tishi”, “hayvonlar tishi”)- tish (termin: “odamning tishi”, “hayvonlar tishi”). Bunda leksemaning mazmun plani (leksik ma’nosi) terminning mazmun planiga (tushunchaga) tengdir. Demak, terminlarda ko‘pincha leksik ma’no bilan tushuncha o‘zaro teng bo‘ladi. Ba’zi sohalarda leksema o‘zining ko‘chma ma’nosida terminlashib qolishi ham mumkin, ammo bu hodisa juda kam uchraydi. qiyos qiling: gul -botanikada: “o‘simlikning urchish (ko‘payish) organi”; gul -amaliy san’atda: “Biror narsaga chizib, tikib, bosib yoki o‘yib tushirilgan bezak, naqsh”. Bu misollarda gul leksemasi o‘zining bosh ma’nosida botanikada, ko‘chma ma’nosida esa amaliy san’atda terminlashgan. Ammo bir sohaning o‘zida leksemaning ikkita tushuncha nomi sifatida terminlashishi (ko‘p ma’noli termin bo‘lishi) terminologiyaning izchilligiga xilof bo‘ladi. Masalan, uru g‘ leksemasi uzoq yillar botanikada ikki tushunchaning nomi bo‘lib keldi: 1) “o‘simlikning uru g‘ I” (ruscha: semya ); 2) “turdan katta, oiladan kichik taksonomik kategoriya” (ruscha: rod ). Bunday polisemiya keyingi yillarda taksonomik kategoriya ma’nosidagi uru g‘ terminining turkum termini bilan almashtirilishiga sabab bo‘lgan. Ba’zan termin o‘ta ommalashib, umumtil birligiga aylanib qoladi. Bu hodisa tilshunoslikda determinlashish deyiladi. Terminlarning qo‘llanilish tarixi antik davrga borib taqaladi. Dastlab fanlarning paydo bo‘lishi bilan, fanlarning o‘ziga xos tushunchalarini ifodalovchi 8 birliklar yaratilgan. Dastlab bu Sharqda rivojlangan bo‘lib, keyinchalik Yevropaga o‘tgan. Ular terminlarni ifodalashda lotincha so‘zlardan foydalanishgan. Termin chegaralangan leksik qatlamga mansub lug‘aviy birlik sifatida terminologik tadqiqotlarning asosiy ob y ekti, terminologik lug‘atlar yaratishning muhim manbai hisoblanadi. Leksikologiya, leksikografiya , terminologiya sohalarining obyektlarida, o‘rganish tomonida qanday farq bor? Bu savolga quyidagi fikrlar bilan javob beramiz. Leksikologiya umumadabiy til lug‘aviy birliklarini o‘rganish bilan shug‘ullansa, leksikografiya ana shu lug‘aviy birliklarni to‘plash, tartibga solish va tavsiflash orqali lug‘atlar yaratish nazariyasi va amaliyoti bilan shug‘ullanadi. Shunga o‘xshab, terminologiya maxsus lug‘aviy birliklarni terminlarni tadqiq etuvchi fan sohasi hisoblanadi. Terminlar asosida lug‘atlar yaratish hamda yaratilgan lug‘atlar majmui ko‘pchilik tilshunoslar va mutaxassislar tomonidan “terminologik leksikografiya”, “ilmiy-texnik leksikografiya” deb nomlanib keladi. A.Madvaliyev “O‘zbek terminologiyasi va leksikografiyasi masalalari” kitobida ayrim tilshunoslar (A. A. Reformatskiy va A. D. Xayutinlardan so‘ng S. V. Grinyov) mazkur birikma terminlar o‘rniga, leksikografiya terminiga ohangdosh va vazifadosh bo‘lgan terminografiya terminini qo‘llashni taklif etganligini va unga maxsus yoki terminologik lug‘atlar tuzish nazariyasi va amaliyoti sifatida ta’rif berishganligini keltiradi. Olimlarning ushbu fikrlariga quyidagicha mulohaza bildiradi: “Terminografiya” so‘zini qo‘llash, birinchidan, ixchamlikni ta’minlaydi; ikkinchidan, bu so‘z terminologiya so‘zining ma’nolaridan birini bajara boshlaydi va ma’lum darajada omonimiyani bartaraf etadi. Biz ham, “terminografiya” terminining zikr qilingan ijobiy tomonlarini e’tiborga olgan holda, uni amaliyotda qo‘llashni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Olim terminografiya terminologik lug‘atlar tuzish, ya’ni terminografik faoliyatning ham nazariy, ham amaliy jihatlari bilan shug‘ullanishini qayd etadi, terminologik lug‘atlar va ularni tuzish qoidalari haqida ma’lumot beradi. 9 Biroq hozirda o‘zbek tilshunosligida terminologiya so‘zi keng 9 Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. –Тошкент: ЎзМЭ, 2017. –Б.30. 9 qo‘llanilmoqda va bu sohaning o‘rganish obyekti haqida A.Hojiyevning Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati”dagi izohni keltirib o‘tamiz: “Terminologiya (termin+logos– so‘z, ta’limot)1.Biror ilm, kasb va b.sohaga oid terminlar majmui. Mas., grammatik terminologiya, san’at terminologiyasi. 2.Tilshunoslikning terminlarni o‘rganuvchi bo‘limi. 10 Bu ta’rifda terminologiya tushunchasining mohiyati to‘g‘ri va aniq ochib berilgan. Terminologiya so‘zi qachondan ishlatila boshlagan. Bu haqida N.Mahmudov quyidagi ma’lumotlarni qayd etgan: “Terminologiya so‘zi Germaniyada birinchi marta professor Shyuts tomonidan 1786-yili qo‘llangan, fransiyada bu so‘z XVIII asrda paydo bo‘lgan, ingliz tilida esa Katta Oksford lug‘atidagi ma’lumotga ko‘ra birinchi marta 1807 yili qayd etilgan. Rus tilshunosligida 1989 yildan muayyan bilim sohasiga oid maxsus so‘zlarning jamini “terminologiya”deb nomlash, terminlarni o‘rganadigan fan nomini terminshunoslik (“terminovedenie”) deb atash barqarorlashdi. O‘zbek tilshunosligida ham “terminologiya” va “terminshunoslik”ni shu tarzda farqli tushunchalar sifatida ajratish maqsadga muvofiqdir” 11 . O‘zbek tili terminologiyasi ham tilshunoslik sohasida o‘z orniga ega. U yaxlit tizim sifatida o‘zida bir qancha xususiyatlarni namoyon qiladi. Bu xususiyatlar D.Jamoliddinovaning doktorlik dissertatsiyasida mukammal tarzda ochib berilgan 12 . Biz ushbu tadqiqotdan foydalangan holda o‘zbek tili terminologiyasi quyidagi xususiyatlarni aytib o‘tamiz: 1. Tilda terminologik tizim o‘zining barqaror o‘rniga ega. Shu bilan birga, til tizimidagi boshqa birliklar bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq. 2. Terminologik tizim ochiq tizimdir. Chunki u tizimga kirib kelgan yangi terminlarga xos xususiyatlarini ham o‘zida namoyon qiladi. 10 Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. –Тошкент: ЎзМЭ, 2002. –Б. 104. 11 Маҳмудов Н. Илмий матнда термин таносиби ва такомили // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2020. – Б. 10. 12 Жамолиддинова Д. Бадиий матнда терминларнинг лингвопоэтик ва лингвокультурологик хусусиятлари: Филол.фан.докт(DSc)…дисс. –Тошкент, 2021. –B.11-20 10 3. Terminologik tizim butunlik sifatida ichki bo‘linuvchanlik xususiyatiga ega. Uni ko‘plab kichik tizimlarga ajratish mumkin. Masalan, zoonimlar, floronimlar kabi aniq terminlar tizimi va hokazo. Aniq terminlar ham o‘z ichida yana bo‘laklarga bo‘linadi: narsa-buyumni ifodalovchi terminlar, dori-darmonni ifodalovchi terminlar tizimi kabi. Narsa- buyumni ifodalovchi terminlar ham o‘z navbatida mashinasozlik sohasi terminlari, tibbiyot sohasi terminlari tizimi kabi turlarga bo‘linadi. Terminologik tizimning bu xususiyati uning diskretlik belgisiga egaligini ko‘rsatadi. 4. Terminologik tizim elementlari bir-biri bilan ierarxik munosabatda bo‘ladi. Ierarxiyadagi biror element tushib qolgudek bo‘lsa, muvozanat buziladi va tizim parchalanadi. 5. Terminologik tizimda uni tashkil qilgan elementlar orasida butun-bo‘lak, jins-tur munosabati ham shakllanishi mumkin. 6. Terminologik tizimning eng muhim jihatlaridan yana biri substansionallikdir. Terminologik tizimda ham dialektikaning umumiylik- xususiylik, mohiyat-hodisa, imkoniyat-voqelik kategoriyalari o‘z aksini topadi. Terminologik tizim ma’lum tartibga ega. Terminologik tizimni tartibga solish quyidagi vazifalarni bajarishni taqozo qiladi: 1) nutqda terminlarni ishlatishning real holatini o‘rganish; 2) tilda yangi hosil bo‘lgan terminlarni aniqlash, ularni tartibga tushirish va terminologik lug‘atlarga kiritish; 3) milliy terminlarni ikki yoki ko‘p tilli terminologik lug‘atlarga kiritish. Terminologik tizim da ilmiy terminlar asosiy o‘rinni egallaydi. Ilmiy terminologiya ham ichki bo‘linishga ega: 1) aniq tushunchalarni anglatuvchi terminlar mikrotizimi (o‘simliklar, hayvonlar nomlarini anglatuvchi terminlar); 2) mavhum tushunchalarni anglatuvchi terminlar mikro tizimi (huquqiy, iqtisodiy, sotsial-siyosiy, pedagogik yo‘nalishlarda qo‘llanuvchi terminlar). 11 Terminlar tilning umumiy leksik fondidan o‘rin oluvchi alohida tizimni tashkil qiladi . Terminlar til tizimi mikroelementi ekan, tizim shu kabi mikroelementlar yig‘indisidan iborat butunlik hisoblanadi. Butunlik ichida esa mikroelementlar shartlangan munosabatda bo‘ladi. 1.2.O‘zbek tilshunosligida kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlarning o‘rganilishi O‘zbek tilshunosligida terminlarni nazariy tomondan o‘rganish, ularni tartibga keltirish masalalari XX asrning 20-yillari o‘rtalaridan boshlangan. To‘g‘ri tilimiz tarixida ham terminlarni o‘rganish va shunga oid lug‘atlar yaratish bo‘lgan. Masalan, Muhammad Xoksorning “Muntaxab ul-lug‘at” asarida astronomiya, matematika, musaqashunoslik, adabiyot faniga oid terminlar berilgan. Biroq terminlarni ilmiy asosda o‘rganish yuqorida aytganimizdek XX asrning 20-yillari o‘rtalaridan boshlangan. Albatta, terminlarni o‘rganish ehtiyoji to‘satdan sodir bo‘lgan emas. Bunga barcha bilim sohalari bo‘yicha o‘zbek tilida ta’lim berishni yo‘lga qo‘yish, bilim sohalarining sezilarli ravishda rivojlanib borishi, ilmiy tafakkur doirasining kengayishi, turli fanlardan darsliklar, qo‘llanmalar yaratilishi, tilde terminlarning ko‘payib borishi kabi omillar sabab bo‘lgan. Turli fan sohalariga oid terminlar dastlab (XX asrning 20-30-yillarida) sof amaliy maqsadlarni ko‘zlab o‘rganilgan. Bu haqida S.Normamatovning “O‘zbek lug‘atchiligi shakllanishida va rivojlanishida jadid ma’rifatparvarlarining o‘rni” nomli doktorlik ishida ma’lumot berilgan. 13 Bu dissertatsiyada 1926-yili G‘ozi Olim Yunusov tomonidan yaratilgan dastlabki terminologik lug‘at haqida ma’lumot berilgan. 1926-yili G‘ozi Olim Yunusov tomonidan yaratilgan dastlabki terminologik lug‘at “Qisqacha ruscha -o‘zbekcha siyosiy-huquqiy lug‘at”i bo‘lib, mazkur lug‘at o‘zbek lug‘atchiligida sohaviy-terminologik lug‘atlar tuzishni boshlab berganligi bilan ham ahamiyatli. 13 Нормаматов С. Ўзбек луғатчилиги шаклланишида ва ривожланишида жадид маърифатпарварларининг ўрни: Филол.фан.докт(DSc)…дисс. –Тошкент, 2019. –B.193 12 Bundan tashqari ushbu dissertatsiyada N.To‘raqulov tomonidan “O‘zbek – rus tilining siyosiy-ijtimoiy lug‘atchasi” (1922); M.Hasan tomonidan “O‘zbekcha siyosiy-ijtimoiy lug‘at” (1926); Mualliflar jamoasi tomonidan “Qisqacha ruscha - o‘zbekcha lug‘at” (1926); U.Ahmadjonov, B.Ilyosovlar tomonidan tuzilgan “O‘zbekcha-ruscha lug‘at” (1931); T.N.Qori-Niyoziy tomonidan “Ruscha - o‘zbekcha riyoziyot terminlari lug‘ati” (1931); Husayinxon Niyoziy tomonidan “Ruscha-o‘zbekcha fizika terminlari lug‘ati” (1932); A.Asqarov, T.Najmiddinovlar tomonidan “Normal mikroskopik anotomiyadan lotincha-o‘zbekcha-ruscha terminologik lug‘at” (1933); N.Sayfulmulukov tomonidan “Ruscha-o‘zbekcha paxtachilik terminlari lug‘ati” (1934); S.Ibrohimov tomonidan “Paxtachilikka doir qisqacha izohli lug‘at” (1935); N.Kolosovskiy, Z.Saidnosirovalar tomonidan “Kimyo terminologik lug‘ati” (1935); G‘.Rahimov va boshqalar tomonidan “Ruscha - o‘zbekcha elektronika terminlari lug‘ati” (1937); T.Zohidov tomonidan “Qisqacha izohli zoologiya terminlari lug‘ati” (1938) va boshqalar tuzilganligi va bu terminologik lug gatlarning o‘sha davrda ilm-fan rivojida tutgan o‘rni haqida ma’lumot berilgan.Bundan tashqari o‘sha davrlarda terminning xususiyati, u yoki bu termini qanday qo‘llash haqida,arabcha, forscha, turkiy, sof o‘zbekcha, ruscha va rus tili orqali kirib kelgan grekcha, lotincha terminlar va ularning qo‘llanilishi haqida qator maqolalar va Ulug‘ Tursunovning “Terminologiya masalalari” risolasi e’lon qilingan. 14 O‘zbek terminologiyasida o‘tgan asrning 50-yillaridan keyin qator salmoqli ilmiy ishlar amalga oshirildi. S.Ibrohimov, S.Usmonov, S.Akobirov, A.Hojiev, N.Mamatov, R.Doniyorov, A.Madvaliyev, Z.Mirahmedova, X.Dadaboyev, I.Islomov kabi tilshunoslarning tadqiqotlarini bu sohada olib borilgan samarali ishlar sifatida qayd etish mumkin. 15 Mustaqillik 14 Жаббор С. Ўзбек кимё номенклатураси тўғрисида // Социалистик илм ва техника. 1933. №2-3; Иброҳимов С. Тил-термин масалалари// Қурилиш. 1931.№3; Улуғ Турсун. Терминология масалалари. –Тошкент, 1933. 15 Иброҳимов С. Фарғона шеваларининг касб-ҳунар лексикаси. I. – Тошкент: Фан, 1956; Акобиров С.Ф. Тил ва терминология. – Тошкент, 1968; Шу муаллиф. Терминология ишининг мазмуни ва вазифалари ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. – Тошкент, 1964. – № 3. – Б. 31-38; Усмонов С. Ўзбек терминологиясининг баъзи масалалари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1968; Дониёров Р. Ўзбек тили техник терминологиясининг айрим масалалари. – Тошкент: Фан, 1977; Шу муаллиф. Ўзбек тилининг илмий- техникавий терминлари тарихидан. – Тошкент: Фан, 1979; Маматов Н. Ўзбек пахтачилик терминологияси: Филол. фан. номз.дисс. ...автореф. – Тошкент, 1995; Ҳожиев А. Термин танлаш мезонлари. Ахборот. 11-12- чиқарув. – Тошкент: Фан, 1996; Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. – 13 yillarida terminlarga xos xususiyatlarni yangi aspektda tadqiq qilish ko‘zga tashlanadi. Jumladan, I. Pardayeva, N.Usmonov, Z. Isaqova, Z.Mirxoliqov, G‘.Ismailov, A.To‘raxojayeva, М . А bdiyev kabi tilshunoslarning tadqiqot ishlarida sohalar terminologiyasining o‘ziga xos leksik-semantik, grammatik- struktur xususiyatlari, terminlarning o‘z va o‘zlashgan qatlamga oidligi, o‘zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida yasalishi kabi masalalar o‘rganilgan. Bu tadqiqotlarni shartli ravishda ikki guruhga: kasb-hunar terminlar tadqiqi, ilmiy- texnikaviy terminlar tadqiqiga ajratib o‘rganish mumkin. 16 Z.Mirahmedovaning sohaga bag‘ishlangan monografiyasi va A.Madvaliyev hamda М . А b d i y e v ning terminologiya shakllanishi, taraqqiyoti omillariga bag‘ishlangan kitoblarida o‘zbek sohaviy terminologiyasida qilingan tadqiqotlar, yaratilgan asarlar xususida bir qancha ma’lumotlar berilgan. 17 Bu manbalarda soha terminologiyasi bo‘yicha hozirga qadar qilingan ishlar haqida ma’lumot berilgan. Xususan, o‘zbek tilshunosligida turli fan sohalari terminlari paxtachilik, botanika, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarix, matematika, fizika, texnika, geografiya, musiqa, dorishunoslik, tibbiyot, kimyo, elektotexnika, xalq amaliy san’ati turlari va boshqa sohalarga oid terminlar mufassal o‘rganilgan. A.Madvaliyev ning monografiyasida XX asrning 20-yillaridan soha terminologiyasi bo‘yicha lug‘atlar yaratish boshlanganligi, bugungi kunga qadar O‘zbekistonda fan va texnikaning deyarli barcha soha va bo‘limlari bo‘yicha uch yuzdan ortiq turli xarakterdagi terminologik lug‘atlar yaratilganligi, ular ma’lum Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2017; Мираҳмедова З. Ўзбек тилининг анатомия терминологияси ва уни тартибга солиш муаммолари. –Тошкент: Фан, 2010. –127 б; Исломов И. Ўзбек тилининг географик терминологияси: тизими, генезиси, семантик структураси ва лексикографик талқини: Филол.фан.докт(DSc)…дисс.автореф. –Тошкент, 2021. – 69 б. 16 Пардаева И. Ўзбек тилининг заргарлик терминологияси: Филол. фан. номз.дисс. ... автореф. – Тошкент, 1994; Усмонов Н. Ўзбек тилининг педагогик терминологияси: Филол. фан. номз.дисс. ... автореф. – Тошкент, 1994; Исақова З. Алишер Навоийнинг “Мажолис ун-нафоис” асаридаги ижтимоий-сиёсий лексика: Филол. фан. номз.дисс. ... автореф. – Тошкент, 2010; Мирхолиқов З. Ўзбек тилида балиқ номларининг луғавий-маъновий ва грамматик хусусиятлари: Филол. фан. номз.дисс. ... автореф. – Тошкент, 1990; Исмаилов Ғ. Ўзбек тили терминологик тизимларида семантик усулда термин ҳосил бўлиши: Филол. фан. номз. дисс. ... автореф. – Тошкент, 2011; Тўрахожаева А. Мустақиллик шароитида ўзбек тили ижтимоий- сиёсий лексикасининг тараққиёти: Филол. фан. номз.дисс. ... автореф. – Тошкент, 2012; Абдиев М. Соҳа лексикасининг систем таҳлили муамммолари. –Тошкент, 2006. 17 Абдиев М. Соҳа лексикасининг систем таҳлили муамммолари. –Тошкент, 2006; Мираҳмедова З. Ўзбек тилининг анатомия терминологияси ва уни тартибга солиш муаммолари. –Тошкент: Фан, 2010; Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. –Тошкент: ЎзМЭ, 2017. 14 darajada soha terminologiyasini tartibga solishga xizmat qilgani va hozirda ham xizmat qilayotganligi aytib o‘tilgan. 18 Soha terminologiyasi bo‘yicha qilingan ishlarni maqolalar, ilmiy tadqiqot, ya’ni dissertatsiyalar, monografiyalar va soha terminologiyasi boyicha yaratilgan lug‘atlar ko‘rinishida o‘rganish mumkin. Biz o‘rganayotgan sohaga yaqin soha tibbiyot terminologiyasi va anatomiya terminologiyasi bo‘lib, tibbiyot hamda anatomiya terminologiyasi shakllanishi, bu soha taraqqiyoti, o‘ziga xos tomonlari xususida A.Madvaliyevning “O‘zbek terminologiyasi va leksikografiyasi masalalari” monografiyasidan o‘rin olgan “Tibbiyot terminologiyasining sohaviy va izohli lug‘atlarda berilishiga doir” maqolasida va Z.Mirahmedovaning “O‘zbek tilining anatomiya terminologiyasi va uni tartibga solish muammolari” monografiyasida ma’lumot berilgan. 19 А.Мadvaliyev o‘z maqolasida tibbiyot terminologiyasining shakllanish manbalari uzoq o‘tmishga borib taqalishi, jumladan, bizning qomusiy olimlarimiz: Ibn Sino, A.R.Beruniylar, o‘sha davr mashhur tib olimlaridan Mansur Hasan ibn Nuh Qamariy, Ismoil ibn Hasan Jurjoniy, Abdurahmon Marvaziy, Hakim Azraqiy, Badriddin Muhammad ibn Bahrom Qalonasiy Samarqandiy, Sultonali Tabib Xurosoniy kabilarning bu sohaga o‘z hissalarini qo‘shganliklarini aytib o‘tadi. Abulg‘ozi Bahodirxonning “Manofi ul-inson” asarida ham tibbiyot ilmi, unga oid terminlar, murakkab va umumiy dorilar haqida ma’lumotlar berilgan. Tibbiyot terminologiyasini o‘rganishga monografik tarzda e’tibor 20-asrning 50- 60-yillaridan boshlangan. Bu haqida A.Madvaliyev o‘z monografiyada to‘liq ma’lumot bergan. Biz quyidagi ma’lumotlarni ushbu monografiyadagi ma’lumotlar asosida shakllantirdik. Y.X.To‘raqulov rahbarligida tibbiyotning barcha sohalariga oid terminlarni qamrab oladigan mukammal lug‘at yaratish ustida ish olib boriladi va ikki jildli “Ruscha-o‘zbekcha meditsina lug‘ati tuzilib nashr etiladi. Lug‘atni yaratishda o‘sha yillarda tibbiyot fani amaliyotida katta faollik ko‘rsatib xizmat 18 Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. –Тошкент: ЎзМЭ, 2017. –Б.134. 19 Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. – Тошкент: ЎзМЭ, 2017. –Б.229- 245; Мираҳмедова З. Ўзбек тилининг анатомия терминологияси ва уни тартибга солиш муаммолари. – Тошкент: Фан, 2010. –Б.19-45. 15 qilgan 50 dan ortiq taniqli olimlar va shifokorlar jamoasi ishtirok etgan. Tibbiyot xodimlari, talabalar, umuman, keng o‘quvchilar ommasining o‘zbek tilida tibbiyot terminlari lug‘atiga bo‘lgan ulkan ehtiyojini e’tiborga olib yaratilgan ushbu lug‘at tibbiyotning nazariy, klinik bo‘limlari va gigienaga oid hamda tibbiyotga yondosh sohalarga tegishli terminlarni o‘z ichiga oladi. Lug‘atda avvalo rus tilida qabul qilingan termin keltirilib, so‘ng unga muvofiq (muqobil) o‘zbekcha termin va uning o‘zbekcha qisqacha izohi berilgan. O‘zbekcha ekvivalenti bo‘lmagan va tibbiyot adabiyotida muntazam qo‘llanib kelayotgan terminlar o‘zicha qoldirilib, ularga ham o‘zbekcha izoh berilgan. Lug‘atda jami 19 380 terminologik birlik qamrab olingan bo‘lib, ularning 11 445 tasi asosiy termin, 7935 tasi ana shu asosiy terminlar ishtirokida hosil qilingan birikma terminlardan iborat. Ko‘p hollarda asosiy termin sifatida berilgan birikma terminlar takror holda, asosiy terminga illyustratsiya sifatida berilgan birikmalar qatorida ham qo‘llanavergan. Yuqoridagilarga qaramay, ushbu ikki jildli tibbiyot lug‘ati terminlarni qamrab olish jihatidan, ularni izohlash nuqtayi nazaridan eng to‘liq, eng mukammal lug‘at hisoblanadi va keyingi davrda tibbiyot sohasida tuzilgan lug‘atlar uchun baza sanaladi. Undan so‘ng 1978-yilda “Ruscha-latincha-o‘zbekcha meditsina lug‘ati” nashr etilgan. O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi va respublikamiz ijtimoiy xayotidagi yangicha til siyosati umumtil amaliyoti bilan bir qatorda soha terminologik tizimlarida ham so‘z-terminlar va iboralarni o‘z o‘rnida qo‘llashga, bunda ona tili materiallaridan keng foydalanishga jiddiy e’tiborni taqozo etganligi bois shifokorlar va bemorlar o‘rtasidagi muomalaning qulay va tushunarli bo‘lishini, tibbiyot sohasida ish yuritishning to‘liq davlat tiliga o‘tkazishni ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Sog‘likni saqlash vazirligi va uning bo‘limlari tashabbusi va qo‘llab-quvvatlashi bilan bir qancha mo‘‘jaz (kichik xajmli) lug‘atlar hamda “S hifokorga yordamchi: ish yuritish va iqtisodiyot atamalari va so‘z birikmalari (ruscha-uzbekcha) lug‘ati” ( Murodova M), “Mo‘‘jaz tibbiy lug‘at: tibbiy atamalar ruscha-o‘zbekcha lug‘ati” ( Usmonxo‘jayev A., Najmiddinov O. M., Murodova M. - Toshkent, 1992) kabi lug‘atlar yaratilgan. Yuqorida qisqacha 16 tahlil qilingan terminologik lug‘atlar bilan bir qatorda so‘nggi yillarda tibbiyotning xususiy bo‘limlari - anatomiya, fiziologiya, oftalmologiya, akusherlik, bemorlar parvarishi kabi sohalar bo‘yicha, shuningdek, tibbiyotga yondosh farmatsevtika, kimyo, mikrobiologiya, biologiya, botanika sohalari bo‘yicha ham turli hajmdagi terminologik lug‘atlar nashr etilganini ta’kidlab o‘tish joiz. Ushbu lug‘atlar umumtibbiy terminologiyaning rivojlanishiga va shu sohada tuzilajak lug‘atlarning sifatini oshirishga xizmat qiladi. Yiqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, bir sohaning to‘liq terminologik lug‘ati yaratilsa, o‘sha soha egalariga, nafaqat shu soha egalari, balki xalqqa, fan rivojiga ulkan hissa bo‘ladi. 1.3.Veterinariya terminlar tizimiga kiruvchi birliklar Umumiy patologiya asoslari. Hayvon organizmida uchraydigan kasalliklarning paydo bo‘lishi, rivojlanish qonuniyatlari hamda oqibatini o‘rganadigan fandir. Umumiy patologiya asosan quyidagilarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. 1) Kasallik haqida tushuncha; 2) kasallik paydo qiluvchi sabab va sharoitlar; 3) Kasallik paydo bo‘lishi va rivojlanishi qonuniyatlari. 4) organizmning reaktivligi; 5) qon aylanishining mahalliy buzulishlari; 6) to‘qimalardagi patologik o‘zgarishlar; 7) yallig‘lanish 8) issiqlik almashinuv patologiyasi 9) Moddalar almashinuvi va oziq o‘zlashtirish patologiyasi 10) Nerv va ichki sekretsiya bezlari (endokrin) sistemasi tomonidan organizm faoliyatini boshqarishning izdan chiqish va boshqalar. 20 U o‘z ichida turli kasalliklarga bo‘linadi va quyidagi terminlar bilan nomlanadi: Hujayra va to‘qimalardagi patologik o‘zgarishlar, gipobiotik jarayonlar, gipertrofiya, regeneratsiya, blastoma (o‘sma), transplantatsiya, qon aylanishining mahalliy buzulishi, arterial gepiremiya, venoz gepremiya, staz, to‘qimalar kamqonligi, qon oqish, tromboz, emboliya, infarkt,yallig‘lanish turlari, issiqlik almashinuv patologiyasi, isitma, isitma bosqichlari, moddalar almashinuvi patologiyasi, asosiy almashinuvni 20 Шопўлатов Ж. Ветеринария асослари. –Тошкент: Меҳнат, 1993. – Б.6 . 17 buzilishi, yog‘ almashinuving buzilishi, oqsil almashinuving buzilishi uglevod almashinuving buzilishi,suv almashinuving buzilishi, shish va istisqo. 21 II. Yuqumsiz ichki kasalliklar haqidagi fan xususiy patologiya va terapiya deb yuritiladi. U umumiy patologiyadan farqli ravishda yurak-tomir, nafas, hazm organlari, nerv hamda organizmning boshqa a’zo va sistemalarida paydo bo‘ladigan har qaysi kasalliklarning obyektiv sabablarini (etiologiyasini), rivojlanish qonuniyatlarini (patogenezini), namoyon bo‘ladigan simptomlarini(belgilarini) o‘rganadi. Yuqumsiz ichki kasalliklar hayvonlarda ko‘p uchraydi va har yili barcha kasalliklar bilan kasallangan hayvonlarning 85-90% ni tashkil etadi. 22 Yuqumsiz ichki kasalliklar ham o‘z navbatida turlarga bo‘linadi. 1)yurak qon aylanish kasalliklari: travmatik perikardit, miokardit, miokardoz, endokardit, yurak poroklari, yurak tomirdagi yetishmovchilik; 2) nafas olish sistema organlari kasalliklari: rinit, laringit, bronx, o‘pka, va plevra kasalliklari, bronxitlar, pnevmoniya, krupoz pnevmoniya, o‘pka emfizemasi, plevrit; 3) hazm organlari kasalliklari: stomatit, faringit, qizil o‘ngachning tiqilib qolishi, timpaniya, oshqozon oldi atoniyasi va gipotoniya, katta qorinning to‘lib ketishi va parezi, gastrit, enterit, gastro-enterit; 4) yosh mollar kasalliklari: dispensiya, bezoar kasalligi, dinamik sanchiqlar, mexanik sanchiq, oshqozonning birdan kengayishi, ichak meteorizmi, kopro va ximostazlar, qum sanchiqlari, obturatsion sanchiqlar, ichak buralib qolganda paydo bo‘ladigan sanchiqlar; 5) siydik ajratish patologiyasi: buyrak kasalliklari, nefrit, nefrozlar, yod yetishmovchiligi, mis yetishmovchiligi, marganes yetishmovchiligi, rux yetishmovchiligi va hk. 23 III. Xirurgiya va xirurgiya kasalliklari. “Xirurgiya” grek tilidan so‘zma- so‘z tarjima qilinganda “qo‘l harakati” degan tushunchani beradi. Ilgari bu nom meditsina kasalliklarini “qo‘l harakati” bilan davolashni o‘z ichiga olgan. Demak, u yoki bu kasalliklarni davolashda qo‘l yoki mexanik ta’sir (operatsiyalar) talab 21 Шопўлатов Ж. Ветеринария асослари. –Тошкент: Меҳнат, 1993. – Б.627 . 22 Шопўлатов Ж. Ветеринария асослари. –Тошкент: Меҳнат, 1993. – Б.140 . 23 Shu manba. –B. 140-227. 18 qilingan. XIX asr oxiri XX asrning boshlarida rus veterinariya xirurglari tomonidan har xil qishloq xo‘jalik hayvonlarida uchraydigan qator kasalliklarni operatsiya qilish va davolash usullari ishlab chiqildi. Meditsina fanidagi yutuqlar veterinariya xirurgiyasining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 24 Xirurgiya va xirurgiya kasalliklariga quyidagi kasallik nomlari kiradi: 1) yiringli infeksiya, qon oqish, qon oqishni to‘xtatish, shikastlanishlar, limfoektravazat; 2)ochiq shikastlanishlar: kuyish va sovuq olishi, kuyish va sovuq urish; 3)suyak, bo‘g‘in va paylarning kasalliklari: suyaklarning sinishi, bo‘g‘imning chiqishi, bo‘g‘imning cho‘zilishi, bo‘g‘imlarning yiringli yallig‘lanishi, poylarning yallig‘lanishi, shilliq xaltachalarning yallig‘lanishi; 4) teri va yumshoq kletchatka kasalliklari: ekzema, dermatit, teri nekrozi, falajlar, karbankul, absess, flegmona, maraz, oqma, sensis, piemiya; 5) ko‘z kasalliklari: konyuktivit, keratit, flebit; 6) tuyoq kasalliklari: tuyoq milkining flegmonasi, o‘tkir narsalar sanchilishidan tuyoqning jarohatlanishi, tuyoq kaftida bo‘ladigan aseptik pododermatit, tuyoqlarning revmatik yallig‘lanishi, yiringli podermatit, tuyoq bo‘g‘imining yiringli yallig‘lanishi, qoramollarning xosmol (panarasiya) kasalligi, qo‘ylarda tuyoq chirish kasalligi, qo‘ylarda tuyoq orasi bezlarining yiringli yallig‘lanishi, qoramol va qo‘y tuyoqlarining deformapiyasi, cho‘chqa tuyoqlarining yorilishi, tuyoq kasalliklaring oldini olish va tuyoqlar parvarish qilish, dabba (girija) lar; kindik dabbasi, introvaginal dabba; qishloq xo‘jalik hayvonlarini bichish, ayiqlarni axta qilish, buqalarni axtalash, qo‘chqor va tuyalarni bichish, erkak cho‘chqalarni bichish, erkak tuyalarni bichish, bichilgandan keyin bo‘ladigan og‘irlashuvlar. 25 Epizotologiya va infeksion kasalliklar : 1) hamma yoki bir nechta tur uy hayvonlari uchun umumiy kasalliklar: kuydirgi, yomon sifatli shish, qotma, botulizm, nikrobakterioz, tuyoq cherish, salmonellezlar, pasterelez, tuberkulez, brutsellez, lentoeniroz, quturish, ayeska kasalligi, oqsil, chechak, dermatomikozlar, trixofitiya, mikrosporiya; 2) qora mollarning infeksion 24 Shu manba. –B. 229-230. 25 Шопўлатов Ж. Ветеринария асослари. –Тошкент: Меҳнат, 1993. – Б.229-302 . 19 kasalliklari: qorason, yuqumli vaginit, paratuberkulez, vibrioz, qora mollar shilimshiq qavatlarining resperator kasalliklari, virus diareyasi, yuqumli rinotraxeit, Paragrip-3 va hk; 3) qo‘y va echkilarning infeksion kasalliklari: yuqumli agalaktiya, qo‘ylarning yuqumli mastiti, bradzon, yuqumli enterotoksemiya; 4) otlarning infeksion kasalliklari: manqa, epizootic linfangit, soqov, rinopnevmanit; cho‘chqalarning infeksion kasalliklari: cho‘chqa o‘lati, cho‘chqa saramasi, infeksion atrofik renit, cho‘chqa dizenteriyasi, cho‘chqalarning virusli gastroenteriti; yosh mollarning yuqumli kasalliklari: kolibakterioz, qo‘zilarning anaerob dizenteriyasi, diplokokk infeksiya, cho‘chqa bolalarining shish kasalligi; parrandalarning infeksion kasalliklari: parranda kolibakteriozi, parrandalarning chechak difteriti, nyukasl kasalligi, parrandalarning yuqumli laringotraxepti va hk. 26 Parazitologiya va hayvonlarning invazion kasalliklari: trematozodlar, fassiolez, kavsh qaytaruvchi hayvonlar paramfistomatozi, dikrosillioz, opistorxoz, oriyentobilxarsioz, sestozodlar, sestodlarning lichinkalari qo‘zgatadigan kasalliklar, qoramollarning sistiserkozi, cho‘chqa sistiserkozi, exinakokkoz, jinsiy yetuk sestodlar qo‘zg‘aydigan kasalliklar, hayvonlarning qo‘tir kasalliklari va hk. Aytish mumkinki, har bir umumiy kasallik turlari bo‘yicha ham alohida monografiya, darslik, qo‘llanmalar yaratilgan. Masalan, yuqumsiz ichki kasalliklar xususida ham alohida darslik yozilgan bo‘lib, unda bir turning ichki bo‘linishlari va undagi alohida kasalliklar batafsil yoritilgan yoki har bir tur bo‘yicha terminlar lug‘atlari yaratilgan. 27 Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, veterinariya terminlari ham soha talabi bilan anchagina miqdorni tashkil etadi. Bu terminlar o‘z navbatida yana ichki mazmuniy turlarga bo‘linadi. Bob bo‘yicha qisqa xulosa 26 Шопўлатов Ж. Ветеринария асослари. –Тошкент: Меҳнат, 1993. – Б.332-446 . 27 Norboyev Q.N., Bakirov B., Eshburiyev B.M. Hayvonlarning ichki yuqumsiz kasalliklari. –Toshkent, 2016. –348 b.; Салимов Х. , Сайитқулов Б. , Салимов И. Ветеринария микробиологияси, вирусологияси, эпизоотологиясига оид изоҳли луғат ва маълумотнома . – Тошкент: Tafakkur, 2013. 20 Ushbu bobda soha termin va terminologiya haqida, leksik birliklar orasida terminning tutgan o‘rni, terminning boshqa leksik birliklardan farqli tomonlari ochib berilgan. Leksikologiya, leksikografiya, terminologiya sohalari o‘rtasidagi farq, o‘zbek tilshunosligida terminologiya masalalari, soha terminlarining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi va bu ishlar haqida ma’lumot berildi. Terminlarning leksik ma’nosi aniq tushunchaga asoslanishi, terminlar uchun sinonimiya, omonimiya ijobiy hodisa emasligi, terminlar ijtimoiy chegaralangan qatlamga kirishi haqida fikrlar bildirildi. Termin va terminologiya bo‘yicha, bu sohaning rivoji bo‘yicha tilshunos olimlarimiz fikrlari o‘rganildi. O‘zbek tilshunosligida kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlar qadimdan o‘rganilganligiga ahamiyat qaratildi. Masalan, tibbiyot sohasiga oid terminlarning o‘rganilishi va sohaga oid lug‘atlar yaratilishi bizning o‘lkamizda juda qadimiy sanaladi. Bu bevosita o‘rta asrlar madaniyati, sivilizatsiyasiga to‘g‘ri keladi. Bu soha terminlarining o‘rganilishi va bevosita amaliy maqsadda, ya’ni xalqqa tushunarli bo‘lishi uchun qiyin terminlarning (yunoncha) tarjimada berilishi bilan bog‘liq bo‘lib, o‘sha davrda Ibn Sino, A.R.Beruniylar, o‘sha davr mashhur tib olimlaridan Mansur Hasan ibn Nuh Qamariy, Ismoil ibn Hasan Jurjoniy, Abdurahmon Marvaziy, Hakim Azraqiy, Badriddin Muhammad ibn Bahrom Qalonasiy Samarqandiy, Sultonali Tabib Xurosoniy kabilar tibbiyot sohasi terminologiyasiga o‘z hissasini qo‘shgan. Quvonarlisi, sohaga oid terminlarni izohlash, lug‘atlarda aks ettirish undan keyingi davrlar:XIII-XIV asrlarda ham, XVI-XVII asrlar xonliklar davrida ham davom etgan. Hatto XVII asrda Muhammad Xoksorning “Muntaxab ul-lug‘at” asarida astronomiya, matematika, musaqashunoslik, adabiyot kabi fanlarga oid terminlar berilganligi ilm-fan rivoji o‘lkamizda to‘xtab qolmaganligidan dalolat beradi. Biroq terminlarni ilmiy asosda o‘rganish, yuqorida aytganimizdek, XX asrning 20-yillari o‘rtalaridan boshlangan. Albatta, terminlarni o‘rganish ehtiyoji to‘satdan sodir bo‘lgan emas. Bunga barcha bilim sohalari bo‘yicha o‘zbek tilida ta’lim berishni yo‘lga qo‘yish, bilim sohalarining sezilarli ravishda rivojlanib borishi, ilmiy tafakkur doirasining 21 kengayishi, turli fanlardan darsliklar, qo‘llanmalar yaratilishi, tilda terminlarning ko‘payib borishi kabi omillar sabab bo‘lgan. Veterinariya terminlar tizimining umumiy tavsifi ushbu bobda ko‘rib chiqildi. Veterinariya terminlari ham soha talabi bilan anchagina miqdorni tashkil etishi, bu terminlar o‘z navbatida yana ichki mazmuniy turlarga: umumiy patologiya, uning tarkibiy qismlari, kasallik haqida tushuncha, kasallik paydo qiluvchi sabab va sharoitlar, kasallik paydo bo‘lishi va rivojlanishi qonuniyatlari, organizmning reaktivligi, qon aylanishining mahalliy buzulishlari, to‘qimalardagi patologik o‘zgarishlar, yallig‘lanish, issiqlik almashinuv patologiyasi, moddalar almashinuvi va oziq o‘zlashtirish patologiyasi, nerv va ichki sekretsiya bezlari (endokrin) sistemasiga bo‘linishi, yuqumsiz ichki kasalliklar va uning turlari, xirurgiya va xirurgiya kasalliklariga, epizotologiya va infeksion kasalliklar, parazitologiya va hayvonlarning invazion kasalliklari haqida ma’lumotlar berildi. II BOB. VETERINARIYA SOHASIDAGI TERMINLARNING LEKSIK-SEMANTIK VA GRAMMATIK-STRUKTURAL XUSUSIYATLARI 22 2.1.Veterinariya terminlarining leksik-semantik jihatdan guruhlanishi Veterinariya terminlarining leksik-semantik xususiyatlarini uning katta bir guruhi yuqumsiz ichki kasalliklar oid kasallik turlari va ular ma’no xususiyatlarini tushuntirib o‘tish bilan chegaralanamiz. Ushbu terminlar haqida ma’lumot berishda quyidagi darslikdan foydalanildi. 28 Nafas tizimining kasalliklariga quyidagilar kiradi va ularning kelib chiqish sabablari quyidagicha: 1. Burundan qon ketishi ( Haemarrhagia narum ) – burun hamda havo b o‘ shliqlari shilliq pardasidagi mayda qon tomirlarining asosan mexanik ta as s u rotlar, issiq eltishi, jismoniy zo‘riqish paytlarida, ba’zan yuqumli (kuydirgi) va yuqumsiz kasalliklar (leykemiya, skorbut, gemofiliya, qon-dog‘ kasalligi) paytida qon tomirlarining jarohatlanishi oqibatida kelib chiqadi . 2. Rinit ( Rhinitis ) - burun shilliq pardasining yallig‘lanishi bo‘lib, kelib chiqishiga ko‘ra, birlamchi va ikkilamchi, jarayonning xarakteriga ko‘ra , kataral, krupoz va follikulyar, kechishiga ko‘ra , o‘tkir va surunkali rinitlar farqlanadi va kuzatiladi. 3. Gaymorit va frontit ( Highmoritis et Frontitis ) - yuqori jag‘ va peshona bo‘shliqlari shilliq pardasining yallig‘lanishi bo‘lib, birlamchi va asosan ikkilamchi kasalliklar sifatida yuzaga chiqadi. 4. Aerosistit (Aerosistitis) - havo xaltasi shilliq pardasining kataral yallig‘lanishi hamda xalta bo‘shlig‘ida eksudatning to‘planishi bilan kuzatiladi. 5. Laringit (Laryngitis) - hiqildoq shilliq pardasining yallig‘lanishi bo‘lib, birlamchi va ikkilamchi, o‘tkir va surunkali, kataral va krupoz (fibrinoz) laringitlar farqlanishi kuzatiladi. 6. Bronxit (Bronchitis) - bronxlarning yallig‘lanishi bo‘lib, o‘tkir va surunkali, birlamchi va ikkilamchi, kataral, yiringli, gemorragik va fibrinoz bronxitlar farqlanishi kuzatiladi. 28 Norboyev Q.N., Bakirov B., Eshburiyev B.M. Hayvonlarning ichki yuqumsiz kasalliklari. –Toshkent, 2016. – 348 b. 23 7. Bronxopnevmoniya (Bronchopneumonia, kataral pnevmoniya, o‘choqli pnevmoniya, nospesifik pnevmoniya, “ o‘pka ” ) - bronxlar va o‘pka bo‘lakchalarining yallig‘lanishi bo‘lib, bronxlar hamda alveolalar bo‘shlig‘iga tarkibida epiteliy h ujayralari, qon plazmasi va leykositlar saqlovchi kataral ekssudatning to‘planishi bilan xarakterlanadigan kasallik hisoblanadi. 8. Krupoz pnevmoniya (Pneumonia crouposa) - o‘pka bo‘lakchalarining fibrinli yallig‘lanishi hamda patologik jarayonning bosqichli kechishi bilan xarakterlanadi. 9. O‘pka emfizemasi (Emphysema pulmonum) - o‘pka hajmining kattalashuvi va alveolyar to‘qima hisobiga o‘pkada havo miqdorining ko‘payishi oqibatida o‘pkaning patologik kengayishiga alveolyar emfizema deb nomlanadi. 10. Plevrit (Pleuritis) - plevraning yallig‘lanishi bo‘lib, birlamchi va ikkilamchi, quruq va eksudativ, o‘tkir va surunkali, o‘choqli va diffuz plevritlar farqlanishi kuzatiladi . 11. Pnevmotoraks (Pneumothorax) - plevral bo‘shlig‘ida havo to‘planishi bilan xarakterlanadigan kasallik hisoblanadi. Og‘iz bo‘shlig‘i, halqum va qizilo‘ngach kasalliklari: 1. Stomatit (Stomatitis) - og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasining yallig‘lanishi bo‘lib, kataral, ba’zan aftali, yarali, difteritik va flegmonoz stomatitlar, patologik jarayonning joylashishiga ko‘ra, o‘choqli va diffuz stomatitlar farqlanishi kuzatiladi 2. Faringit (Pharyngitis) - halqum, yumshoq tanglay, limfatik follikulalar, shilliq osti to‘qimasi va yutinish muskullarining hamda halqum limfa tugunlarining yallig‘lanishi bo‘lib, kataral, krupoz, difteritik, yarali va flegmonoz faringitlar farqlanishi kuzatiladi. 3. Qizilo‘ngachning tiqilishi (Obturatio oesophagi) - qizilo‘ngachga turli yot narsalarning tiqilishi va oziqa luqmasini yutilishining buzilishi bilan xarakterlanadi. Ko‘pincha qoramollar va ba’zan mayda hayvonlar va cho‘chqalarda uchraydigan kasallikdir. 24 4. Qizilo‘ngachning yallig‘lanishi (Oesophagitis) - diffuz yoki o‘choqli shakllarda bo‘lib, cho‘chqa, qoramol va otlar kasallanishi kuzatiladi. Oshqozon oldi bo‘limlari va shirdonning kasalliklari 1. Katta qorin alkalozi (Alcalosis ruminis) - muhitning (p h ) ishqoriy tomonga o‘zgarishi oqibatida katta qorinda oziqalar hazmlanish jarayonining buzilishi bilan xarakterlanadigan kasallik dir . 2. Katta qorin timpaniyasi (Timpania ruminis) - gazlar hosil bo‘lishining kuchayishi va chiqarilishining qiyinlashishi hisobiga katta qorinda gazlarning to‘planib qolishi, qorin devorining taranglashishi bilan ta’riflanadi. 3. Katta qorin parezi (Paresis ruminis abingestis) - uning devori silliq muskullari tonusining keskin pasayishi tufayli katta qorinda qattiq oziqa massasining turib qolishi bilan ta ’ riflanadi. 4. Katta qorin parakeratozi (Parakeratosis ruminis) - kavshovchilarning surunkali kasalligi bo‘lib, katta qorin shilliq pardasi so‘rg‘ichlarining o‘sishi va uning kreatininli epiteliy bilan qoplanishi bilan xarakterlangan kasallikdir. 5. Qatqorinning tiqilishi (Obstructio omasis) - qatqorin varaqlarining quruqlashgan va qattiq oziqa massasi yoki qum bilan to‘lib qolishi hisoblanadi. 6. Travmatik retikulit va retikuloperitonit (Reticulitis et reticulo- peritonitis traumatica) - to‘rqorinning va qorin bo‘shlig‘i a’zolarining turli xil o‘tkir metal jismlar bilan jarohatlanishi bo‘lib, yiringli jarayonlarning rivojlanishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 7. Shirdonning yallig‘lanishi va siljishi. Shirdonning yallig‘lanishi (Abomasitis) - shirdon shilliq pardasining va devorining o‘tkir yoki surunkali, ekssudativ yoki alterativ yallig‘lanishidir. Me’da va ichaklarning kasalliklari 1. Gastrit (Gastiritis) - oshqozon shilliq pardasi va uning devorining yallig‘lanishi bo‘lib, a’zoning sekretor-fermentativ, evakuator, ekskretor va inkretor funksiyasining buzilishi bilan ta`riflanadi . 25 2. Me’da yarasi (Morbus ulcerosis; Ulcus Ventriculi) - veterinariya uchun shartli nozologik termin hisoblanadi, oshqozonning surunkali kechuvchi residivli kasalliklarining yig‘indisi bo‘lib, oshqozonda peptik va simptomatik yaralar hosil bo‘lishi, shilliq pardasining destruktiv jarohatlanishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 3. Gastroenterit (Gastroenteritis, Abomasoenteritis) - me’da (shirdon) va ingichka ichaklarning asosan o‘tkir kechuvchi yallig‘lanishi bo‘lib, hazm jarayonlari va immun javobning buzilishlari, organizm intoksikasiyasi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 4. Enterokolit (Enterokolitis) - ingichka va yug‘on ichaklar devorining yallig‘lanishi bo‘lib, ularda sekretor, motor, so‘rilish va ekskretor jarayonlarning buzilishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. Oshqozon-ichak kokillari 1. Oshqozonning kengayishi (Dilatatio ventriculi) - oshqozon-ichak ileusi hisoblanib, pilorik ba’zan kardial sfinkterning spazmi va oshqozon xajmining kattalashuvi hamda undagi motor va sekretor funksiyalarining buzilishi bilan xarakterlanadigan kasallik dir . 2. Ichak meteorizmi (Metiorismus intestinarum) - ichaklardagi motor va sekretor faoliyatlarning buzilishi, achish-bijg‘ish jarayonlarining kuchayishi, ingichka va yo‘g‘on ichaklarning gazlar bilan to‘lishi va uning chiqib ketishining qiyinlashuvi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 3. Enteralgiya - ichaklarning kataral spazmi, ichak devorining spastik qisqarishlari vaqti-vaqti bilan takrorlanib turishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 4. Ximotaz va koprostaz (Obturatio intestinorum) - ingichka (ximostaz) yoki yo‘g‘on (koprostaz) ichak bo‘limlarida oziqa massasining turib qolishi hisoblanadi. 26 5. Obturatsion ileuslar - ichaklarning toshlar, konkrementlar, fito- va pilobezoarlar, gelmintlar yoki yot narsalar (kartoshka, latta, suyak va b oshqalar ) bilan tiqilib qolishi kasalligi hisoblanadi . 6. Strangulyasion ileuslar - ichak buramalarining o‘zlarini o‘rab turuvchi charvilar bilan birgalikda qisilishi oqibatida paydo bo‘ladi va mexanik ileuslar hisoblanadi. 7. Tromboembolik ileuslar (Trombosis et embolia arteriorum mesenterialium) - ichaklar o‘tkazuvchanligining gemostatik buzilishlari bo‘lib, charvi arteriyalarining tiqilishi hamda ichaklarning ma’lum qismida qon aylanishning to‘xtashi bilan xarakterlanadigan kasallik dir. Jigar va o‘t yo‘llarining kasalliklari 1. Jigarning funksiyalari va ularning buzilishlari. Jigar organizm kimyoviy gomeostazida markaziy a’zo sifatida bir qancha hayotiy muhim funksiyalarni bajaradi: oqsillar, uglevodlar, lipidlar, pigmentlar, vitaminlar va boshqa moddalar almashinuvida qatnashadi, o‘t suyuqligini ishlab chiqaradi, toksinlarni zararsizlantiradi, temir, mis kabi elementlar va 20 foizga yaqin qonni zahira holida saqlashi mumkin. 2. Jigar va o‘t yo‘llari kasalliklarining sindromlari. Jigar kasalliklari paytida sarg‘ayish, xolemiya, jigarning funksional yetishmovchiliklari, gepatoliyenal sindrom, portal gipertoniya, jigar komasi va jigar sanchig‘i sindromlari kuzatilgan. 3. Gepatit (Hepatitis) - jigarning diffuz yallig‘lanishi bo‘lib, gepatositlar va boshqa strukturaviy elementlarining infiltrasiyasi, distrofiyasi, nekrozi va lizisi hamda jigar yetishmovchiligi bilan xarakterlanadigan kasallik dir . 4. Gepatozlar - jigar parenximasining distrofik o‘zgarishlari bilan kechadigan kasalliklarining umumiy nomlanishi bo‘lib, yallig‘lanish jarayoniga xos belgilarning kuzatilmasligi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 27 5. Jigar sirrozi (Cirrhosis hepatis) - surunkali kuchayib boruvchi kasallik bo‘lib, jigar to‘qimasining distrofiyasi, nekrozi va biriktiruvchi to‘qimaning diffuz holatda o‘sishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 6. Jigar abssessi (Abscessi hepatis) - jigarda chegaralangan bir yoki bir necha yallig‘lanish o‘choqlarining paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi, ko‘pincha bo‘rdoqiga boqilayotgan qoramollarda uchraydi. 7. Xolesistit va xolangit (Cholecystitis et cholangitis) - o‘t xaltasi va o‘t yo‘llarining yallig‘lanishi dir . 8. O‘t-tosh kasalligi (Cholelethiasis) - asosan o‘t xaltasida va qisman o‘t yo‘llarida o‘t - toshlarining hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadigan kasallik dir . Qorin pardasining kasalliklari 1. Peritonit (Peritonitis) - qorin pardasining chegaralangan yoki diffuz yallig‘lanishi bo‘lib, mahalliy va umumiy belgilar, organizmning a’zo va tizimlari muhim funksiyalarining buzilishi bilan xarakterlanadigan kasallik dir. 2. Qorin istisqosi (Ascitis) - ayrim kasalliklarning asorati sifatida paydo bo‘ladi va qorin bo‘shlig‘ida transsudatning to‘planishi bilan xarakterlanadigan kasallik dir . Ayirish tizimining kasalliklari 1. Nefrit (Nephritis) - buyraklarning yuqumli-allergik tabiatdagi yallig‘lanishi bo‘lib, jarayon asosan t o‘ pchalardagi qon tomirlarda kechishi va qisman oraliq to‘qimaga ham o‘tishi mumkin. 2. Nefroz (Nephrosis) - buyrak kanalchalari epiteliysi va to‘pchalardagi kapillyarlar bazal membrnasining regenerativ o‘zgarishlari va organizmda modda almashinuvi jarayonlari buziladigan kasallik hisoblanadi. 3. Nefroskleroz (Nephrosclerosis, buyraklarning surunkali interstisinal yallig‘lanishi, buyrak sirrozi, “bujmaygan buyrak”) - buyrak parenximasining atrofiyaga uchrashi oqibatida uning o‘rniga biriktiruvchi to‘qima o‘sishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 28 4. Piyelonefrit (Pyelonephritis) buyraklarning yiringli-nekrotik yallig‘lanishi bo‘lib, buyrak parenximasidan tashqari buyrak jomi, siydik yo‘li va siydik chiqarish kanalini boshqa bo‘limlarining ham patologik jarayonga tortilishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 5. Urosistit (Urocystitis) - siydik xaltasi shilliq pardasining chuqur yoki yuzaki yallig‘lanishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 6. Siydik - tosh kasalligi (Urolithiasis) - buyrak jomi, siydik pufagi va uretrada har xil kattalikdagi siydik toshlarining hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 7. Siydik xaltasining falaji (Paralysis et paresis vesicae urinariue) - siydik xaltasi devori qisqarish qobiliyatining vaqtinchalik yoki doimiy xarakterdagi yo‘qolishi hisoblanadi. 8. Siydik xaltasining spazmi (Cystospasmus, sistospazm) - siydik xaltasi sfinkterining qisqarishi va natijada siydik ajralishining butunlay to‘xtashi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 9. Qoramollarning surankali gematuriyasi (Haematuria chronika) - siydik ajratish a’zolarining (asosan buyrak va siydik pufagi) buzilishlari bilan xarakterlanadigan va gematuriya, anemiya, oriqlash belgilari bilan o‘tadigan og‘ir kasallikdir. Qon tizimining kasalliklari 1. Anemiyalar. Anemiya, kamqonlik (Anaemia) - qonda eritrositlar soni va gemoglobin miqdorining kamayishi bilan tavsiflanadigan patologik holat hisoblanadi. 2. Postgemorragik anemiya (Anaemia posthaemorragiea) - qon yo‘qotilishi tufayli kelib chiqadigan kasallik bo‘lib, eritrositlar soni va gemoglobin miqdorining kamayishi bilan yuzaga keladi. 3. Gemolitik anemiya (Anemia hemolitika) - eritrositlar gemolizining kuchayishi oqibatida qondagi eritrositlar sonining va gemoglobin miqdorining 29 kamayishi, gemolitik sarg‘ayish, og‘ir kechgan hollarda gemoglobinuriya kuzatilishi bilan ta`riflanadi. 4. Gipoplastik va aplastik anemiyalar (Anaemia hipoplastica et aplastica)- qon ishlab chiqarilishining hamma qismlari va eritropoezning buzilishi bilan o‘tadigan kasalliklar bo‘lib, qon hosil qiluvchi hujayralarda proliferasiya va tabaqalanish jarayonlarining buzilishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. Asab tizimining kasalliklari 1. Oftob urishi, giperinsolyasiya, gelioz ( Heliosis ) - quyosh nurlarining (asosan infraqizil) bosh suyagiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’siri tufayli bosh miya yarim sharlarining kuchli qizib ketishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir . 2. Issiq eltishi, gipertermiya ( Hypertermia ) - butun organizmning qizib (issiqlab) ketishi tufayli markaziy asab tizimi funksiyalarining buzilishi bilan ta`riflanadi. 3. Bosh miya giperemiyasi ( Hyperemia cerebri ) - miya yarim sharlari va uning pardalarining qonga to‘lishi oqibatida funksiyalarining buzilishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir . 4. Bosh miya anemiyasi ( Anaemia cerebri ) - qon bilan ta’minlan ishining yetarli darajada emasligi tufayli bosh miya funksiyalarining yomonlashishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir . 5. Meningoensefalit (Meningoencephalitis) - bosh miya va uning pardalarining yallig‘lanishi bo‘lib, yarim sharlar po‘stloq, po‘stloq osti va vegetativ markazlari funksiyalarining izdan chiqishi bilan ta`riflanadi. 6. Bosh miya qorinchalarining surunkali istisqosi ( Hydrocephalis chronikus , gidrosefaliya, oglum) - miya qorinchalarida ko‘p miqdorda likvor suyuqligining to‘planishi, miya moddasining atrofiyasi va funksiyalarining buzilishi bilan tavsiflanadi. 7. Meningomiyelit ( Meningomyelitis ) - orqa miya va pardalarining yallig‘lanishi bo‘lib, asosan go‘shtxo‘r hayvonlar va otlar kasallanadi. 30 8. Stresslar. Stress (inglizchadan stress - zo‘riqish ma’nosini anglatadi) Stress holati tasodifan sodir bo‘ladigan noqulay ta’sirotlar - stressorlarga nisbatan organizmda kuzatiladigan asosan gumoral - nevrogen moslashish (adaptasiya) o‘zgarishlarining yig‘indisi hisoblanadi. 9. Nevrozlar ( Neurosis ) - asab tizimining bir guruh funksional kasalliklari bo‘lib, odatda psi x ologik travmalar oqibatida kelib chiqadi va oliy asab tizimining qayta tiklanuvchi dinamik buzilishlari bilan xarakterlanadigan kasallikdir . 10. Epilepsiya (Epilepsia) - reflekslarning va sezgilarning qisman yoki to‘lig‘icha yo‘qolishi tonik klonik qaltiroq tutqanog‘i bilan o‘tadigan kasallikdir. 11. Eklampsiya ( Eclapsia ) - bo‘g‘ozlik toksikozi bo‘lib, toni k- klonik qaltiroq xurujlari kuzatilishi bilan tavsiflangan. Oziqa toksikozlari 1. Zaharli o‘simliklardan zaharlanish. Zaharli o‘simliklar oziqalar, donlar bilan birgalikda hayvonlar tomonidan iste’mol qilinganda ko‘p hollarda hayvonlarning yoppasiga zaharlanishi kuzatiladigan kasallikdir. 2. K ampirchopondan zaharlanish (Trixodesmatoksikoz). Kampirchopon (trixodesma sedaya, Trichodesma inkanum) - Kampirchoponga sezgirlik bo‘yicha cho‘chqa, parrandalar, otlar, qoramol va qo‘ylar turadi. 3. Ko‘kmarazdan zaharlanish (Geliotroptoksikoz) - ko‘kmaraz yovvoyi holda o‘sadigan zaharli o‘simlik, egilgan boshoqli ( Heliotropium Lasiocarpum ) va qil boshoqli ( H . Dasicarpum ) turlari zaharli hisoblanib, O‘rta Osiyo respublikalari va Ozarbayjonda o‘stiriladi. 4. Ayiqtovonlilardan (uchma o‘t) zaharlanish. Tabiatda ayiq- tovondoshlarning ( Ranunculaceae ) ko‘p turi tarqalgan bo‘lishiga qaramasdan ularning ayrimlari zaharlidir. 5. O‘simliklarni qayta ishlash mahsulotlaridan zaharlanishlar. Qishloq xo‘jalik o‘simliklarini (paxta chigiti, lavlagi, kartoshka va b.) texnik qayta 31 ishlashdan shrot, jom, barda kabi hayvonlar uchun to‘yimli oziqalar olinib ularni noto‘g‘ri ishlatish tufayli turli zaharlanishlar kelib chiqishi kuzatiladi. 6. Gossipolotoksikoz. Paxta shroti tarkibida 34-44% gacha protein va 12% gacha moylar bo‘lib, noto‘g‘ri ishlatilganda hayvonlarning ulardan zaharlanishlari uchraydi. 7. Kartoshka bardasidan zaharlanish. Kartoshka bardasi sog‘in sigirlar va bo‘rdoqiga boqilayotgan cho‘chqalarga ko‘p miqdorda berilganda zaharlanish uchraydi. 8. Nitrat va nitritlar saqlovchi oziqalardan zaharlanish. Oziqabop o‘simliklarni (lavlagi, makkajo‘xori, kungaboqar, bug‘doy, suli, arpa, raps, beda va b.) parvarishlashda hosildorlikni oshirish maqsadida azotli o‘g‘itlarni me’yoridan ortiqcha miqdorda ishlatish o‘simliklarda nitratlarning ko‘p miqdorda to‘planishiga sabab bo‘l ishi mumkin . 9. Fotodinamik xususiyatli oziqalardan zaharlanish. Ko‘pchilik oziqabop o‘simliklar (grechixa, sebarga yovvoyi no‘xat, oddiy dalachoy, temirtikan va b.) gullash va meva tugish davrida ayrim meterologik sharoitlarda o‘zida flyuoressentlovchi moddalar saqlaydi. 10. Oziqa mikotoksikozlari. Mikotoksikozlar hayvonlar va parrandalar kasalliklarining katta guruhini tashkil etib, oziqalarni turli zaharli zamburug‘lar bilan zaharlanishi oqibatida yuzaga keladi. 11. Ustilagotoksikoz (Qorakuyadan zaharlanish). Qorakuya zamburug‘lari tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, ko‘pchilik boshoqli donli o‘simliklarga zarar yetkazadi. 12. Fuzariotoksikoz. Fuzariya turiga mansub zamburug‘lar bilan zaharlangan oziqalar berilishidan kelib chiqadigan kasallikdir. 13. Staxiobotriotoksikoz. Zaharlanish otlar va qoramollarga staxiobotris zamburug‘lari bilan zararlangan somon, pichan, qipiq kabi dag‘al oziqalarning berilishidan kelib chiqadi. 32 14. Klaviseptoksikoz. Claviceps purpura L. va Claviceps paspalia L. zamburug‘lari bilan zararlanadigan oziqalarni hayvonlarga berilishidan kelib chiqadigan klaviseptoksikozlar farqlanadi. 15. Osh tuzidan zaharlanish. Parrandalar,cho‘chqalar, ba’zan otlar va yirik shoxli hayvonlar va qo‘ylar kasallanishi kuzatiladi. 16. Mochevinadan (karbomid) zaharlanish. Karbomid - sintetik yo‘l bilan olinadigan preparat bo‘lib, tarkibida 46% gacha azot saqlaydi. Kavshovchi hayvonlar ratsioniga oqsil o‘rnini qoplaydigan vosita sifatida qo‘shiladi. Katta qorin suyuqligining ureaza fermenti ta’sirida mochevinaning parchalanishidan ammiak va karbonat angidrit hosil bo‘ladi. Oqsillar, uglevodlar va yog‘lar almashinuvi buzilashlarining ustunligi bilan o‘tadigan kasalliklar 1. Yog‘ bosishi (Adipositas) - modda almashinuvining buzilishi oqibatida teri osti kletchatkasi va organizmning boshqa to‘qimalarida ortiqcha darajada yog‘ to‘planishi bilan xarakterlan adigan kasallikdir . 2. Alimentar distrofiya (Distrophia alimentaris) - kuchli oriqlash, modda almashinuvlarining buzilishi, parenximatoz va boshqa a’zolarda distrofik va atrofik o‘zgarishlarning kuzatilishi bilan tavsiflanishi kuzatiladi. 3. Ketoz (ketosis) - keton tanachalarining to‘planib qolishi, oqibatda gipofizar - buyrak usti bezlari, jigar, yurak, buyraklar va boshqa a’zolarning jarohatlanishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 4. Mioglobinuriya (paralitik mioglobinuriya, Myoglobinuria paralitica) - muskullarda sut va boshqa kislotalarning to‘planib qolishi, muskullar kontrakturasining o‘zgarishi, muskul tolalarining shishi, qattiqlashishi, falaji va mioglobinuriya bilan o‘tadigan o‘tkir kechuvchi kasallikdir. Mineral moddalar almashinuvining buzilishlari ustunligi bilan o‘tadigan kasalliklar 1. Osteodistrofiya (Osteodistrophia) - suyaklarning jarohatlanishi bilan o‘tadigan patologik jarayon bo‘lib, suyak to‘qimasining asosan kalsiy, fosfor va 33 magniyga nisbatan kambag‘allashishi (osteomalyasiya), suyak to‘qimasi elementlarining kamayishi bilan o‘tadigan suyak tarkibining qayta qurilishi, bu elementlarning butunlay so‘rilib, kamayib ketishi (osteoporoz), suyak bo‘shliqlarida fibroz osteogen to‘qimaning o‘sishi (osteofibroz) bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 2. Alimentar osteodistrofiya (Osteodistrophia alimentarica) - surunkali kasallik bo‘lib, suyak to‘qimasida osteomalyasiya, osteoporoz, osteofibroz va shuningdek, osteoskleroz shaklida kechuvchi distrofik jarayonlar bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 3. Mikroyelementlarning yetishmovchiligi yoki ularning ortiqchaligidan kelib chiqadigan kasalliklar 1. Gipokobaltoz (Hypocobaltosis) - organizmda kobaltning yetishmovchiligi oqibatida kuzatiladigan endemik kasallik bo‘lib, eritropoez va oqsil almashinuvining buzilishi, suyaklar distrofiyasi va kuchli oriqlash bilan tavsiflanishi kuzatiladi. 2. Gipokuproz (Hipocuprosis) - surunkali tarzda kechadigan kasallik bo‘lib, organizmda misning yetishmovchiligi oqibatida kelib chiqadi va gemopoezning buzilishi, teri qoplamasi rangining o‘zgarishi, markaziy asab tizimida distrofik o‘zgarishlar kuzatilishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 3. Rux yetishmovchiligi. Surunkali tarzda kechadigan kasallik bo‘lib, modda almashinuvlarining, epidermis hujayralari shoxlanishining buzilishi (parakeratoz), suyaklarning hosil bo‘lishi, qon ishlab chiqarilishi, reproduktiv xususiyatning izdan chiqishi, yosh hayvonlarning o‘sish va rivojlanishdan qolishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 4. Marganes yetishmovchiligi (toyuvchi bo‘g‘in kasalligi) - surunkali kasallik bo‘lib, reproduktiv funksiyalarning buzilishi, suyaklar va bo‘g‘inlarning deformasiyasi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 5. Selen yetishmovchiligi (oq mushak kasalligi, muskullar distrofiyasi, miopatiya, jigarning alimentar nekrozi) - tana va yurak muskullarining distrofik 34 o‘zgarishlari bilan kechadigan kasallikdir. 6. Selenning ortiqchaligi. (Selenli toksikoz, “ishqor kasalligi”) - o‘tkir va surunkali tarzda kechuvchi kasallik bo‘lib, kamqonlik, yurak-qon tomir yetishmovchiligi va shoxlarning jarohatlanishi bilan tavsiflangan. 7. Ftorning yetishmovchiligi (tishlarning enzootik kariyesi) - surunkali kasallik bo‘lib, tishlar qattiq to‘qimasining jarohatlanishi va kovaklar hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 8. Ftorning ortiqchaligi (enzootik flyuoroz, Fluorosis) - surunkali kasallik bo‘lib, osteoskleroz va tishlar emalining gipoplaziyasi bilan tavsiflangan. 9. Borning ortiqchaligi (borli enterit) - ichaklarning yallig‘lanishi, nefrozonefrit, miya va boshqa a’zolarning jarohatlanishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 10. Molibdenning ortiqchaligi - umumiy toksikoz, diareya, kuchayib boruvchi oriqlash va osteoporoz bilan xarakterlanadigan kasallikdir. Gipovitaminozlar 1. Retinolning yetishmovchiligi (A hypovitaminosis) - surunkali kechadigan kasallik bo‘lib, epiteliy h ujayralarining zo‘r berib shoxlanishi va metaplaziyasi, ko‘rishning, ko‘payish xususiyatlarining yomonlashishi va yosh hayvonlarning o‘sishdan qolishi bilan xarakterlanadi. 2. Tokoferolning yetishmovchiligi (E hypovitaminosis) - surunkali kechuvchi kasallik bo‘lib, to‘qima va a’zolarda oksidlanish jarayonlarining buzilishi, jigar h ujayralarining yemirilishi va nekrozi, muskullar distrofiyasi bilan xarakterlanadi. 3. Filloxinonning yetishmovchiligi (K hypovitaminosis) - qonning ivuvchanligining kamayishi va qon quyilishi bilan xarakterlanadi . 4. Askorbin kislotasining yetishmovchiligi (C hypovitaminosis) - qon tomirlar o‘tkazuvchanligining ortishi, gemorragiyalar kuzatilishi, tishlar milkida yaralar bo‘lishi, bo‘g‘inlarning shishi, organizm rezistentligining pasayishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 35 Endokrin tizim kasalliklari 1. Qandli diabet (Diabetes mellitus) - surunkali kasallik bo‘lib, insulinning mutloq va nisbiy yetishmovchiligi tufayli modda almashinuvlarining buzilishi, giperglikemiya va glyukozuriya bilan kechishi kuzatiladi. 2. Qandsiz diabet - antidiuretik gormon sekresiyasining pasayishi yoki butunlay to‘xtashi yoki buyrak kanalchalarining ularga nisbatan sezuvchanligining kamayishi oqibatida tarkibida qand bo‘lmagan ko‘p miqdorda siydik ajratishning kuchayishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 3. Tug‘ruqdan keyingi gipokalsiyemiya (tug‘ruqdan keyingi falaj, Paresis puerperalis) o‘tkir kechuvchi kasallik bo‘lib, muskullarning yarim falaji, tomoq, til, ichaklarning falaji, qondagi kalsiy miqdorining keskin kamayishi hisobiga koma holati bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 4. Endemik buqoq (Struma endemika) - surunkali tarzda kechadigan kasallik bo‘lib, yodning yetishmovchiligi oqibatida qalqonsimon bezning kattalashuvi (buqoq) va uning funksiyalarining buzilishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. Yosh hayvonlarning yuqumsiz kasalliklari 1. Antinatal gipotrofiya - fiziologik jihatdan yetilgan a’zo va tizimlari morfofunksional jihatdan to‘liq rivojlanmagan va vazni juda kichik hayvonlarning tug‘ilishi bilan o‘tadigan kasallik dir . 2. O‘tkir gipoksiya. Gipoksiya - kislorod tanqisligi, asfiksiya - bug‘ilish. Asfiksiya holati gipoksiyaning oxirgi bosqichida ham kuzatilishi mumkin. Buzoq, qo‘zi va cho‘chqa bolalarining “o‘lik tug‘ilishi” - deb qayd etiladigan holat, o‘lim asosan gipoksiya va asfiksiya oqibatida kuzatiladigan kasallikdir. 3. Bronxopnevmoniya - (Bronchopneumonia), (kataral pnevmoniya, o‘choqli pnevmoniya, nospesifik pnevmoniya, “o‘pka”) - bronxlar va o‘pka bo‘lakchalarining yallig‘lanishi bo‘lib, bronxlar hamda alveolalar bo‘shlig‘iga tarkibi epiteliy xujayralari, qon plazmasi va leykositlardan iborat kataral ekssudatning to‘planishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 36 4. Dispepsiya ( Dispepsia) - yosh hayvonlarning o‘tkir kechadigan kasalligi bo‘lib, modda almashinuvi va hazm jarayonlarining b u zilishi, organizmning suvsizlanishi va intoksikasiyasi bilan o‘tadigan kasallikdir. 5. Gastroenterit (Gastroenteritis) - yosh hayvonlarda ko‘p uchraydigan kasalliklardan biri bo‘lib, oshqozon va ichaklar devorining yallig‘lanishi, hazm jarayonining buzilishi, intoksikasiya va organizmning suvsizlanishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 6. Qaytalovchi timpaniya - oshqozon oldi bo‘limlarining kattalashuvi, hazm jarayonlarining buzilishi, organizm umumiy holatining yomonlashishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 7. Cho‘chqa balalarining gipoglikemiyasi. Cho‘chqa bolalarining tug‘ilgandan keyingi 36-48 soat ichida paydo bo‘ladigan kasalligi bo‘lib, qondagi glyukoza miqdorining keskin pasayishi, organizmda azot almashinuvi mahsulotlarining to‘planib qolishi, umumiy holatning yomonlashishi hamda o‘lim bilan namoyon bo‘ladigan kasallikdir. 8. Retinolning yetishm o vchiligi (A Hypovitaminosis ) - yosh hayv o nlarning ne o natal va ko‘pincha p o stnatal taraqqiyoti davridagi sabablarga ko‘ra riv o jlanaveradi. 9. Ra x it kasalligida D vitaminining faol shakllarining yetishmovchiligi tufayli oziqalar tarkibidagi kalsiy va f o sf o rning o‘zlashtirilishi yomonlashadi, o qibatida o‘sayotgan suyaklarning minerallanish jarayonlari izdan chiqishi kuzatiladi. 10. Alimentar anemiya - qon ishlab chiqarilishining buzilishi, qon tarkibidagi gemoglobin konsentrasiyasining kamayishi, kamqonlik, m o ddalar almashinuvi jarayonlarining susayishi, natijada hayv o nlarning o‘sishdan q o lishi va organizm rezistentligining pasayishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 11. Bezoar kasalligi - asosan qo‘zilar va qisman buzoqlarda kuzatilib, shirdonda junlardan (pilobezoar), o‘simliklardan (fitobezoar), sut kozeinidan 37 (laktobezoar) iborat dumaloq to‘pchalarning hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 12. Enzootik ataksiya, gipokuproz (Hipocuprosis) - yangi tug‘ilgan hayvonlar va 2-4 oylik yoshdagi qo‘zilarning enzootik kasalligi bo‘lib, organizmda mis elementining yetishmovchiligi oqibatida gemopoezning buzilishi va markaziy asab tizimida distrofik o‘zgarishlar kuzatilishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 13. Oq mushak kasalligi. (Miopatiya, muskullarining mumsimon degenarasiyasi). Yosh hayvonlar organizmida moddalar almashinuvi jarayonlarining chuqur buzilishlari, nerv tizimi, gavda va yurak muskullarining morfo - funksional o‘zgarishlari bilan xarakterlanadigan kasallikdir . Parrandalarning yuqumsiz kasalliklari 1. Nafas tizimining yuqumsiz kasalliklari (respirator kasalliklar) hamma kategoriyalardagi parrandachilik xo‘jaliklarida va asosan, yosh parrandalar orasida keng tarqalgan. Burun yo‘llari va bo‘shliqlarining yallig‘lanishi tuxumdan yangi chiqqan jo‘jalarda, bronxlar, o‘pka va havo xaltasining yallig‘lanishlari kattaroq yoshdagi jo‘jalarda ko‘proq uchraydigan kasallikdir. 2. Hazm tizimining kasallaklari hamma turdagi parrandalar orasida keng tarqalgan bo‘lib, barcha yuqumsiz kasalliklarining 20 foizini tashkil etadi. Yosh jo‘jalar orasida inkubasiya qoidalari, oziqlantirish va saqlash talablarining buzilishi oqibatida muskulli oshqozon va ichaklarning yallig‘lanishlari (kutikulit, dispepsiya, gastroenterit) keng tarqalgan bo‘lsa, katta yoshdagi parrandalar va o‘stirish davridagi jo‘jalarda og‘iz bo‘shlig‘i va jig‘ildonning kasalliklari ko‘proq uchrashi kuzatiladi.. 3. Stomatit (Stomatitis). Og‘iz bo‘shlig‘i va tilning yallig‘lanishi bo‘lib, quruq oziqalar bilan boqish va suvning yetishmasligi, ratsionning asosiy qismini unsimon oziqalar tashkil etishi, juda issiq oziqalar berilishi va boshqa sabablar oqibatida yuzaga keladi. 38 4. Jig‘ildonning yallig‘lanishi (ingluvitis) - katta yoshdagi tovuq, kurka, sesarka va kaptarlarda ko‘pincha yuqumli kasalliklarning asorati sifatida kuzatilishi mumkin. 5. Jig‘ildonning tiqilishi (Obturatio ingluviti). Sinonimlari: qattiq jig‘ildon, jig‘ildon atoniyasi, jig‘ildonning kengayishi - jig‘ildonning oziqa massasi bilan to‘lib qolishi, uning tonusining yo‘qolishi, to‘liq yoki qisman tiqilishi bilan tavsiflanadigan kasallikdir. 6. Kutikulit (Kutikulitis) - muskulli oshqozon ichki qavatining eroziyali, yarali yoki nekrotik yallig‘lanishi bilan tavsiflanib, embrional davrda va tuxumdan yangi chiqqan jo‘jalarda uchraydi. 7. Gastroenterit (Gastroenteritis) - oshqozon va ichaklar shilliq pardasining yallig‘lanishi bo‘lib, ko‘pincha kataral gastroenterit bilan katta yoshdagi jo‘jalar va ona tovuqlar kasallanishi kuzatilgan. 8. Ichaklarning tiqilishi (Obturatio intestini) - ichak kanaliga qattiq konsistensiyadagi oziqa massasi (koprostaz) yoki yot jismlarning tiqilib qolishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 9. Kloasit (Kloasitis) - kloaka shilliq pardasining yallig‘lanishi bo‘lib, barcha turdagi va yoshdagi parrandalarning, ayniqsa yangi tuxumga kirgan tovuqlar va o‘rdaklarning kasallanishi ko‘p qayd etilgan. 10. Sariqlik peritoniti (Salpingoperitonitis) - tuxum beradigan tovuqlarning kasalligi bo‘lib, peritonial parda, plevra va ichki a’zolar zardob pardasining yallig‘lanishi bilan tavsiflanadigan kasallik. Modda almashinuvi buzilishlari 1. A gipovitaminozi Retinolning yetishmovchiligi (A Hypovitaminosis) - ko‘pincha tuxumdan chiqqan yosh jo‘jalarda va broylerlarni go‘sht uchun boqish davrida uchraydi. 2. D gipovitaminoz (Raxit. D hypovitaminosis). Surunkali kasallik bo‘lib, kalsiy - fosfor almashinuvining buzilishi va suyak to‘qimasi o‘sishining yomonlashishi bilan tavsiflanadigan kasallik. 39 3. E gipovitaminozi Tokoferol yetishmovchiligi (E hipovitaminosis) - hamma turdagi parrandalar va asosan 1 oylikkacha bo‘lgan jo‘jalar kasallanishi kuzatilgan. 4. B guruhi gipovitaminozlari. Asosan 3 oylikkacha yoshdagi jo‘jalarning kasalligi bo‘lib, barcha turdagi yosh parrandalar ratsionida B guruhi vitaminlarining yetishmovchiligi tufayli kasallanishi mumkin. 5. Uratli diatez (podagra) - asosan oqsil almashinuvining buzilishi, organizmda siydik kislotalarining ko‘plab ishlab chiqarilishi va ularning to‘qimalarda, zardob pardalarda to‘planib qolishi bilan tavsiflanishi kuzatiladi. 6. Pat tushishi (allopesiya) - katta yoshdagi va go‘shta boqilayotgan tovuqlar uchun xarakterli bo‘lib kasallikning sabablari oziqlantirish va saqlash texnologiyalarining buzilishi: ratsionda oqsillar va yog‘lar miqdorining ortiqchaligi, kalsiy, oltingugurt, marganes, yod, siankobolamin kabilarining yetishmovchiligi, terida parazitlarning bo‘lishi. 7. Peroz (toyuvchi b o‘ g‘in, perosis) - yosh tovuq va kurka j o‘ jalarning kasalligi bo‘lib, oyoqlar paylari va tutqichlarining bo‘shashishi va b o‘ g‘inlarning joyidan siljishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir . 8. K a nnibalizm (bir - birini cho‘qish, K a nnibalismus) - parrandalarning bir - birining terisini, sirg‘a va tojlarini, kloakasini cho‘qishi bilan tavsiflangan. Mo‘ynali hayvonlarning yuqumsiz kasalliklari 1. Respirator kasalliklar. M o‘ ynali hayvonlarning yuqumsiz respirator kasaliklari barcha turdagi xo‘jaliklarda (qo‘riqxona, hayvonot bog‘i, xon a donlar) kuzatilib bu kasaliklar asosan yosh hayvonlarda uchraydi. Ovqat hazm qilish tizimining kasalliklari 2. Stomatit. Og‘iz bo‘shlig‘i pardasining yallig‘lanishi bo‘lib, zardobli, pufakchali, tugunchali, yarali va ixoroz stomatitlar bor. 3. Oshqozon kengayishi - oshqozon hajmining kattalashishi, atoniyasi va keyinchalik asfiksiya bilan xarakterlanadigan kasallikdir. 40 4. Gastroenterit - oshqozon va ichaklarning yallig‘lanishi bo‘lib, a’zolarning motor va sekretor funksiyalarning izdan chiqishi bilan namoyon bo‘ladi. 5. Ichaklarning tiqilishi. Ichaklar yuzasining torayishi yoki yot narsalar bilan tiqilishi bo‘lib, ko‘pincha ona tulki va chiyabo‘rilar bolalash paytida kasallanishi kuzatiladi. 6. Yog‘li gepatoz - vitaminlar yetishmovchiligi va turli xil intoksikasiyalar oqibatida jigarda ortiqcha darajada yog‘larning to‘planib qolishi bilan xarakterlanadigan kasallikdir . Modda almashinuvining buzilishlari 1. B 1 gipovitaminozi. Barcha turdagi mo‘ynali hayvonlarda uchraydi. Hayvonlarning o‘ limi, m o‘ yna sifatining pasayishi va ikkilamchi infeksiyaning ravojlanishi oqibatida m o‘ ynachilik xo‘jaliklariga katta iqtisodiy zarar yetkazishi mumkin. 2. B 2 gipovitaminozi - o‘sishdan qolish, dermatit, teri qoplamasining depigmentasiyasi va siyraklashuvi bilan xarakterlanadigan kasallikdir . 3. Temir taqchilligi anemiyasi - (m o‘ ynaning oqarishi) -qonda gemoglobin miqdorinig kamayishi va teri qoplamasining (tivitning) dep i gmentasiyasi bilan xarakterlanadigan kasallikdir . 2.2. Veterinariya terminlarining grammatik-struktural xususiyatlari igi, viruslar simmetriyasi, gemorravik diatez, gen injeneriyasi, genetic kod, gorizontal o`tish, dezenfeksiya vositalari, defibrinlangan qon, diagnozlar kompleksi, dizyunktiv ko`payish, zardob titri, industrial texnologiya, intaklik holati, interkurent kasalligi, infeksion ekzantema, infeksiyalangan hayvon, karantinli kasalliklar, k Terminlar ham so‘zlar kabi ichki va tashqi imkoniyatlar asosida hosil qilinadi. 41 Shuning uchun terminlarni sodda, qo`shma, juft turlarga bo`lishdan asosiy maqsad, ularni bir biridan farqlash, ajratishdir. Bu terminlar ko`rinishi jihatidan bir-biridan farq qilsa-da, lekin terminlik xususiyatini yo‘qotmaydi. Sodda terminlar tarkibida so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartiruvchi affikslarning bor-yo`qligiga qaramay, yolg‘iz bir o‘zakdan, yoki negizdangina paydo bo`lgan, birgina lug`aviy ma`noli qism bo`lgan so`z hisoblanadi. Masalan, burga, o`choq, agar, zardob, krizis, oila kabi so`zlarni bunga misol tariqasida keltirishimiz mumkin. Yolg‘iz o`zakdan hosil bo`lgan terminlar bu tub terminlar hisoblanadi, bularga faqatgina lug`aviy va so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalar qo`shilishi natijasida ham hosil bo`lishi mumkin. Masalan aviditet, agamma, agoniya, anabioz, antidote, batilla, bezlar, biopsiya, bubon, vibrios, viruriya, gidroliz, dezobarer, destruksiya, dupleks, ikosayedr, idiosoma, izogametalar , ingibirotlar, iridoviruslar, kapsid, yo`tal, kaverna, karbunkul, katabolizm, klon, lateks, leykoz, lizis, mallein, migratsiya, mog`orlar, mutatsiya, nukleoid, parez, passaj, piyemiya, popullyatsiya, properdin, retinok, rinit, rozeolalar, sanatsiya, simbioz, sporalar, stress, suspenziya, tenezimlar, tarsduksiya, tremor, tulyarin, uremiya, fenotip, eliza kabi so`zlar tub terminlarga misol bo`ladi. Sodda yasama terminlar tub terminlarga biror yasovchi affiksning qo`shilishi bilan hosil bo`lgan terminlardir. Masalan: avidlik, antigenlik, bakteriotsiogenlik, bepushtlik, virurentlik, immunlash, kasallik, kaprinlashganlik, kamqonlik, klonlash, konservalash, kruponlash, kulturalash, letallik, leofillash, maleinlash, insidentlik, immunogenlik, darsobvallash, oriqlash, parazitlik, patagenlik, polimorflik, reaktogenlik, regitlik, sterillash, fumigatsiyalash, chidamlilik, enzotiklik, o`choq, tindalash, dispanserlash kabi so`zlar yasama terminlarga misol bo`la oladi. Demak, yasama terminlar tub terminlardan so`z yasovchi qo`shimchani olishi bilan farqlanadi, bu esa so`zning ma`nosini tubdan o`zgarishiga asos bo`lib xizmat qiladi. Xalq tilida ham ana shunday holat kuzatiladi, chunki har qanday so`z yasovchi qo`shimcha so`zga qo`shilganida yangi ma`no ifodalaydi. Terminlarga ham so`z yasovchi affiksni qo`shganimizda 42 ulardagi ma`nosiga o`zgarish kirishini kuzatishimiz mumkin. Shu sababli har qanday affiks yasama terminlarni hosil qilish xususiyatiga ega emas. Qo‘shma terminlar. Bunday terminlar birdan ortiq o‘zak birikuvidan iborat qo‘shma so‘zlar hisoblanadi. Umuman olganda qo`shma terminlar ikki va undan ortiq sodda terminlarning birikuvidan tuzilgan terminlar hisoblanadi. Qo`shma terminlar ham qo‘shma so‘zlardek o‘z qatlam so`zlaridan, boshqa til materiallaridan hamda har ikkala manbalarning o`zaro qo`shiluvi natijasida yasaladi. O‘zbek tili materiallari asosida yuzaga kelgan qo`shma terminlar asosan umumiste`moldagi tayyor qo`shma so`zlarning ilmiy termin, yoki nomen sifatida terminologik tizimlarga qabul qilinishidan hosil bo`ladi. Bunday palan asosida qo`llanuvchi leksik birliklar ko`proq xalq tili bilan bo`g`liq holda rivojlangan terminologik sistemalarda tez-tez uchraydi. Masalan, o`z ona tilimizdagi so`zlardan ya`ni materiallardan tuzilgan qo`shma terminlar ayni ruscha terminlarni to`liq kalkalash jarayonida ham yuzaga kelishi mumkin. Bizga ma`lumki, o`zbek xalqi qadimdan boshqa xalqlar bilan hamkorlik qilishni yaxshi ko`radigan, qo`shnichilikka e`tibor qilib yashab kelgan. Shu boisdan tilimizda ba`zi so`zlarning arabcha, forscha yoki ruscha-baynalmilal bo`lgan, hatto har ikkala qismi ham muayyan til materialidan yasalgan qo`shma so`zlar va terminlar uchrashi mumkin. Demak, tilimizda qo`shma terminlarning komponentlari genetik materialiga ko`ra turlichadir, shu boisdan qo`shma terminlarni tashkil etga komponentlarining kelib chiqish materialiga ko`ra ikki guruhga ajratish mumkin: 1. bir tildagi qatlamga mansub so`z birliklaridan hosil etilgan qo`shma terminlar; 2. turli tillarga mansub so`z birliklaridan hosil etilgan qo`shma terminlar. Qo`shma terminlar o`zbek tilida ot+ot, sifat+ot, son+ot, ot +fe`l shaklidagi formula orqali hosil qilish mumkin. Masalan, ot+ot shaklidagi mikrobiologiya, mikroorganizmlar, mikrosporiya, neyrominidaza, neyrotrop, koronavirus, immunodifuziya, imminodiagnostika, immunoprofilaktika, yo‘riqnoma, lissoviruslar, ultrafiltrlash, fagoterapiya, fagosiyoz, flaviviruslar, fotobakteriyalar, 43 neyrogen, sifat+ot shakliga qorason, oqqon kabi so‘zlarda sifatning otga qo‘shilishi natijasida yangi bir ma`noni ifodalovchi so‘z hosil qilinadi. Bu kabi misollarni yanada ko‘plab keltirishimiz mumkin. Lekin veterinariya terminlarida ot+fe’l shaklidagi qo`shma terminlarni juda ham kam uchratamiz. Juft terminlar. Juft terminlar ikki so‘zning juftlanishi asosida hosil bo‘ladi. Biz tadqiqot davomida juft terminlarga kam duch keldik. Agamma-globulinemiya, alfa-virus, andrede-indikator, veterinariya-sanitariya, diffenbax-grefe, differensial-diagnostik, smedi-viruslar kabi so`zlarni juft terminlarga misol tariqasida keltirishimiz mumkin. Kuzatishlardan ma’lum bo‘ladiki, besh va undan ortiq tarkibli termin- birikmalar uchramaydi hamda sodda terminlar va termin-birikmalar yetakchi o‘rinda bo‘lgani holda, qo‘shma va juft terminlar miqdori juda kam hajmni tashkil etadi. Mavjud veterinar va lingvistik terminlar tizimidagi murakkab terminlarning aksariyati umumnutqda so‘z birikmasi sifatida ham ishlatiladi va ular tarkibidagi har bir lug‘aviy ma’noli birlik o‘z avtosemantikligini saqlab qoladi. Termin-birikmalar. Barcha terminosistemalarda kuzatilgani kabi veterinariya terminlarimiz orasida ham termin-birikmalar miqdori ustuvorlik kasb etadi. Birikma-terminlar birdan ortiq leksik birlikdan tashkil topadi va birikma holatida bo‘ladi. Unda hokim qism tushuncha mohiyatini bildirib, tobe` bo`lak uning nimaga xosligini belgilaydi, yoki ma’noni mo‘ljallangan tushuncha hajmigacha toraytirib, ifoda etish uchun xizmat qiladi. Masalan veterenariya terminlarining mohiyati hokim so`zdan anglashilib turadi. Uning aniqlovchisi esa uning nimaga taalluqliligini ko‘rsatib kelgan. Masalan, sifat+ot shakliga zardobli mastit, zamburug`li infeksiya, irsiy immunitet, immunodefitsit holat, infeksion ekzantema, belgisiz infeksiya kabi so`zlarda sifatning otga qo`shilishi natijasida yangi bir ma`noni ifodalovchi so`z hosil qilinadi. Bu birikmalar so`zga aniqlik kiritish uchun aniqlovchi orqali berilgan, aniqlovchi aniqlanishidan anglashilgan holatni aniq bekgilanishida ahamiyat kasb etadi. Birikma terminlar ma`nosi xoh u terminologik xarakterda bo`lsin, yoki terminologik xarakterda bo‘lmasa ham 44 somlovchi xususiyatlarni o`zida saqlaydi. Bu uning nomlovchi ma`nosi ham hokim bo`lakdan, ham tobe bo`lakdan tarkib topganligi bilan izohlanadi. Birikma terminlar asosan ot turkumidan olinganligi bilan diqqatga sazovordir. Bu birikma terminlar asosan terminlardangina iborat. Birikma terminlar o`zbek tilida ham asosan ot turkumiga oid lug`aviy birliklardan hosil bo`ladi. Birikma terminlar so`z turkumi nuqtai nazaridan, aytilganidek, chegaralangan emas, bu xuddi qo`shma terminlardagi kabi sifat+ot, ot+ot, son+ot, ot+fe`l shaklida bo`lishi mumkin. Masalan, antigenlar guruhi, antenatal gipotrofiya, bezoar kasalligi, gamazoid kanasi, ko`z atrofiyasi, ko`z soqqasi, ko`z gavhari kabi ot+ot, binokulyar ko`rish , finotipik qo`shilish, fiziologik yetilish ot+fe`l shaklidagi birikma terminlarni ko`plab kuzatishimiz mumkin. Bular asosan bitishuv yo`li orqali birikkan birikmalar hisoblanadi. Ikki tarkibli termin-birikmalar – sodda so‘z birikmasi shaklida bo‘lib, shaklan hokim-tobelik munosabati sezilib turishi barchamizga ma`lum: adenosatellit viruslar, ammion suyuqligi, anifilaktik shok, antigen shifti, antitoksin birligi, askoli reaksiyasi, atidofilli sut, batsilla tashuvshi, balgar tayoqchasi, bome areometri, veterinariya cheklashlari, verionlar lipidlari, virulentlik birlasallik o`chog`i, kimyoviy pereparatlar, kiritma tanachalari, komensal mikroorganizmlar, kumbs reaksiyasi, lapinlashgan shtammlar, leteks test, lipoproteid qobiq, ko`zning kameralari, ko`rish nervi, mikrobiologik reaktorlar, monotrop potogenlar, mutualist yashash, nosog`lom hudud, obligat parazitlar, organizm reaktivligi, fotodinamik terapiya, faol sayr, pantrop potogenlar, potogen mikroorganizmlar, permissive harorat, plazmatik hujayralar, politip qo`shilish, prodromal davr, respirator viruslar, serologik maxsuslik, simutan emlashlar, parazitologik vaziyatlar, sintetik muhitlar, tabiiy rezistentlik, temir bakteriyalari, terminal holat, tonik tortishish, transport kasalligi, to`yinmagan kislotalar, ubikvitar turlar, utillash asbobi, fenotipik qo`shilish, xronik kasalliklar, seyler muhiti, sitoplozmatik membrana, sitotsit viruslar, chapek muhitlari, ezilgan tomchi, eklips davr, elektiv muhit, epizotologik bashorat, etiopatogenetik ta`sir, efemer kasalliklar, yuqumlilik 45 indeksi, yaqqol infeksiya, o`choq indeksi, qonni stabillash, qo`zg`atuvchilar inokulyatsiyasi, hujayra kulturasi, hujayra otganoidlari, himoyalovchi emlashlar, adenosatillit viruslar, avleolyar periodontit, bekkari chuquri kabilar . Uch tarkibli termin-birikmalar – bunday murakkab terminlar uch mustaqil ma’noli lug‘aviy birlikdan iborat bo‘ladi, ya’ni uch tarkibli so‘z birikmasi zanjiri termin sifatida ma’no ifodalab, bir tushunchani anglatishga xizmat qiladi: Shuningdek, veterinariya terminlarida uch tarkibli birikmalarning keltirilish holati quyidagi misollarda o`z aksini topadi: oq mushak kasalligi, bachadondan qon ketishi, yuqumli kasalliklarning tarqalishi, epizootiyaga qarshi tadbirlar, epizotik holar darajasi, emlashdan so`nggi reaksiya, endokrin xom ashyozi, cheklov qo`yilgan kasalliklar, flyuressensiyalovchi antitelolar usuli, transmissiv fakultativ kasalliklar, transmissiv obligat kasalliklar, teskari kranskriptaza fermenti, solk rangli sinovi, sirti fail modda, sifat nazorat xizmati, reaksiya titrlarining oshishi, patagen fakultativ mikrorganizmlar, oqar suvni tozalash, oqar suvni zararlantirish, normative texnik hujjatlar, molar qonini olish, mikroblarning organizmdan chiqishi, kasallikni qo`zg`atuvchi rezeruvarlar, infeksiya qo`zg`atuvchilarini tashuvchanlik, infeksion kasallik davrlar, diploid hujayralar kulturasi, diagnistik immune zardoblar, virusning membrana oqsili, antitelalarning faol markazi, antigenning faol qismi, bosh sinuslarining yallig`lanishi, buzilgan ozuqalardan zaharlanishlar, virionning kimyoviy birligi, gram bilab bo`linmaydigan bakteriyalar, jigar komasi sindromi, immunologik elektron mikroskopiya kabilar. To‘rt tarkibli termin-birikmalar. Xuddi shunday to`rt tarkibli termin birikmalar esa veterinariya terminlarining yanada boyishi uchun asos bo`lib xizmat qilmoqda. Aynan shu terminlar veterinariya asoslari va mikrobiologiyasi kitoblarida keltirilgan bo`lib, veterinariya fanini o`rganayotgan o`quvchi uchun bu fanning ichki imkoniyatlarini, kasallik turlarining nomlarini o`rganishga asos bo`lib xizmat qiladi. Biz ilmiy ishni olib borishda asosan veterinariya terminlaridagi birikma holarlarini kuzatdik. Kuzatish davomida sohaga oid bo`lgan 46 birikmalar holatiga o`xshash birikmalar borligining guvohi bo`ldik. To`rt tarkibli termin-birikmalarga quyidagi misollarni keltirishimiz mumkin: agglyutinatsiyalovchi immumin qon zardobi, yuqumli kasalliklarning bexosdan paydo bo`lishi, yuqumlik kasallikka qarshi kurash,o‘ta xavfli yuqumli kasalliklar, epizotik jarayonning harakatlantiruvchi kuchlari, organizmdan kasallik qo`zg`atuvchisining chiqarilishi, kasallikka gumon qilingan hayvonlar, kasallik qo`zg`atuvchisining uzatilish omillari, bo`g`iz hayvonlarda shishlar paydo bo`lishi, bo`g`oz hayvonlarning yotib qolishi, bo`g`oz biya qon zardobi, vakuola hosil qiluvchi virus, veterenariya-sanitariya chiqindisi zavodi, veterenariya- sanitariya ekspertiza laboratoriyasi, ketozga qarshi ketost aralashmasi kabilar . 2.3. Sohaga oid terminlarning imlosi masalalari. (Veterinariya terminlari misolida) Bir tilning o‘z davridagi nufuzi juda ko‘p omillar bilan o‘lchanadi. Shunday omillardan biri ana shu tildagi so‘zlarning imlosi masalasidir. O‘zbek tiliga “Davlat tili” maqomi berilgandan so‘ng, oradan ko‘p o‘tmay 1995-yil 24-avgustda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 339-son qarori bilan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” ni tasdiqlash haqida qaror qabul qilindi. Bu qaror “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risidagi Qonunning bajalishini tezlatish, davlat organlari, boshqaruv idoralari, tashkilot, korxona, muassasalar, maktab, o‘rta va oliy ta’lim dargohlarida, ommaviy axborot vositalari, matbuotda ish yuritishda davlat tilida ish olib borish va lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida ish yuritishni joriy etish maqsadida yaratildi. Ushbu “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” 7 bo‘lim, 82 banddan iborat bo‘lib, unda harflar, asos va qo‘shimchalar, qo‘shib yozish va ajratib yozish, chiziqcha bilan yozish, bosh harflar imlosi, bo‘g‘in ko‘chirish qoidalari berilgan. Bu asosiy imlo qoidalarida talaffuzi va yozilishi turlicha bo‘lgan so‘zlar imlosi haqida ham bandlar berilgan. Chunki bizning lug‘at boyligimiz tarkibida ham chetdan qabul qilingan o‘zlashma so‘zlar, terminlar mavjud bo‘lib, ular eshitishimiz, 47 talaffuzimizdan qat’iy nazar, asliga muvofiq, shakliy yozuv qoidasiga binoan yoziladi. Bu holat bizga bu so‘zlarning ayrimlari imlosi masalasida qiyinchilik tug‘diradi. Shunday muammo veterinariya terminlari imlosida ham bor, desak yanglishmaymiz. Masalan, veterinariya terminini o‘zini to‘g‘ri yozish ko‘pchilik shu soha egasi bo‘lmagan kishilarda qiyinchilik hosil qiladi. Ko‘pchilik veterinariya so‘zidagi birinchi bo‘g‘indagi “e” tovushini “i” tarzida talaffuz qiladi va yozuvda ham shunday xatolikka yo‘l qo‘yadi. Regeneratsiya, gepiremiya, gepremiya, plevrit, flebit kabi terminlarda ham talaffuz va imloda shu holat yuz beradi. Ya’ni, birinchi bo‘g‘indagi “e” tovushini “i” tarzida talaffuz qilinadi. Biroq regeneratsiya, gepiremiya, gepremiya, plevrit, flebit tarzida yozilishi kerak. Mana shunday muammolar shu sohaga o‘zlashgan bir qancha so‘zlarda uchraydi. Quyida ularning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz. 1) v enoz, staz, tromboz, ximostazlar salmonellezlar, pasterelez, tuberkulez, brutsellez, lentoeniroz, kolibakterioz, fassiolez, nefroz, ximostoz, kaprostoz kabi terminlarning oxirgi “z” tovushi talaffuzimizda “s” kabi aytiladi, biroq yozuvda “z” harfi bilan yoziladi. Miokardit, miokardoz, nikrobakterioz, vibrioz , oriyentobilxarsioz, piemiya kabi veterinariya terminlarida ikki unli o‘rtasiga talaffuzda bir “y” tovushi qo‘shib aytiladi. Lekin imlo qoidasida aytilganidek (“O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari”, 1-bo‘lim, 7-band), “y” undoshi qo‘shib aytilsa ham, yozuvda yozilmaydi. Ekzema, absess kabi terminlarning 2-bo‘g‘inidagi “e” tovushi “i” tarzida talaffuz etiladi, ammo yozuvda “e” harfi yoziladi. Salmonellezlar dikrosillioz, exinakokkoz kabi terminlarda qo‘sh undoshlarning biri talaffuzda eshitilmaydi, ammo yozuvda yoziladi. Sestozodlar, ximostazlar, salmonellezlar, diplokokk infeksiya, rinotraxeit, gaymorit, miokardit, miokardoz, endokardit, bronxit, stomatit, osteodistrofiya, gastroyenterit k abi terminlarda “o” tovushi “a” tarzida aytiladi, ammo “o” yoziladi. Epizootik so‘zidagi qo‘sh unli talaffuzda aytilmaydi, biroq yozuvda saqlanadi. O‘zbekcha so‘zlar va so‘z birikmalari orqali ifodalangan veterinariya atamalarida bunday imlo bilan bo‘gliq masalalar yuz bermaydi. Chunki bu 48 terminlar kundalik hayotda faol qo‘llaniladigan umumxalq ishlatadigan so‘zlardan olingan. Masalan, ochiq shikastlanishlar, kuyish va sovuq olishi, kuyish va sovuq urish, suyaklarning sinishi, bo‘g‘imning chiqishi, bo‘g‘imning cho‘zilishi, bo‘g‘imlarning yiringli yallig‘lanishi, poylarning yallig‘lanishi, shilliq xaltachalarning yallig‘lanishi, falajlar, maraz, oqma, tuyoq bo‘g‘imining yiringli yallig‘lanishi, qoramollarning xosmol (panarasiya) kasalligi, qo‘ylarda tuyoq chirish kasalligi, qo‘ylarda tuyoq orasi bezlarining yiringli yallig‘lanishi, qoramol va qo‘y tuyoqlarining deformapiyasi, cho‘chqa o‘lati, cho‘chqa tuyoqlarining yorilishi, dabba (girija) lar, kindik dabbasi, kuydirgi, yomon sifatli shish, qotma, oqsil, chechak, qorason, manqa va hk. O‘tgan yillarda butun yer yuziga, insoniyat salomatligiga xavf slogan kasallik koronavirus terminini talaffuzi va imlosida ham farq bor. Lug‘atda koronavirus termini haqida quyidagi ma’lumot beriladi: Koronavirus (lot.corona-toj)-Coronaviridae oilasiga mansub, genomi bir zanjirli RNKdan iborat, nuklein kapsidi naysimon,lipoproteid qobiqli, tojsimon virusdlar.Bu oilaga tashqi qobiqning tuzilishi umumiy bo‘lgan viruslar kiradi. Virionlarning tashqi qobig‘ida to‘g‘nag‘ichga o‘xshash bo‘rtgan joylar quyosh tojini eslatadi. Koronaviruzlar yirik shoxli hayvonlar va parrandalarda gepatit, nevrit, ich o‘ tish entefalomiyelit va nafas y o‘ llari kasalliklarini q o‘ z g‘ atadi 29 . Mana shu k oronavirus termini o g‘ zaki nutqda k o‘ proq “ karonavirus ” shaklida ishlatiladi. Ammo bu holat orfografiya qoidasiga zid hisoblanadi. Xullas, yuqoridagi fikr-mulohaza va misollardan veterinariya terminlari talaffuzi va imlosida ham yetarlicha muammolar mavjudligini ko‘ramiz. Terminlarning talaffuzi va imlosiga e’tibor qaratish zaruriyati va bu terminlarning to‘g‘ri yozilgan holatda ommalashuviga zamin yatarish kerakligi tilshunoslarimiz, terminologlarimiz oldidagi vazifalardan biri sanaladi. Bob bo‘yicha qisqa xulosa 29 Салимов Ҳ.С. , Сайитқулов Б. , Салимов И.Ҳ. Ветеринария микробиологияси, вирусологияси, эпизоотологиясига оид изоҳли луғат ва маълумотнома . – Тошкент: Tafakkur , 2013; D o‘ stmurodov T , Otaq o‘ ziyev T. Kimyo atamalari lu g‘ ati . – Toshkent: O ‘ zbekiston, 2003 ; Zikriyayev A., Fayzullayev S. Biologiya atamalarining izohli lu g‘ ati. – Toshkent: Bilim, 2004 49 Mazkur bobda veterinariya terminlarining leksik-semantik jihatdan guruhlarga bo‘lib, har bir kasallikning semantik ma’nosi mavzuga oid darsliklardan foydalangan holda sharhlandi. Veterinariya terminlarining grammatik-struktural xususiyatlari o‘rganildi. Sohaga oid terminlarning o‘z va o‘zlashgan qatlami aniqlandi. Terminlar ham so‘zlar kabi ichki imkoniyatlar asosida va tashqi imkoniyatlar asosida olinishi mumkinligi veterinariya terminlari misolida o‘rganildi. Terminlar yasalishiga alohida e’tibor qaratildi. Sodda tub, sodda yasama, qo‘shma, birikmali terminlar izohlab berildi. Aviditet, agamma, agoniya, anabioz, antidote, batilla, bezlar, biopsiya, bubon, vibrios, viruriya kabi sodda tub terminlar, antigenlik, bakteriotsiogenlik, bepushtlik, virurentlik, immunlash, kasallik, kamqonlik, klonlash, parazitlik, patagenlik, polimorflik, reaktogenlik, regitlik, sterillash, fumigatsiyalash, chidamlilik, enzotiklik, tindalash, dispanserlash kabi sodda yasama terminlar, mikrobiologiya, mikroorganizmlar, mikrosporiya, neyrominidaza, neyrotrop, koronavirus, immunodifuziya, imminodiagnostika, immunoprofilaktika kabi qo‘shma terminlar hamda qo‘shma terminlarning tarkibiy qismlari qaysi so‘z turkumlari bilan ifodalangani (ot bilan otdan, sifat bilan ot) kabilarga e’tibor qaratildi. Ushbu bobda terminlar imlosi masalasi ham o‘rganildi. Regeneratsiya, gepiremiya, gepremiya, plevrit, flebit, v enoz, staz, tromboz, ximostazlar salmonellezlar, pasterelez, tuberkulez, brutsellez, lentoeniroz, kolibakterioz, fassiolez, nefroz, ximostoz, kaprostoz, ekzema, absess, salmonellezlar dikrosillioz, exinakokkoz, sestozodlar, ximostazlar, salmonellezlar, diplokokk infeksiya, rinotraxeit, gaymorit, miokardit, miokardoz, endokardit, bronxit, stomatit, osteodistrofiya, gastroyenterit , e pizootik kabi terminlar imlosi xususida fikr- mulohazalar bildirilgan. Ochiq shikastlanishlar, kuyish va sovuq olishi suyaklarning sinishi, bo‘g‘imning chiqishi, bo‘g‘imning cho‘zilishi, bo‘g‘imlarning yiringli yallig‘lanishi, poylarning yallig‘lanishi, shilliq xaltachalarning yallig‘lanishi, falajlar, maraz, oqma, tuyoq bo‘g‘imining yiringli 50 yallig‘lanishi, qotma, oqsil, chechak, qorason, manqa kabi o‘zbekcha so‘zlar va so‘z birikmalari orqali ifodalangan veterinariya atamalarida bunday imlo bilan bo‘gliq masalalar yuz bermasligiga e’tibor qaratildi. III BOB. VETERINARIYA TERMINLARINING “O‘ ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI” DAGI LEKSIKOGRAFIK TALQINI 51 3.1.“O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” haqida va unda kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlarning berilishi Tildagi so‘zlarni izohlashga qaratilgan lug‘atlar izohli lug‘atlar deyiladi. O‘zbek tili leksik qatlamiga kiruvchi umumiste’moldagi til birliklari, ma’lum sohaga yoki fanga doir terminlar, shevaga xos so‘zlar, ayrim tarixiy leksemalarni barcha ma’nolari bilan izohlab beradigan lug‘at “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” sanaladi. 2 jildli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” 1981-yili Moskvada “Rus tili” nashriyotida nashr qilingan bo‘lib, unda oltmish ming so‘z va birikma izohlangan. Lug‘atning kirish qismida lug‘atning tuzilishi va undan foydalanish tartibi berilgan. Unda barcha so‘z turkumlariga oid tub so‘zlar, yasama so‘zlar, qo‘shma so‘zlar va murakkab qisqartma so‘zlar kiritilganganligi qayd etilib, so‘z tanlash prinsipi va vazifalariga ko‘ra lug‘atga quyidagi so‘zlar kiritilmaganligi aytilgan. 30 1) ma’lum dialektga xos bo‘lib, adabiy tilda ishlatilmaydigan so‘zlar; 2) fan, texnika, san’at va kasb-hunarning ayrim sohasida, ya’ni tor doirada qo‘llanib, faqar o‘sha soha vakillarigagina ma’lum bo‘lgan so‘zlar; 3) faqat ayrim ijodkor asarlarida ishlatilgan, ommalashmagan so‘z va iboralar; 4) qo‘pol, vulgar so‘z va iboralar; hozirgi o‘zbek adabiy tili nuqtayi nazaridan leksik ma’nosi bo‘lmagan kishi nomlari; 6) geografik nomlar; 7) so‘zlarning bosh harfi asosida yaratilgan qisqartma so‘zlar izohli lug‘atda izohlanmagan. Bundan tashqari ushbu lug‘atga –- lik qo‘shimchasi bilan yasalib, joyga munosabat bildiruvchi otlar, -gina, kina, -qina qo‘shimchasi qo‘shilgan sifat va otlar, fe’llarning zamonlarda o‘zgargan shakllari, vazifa shakllari kiritilmagan. Ravishdish va sifatdoshlar boshqa so‘z turkumi vazifasida qo‘llanilganda kiritilgan va izohlangan. Bosh so‘zlar izohli lug‘atda alfavit tartibida joylashtirilgan. Omonimlar alohida-alohida maqolalarda bosh so‘z tarzida berilgan va bir-biridan faqrlanishi uchun och rangdagi rim raqamlari bilan ko‘rsatilgan. Agar bosh so‘z ko‘p ma’noli bo‘lsa, uning har bir ma’nosi to‘q arab raqamlari bilan satr boshidan berilgan. Lug‘atdagi maqolalarni ixchamlashtirish va undan foydalanishni osonlashtirish uchun maxsus leksikografik belgilar, shartli 30 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. II томлик. 1-жилд. –Москва: Рус тили, 1981. –Б.12. 52 qisqartmalar ishlatilgan. Lug‘atda bosh so‘zdan keyin agar shu so‘z boshqa tildan o‘zlashgan bo‘lsa, qaysi tildan o‘zlashtirilganligi haqida ma’lumot katta qavs ichida berilgan. Ot so‘z turkumiga doir so‘zlar bosh kelishik va birlikda, sifatlar oddiy darajada, fe’llar harakat nomining –moq affiksini olgan shaklda, ravishlar va yordamchi so‘zlar, undov va taqlid so‘zlar o‘z nomlari bilan berilgan. Lug‘atda ayrim hollarda urg‘u ko‘rsatilmagan. Lekin ayrim hollarda boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlarda urg‘u ko‘rsatilgan. Lug‘at boshida unda ishllatiladigan shrtli belgilar ro‘yxati keltirilgan. Bu ro‘yxatda terminlar qaysi fanga oidligi ham qisqartirilgan bo‘lib, veterinariya oid terminlar vet qisqartmasi bilan berilgan. Bundan tashqari 1981-yil nashr etilgan “ O‘zbek tilining izohli lug‘ati” da anatomiya, arxeologiya, astronomiya, botanika, biologiya, geografiya, geologiya, geometriya, geodeziya, gedrologiya, matematika, mexanika, fizika, kimyo kabi fanlarga oid terminlar, binokorlik, bog‘dorchilik, buxgalteriya, konchilik, meditsina, ovchilik, iqtisod, farmasevtika, texnika, qishloq xo‘jaligi kabi sohalarga oid terminlar ham berilgan. 2006-2008-yillarda “O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi” Davlat nashriyoti tomonidan yangi “ O‘zbek tilining izohli lug‘ati” nashr etildi. Bu lug‘at da sakson ming so‘z va so‘z birikmasi kiritilgan bo‘lib, besh jilddan iborat. 2006-yil nashr etilgan “ O‘zbek tilining izohli lug‘ati” ning 1-jildida yangi izohli lug‘atning yaratish zaruriyati, bu lug‘at 1981-yil yaratilgan lug‘atning qayta yoki to‘ldirilgan nashri emas, balki leksikografiyaning bugungi yutuqlari asosida yaratilgan mutlaqo yangi lug‘at ekanligi, ayrim o‘rinlardagina 2 jildli izohli lug‘at materiallaridan foydalanilganligi, yangi izohli lug‘atning o‘ziga xos tomonlari: avvalgi lug‘atda “eskirgan” “diniy” kabi belgilar ostida berilgan yoki umuman berilmagan tarixy, etnografik, diniy terminlarga yangicha yondashuv, so‘zlarga to‘liq etimologik ma’lumot berilganligi kabilar aytib o‘tilgan. Ushbu lug‘atda o‘zbek lug‘tchiligi tarixi, izohli lug‘atni yaratishda ishtirok etgan olimlar ism-shariflari keltirilgan. 31 31 Ўзбек тилини н г изоҳли луғати. V томлик. 1-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. 53 Lug‘atning tuzilishi va undan foydalanish, lug‘at maqolasi tuziladigan bosh so‘z va so‘z shakllari bosh harflar bilan berilishi, hozirgi o‘zbek tiliga oid mustaqil so‘zlar, yordamchi, undov, taqlid, modal so‘zlar kiritilganligi ham lug‘atning kirish qismida aytilgan. Chegaralangan so‘zlardan ko‘pchilik qo‘llaydigan va tushunadigan, darslik, ilmiy-ommabop asar va davriy matbuotda ko‘p qo‘llanadigan terminlar, kasb- hunar leksikasidan ham ko‘pchilik tushunadigan so‘zlar, kasb egasini bildiruvchi so‘zlar va ulardan yasalgan soha nomini bildiruvchi so‘zlar kiritilganligi, oddiy so‘zlashuv nutqiga oid so‘zlardan ko‘pchilik qo‘llaydigan, yozma nutkda ham ko‘p uchraydigan so‘zlar, shevaga oid so‘zlardan adabiy tilda parallel qo‘llanadiganlari yoki adabiy tilga mansub bo‘lmasa ham, ko‘pchilik shevalarda qo‘llanadigani va yozma manbalarda ham uchraydiganlari, adabiy tilda varianti bo‘lmagan, ma’lum bir yoki birdan ortiq shevada qo‘llanadiganlari, tarixiy so‘zlardan o‘tmishni yoritish va tasvirlashga oid ishlarda qo‘llanadigan so‘zlar, eskirgan so‘zlardan o‘z vaqtida keng iste’molda bo‘lib, hozirda boshqa so‘z bilan almashgan yoki ilmiy, badiiy asarlar va boshqa manbalarda qo‘llanuvchi so‘zlar, hozirgi tilda mustaqil holda deyarli qo‘llanmaydigan, hatto butunlay iste’moldan chiqqan, lekin iste’molda bo‘lgan maqol, matal va turg‘un iboralar tarkibida, shuningdek, ma’lum bir so‘z bilangina qo‘llanuvchi nil (bo‘yoqchining nilimi), bebiliska (bebiliska pul), chumak (chumak urmoq), barham (barham bermoq), miq (miq etmaslik), ato (ato qilmoq) kabi so‘zlar,diniy tushunchalarni bildiruvchi, og‘zaki va yozma nutqsa keng qo‘llanadigan aqiqa, azon, ro‘za, iyd, namoz, nikoh, fotiha, cherkov, buddizm, nasroniy kabi so‘zlar kiritilganligi lug‘atning kirish qismida aytib o‘tilgan. Demak, yuqoridagi aytilganlardan ma’lum bo‘ladiki, izohli lug‘atda ilm- fan, kasb-hunar, sohalarga oid barcha terminlar emas, balki ko‘pchilik qo‘llaydigan va tushunadigan, darslik, ilmiy-ommabop asar va davriy matbuotda ko‘p qo‘llanadigan terminlar, kasb-hunar leksikasidan ham ko‘pchilik tushunadigan so‘zlar joy olgan va izohlangan. 54 Lug‘atdan joy olgan biror soha, fanga oid terminlar izohi bilan shu fan, sohaga oid terminlar izohli lug‘atida berilgan sharhlar ham ommaga yoki soha, fan egalariga mo‘ljallanganligiga qarab farqlanadi. Mavzuni o‘rganish paytida biz bu holatga bir necha bor duch keldik va bir necha sohalardagi lig‘atlar bilan izohli lug‘tdagi sharhlarni solishtirdik. Masalan, ayrim kimyoviy terminlar izohiga e’tibor qaratsak, izohli lug‘atda ancha ommaviylashtirib, tushunarli berilganligining guvohi bo‘lamiz: ERBIY - [lot. Erbium < Shvetsiyadagi Itterbyu (Ytterby) qishlog‘i nomidan] Mendeleev davriy sistemasining III - guruhiga mansub kimyoviy element; yaltiroq metall. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 45); 32 ERBIY - Mendeleyev davriy sistemasining III guruhiga mansub kimyoviy element. Lantanoidlarga kiradi. ( Kimyo atamalari lug‘ati) 33 . ERITMA - 1 Bir yoki bir necha moddaning suyuqlikda juda mayda qismlarga (molekulalarga) ajralgan holdagi qorishmasi. Suvdagi tuz eritmasi. To‘yingan eritma. Olma mevasiga sakkiz protsentli kalsiy xlor eritmasi bilan ishlov berilsa, undagi zamburug‘larning rivojlanishi to‘xtaydi. “Fan va turmush” (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 47); ERITMA - erituvchi, erigan modda va ularning o zarota'sirlashuv mahsulotlaridan iborat bir jinsli tuzilmadir ʻ ( Kimyo atamalari lug‘ati). QALAY II - [a. , – eritib ajratib olish; qalay yoki , – ishqor] 1 Mendeleev davriy sistemasining IV guruhiga mansub kimyoviy element; bolg‘alaganda tez yassilanadigan, yumshoq, kumushsimon oq rangli metall. Sof qalay. Qalay qotishmasi. 2 Idishlarning betini qoplash, oqartirish uchun yugurtirilgan shunday metall qatlami. Qalayi ko‘chgan idish (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 233); QALAY – Mendeleyev davriy sistemasining IV guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 50 (Sn) atom massasi 118,710. Tabiiy Qalay 10 ta izotopdan iborat: P25p (0,96%), p45p (0,66%), p55p (0,35%), P(,8p (14,30%), "78p (7,61%), ||85p (24,03%), ""5p (8,58%), |j5p (32,85%), sh5p (4,72%), |245p (5,94%). Oxirgi izotop kuchsiz radioaktiv 32 “ O ‘ zbek tilining izohli lug ‘ ati ” da lug ‘ at maqolasi tuziladigan bosh so ‘ z va so ‘ z shakllari bosh harflar bilan berilganligi bois ( shu jumladan , terminlar ham ) leksikografik qoidalarga binoan aynanligicha yozildi . 33 Do‘stmurodov T., Otaqo‘ziyev T. Kimyo atamalari lug‘ati – Toshkent: O‘zbekiston, 2003. 55 nurlanuvchi ( Kimyo atamalari lug‘ati). Yoki biologiya faniga xos bo‘lgan ayrim terminlarni ikki lug‘at: izohli va biologik terminlar lug‘atidagi 34 izohiga e’tibor qaratsak ham, yuqoridagi fikrimiz dalili bo‘la oladi: BIOSFERA [bio.. + yun. sphaira - shar] Yerning hayotga makon bo‘lgan, tirik orga-nizmlar tarqalgan joyi, qismi. Inson faoliyati Yer yuzini tubdan o‘zgartirishga qodir bo‘lgan hozirgi davrda biosferaning rivojlanishi yangi pog‘onaga ko‘tarildi. «O‘zME». (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 319); BIOSFERA [bio.. + yun. sphaira - shar] tarkibi, tuzulishi va energitikasi tirik organizmlar faoliyati bial belgilanadigan, tirik mavjudot tarqalgan yer qobig‘i (Biologiyadan qisqacha ruscha-o‘zbekcha lug‘at. 9); BOTULIZM \lot. botulus — kolbasa] Odamlarda, shuningdek, ayrim sutemizuvchi hayvonlarda uchraydigan o‘tkir yuqumli ka- sallik. Botulizm mikrobi faqat anaerob (havosiz) sharoitda rivojlanadi. «O‘zME» (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 392); BOTULIZM \lot. botulus — kolbasa] Botulinus bakteriyasi (Clostridium botulinum) bilan ifloslangan ozuqa mahsulotlari (kolbasa, baliq, konservalar va b.)ni iste’mol qilishdan yuzaga keladigan og‘ir zaharlanish (Biologiyadan qisqacha ruscha-o‘zbekcha lug‘at. – B.10). BURGA . Sakrab yuradigan, qon so‘ruvchi, qanotsiz mayda hasharot. Burga tutishga ham barmoq ho‘llash kerak. Maqol. Shu payt o‘chakishgandek yelkasida, kuraklari ostida chumolimi, burgami o‘rmalay boshladi. X. To‘xtaboev, Shirin qovunlar mamlakati (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 445); BURGALAR (Aphaniptera) – hasharotlar turkumi. Odam va hayvonlarning ektoparazitlari. (Biologiyadan qisqacha ruscha-o‘zbekcha lug‘at. –B.9). IRIT [yun. iris — rangdor parda, yoy parda] Ko‘z rangdor (yoy) pardasining yallig‘lanishi (bunda ko‘z yoshlanadi, xiralasha-di, qattiq og‘riydi, bemor yoruqqa qaray olmaydi) (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 225). Veterenariya atamalarida qisqaroq ta’riflangan. IRIT – rangli pardaning yallig‘lanishi. 35 DEZINFEKSIYA [dez.. + infeksiya] Zararsizlantirish, xavfsiz holga keltirish: 34 Олимхўжаева П.Р., Шарофиддинхўжаев Н.Ш. Биологиядан қисқача русча-ўзбекча луғат. –Тошкент: Ибн Сино нашриёти, 1990. – 84 б. 35 Салимов Ҳ.С., Сайитқулов Б , Салимов И.Ҳ. Ветеринария микробиологияси, вирусологияси, эпизоотологиясига оид изоҳли луғат ва маълумотнома . – Тошкент: Tafakkur , 2013.- Б. 61 . 56 yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi mikroblarni maxsus yo‘llar bilan yo‘q qilish, tugatish. Dezinfeksiya qilmoq. shsh Qandala tarqalgan xonalarni 0,2 protsentli trixlorofos emulsiyasi.. bilan dezinfeksiya qilinsa, yaxshi natija beradi. “ Fan va turmush ” (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 5 9 1 ). DEZINFEKSIYA - veterinariya terminlarining lug‘atida 10 ta holatda ta’rifi keltirilgan. Bu ta’riflar “O‘zbek tilining izo hli lug‘ati”da keltirilgan ta’riflardan far q qiladi.(Ko‘rsatilgan lug‘at, 41). KLON \ingl. clone < yun. klon - shox, novda; avlod, nasl] biol. Bir hujayra yoki bir organizmning jinssiz ko‘payish yo‘li bilan vujudga kelgan hamda bir xil genlar to‘gotamiga ega bo‘lgan barcha avlod (nasl)lari yig‘indisi, majmui. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 2-jild, 283) . KLON (gr. klon — nasl, urug‘) — bir bakteriya, hujayra yoki virusning nasli, shuningdek, virus yoki bir hujayrali (ko‘p hujayrali) organizmning vegetativ yo‘l (jinsiz ko‘payish yo‘li) bilan hosil qilingan, irsiy jihatdan bir xil xususiyatga (belgiga) ega bo‘lgan ajdodi (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 66) . Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘atda koronavirus terminiga ta’rif berilgan: KORONAVIRUCJIAP (lot. sorona - toj) – Coronaviridae oilasiga mansub, genomi bir zanjirli RNKdan iborat, nuklein kapsidi naysimon, lipoproteid qobiqli , tojsimon viruslar. Bu oilaga tash qi qobig‘ining tuzilishi umumiy bulgan viruslar kiradi. Virionlarning tash qi qo bi g‘ ida to‘g‘nag‘ichga o‘xshash b o‘r tgan joylar qu yosh tojini eslatadi. Koronaviruslar yirikshoxli h ayvonlar va parrandalarda gepatit, nevrit, ich o‘tish, ensefalomielit va nafas y o‘ li kasalliklarini qo‘ zg‘atadi (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 68 ) . LIMFA \lot. lympha - toza suv, namlik] fiziol. Hujayralar orasidagi bo‘shliqlar va limfa tomirlarini to‘ldirib turuvchi rangsiz, tiniq suyuqlik. Bundan tashqari, mikroblar o‘siq devorlariga qon va limfa orqali kelishlari mumkin. H. 57 Hakimov, O‘tkir appenditsit. Quloq suprasi qon tomirlari bilan birga limfa tomirlariga ham boy. “Fan va turmush ” (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 2-jild, 498) . 36 Veterenariya atamalarida faqat hayvonlar uchun xoslangan tushunchasi beriladi: LIMFA (lot. lympha — toza suv, namlik, suyuqlik) — umurtqali hayvonlar limfa tizimining tarkibida bo‘luvchi qon plazmasiga yaqin suyuqlik. (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 72 ) . “ O‘zbek tili izohli lug‘ati ” da sekret so‘zining ma’nosi quyidagicha sharhlangan. SEKRET [lot. secretus — ajratilgan, ajratib chiqarilgan] biol. Odam va hayvon organizmidagi bez hujayralari ishlab chiqaradigan va ajratadigan modda; ajralma (tupuk, shilliq, gormon va sh.k.). Organizmning normal hayoti uchun sekretlar muhim ahamiyatga ega. “ O‘zME ” . (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 3-jild, 474) . Veterenariya atamalarida esa quyidagicha izohlangan: SEKRET ( lot. secretus chiqarish, ajratish) – ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqarib qonga tushadigan moddalar. Spetsifik fiziologik xususiyatlarga ega (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 102 ) . Izohlardan yana bir narsa ko‘rinib turibdiki, bu “ O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” da har bir so‘z badiiy asarlardan, maqollardan va hk materiallardan misol orqali izohlanganidir. Bu “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” barcha uchun tushunarli bo‘lishga mo‘ljallanganligidadir. 3.2.Veterinariya terminlarining “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da berilishi 1981 - yil nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” 1- va 2-jildida veterinariyaga oid terminlar juda ko‘p miqdorda emas. Faqat bu sohada emas, boshqa soha va fanlarga oid terminlar ham kam keltirilgan. Buning sababi lig‘atning kirish qismida izohlangan bo‘lib, unda soha va fan terminlarining tor doirada qo‘llanib, faqa t o‘sha soha vakillarigagina ma’lum bo‘lgan so‘zlar 36 Ўзбек тилиниг изоҳли луғати. 2-жилд – Тошкент: ЎзM Э , 2006 – Б. 498 . 58 keltirilmaganligi aytib o‘tilgan. Shunday bo‘lsa-da, veterinariyaga oid terminlarning ayrimlari izohlangan. Masalan, 1-jildda veterinariya so‘zining o‘zi keltirilgan:VETERINAR – Veterinariya mutaxassisi, mol doktori. VETERINARIYA [r<lat] Hayvonlarning kasalliklari va ularni davolash to‘g‘risidagi fanlar sistemasi (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 177). Bundan tashqari ayrim terminlar (krizis, nevroz, miokardit, laringit, va hk) ham meditsinada, ham veterinariyada bor. 1981 - yil nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”ida meditsina termini sifatida izohlangan. Chunki kundalik hayotda xalq orasida bu so‘zlar meditsina termini sifatida faol qo‘llaniladi. BRUSELLOZ [r<ingliz] med. Uy hayvonlarida bo‘ladigan va ularning suti, go‘shti, qoni orqali odamga ham yuqadigan og‘ir kasallik (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 144). KASHAR – Chorva qishlaydigan joylarda chorvachilik xodimlari, (cho‘pon, zootexnik, vetvrach kabilar)ning yashashi va ishlashi uchun moslangan bino (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 374). KRIZIS [r<grek] 2.med. Kasallikning keskin o‘zgarishi, kasalning eng og‘ir ahvoldan tuzalishiga tomon o‘zgarish payti (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 401). KUYDIRGI Qora mol, ot, qo‘ylarda bo‘ladigan, ba’zan odamlarga ham zarar keltiradigan yuqumli kasallik (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 402) LARINGIT [r<grek] med. Hiqildoq shilliq pardasining yallig‘lanishi (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 427) MIKROB [r< grek] Mikroskop orqaligina ko‘rish mumkin bo‘lgan juda mayda jonivor yoki o‘simlik organizmi. Kasal qo‘zg‘ovchi mikroblar. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 463). M IOKARDIT –[r] med. Yurak mushagining, miokardning yallig‘lanishi (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 466) 59 NEVROZ –[r<grek] med. Markaziy nerv sistemasining kasalligi. Umumiy navroz. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 500) NEFRIT – [r<grek] med. Buyrak yallig‘lanishi (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 501) OQSIL –II Chorva mollari va cho‘chqalarda bo‘ladigan yuqumli kasallik (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 559) PATOGENEZ –[r<grek] med.Kasallikning, kasallik jarayoninig paydo bo‘lishi va tadrijiy takomili, shuningdek, patologiyaning shu jarayonning o‘rganadigan bo‘limi. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 579) PNEVMONIYA – [r<grek] med. O‘pkaning yallig‘lanishi (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 1-jild, 593). Yuqoridagi so‘zlar izohidan ko‘rinib turibdiki, ular termin sifatida izohlanganda, asosan, meditsina terminlari ostida izohlangan. Ammo shu terminlar veterinariyada kasallik nomlari sifatida borligi uchun keltirib o‘tdik. Ammo ayrim so‘zlar faqat hayvon kasalliklari sifatida izohlangan. Masalan, 2-jildda tegana so‘zi izohida hayvonlarga xos kasallik ekani aytilgan. Biroq vet termini ostida berilmagan. Bundan anglashiladiki, bu kasalik nomi xalq orasida qo‘llaniladigan nom. Lug‘atda tegana so‘zining bir ma’nosi sifatida keltirib o‘tilgan: TEGANA – Otlarda bo‘ladigan , teri ostini pishirib, qabartiradigan kasallik (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 2-jild, 151). Chechak so‘zining bir ma’nosi izohlanganda, uning termin ekanligi aytilmagan. CHECHAK II Badanga suvli pufakchalar toshirib, isitma chiqaradigan, ko‘pincha bolalarda bo‘ladigan og‘r yuqumli kasallik. Bolaga chechak chiqibdi (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 2-jild, 365). Ammo veterinariya sohasidagi epizootologiya va infeksiyon kasalliklar bo‘limida chechak kasali keltirilgan. 37 EXINAKOKK [r<grek] It, mushuk, bo‘ri ichaklarida bo‘ladigan, urug‘I uy hayvonlari orqali odamga o‘tsa, miya, o‘pka, jigar va boshqa ichki organlarga 37 Шопўлатов Ж. Ветеринария асослари. –Тошкент: Меҳнат, 1993. – Б.379 60 joylashib o‘sib, g‘umbakka aylanib og‘ir kasallika, hatto o‘limga ham sabab bo‘ladigan tasmasimon gijja (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 2-jild, 457). Yallig‘lanish so‘zi ham izohli lug‘atda quyidagicha sharhlangan: qizib, qizarib shishish. Ichak yallig‘lanishi, o‘pka yallig‘lanishi. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 2-jild, 480). Lekin bu so‘z ham termin sifatida izohlanmagan. Ammo veterinariya sohasida ham bu kasallik keltirilgan. 38 YAG‘IR 1 Ot, eshak, tuya singari hayvonlar ustida terining og‘ir yukdan ezilishi, ishqalanishi tufayli yuz beradigan yiringli yara, jarohat Yoli quyuq eshakdan, yag‘ir bo‘lgan ot yaxshi. Maqol. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 2-jild, 493). O‘SMA II med. Odam yoki hayvonlar organizmida paydo bo‘ladigan, odatda zararli shish. Jigar o‘smasi. Miya o‘smasi (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 2-jild, 516). QOQSHOL II med. Tuproqda bo‘ladigan mikrobdan yuqadigan qattiq tortishib, qaqshab qitib qolish kasalligi (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 2- jild, 609). QUTURISH 2 Hayvonlarda va odamda bo‘ladigan, asosiy belgisi suvdan qo‘rqishdan iborat og‘ir yuqumli kasallik (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 2-jild, 627). QO‘TIR 1 Badanda pufakchalar hosil qilib, qattiq qishishtiradigan yuqumli teri kasalligi. 2. Shunday kasallikka yo‘liqqan. Qo‘tir bola. Qo‘tir echki. Pismiq egasidan xo‘p kaltak yeb, yana biltanglab qolgan qo‘tir itdek egilib-bukilib, yerga sirpangandek bo‘lib inqilladi. M.Ismoiliy, Farg‘ona t.o. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. II tomlik. 2-jild, 642). 2006-2008-yillarda nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da veterinariyaga oid so‘zlar keltirilgan. Ayrim veterinariya sohasida qo‘llaniladigan terminlar bu lu g‘ atda “vet” belgisi bilan berilmagan, chunki bu terminlarning 38 Шопўлатов Ж. Ветеринария асослари. –Тошкент: Меҳнат, 1993. – Б.54 61 ayrimlari xalq tilida qo‘llaniladi yoki tibbiyot terminida ham qo‘llaniladi. Bular quyidagilar: BAVOSIR tib. To‘g‘ri ichakning va orqa chiqaruv yo‘li venalarining kengayishi hamda tugunchalar hosil bo‘lishi natijasida paydo bo‘ladigan kasallik. Surunkali bavosirga yantoq ara-lashmasidan tayyorlangan malham qo‘llaniladi. “Fan va turmush”. Bavosirni muta-xassis vrach davolaydi. “Salomatlik”. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 158). BOTULIZM \lot. botulus — kolbasa] Odamlarda, shuningdek, ayrim sutemizuvchi hayvonlarda uchraydigan o‘tkir yuqumli ka-sallik. Botulizm mikrobi faqat anaerob (havosiz) sharoitda rivojlanadi. “O‘zME”. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 392). BRONXIT tib. Bronxlar (asosan, shilliq pardalari)ning yallig‘lanishidan iborat nafas yo‘llari kasalligi. Biz tez-tez sha-mollab turamiz. Bu kasallik, ayniqsa, kuzda xuruj qilib, tumov, bronxit, angina shak-lida yuz beradi. Gazetadan. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild). VETERINAR [lot. veterinarius - veterinariya mutaxassisi, vrachi] veterinariya bo‘yicha oliy malakali mutaxassis; mol doktori. Hozirgi zamon veterinariy lari faqat kasal hayvonlarni davolabgina qolmay, sog‘lomlarini ham tekshirib turishadi, ularni kasallik yuqishidan ehtiyot qilishadi, kasalga chalinmasligi uchun emlashadi. “U kim, bu nima?” (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 543). VETERINARIYA [lot. veterenarius — hayvonlarni boquvchi, parvarishlovchi; hay-vonlarni davolovchi] Hayvonlarning kasalliklari, ularning oldini olish usullari hamda ushbu kasalliklarni davolash to‘g‘risidagi fanlar tizimi. O‘rtog‘im tanishganimizdan buyon mol doktori bo‘laman, deb yurardi. Hujjatlarini veterinariya texnikumiga topshirdi. X. To‘xtabo y ev, S h irin qovunlar mamlakati. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 543). GAYMORIT [ingl. Highmore — ingliz vrachi va anatomi N. Gaymor nomidan] tib. Yuqori jag‘ (Gaymor) bo‘shlig‘i shilliq pardasining, ba’zan esa 62 suyak devorlarining yallig‘lanishi (ko‘pincha grippning asorati sifatida namoyon bo‘ladi) (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 565). GIJJALAR Odam, hayvon va boshqa tirik organizmlarda yashab, kasallik paydo qiladigan parazitlarnint umumiy nomi; gelmintlar. Ichakda o‘rnashib oluvchi pakana gijja tuxumi ham bolalar yashovchi muhitda ko‘p uchraydi. «Fan va turmush» (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild) . GEPATIT [yun. hepar. hepatos — jigar] Jigarning yallig‘lanishi. Virusli gepatit yuqumli kasallik bo‘lib, unda asosan jigar shikaspshnadi. “ Fan va turmush ” . (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 588). LARINGIT \lot. laryngitis < yun. larynx, laryngos — h iqildoq| tib. Hiqildoq shilliq pardasining tumov, gripp va b. shu kabi kasalliklar oqibatida yallig‘lanishi. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 2-jild). OPERATSIYA [lot. operatio — ish, harakat, faoliyat] 1 Ba’zi kasalliklarni davolash maqsadida kasallangan joyni jarro hl ik yo‘li bilan yorish, kesish, tikish. Ko‘z operatsiyasi. Operatsiya stoli. U vrachlarning taklifini kutmay, operatsiya xonasi yoniga o‘zi chiqib turdi. T. Ashurov, Oq ot. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 3 -jild, 129) . PANDEMIYA \yun. pandemia - butun xalq < pan — butun, barcha + demos — xalq] tib. Epidemik kasallikning bir mamlakat, bir necha mamlakat yoki qit’ada yoppasiga tarqalishi (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 3-jild, 212). PANZOOTIYA [pan.. + yun. zoon - hayvon] Hayvonlar o‘rtasida yuqumli kasallikning butun mamlakat, bir qancha mamlakat, qit’a bo‘ylab juda tez va keng tarqalishi (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 3-jild, 213). PARAZIT [yun. parasitos — tekinxo‘r; ham-tovoq] 1 sft. biol. Boshqa organizmlarning tanasida yoki ichida yashab, uning hisobiga oziqlanuvchi jonivor yoki o‘simlik. Parazit o‘simlik. Parazit hayvon. . (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 3 -jild, 217) . 63 RINIT [yun. rhis, rhinos — burun] Tumov; burun shilliq qavatining yallig‘lanishi. Rinit bilan og‘rimo q (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 3-jild, 386). SARKOMA [yun. sarx, sarkos — go‘sht, et + omos — xom, pishmagan: shish, o‘sma borligini bildiruvchi qo‘shimcha] tib. Asosan, biriktiruvchi to‘qimalardan (suyak, pay-mushak va b.) paydo bo‘ladigan xavfli o‘sma (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 3 -jild, 450) . TEGANA I I 1 maxs. Tegirmon toshlari orasidan chiqayotgan un tushib yig‘iladigan gardishsimon joy. 2 Otlarda bo‘ladigan, teri ostini shi-shirib, qabartiradigan kasallik. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 4-jild, 46). CHURRA Ichki a’zolardan birining yoki ular bir qismining, mas, ichaknint osilib, biror bo‘shliqqa ichki qorin pardasi bilan turtib chiqib qolishidan iborat kasallik; dabba. C h urra umurtqalararo diskdan chiqadigan bo‘lsa, bel va oyoqlarga og‘riq beradi, harakat cheklanadi. “ O‘zME ” . (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 4-jild, 517). 4-517 SHISH Organizm to‘qimalarining tashqi ta’sir yoki kasallik tufayli bo‘rtib chi-qishi; bo‘rtma; o‘sma. Y o mon shish. O‘ pka shishi. S h ishni davolamoq. -Axir darmonim yo‘q, bod kasalim bor, oyog‘im shish, bu yil menga rahm qiling, — deb yalindi S h arif ota. J. Sharipov, Xorazm. Agar bu shish gazak shishi bo‘lsa, paxtadog‘ foyda qiladi, lekin rak shishi bo‘lsa, avj oldiradi. A. Qa hh or, Qo‘sh- chinor chiro ql ari. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 4-jild, 583). EKZEMA [lot. eczema - toshma < ekzeo — qaynab toshaman] tib. Terining nerv va endokrin sistema faoliyatining buzilishi, organizmda surunkali infeksiya manbai bo‘lishi, shuningdek, me’da-ichak kasalliklari tufayli organizm sezuvchanligining ortishi bilan kechadigan surunkali allergik kasalligi. Ekzema organizmda modda almashinishining buzilishi tufayli ham paydo bo‘lishi mumkin. Gazetadan. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 24 ). 64 EMFIZEMA [yun. emphysema — bo‘rtish, shishish, qappayish] tib. Kishi organizmi to‘qimasida yoki biror a’zosida havoning to‘planib qolishi natijasida shu a’zoning shishuvidan iborat kasallik. O‘pka emfizemasi. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 38 ). EXINOKOKK [lot. echinos - tipratikan + kokkos — don, urug‘: sharsimon bakteriya] tib. It, mushuk, bo‘ri ichaklarida bo‘ladigan, urug‘i uy hayvonlari orqali odamga o‘tsa, miya, o‘pka, jigar va b. ichki a’zolarga joylashib, o‘sib, g‘umbakka aylanib, og‘ir kasalikka, hatto o‘limga ham sabab bo‘ladigan tasmasimon gijja. Qiz in gizning o‘pkasiga exinokokk tushgan, ahvoli an ch a og‘ir.. Y. S h ukurov, Xirurg. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 63 ). YALLIG‘LANISH 2 . Organizmning zararlangan (lat y egan, jarohatlangan.) joyida qizish, qizarish, shishishdan iborat og‘riqli jarayon. Ichak yallig‘lanishi. O‘pka yallig‘lanishi. Doktor nazoratida, kunlar o‘tgan sari jarohatdagi yallig‘lanish qaytib, oyog‘im yerdan yengil ko‘chadigan bo‘lib qoldi, — dedi Hamro. N. Safarov, Tirilgan odam. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5- jild, 107). YARA 1 tib. Teri yoki shilliq pardaning, shuningdek, teri osti to‘qimalarining turli sabablarga ko‘ra nobud bo‘lgan qismi ko‘chib, uning o‘rnida hosil bo‘ladigan nuqson. 2 Tig‘, zarb va sh.k. ta’sirida hosil bo‘ladigan shikast; jarohat. Yomon yara. Tig‘ yarasi. Yarani davolamoq. U.. granata oskolkasi o‘ng oyog‘ini yorib yuborgan, okop devoriga suyanib tipirchilayotgan soldat yoniga borib, yarasini bog‘lay boshladi. A. Ubaydullayev, Qonli izdan. Qonli ko‘ylakni Qoratoy ehtiyot bilan tilib, yarani ochdi. Y a ra ko‘krakda, yurakka yaqin: undan quyuq qon hali ham siljib turar edi. Oybek, Tanlangan asarlar. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 116). YAG‘IR 1 Ot, eshak, tuya singari hayvonlar ustida terining og‘ir yukdan ezilishi, ishqalanishi tufayli yuz beradigan yiringli yara, jarohat. Y o li quyuq eshakdan, yag‘ir bo‘lgan ot yaxshi. Maqol. Tuya qancha kashta bo‘lsa, yag‘iri 65 ham shuncha katta. Maqol. Y o‘ ng‘ichqapoyalarga so‘yib yuborilgan eshaklarning yag‘irlarini qarg‘alar cho‘qimoqda. S. Ayniy, Qullar. 2 ko‘chma Og‘ir yuk yoki zarba tufayli kishi yelkasida hosil bo‘lgan jarohat, yara. Y a g‘ir etdi arson elkamni, Badan kuyib, tosh bo‘ldi tovon. E. Rahim. Og‘ir yukda yag‘ir bo‘ldi o ppoq, nozik y elkalar. Hamza. Husan — mo‘min, qobil bola. Ye lkasi Sa ri msoqboyning qamchisidan yag‘ir bo‘lgan, — dedi Arslonqul. B. Rahmonov, Mardlar qissasi. 3 ko‘chma Juda iflos, isqirt (ust-bosh haqida). To‘pping muncha yag‘ir bo‘lib ketibdi. Y a g‘ir yostig‘ingizni y erga qo‘ying, — dedi Xolniso, — baytalmonni muncha quchoqlaysiz. Mirmuhsin, C h iniqish. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 116). O‘SIMTA Odam, hayvon yoki o‘simlik tanasidan o‘sib, bo‘rtib yoki turtib chiqqan qism. Ko‘richak o‘simtasi. Murtak (chigit) o‘simtasi. Nerv to‘tsimasi nerv hujay-ralaridan, ya’ni neyronlardan hosil bo‘ladi, neyronlar esa tana va o‘simtalardan iborat. «Anatomiya». Quyon miyachasining birgina hu-jayrasida oltmish mingdan ko‘p o‘simta bor. N. Y o qubov, Jon. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 173). O‘SMA II tib. Organizmdagi o‘zgargan va o‘zining odatdagi shakli hamda vazifasini yo‘qotgan hujayralardan iborat to‘qimalarning zo‘r berib o‘sib ketishi. Jigar o‘smasi. Miya o‘smasi. Tajribalardan ma’lum bo‘ldiki, kobraning zahari hammo rak o‘smasini ham o‘sishdan to‘xtata olar ekan. “Fan va turmush ” . (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 173). O‘CHOQ 1 Orqa va yon tomonlari yopiq bo‘lib, ichiga o‘t yoqiladigan, ovqat pishirish uchun ustiga qozon o‘rnatiladigan qurilma. Loy o‘choq. Er o‘choq. Temir o‘choq. Tosh o‘choqda archa cho‘g‘i yallig‘lanib turibdi. P. Qodirov, Qora ko‘zlar. Brigada buloqqa yaqinroq joydan o‘choq kovlab, qozonni o‘rnatdi. S. Anorboyev, Oqsoy. Kunchiqar tomonda katta o‘choq, qozonda sho‘rva qaynab turibdi. “Ertaklar”. Himmat.. o‘choqda lovullab yonayotgan o‘tga kosovni tutib.. 66 papirosini tutatib oldi. M. Muhamedov, Qimmat bilan Himmat. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 1 88 ). 2 ko‘chma Biror narsa paydo bo‘ladigan, amalga oshadigan, tarqaladigan joy; manba, markaz. Bilim o‘chog‘i. Ma’rifat o‘chog‘i. Tarbiya o‘chog‘i. [Elmurod] Agar o‘zi bu yerdan ketganda ham, dastlabki madaniyat o‘chog‘ining abadiy qolishini o‘ylab, o‘zidan-o‘zi g‘ururlandi. P. Tursun, O‘qituvchi. Xullas, Sheroz qadimdan adabiyot, san’at o‘choqlaridan biri bo‘lgan, u yerda miniatyura maktabi ham rivojlangan. Gazetadan. Mamlakatning markaziy va shimoliy tumanlarida yong‘in o‘choqlari soni ortib bormoqda. Gazetadan. Qumqishloq dehqonlarini qadimdan qiynab kelgan botqoqlarni isitma-bezgak o‘choqlarini quritish uchun bir necha chaqirim uzunlikda zovur qazish kerak. H. G‘ulom, Mash’al. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 188). QOQSHOL II tib. Odam va hayvonlarda organizmga terining jarohatlangan yeridan kirib, o‘zidan zahar ajratib, butun orga-nizmni zaharlovchi tayoqcha shaklidagi alohida mikrob qo‘zg‘atadigan o‘tkir yuqumli kasallik (bemor kamalakdek egilib qoladi va har qanday tashqi ta’sirdan tirishib qolaveradi). Sultonning oyog‘i shishib ketdi.. Madali aka: -Hozir darrov ukol qilmasa, qoqshol bo‘lib qoladi, — dedi-da, dori sumkasini tita boshladi. A. Muxtor, Davr mening taqsirimda. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 357 ). QUTURISH 1 Q UTURMOQ fl. har. n. Rashk asossiz gumonlar jazavasining quturishidan boshqa narsa emas. Gazetadan. 2 Hayvon va odamlarda viruslar qo‘zg‘atadigan, quturgan hayvon tishlaganda yoki so‘lagi tekkanda yuqadigan, markaziy nerv sistemasi funksiyasining izdan chiqishi, tomir tortishishi, falajlik, hiqildoq va nafas yo‘li muskullarining spazmi bilan o‘tadigan o‘tkir yuqumli kasallik. Uo‘zi bunyod qilgan laboratoriyasida.. o‘n yilcha ilmiy tadqiqot ishlari bilan shug‘ullanib, kuydirgi, bo‘g‘ma va quturish kabi dahshatli kasalliklarga dunyoda birinchi bo‘lib davo topdi. “Fan va turmush ” . (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 392 ). 67 QO‘TIR 1 Badanda pufakchalar hosil qilib, qattiq qichishtiradigan yuqumli teri kasalligi. Tiqilinch va iflos joylar-da, yotoqlarda yashovchi kishilar turli ter- lama, qo‘tir.. va boshqa shunga o‘xshash yuqumli kasalliklarga duchor bo‘ladilar. N. Ismoilov, Kasallarni parvarish qilish. 2 Shunday kasallikka yo‘liqqan. Qo‘tir bola. Qo‘tir echki. Pismiq, egasidan xo‘p kaltak yeb, yana biltanglab qolgan qo‘tir itdek, egilib-bukilib, yerga sirpangandek bo‘lib inqilladi. M. Ismoiliy, Farg‘ona . t. o. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 417 ). 3.3. “ O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da mavjud ayrim so‘zlarning veterinariya terminlari bilan shakldosh bo‘lishi O‘zbek tilshunosligida terminologiya masalasiga doir tadqiqotlarda umumxalq ishlatadigan so‘zlar bilan terminlar o‘rtasida yuz beradigan shakldoshlik, bir sohadagi terminlarning ikkinchi sohadagi terminlar bilan shakldosh bo‘lishi haqida fikrlar bildirilgan. 39 Bir sohada shakldosh bo‘lishi ijobiy hodisa sifatida baholanmaydi. Mazkur bo‘limda umumxalq ishlatadigan so‘zlar (“ O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da izohi berilgan leksemalar) va veterinariya terminlarining shakdoshligiga e’tibor qaratildi. ASSOTSIATSIYA [lot. associatio - qo‘shil-ma, birlashma] 1 Umumiy maqsadga erishish uchun tuzilgan uyushma, ittifoq. O‘zbekiston Buxgalterlar va auditorlar assotsiatsiyasi sizni o‘qishga taklif qiladi. Gazetadan. As- sotsiatsiyaning asosiy vazifasi yo‘lboshchimiz sudlar faoliyati mohiyatini tubdan o‘zgar-tirish borasida qo‘ygan vazifalarni izchil-lik bilan bajarshidan iboratdir. Gazetadan. 2 psxl. Nerv-miya faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan alohida psixik aktlar, ya’ni tasavvurlar, fikrlar, his-tuyg‘ular orasidagi bog‘lanish va shu bog‘lanishga asoslangan idrok. O‘xshashlik natijasidagi assotsiatsiya (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 10). Veterenariya ga oid lug‘at larda bu termin boshqa ma’noni ifodalab kelgan: ASSOTSIATSIYA — tabiiy yoki maxsus yaratilgan 39 Абдиев М. Соҳа лексикасининг систем таҳлили муамммолари. –Тошкент, 2006. –Б.13; Исломов И. Ўзбек тилининг географик терминологияси: тизими, генезиси, семантик структураси ва лексикографик талқини: Филол.фан.докт(DSc)…дисс.автореф. –Тошкент, 2021. – Б.21. 68 sharoitda mavjud bo‘lgan har xil turdagi mikroorganizmlar guruhi (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma,17). Shakldoshlik haqidagi fikrlarni izohlashda “ O‘zbek tili ning izohli lug‘ati ” bilan “Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma”, “ Biologiya atamalarining izohli lu g‘ ati”, “ Kimyo atamalari lu g‘ ati ” lug‘atlaridagi ma’lumotlarga tayaniladi. 40 AGAR [f. yukl. S h art ergash gaplar-ning boshida kelib, -sa, -sa ham, -ganda va sh. k. shart affikslari yordamida ifodalangan ma’noni kuchaytiradi, ta’kidlaydi. Agar u kelgan bo‘lsa, o‘zini b il dirgan bo‘lar edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Agar shu kolxozlar ham bosh qo‘shadigan bo‘lsa, damba yigirma-yigirma besh kunlik ish. A. Qahhor, Qo‘shchinor chiroqlari. Agar uning [qutidorning] yonida usta Olim bo‘lmaganda edi, ehtimol, u qay vaqtlargacha serrayib qolar edi. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 36 ) . Bu so‘z v eterenariya atamalarida quyidagi ma’noda ishlatiladi. AGAR — dengiz suv o‘tlaridan olinadigan mahsulot, suvdagi eritmasi ilvira hosil qiladi. Mikrobiologiyada mikroorganizmlarning yashashi va ko‘payishi uchun qattiq, yarim suyuq ozuqa muhitlari tayyorlashda va emlash vositalari (vaksinalar) samaradorligini oshiruvchi modda sifatida ishlatiladi (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 5) . Kimyo atamalarida bu so‘z takrorlanib, boshqa bir tushunchani ifodalash uchun qo‘ llaniladi. AGAR-AGAR (suv o‘ ti) – ayrim dengiz suv o‘ tlaridan olinadigan mahsulotdir, uning asosiy tarkibiy qismi murakkab polisaxarid b o‘ lib, tarkibida galaktoza va boshqa moddalar b o‘ ladi. Uning qaynoq eritmasi sovitilsa quyuqlashib iviqqa aylanadi. U kimyoda, tibbiyotda, 40 Салимов Ҳ.С. , Сайитқулов Б. , Салимов И.Ҳ. Ветеринария микробиологияси, вирусологияси, эпизоотологиясига оид изоҳли луғат ва маълумотнома . – Тошкент: Tafakkur , 2013; D o‘ stmurodov T , Otaq o‘ ziyev T. Kimyo atamalari lu g‘ ati . – Toshkent: O ‘ zbekiston, 2003 ; Zikriyayev A., Fayzullayev S. Biologiya atamalarining izohli lu g‘ ati. – Toshkent: Bilim, 2004. 69 mikrobilolgiyada qattiq oziq muhit tayyorlashda va konditer sanoatida ishlatiladi (Kimyo atamalari lu g‘ ati, 5).Ana shu tarzda agar so‘zining takror shakli biologiya terminlarida boshqa mazmunda ishlatiladi: AGAR-AGAR ba’zi qizil suv o‘ tlaridan ajratib olinadigan murakkab uglevodlar aralashmasi. Oziq-ovqat sanoatida, mikrobiologiya, biokimyo va boshqalarda ilmiy maqsadlar uchun ishlatiladi ( Biologiya atamalarining izohli lu g‘ ati, 8) . AGGLYUTINATSIYA [lot. agglutinatio -yopishtirish] 1 biol. Suyuqlik ichida muallaq suzib yuradigan zarrachalarning, mas, qizil va oq qon tanachalari, mikroblar va sh.k. ning bir-biriga yopishib, qumoq-qumoq bo‘lib cho‘kishi. 2 t i lsh. So‘z yasalish yoki shakl (forma) yasalish asosini o‘zgartmagan holda unga standart affikslarni qo‘shish orqali so‘z yoki shakl yasalishi. Agglyutinatsiyada har bir affiks faqat bir grammatik ma’noga ega bo‘ladi. Mas, terimchilarimizga so‘zidagi har bir qo‘shimcha (-im, -chi, -lar, -{i)miz, -ga) o‘ziga xos ma’no va vazifaga egadir (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 1-jild, 36) . AGGLYUTINATSIYA (lot. agglutinatio — yopishmoq) — korpuskulyar zarrachalar-viruslar, bakteriyalar, eritrotsitlar, leykotsitlar, trombotsitlar, to‘qima hujayralari, korpuskulyar kimyoviy faol zarrachalarning ularga qarshi hosil bo‘lgan antitelolar — agglyutininlar ta’sirida bir-biriga yopishib qolib, cho‘kmaga tushishi Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 7) . AGGLYUTINATSIYA – yopishuvchanlik – antigen zarrachalar (Masalan, bakteriyalar, eritrositlar, leykositlar va boshqalar)ning, shunigdek, antigenlar yopishgan har qanday inyert zarralarning agglutinenlar ta ' sirida yopishib va agregatlar hozil qilib chokmaga tushishi. Bu reaksiyadan infeksion kasalliklarni, qon guruhlari, shuningdek, mikroorganizmlarni aniqlashda foydalaniladi. ( Biologiya atamalarining izohli lu g‘ ati ) ZARDOB [f. — safro; yaradan oqa-yotgan sariq suyuqlik] 1 Qatiq yoki ivigan sutdan ajralib chiqadigan sarg‘ish suyuklik. Sutga yoki qatiq zardobiga qorilgan xamir-dan tayyorlangan non xushta’mlik xossasiga ega bo‘ladi. «Fan va turmush». -Ha, aytgan-day, sal bo‘lmasa esimdan chiqay depti, ke-yinroq 70 xurmachaning ustini ochib qo‘ygin, o‘zing bilasan-ku, bolam, yana, zardob yig‘ib, uyimay qolmasin. S. Anorbo y ev, S h erali. 2 Kasallangan yoki jarohatlangan a’zodan ajralib chiqadigan suyuqlik. Shakar qo‘shib iste’mol qilinadigan tolqon — zardobi qaynovchi barcha kishilarga davodir. Gazetadan. 3 tib. Qon va limfaning ivishidan hosil bo‘ladigan suyuqlik va undan tayyor- lanadigan suyuq dori. Davolash uchun yuboriladigan dorilar o‘rtasida hozirgi kunda zardob [sivorotka] vaksinalar soni ortib bormoqda. N. Ismoilov, Kasallarni parvarish qilish. 4 ko‘chma Dard-alam. Shahzodaxon shularni o‘ylaydi, yuragiga yig‘ilib, unga tobora ozor berayotgan zardobni qanday bo‘shatish yo‘lini izlaydi. K. Y a shin, Hamza. Evoh. Bu ham to‘xtamadi, o‘tdi. Qalbga zardob bo‘lib tomdi o‘kinchi. A. Muxtor. Zardob yutmoq Dard -alam chekmoq. Suhbat qilsang Zuhra bilan gulbog‘da, Men yashirin zardob yutdim shu chog‘da. S. Abdulla, Tohir va Zuhra. Beklarning ishqidan zardob yutaman, To o‘lguncha beklarni yod etaman. «Y u suf va Ahmad». Y u ragi zardobga to‘lmoq , d ard - alamga botmoq. Xo‘p, mayli, o‘zim ham yotaverib, yuraklarim zardobga to‘lib ketdi. N. Aminov, Suvarak. Y o qubjon negadir zardobga to‘lib o‘tirgan ekan, shekilli, do‘ng‘shlab javob berdi. A. Qah ho r, Sarob. Ibn Sino shularni o‘ylab, yuragi zardobga to‘ldi-da, ko‘zining bir chekkasidan yumalab chiqqan yoshni barmog‘i bilan artdi. M. Osim, Karvon yo‘llarida (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 2-jild, 136) . Veterenariya atamalarida bu so‘ z kasallik nomi sifatida sharhlanadi. ZARDOB KASALLIGI — biror oqsil (antigen) organizmga takror yuborilganida, uning birinchi yuborilganiga qarshi hosil bo‘lgan antitelolarning uchrashi (bir-biriga yopishishi natijasida) paydo bo‘ladigan kasallik. Zardob kasalligi ayniqsa, avvaldan shu zardobga sezgirligi oshgan hayvonlar va odamlarda og‘ir kechadi (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 46). Biologiyada bu so‘z bildiradigan 71 tushuncha davolash ishlarida ishlatiladi narsaga nisbatan ishlatiladi . ZARDOB – odam yoki hayvon qoniningshaklli elementlaridan tozalangan suyuq qismi bo‘lib, diagnostik yoki davolash ishlarida q o‘ llaniladi ( Biologiya atamalarining izohli lu g‘ ati , 151) . KRIZIS \yun. krisis — hal qilish; buri-lish nuqtasi; oqibag‘] 1 Birdan, to‘satdan yuz bergan o‘zgarish, tang va mushkul ahvol; tanglik. Iskandar ruhiy krizisni boshidan kechirayotganida, Ashur unga eng makkor, hiylakor, yovuz odam bo‘lib tuyuldi. “O‘TA ” . Ishsizlik va uy-joy krizisidan million-million boshpanasiz amerikaliklar azob chekmoqda. ( Gazetadan). Siyosiy krizis Xalq ommasining umumiy ahvol va hukumat siyosatidan qat’iy noroziligi orqasida mamlakatda vujudga kelgan tang siyosiy holat. Hukumat krizisi Eski hukumatning iste’fo berishi h al etilgan, ammo hali yangi hukumat tuzilmagan davr. 2 tib. Kasallikning keskin o‘zgarishi, kasalning eng og‘ir ahvoldan tuzalishga tomon o‘zgarish payti. ..isitmaning tartibli sur’atda pasayib borishida asosan ikki hol mavjud. Bundan biri «lizis», ikkinchisi “ krizis ” deb ataladi. N. Ismoilov, Kasallarni parvarish qilish. 3 iqt. Nizoning keskin shakli bo‘lib, maqsad va mablag‘, taktika va strategiyaning qarama-qarshiligini, qimmatli qog‘ozlarning qayta baholanishini aks ettiradi. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 2-jild, 417) . Veterenariya atamalarida izohli lug‘atdagi ikkinchi ma’no aks etgan: KRIZIS (gr. krisis — tasodif o‘zgarish) — kasallik tez kechayotgan paytda haroratning zudlik bilan me’yorgacha yoki hattoki, undan ham pastga tushishi natijasida vujudga kelgan keskin burilish holati (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 69) . MARKER I \fr. marqueur < marquer — belgilamoq, belgi qo‘ymoq] Bilyard o‘yini-da: hisob olib boruvchi va bilyardchilarga xizmat ko‘rsatuvchi kishi. MARKER II q.x. Egat olish va ekin ekish uchun reja chizig‘i tortuvchi asbob; xatkash. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 2-jild, 546) . Veterenariya 72 atamalarida bu so‘z boshqa tushunchani ifodalash qo‘ llaniladi. MARKER (fr. marquer — belgilamoq) — marker irsiy belgi bo‘lib, u orqali har xil mikroorganizmlar va sun’iy o‘stirilayotgan hujayralar bir-biridan farqlanadi. Masalan, marker bo‘lib fermentlar, transferinlar, antigenlar yoki boshqa moddalar xizmat qilishi mumkin (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 74) . OILA [a. 4 ±.U — bola-chaqa, xonadon; urur, avlod] 1 Er-xotin, ularning bola-cha-qalari va eng yaqin tug‘ishtanlaridan iborat birga yashovchi kishilar majmui; xonadon. Ahil oila. San’atkorlar oilasi. Oila bosh-lig‘i. mm [Eshvoy] Kambag‘al bo‘lishiga qa-ramay, Yo‘lchining oilasiga.. yordam ko‘rsatar edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Oshaninghar bir a’zosi o‘z ishi, yumushi bilan mashg‘ul. H. G‘ulom, Mash’al. Birovga qiziqish, oila qu-rish.. Bu gaplar Zamirani cho‘chitar, Ochil uni yomon yo‘lga boshlayotganday tuyulardi. P. Qodirov, Uch ildiz. Oilani buzmoq Er-xotinlikka barham bermoq, ajralmoq. Jahl ustida urshiib qolgan bo‘lsangiz, extimol, yarashib qolarsiz. Qaynatangiz, qaynanangiz kelib qolishar? Oilangizni buzmang! Mirmuhsin, Umid. 2 ko‘chma Bir maqsad, maslak bilan birlashgan ko‘p kishilar, xalqlar, mamlakatlar. O‘zbekistonda turli millat vakillari bir oila bo‘lib yashamoqdalar. Gazetadan. -Butun askarlar bir oila, axil, mexribon va qalin do‘stmiz, — dedi Bektemir. Oybek, Quyosh qoraymas. 3 O‘simliklar va hayvonlar sistematikasida tuzilish jihatidan bir-biriga o‘xshash, kelib chiqish jihatidan ham o‘zaro yaqin bir necha urug‘ni o‘z ichiga olgan guruh. Dukkaklilar oilasi. O‘rdaktumshuqlilar oilasi. Turp butaguldoshlar oilasiga mansub ikki yillik, ildizmevali ko‘kat o‘simligi deyishadi botaniklar. K. Mahmudov, Qiziqarli pazandalik. 4 Qardosh tillar guruhi. Oltoy tillar oilasi. Som-hom tillari oilasi. 5 s.t. Rafiqa, xotin. Oilam maktabda o‘qituvchi (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 3-jild, 97) . Veterenariya atamalarida bu so‘zning uchinchi 73 ma’nosi keltirilgan. OILA (lot. familia, ae, f) — hayvonlar, o‘simliklar, mikroorganizmlar, viruslar sistemasining tarkibiga kiradigan taksomonik kategoriya. Kelib chiqishi bir-biriga yaqin bo‘lgan avlodlar oilaga birlashtiriladi. Masalan, yuqumli rinotraxeit virusi – gerpes oilasiga mansub (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 83 ) . Veterenariya atamalarida rangli parda termini keltirilgan. RANGLI PARDA – tomirli traktning old qismi bo‘lib, ko‘z soqqasiga perpendikulyar joylashadi. U shox pardaning ortida, gavharning oldida yotadi. (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 9 4 ) . RANGLI PARDA – o‘ zbek tilining izohli lu g‘ atida y o‘ q, lekin xalq tilida s o‘ z birikmasi sifatida ishlatiladi. Ushbu s o‘ z birikmasi derazaga tutiladigan matonga nisbatan ishlatiladi. Masalan, Men uyimga har xil rangli pardalar olib keldim . (O‘zbek tili izohli lug‘atida) TERMINAL [ingl. terminal < lot. ter minals — oxirgi, so‘nggi; oxiriga tegishli] 1 tex. Hisoblash sistemasi tarkibiga ki-ruvchi, axborotlarni sistemaga kiritish va undan chiqarib olish uchun mo‘ljallangan chetda turuvchi, sirtqi moslama (kompyuterda ishlaganda, monitor, sichqoncha, kla- viatura kabilar terminal hisoblanadi). 2 Portning (havo yoki dengiz portining) konteynerli va bog‘lama yuklarni saklash va qayta ishlashga mo‘ljallangan qismi. 3 Umuman, katta miqdordagi yuk, narsa-buyum vaqtincha, mavsumiy saqlanadigan ombor. Paxta tolasi terminali. Terminallar, o‘z navbashida, tashqi savdo kom-paniyalari bilan tuzgan shartnomalariga ko‘ra, tolani eksp o rtga ortishadi. Gazetadan. ..tayyor maxsulotlarning terminallar orqali xorijga chiqarilayotgani qayta ishlash korxonalariga ham.. yangi imkoniyatlar eshigini ochdi.. Gazetadan. 74 4. Plastik kartochkalar yordamida ishlaydigan, turli hisob-kitob va to‘lovlarni amalga oshirish uchun xizmat qiladigan elektron qurilma. Respublikadagi barcha savdo va xizmat ko‘rsatish shoxobchalariga o‘rnatilgan terminallar yordamida to‘lovlarni amalga oshirishingiz mumkin. Gazetadan. Bank mutaxassislari tomonidan o‘rnat i shgan 1300 savdo terminali va 20 bankomat mijozlar xizmatida. Gazetadan. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 4-jild, 74) . Veterenariya atamalarida bu so‘z ushbu tushunchani ifodalash uchun qo‘llanilgan: TERMINAL HOLAT (lot. terminalis — oxirgi) — hayvon hayotining oxirgi bosqichi, ya’ni hayot va o‘lim o‘rtasidagi hayvonning holati, jon talvasasi. (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 111 ) . FOKUS I [lot. focus - o‘choq, olov] 1 fiz. Optik sistema orqali o‘tgan parallel nurlar dastasining o‘zaro kesishgan yoxud to‘plangan nuqtasi. Linza fokusi. Botiq ko‘zgu fokusi. Har bir planeta ellips bo‘ylab harakat qiladi va bu ellipsning fokuslaridan birida quyosh turadi. «Astronomiya». 2 Fotografiyada: surati olinayotgan narsaning ob y ektivda eng aniq va ravshan ko‘rinadigan nuqtasi. Fokus masofasi. Fokusni to‘g‘rilamoq. Fokusda turmoq. FOKUS II [nem. Hokus pokus] s. t. Ko‘z ilg‘amas darajadagi, ko‘zni aldaydigan chaqqonlik, mohirlik bilan qilinadigan, o‘zining g‘ayritabiiyligi bilan tomoshabinlarni hayratga soladigan hiyla: ko‘zboyloqchilik, nayrangbozlik. [Munira.] Birinchi kursliklarning nomini ko‘tarish uchun bitta fokus ko‘rsatasiz konsertda. F. Musajonov, Lofchi. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 4-jild, 35 4) . Veterenariya atamalarida focus quyidagi tushunchani ifodalaydi: FOKUS – nurlarning kesishgan nuqtasi. (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 118 ) . O‘CHOQ 1 Orqa va yon tomonlari yopiq bo‘lib, ichiga o‘t yoqiladigan, ovqat pishirish uchun ustiga qozon o‘rnatiladigan qurilma. Loy o‘choq. Ye r o‘choq. 75 Temir o‘choq. Tosh o‘choqda archa cho‘g‘i yallig‘lanib turibdi. P. Qodirov, Qora ko‘zlar. Brigada buloqqa yaqinroq joydan o‘choq kovlab, qozonni o‘rnatdi. S. Anorboyev, Oqsoy. Kunchiqar tomonda katta o‘choq, qozonda sho‘rva qaynab turibdi. “Ertaklar”. Himmat.. o‘choqda lovullab yonayotgan o‘tga kosovni tutib.. papirosini tutatib oldi. M. Muhamedov, Qimmat bilan Himmat. (O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati. V tomlik. 5-jild, 187) . (Veterenariya atamalarida) O‘CHOQ (ANTROPOURGIK) — inson faoliyati ta’siri ostida yangidan paydo bo‘ladigan tabiiy antropourgik epizootik o‘choq. Masalan, yangi erlarni o‘zlashtirish natijasida go‘shtxur hayvonlar o‘lati, trixenellyoz, kuydirgi kasalliklarining epizootik o‘choqlari vujudga keladi. (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 12 9) . O‘CHOQ (BIRLAMCHI) — yangi yoki yaqinda paydo bo‘lgan epizootik o‘choq. Bunday o‘choqlarda odatda yangi kasallangan hayvonlarning soni kundan- kunga ko‘payib boraveradi va shu sababdan kasallikning tarqalish xavfi o‘sadi. Bu holat ko‘proq tez tarqaluvchi oqsil, cho‘chqalar o‘lati kabi kasalliklarda vujudga keladi. O‘CHOQ (INFEKSIYA O‘CHOG‘I) (tur. ocak — o‘choq) — infeksiya tarqalgan o‘choq. Infeksiya jarayonining ma’lum bir joyda namoyon bo‘lishi. O‘CHOQ (STATSIONAR) — statsionar yoki turg‘un epizootik o‘choqlarda ma’lum bir kasallikning ma’lum bir muddat o‘tgandan keyin ayrim sharoitlar ta’siri ostida (mikrob tashuvchi hayvonlar, kemiruvchilarning mavjudligi hamda qo‘zg‘atuvchining tashqi muhitda o‘ta chidamliligi va h.k.) bir necha bor paydo bo‘lishi. Masalan: kuydirgi kasalligi. O‘CHOQ (SO‘NAYOTGAN) — kasallikka qarshi kurashish natijasida kasal hayvonlar sog‘ayadi va yangidan kasal hayvonlar paydo bo‘lishi kamayadi yoki to‘xtatiladi. Bu esa kasallikning tarqalish xavfining pasayishiga olib keladi. O‘CHOQ (EPIZOOTIK) — kasallik qo‘zg‘atuvchisining manbai joylashib olgan ma’lum bir hudud. 76 O‘CHOQ VALENTLILIGI (lot. valentia - kuchi) — tabiiy o‘choqlarda yuqumli kasallikning qayta chiqish imkoniyati. O‘CHOQ INDEKSI — ayni bir epizootik manzildagi kasallangan hayvonlarning o‘rtacha soni bilan ifodalanadigan epizootik jarayonning intensiv - jadal ko‘rsatkichi. O‘CHOQ (YANGI) — yangi paydo bo‘lgan epizootik o‘choq, unda kasal hayvonlar soni kundan-kunga ko‘payib boradi. (Veterinariya mikrobiologiyasi, virusiologiyasi, epizootologiyasiga oid izohli lug‘at va ma’lumotnoma, 12 9 ). Shu kabi s o‘ zlar o‘ zbek tilining izohli lu g‘ ati va veterinariya terminlari bilan solishtirilganda shunday farqli jihatlarini k o‘ rishimiz mumkin. Birgina « o‘ choq» s o‘ zining o‘ zida bir necha xil ma ' nolarning aks etishi leksikografik talqinning naqadar fanlar uchun foydali jihatlarini ochib berayotganligini k o‘ rishimiz mumkin. Aslida veterinariya soahasidan xabardor b o‘ lmagan odamga « o‘ choq» sozini aytsangiz uning xayoliga faqatgina ovqat pishirish uchun moslama kelishi mumkin. Aslida o‘ zbek tilining izohli lu g‘ atida « Brigada buloqqa yaqinroq joydan o‘choq kovlab, qozonni o‘rnatdi.» shaklida keltirilgan b o‘ lsa, veterinariya lu g‘ atida esa, bu s o‘ z 9 xil ma ' noda kelganligini k o‘ rishimiz mumkin. Demak, “ o‘ choq” s o‘ zi veterinariya terminlarida k o‘ p ma ' noli s o‘ z sifatida keltirilganligini aytishimiz mumkin. Konstitut s iya – yuridik jihatdan qonunlar to plami. Konstitutsiya –ʻ hayvonlarning organizmidagi juda muhim morfologik va fiziologik xususiyatlari yig indisi. Qo pol, nozik, zich va bo sh tiplari mavjud. O ʻ ʻ ʻ ʻ sma - o simlik turi; ʻ O ʻ sma - t o ʻ qimalarning barqaror patologik o sishi o ziga xos biologik ʻ ʻ xususiyatlariga ega bulishi, o sishning chegaralanmasligi va boshqarilmasligi ʻ xo jayralarning tuzilishi va funksiyasining o zgarishiga aytiladi ʻ ʻ Tomir – qon oqishi uchun bo ljallangan organizmning bir bo lagi. Tomir – o simliklar yer osti organi. ʻ ʻ ʻ Oziqa moddalarni so rib olish uchun xizmat qiladi. ʻ Tormoz – avtomobillarni to xtatish qurilmasi; ʻ Tormoz - hayvonning javob qaytish qobiliyati susay ishi yoki batomom yo qoli ʻ shi. Bit – lotincha Hemimetabola guruhiga mansub hasharotlar 77 turkumi. Hasharot. Bit – informatik eng kichik o lchov birligi. Rishta – badiiyʻ o zaro munosabat, tuyg u; Rishta organizmda parazitlik qiluvchi parazit turi. Tur – ʻ ʻ morfofiziologik jihatdan nisbatan o xshash kelib chiqishi bir, tabiiy sharoitda ʻ o zaro chatishib serpusht nasl beradigan, ma’lum arealni egallagan organizmlar ʻ majmui. Bob bo‘yicha qisqa xulosa Veterinariya terminlarining “O‘zbek tilining izohli lu g‘ atida” gi leksikografik talqiniga asosiy e’tibor qaratilgan mazkur bobda “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” haqida va unda kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlarning berilishi o‘rganildi. Veterinariya terminlarining “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da qo‘llanilish tarzi tahlil qilindi. “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” (1981-yil va 2006-2008-yillarda nashr etilgan) asos qilib olinib, bu lug‘atlarda aks etgan veterinariyaga oid terminlar o‘rganib chiqildi. 1981 - yil nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” 1- va 2-jildida veterinariyaga oid terminlar juda ko‘p miqdorda emasligi aniqlandi. Faqat bu sohada emas, boshqa soha va fanlarga oid terminlar ham kam keltirilgan. Buning sababi lig‘atning kirish qismida izohlangan bo‘lib, unda soha va fan terminlarining tor doirada qo‘llanib, faqa t o‘sha soha vakillarigagina ma’lum bo‘lgan so‘zlar keltirilmaganligi aytib o‘tilgan. 1-2-jildda keltirilgan veterinar, veterinariya, bruselloz, kashar, krizis, kuydirgi, laringit, mikrob, miokardit, nevroz,nefret, oqsil, pnevmoniya, tegana, chechak, exinakokk, yallig‘lanish, yag‘ir, o‘sma, qoqshol, quturish, qo‘tir kabi terminlar izohlangan. Shulardan kuydirgi, oqsil, tegana kabilar hayvonlarga xos kasallik sifatida izohlangan. Qolgan terminlar tibbiy termin deb yoki o dam, hayvon va boshqa tirik organizmlarda uchraydigan kasallik deb izohlangan. 2006-2008-yillarda nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da bavosir, botulizm, bronxit, veterinar, veterinariya, gaymorit, gijja, churra, gepatit, laringit, operatsiya, pandemiya, panzootiya, parazit, rinit, sarcoma, tegana, shish, ekzema,emfezema, exinokokk, yallig‘lanish, yara, yag‘ir, o‘sma, 78 o‘simta, qoqshol, quturish, qo‘tir kabilar izohlangan. “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da (2 nashrida ham) kuydirgi, oqsil, tegana kabi so‘zlar hayvonlarga xos kasallik sifatida izohlangan. Qolgan terminlar tibbiy termin deb yoki o dam, hayvon va boshqa tirik organizmlarda uchraydigan kasallik deb izohlangan. Umumxalq ishlatadigan so‘zlar (“ O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da izohi berilgan leksemalar) va veterinariya terminlarining shakdoshligiga e’tibor qaratilganda assotsiatsiya, agar, agglyutinatsiya, zardob, krizis, marker, oila, terminal, fokus, o‘choq kabi leksemalarning shakldoshligi xususida fikrlar bildirildi. XULOSA VA TAKLIFLAR Veterinariya terminlari va ularni “O‘zbek tilining izohli lu g‘ atida”gi ko‘rinishlarini tadqiq etish jarayonida quyidagi xulosalarga kelindi: 1.Termin va terminologiya haqida, leksik birliklar orasida terminning tutgan o‘rni, terminning boshqa leksik birliklardan farqli tomonlari o‘rganildi. 79 Leksikologiya, leksikografiya, terminologiya sohalari o‘rtasidagi farq, o‘zbek tilshunosligida terminologiya masalalari, soha terminlarining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi haqida ma’lumot berildi. 2.Terminlarning boshqa leksik birliklardan farqlari: leksik ma’nosi aniq tushunchaga asoslanishi, terminlar uchun sinonimiya, omonimiya ijobiy hodisa emasligi, terminlarda pragmatiklik mavjud emasligi, terminlar ijtimoiy chegaralangan qatlamga kirishi kabi qator masalalarga munosabat bildirildi. 3. O‘zbek tilshunosligida kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlar qadimdan o‘rganilganligiga ahamiyat qaratildi. Masalan, tibbiyot sohasiga oid terminlarning o‘rganilishi va sohaga oid lug‘atlar yaratilishi bizning o‘lkamizda juda qadimiy sanalishi haqida ma’lum ma’lumotlarga tayanilgan holda fikr- mulohazalar bildirildi. 4. Veterinariya terminlari ham soha talabi bilan anchagina miqdorni tashkil etishi, bu terminlar o‘z navbatida yana ichki mazmuniy turlarga: umumiy patologiya, yuqumsiz ichki kasalliklar, xirurgiya va xirurgiya kasalliklariga, epizotologiya va infeksion kasalliklar, parazitologiya va hayvonlarning invazion kasalliklariga bo‘linishi haqida ma’lumot berildi. Shu sohaga doir darsliklarga asoslanib, veterinariya terminlar tizimiga kiruvchi birliklarning ma’lum qismi ishga kiritildi. 5.Veterinariya terminlarining leksik-semantik jihatdan guruhlarga bo‘lib, har bir kasallikning semantik ma’nosi mavzuga oid darsliklardan foydalangan holda sharhlandi. Veterinariya terminlarining grammatik-struktural xususiyatlari o‘rganildi. Sohaga oid terminlarning o‘z va o‘zlashgan qatlami aniqlandi. Terminlar ham so‘zlar kabi ichki va tashqi imkoniyatlar asosida olinishi mumkinligi veterinariya terminlari misolida o‘rganildi. 6. Terminlar yasalishiga alohida e’tibor qaratildi. Sodda tub, sodda yasama, qo‘shma, birikmali (ikki birikmali, uch birikmali va to‘rt birikmali) terminlar veterinariya terminlari misolida izohlab berildi. 80 7. Regeneratsiya, gepiremiya, tromboz, ximostazlar salmonellezlar, pasterelez, tuberkulez, brutsellez, lentoeniroz, kolibakterioz, fassiolez, ekzema, absess, exinakokkoz, sestozodlar, ximostazlar, miokardit, miokardoz, endokardit, bronxit, stomatit, osteodistrofiya, gastroyenterit , e pizootik kabi terminlar imlosi xususida fikr-mulohazalar bildirildi. O‘zbekcha so‘zlar va so‘z birikmalari orqali ifodalangan veterinariya atamalarida bunday imlo bilan bo‘gliq masalalar yuz bermasligiga e’tibor qaratildi. 10.Veterinariya terminlarining “O‘zbek tilining izohli lu g‘ atida” gi leksikografik talqiniga asosiy e’tibor qaratilgan mazkur bobda “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” haqida va unda kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlarning berilishi o‘rganildi. 11.Veterinariya terminlarining “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da qo‘llanilish tarzi tahlil qilindi. “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” (1981-yil va 2006-2008-yillarda nashr etilgan) asos qilib olinib, bu lug‘atlarda aks etgan veterinariyaga oid terminlar o‘rganib chiqildi. 12.1981 - yil nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” 1- va 2-jildida veterinariyaga oid terminlar juda ko‘p miqdorda emasligi aniqlandi. Faqat bu sohada emas, boshqa soha va fanlarga oid terminlar ham kam keltirilgan. Buning sababi lig‘atning kirish qismida izohlangan bo‘lib, unda soha va fan terminlarining tor doirada qo‘llanib, faqa t o‘sha soha vakillarigagina ma’lum bo‘lgan so‘zlar keltirilmaganligi aytib o‘tilgan. 1-2-jildda keltirilgan veterinar, veterinariya, bruselloz, kashar, krizis, kuydirgi, laringit, mikrob, miokardit, nevroz,nefret, oqsil, pnevmoniya, tegana, chechak, exinakokk, yallig‘lanish, yag‘ir, o‘sma, qoqshol, quturish, qo‘tir kabi terminlar izohlangan. Shulardan kuydirgi, oqsil, tegana kabilar hayvonlarga xos kasallik sifatida izohlangan. Qolgan terminlar tibbiy termin deb yoki o dam, hayvon va boshqa tirik organizmlarda uchraydigan kasallik deb izohlangan. 2006-2008-yillarda nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da bavosir, botulizm, bronxit, veterinar, veterinariya, gaymorit, gijja, churra, gepatit, laringit, operatsiya, pandemiya, panzootiya, parazit, rinit, sarcoma, 81 tegana, shish, ekzema,emfezema, exinokokk, yallig‘lanish, yara, yag‘ir, o‘sma, o‘simta, qoqshol, quturish, qo‘tir kabilar izohlangan. “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da (2 nashrida ham) kuydirgi, oqsil, tegana kabi so‘zlar hayvonlarga xos kasallik sifatida izohlangan. Qolgan terminlar tibbiy termin deb yoki o dam, hayvon va boshqa tirik organizmlarda uchraydigan kasallik deb izohlangan. 13.Umumxalq ishlatadigan so‘zlar ( “ O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da izohi berilgan leksemalar) va veterinariya terminlarining shakdoshligiga e’tibor qaratilganda assotsiatsiya, agar, agglyutinatsiya, zardob, krizis, marker, oila, terminal, fokus, o‘choq kabi leksemalarning shakldoshligi xususida fikrlar bildirildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: I. Normayiv-huquqiy hujjatlar va metadologik ahamiyatga molik nashrlar: 1 .1 . Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида (Халқ сўзи 2017 йил, 21 апрел) 82 1.2. 2019-yil 21-oktyabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. –Toshkent, 2019. 1.3.Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. 1. 4. Мирзиёев Ш. Ўзбекистон хал қига байрам табриги. “ Хал қ сўзи” газетаси. 2021- йил , 21- октябрь. №224. II. Monografiya, ilmiy maqola, ilmiy to‘plamlar, ilmiy-nazariy adabiyotlar : 2.1. Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. –Toshkent: Sharq, 2010. 2.2. Азизов О. Тилшуносликка кириш. –Тошкент: “Ўқитувчи”, 1996. 2.3. Эрматов И.Р. Ўзбек тилшунослик терминларининг шаклланиши ва тараққиёти: филология фанлари бўйича фалсафа доктори диссертацияси автореферати. – Toшкент, 2019. 2.4. Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. -Самарқанд, 2001. 2.5. Nurmonov A. Hozirgi O‘zbek adabiy tili. –T.: Sharq, 2002. –B. 62-63. 2.6. Xudoyberganova D. Lingvokulturologiya terminlarining qisqacha izohli lug‘ati. – Toshkent:Turon zamin ziyo, 2015 2.7. Абдиев М. Соҳа лексикасининг систем таҳлили муамммолари. Тошкент, 2006. 2.8. Бакаева Н.Дж. Терминология золотошвейного производства Бухари и Гиждувана: Кан. филол. наук. авторев. дисс. – Т.:1971. 2.9. Жамолиддинова Д. Бадиий матнда терминларнинг лингвопоэтик ва лингвокультурологик хусусиятлари: Филол.фан.докт(DSc)…дисс. – Тошкент, 2021. 2.10. Жамолхонов Х. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –Тошкент, 2005. 83 Мадвалиев А Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. – Тошкент: ЎзМЭ, 2017. 2.11. Маҳмудов Н. Илмий матнда термин таносиби ва такомили // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2020. 2.12. Мираҳмедова З. Ўзбек тилининг анатомия терминологияси ва уни тартибга солиш муаммолари. –Тошкент: Фан, 2010 2.13. Нормаматов С. Ўзбек луғатчилиги шаклланишида ва ривожланишида жадид маърифатпарварларининг ўрни: Филол.фан.докт(DSc) …дисс. –Тошкент, 2019. 2.14. Шопўлатов Ж. Ветеринария асослари. –Тошкент: Меҳнат, 1993. – 632 б. 2.1 5 . М а д в а л и е в А Ў з б е к т е р м и н о л о г и я с и в а л е к с и к о г р а ф и я с и м а с а л а л а р и . – Т о ш к е н т : Ў з М Э , 2 0 1 7 . 2.1 6 . Otaq o‘ ziyev T. Kimyo atamalari lu g‘ ati . – Toshkent: O‘ zbekiston, 2003. 2.17. Исхакова Х.Ф. Структура терминологических систем. Тюркские языки. – М.:наука, 1987. III. Foydalanilgan boshqa adabiyotlar: 3.1. A.Zikiryayev, S.Fayzullayev. «Biologiya atamalarining izohli lug‘ati». Toshkent- «Bilim», 2004 3.2. Do‘stmurodov T., Otaqo‘ziyev T. Kimyo atamalari lug‘ati – Toshkent: O‘zbekiston, 2003. 3.3. Hojiyev A.Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. – Toshkent:O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2002 3.4. O‘zbek tilining izohli lug‘ati, besh tomlik 2-3-5- tom. «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2006-2008. 3.5. Sh.Rahmatullayev, A.Hojiyev. « O‘ zbek tilining imlo lug‘ati». Toshkent-«o‘qituvchi»-2011. 84 3.6. Салимов Х., Сайитқулов Б., Салимов И. Ветеринария микробиологияси, вирусологияси, эпизоотологиясига оид изоҳли луғат ва маълумотнома. – Тошкент: Tafakkur, 2013. 3.7. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. 3.8. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. 3.9. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 3-жилд – Тошкент: ЎзМЭ, 2008. 3.10. Ўзбек тилининг изоҳли луғати . 4-жилд – Тошкент: Ўз МЭ, 2008 . 3.11. Ўзбек тилининг изоҳли луғати . 5-жилд – Тошкент: Ўз МЭ, 2008 . 3.12. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент: ЎзМЭ, 2002. –Б. 104. 3.13. Э. Бегматов, А.Мадвалиев, Н.Маҳкамов, Т. Мирзаев (раҳбар), Н.Тўхлиев, Э.Умаров, Д.Худойберганова, А.Ҳожиев. «Ўзбек тилининг изоҳли луғати» Биринчи жилд. Тошкент- «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2006 3.14. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. II томлик. 1-жилд. –Москва: Рус тили, 1981. – 631б. 3.15. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. II томлик. 1-жилд. –Москва: Рус тили, 1981. – 715 б. 3.16. З.Рахматуллин. Русча-ўзбекча эмбриология терминлари сўзлиги. – Т.:Самарқанд, 1934, 31б. 3.17. А.Усмонхўжаев, О.М.Нажмиддинов. Тиббий атамалар русча- ўзбекча атамалар луғати. – Т.:1992, 64б. 3.18. А.Қосимов. Тиббиёт ходимлари луғати. –Т.:1998, 272б. 3.19. А.Қосимов. Тиббий терминлар изоҳли луғати. I том. –Т.:2003, 472б. 3.20. А.Қосимов. Тиббий терминлар изоҳли луғати. II том. –Т.:2003, 568 б. 85 3.21. А.Қосимов. Тиббий терминлар изоҳли луғати. III том. –Т.:200 8 , 576 б. 3.22. А.Қосимов. Тиббий терминлар изоҳли луғати. IV том. –Т.:2003, 480 б. 86

VETERINARIYA TERMINLARINING “O‘ ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI”DA GI LEKSIKOGRAFIK TALQINI MUNDARIJA KIRISH. ISHNING UMUMIY TASNIFI………………………………..3 I BOB. SOHA TERMINOLOGIYASI VA VETERINARIYA TERMINLARI HAQIDA 1.1.Termin va terminologiya haqida. O‘zbek tilshunosligida terminologiya……………………………………………………………………… 7 1.2.O‘zbek tilshunosligida kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlarning o‘rganilishi………………………………………………………… 13 1.3.Veterinariya terminlar tizimiga kiruvchi birliklar…………………… 18 Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………… 23 II BOB. VETERINARIYA SOHASIDAGI TERMINLARNING LEKSIK- SEMANTIK VA GRAMMATIK-STRUKTURAL XUSUSIYATLARI 2.1.Veterinariya terminlarining leksik-semantik jihatdan guruhlanishi……………………………………………………………………… 24 2.2. Veterinariya terminlarining grammatik-struktural xususiyatlari……….. 4 2 2.3. Sohaga oid terminlarning imlosi masalalari. (Veterinariya terminlari misolida)…………………………………………………………………………. 48 Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………… 5 1 III BOB. VETERINARIYA TERMINLARINING “O‘ ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI” DAGI LEKSIKOGRAFIK TALQINI 3.1. “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati” haqida va unda kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlarning berilishi………………………………………… 53 3.2. Veterinariya terminlarining “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da berilishi…………………………………………………………………………… 60 3.3. “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da mavjud ayrim so‘zlarning veterinariya terminlari bilan shakldosh bo‘lishi…………………………….……. 69 Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………… 80 1

XULOSA………………………………………………………………………………...……… 81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………………………… 84 ISHNING UMUMIY TAVSIFI Tadqiqot mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon tilshunosligida leksikografik tal qinlar bir necha yillardan buyon o‘rganilib kelinmo qda. Bu so hada o‘zbek tilshunosligida juda ko‘plab tad qiqot ishlari olib boril gan . Qomusiy lug‘atlar, ma’lum bir fanga, kasb-hunarga oid lug‘atlar, tarjima lug‘atlar hamda o‘zbek tili leksik sathiga kiruvchi birliklarni izohlovchi izohli lug‘atlar yaratilgan. Ma’lum fan yoki kasb-hunarga oid terminlar izohi berilgan terminologik lug‘atlar ham bugungi kunda o‘zbek ilm-fan tizimida yaratilgan. Ko‘plab ilm-fan, sohaga oid terminlarning tilshunoslik nuqtayi nazardan, leksik nuqtayi nazardan ilmiy tadqiqi, terminologik lug‘atlarning leksikografik tadqiqi tilshunoslarimiz tomonidan amalga oshirilgan. Bugungi kunda ilm-fan, texnika, tibbiyot, sanoat va ishlab chiqarish sohalarining jadal taraqqiyoti, o‘zaro integratsiyalashuvi, yangi sohalarning paydo bo‘lishi terminologik tadqiqotlarni har bir soha terminologiyasi doirasida bajarishni taqazo etadi. Bu haqida yurtboshimizning quyidagi fikrlari diqqatga sazovor: “Hozirgi kunda mamlakatimizda yashayotgan turli millat vakillari va chet el fuqarolarida o‘zbek tilini o‘rganishga qiziqish va e’tibor ortib borayotganini hisobga olib, ular uchun maxsus darslik, lug‘at va qo‘llanmalar, video va audiomateriallar hajmini oshirish bo‘yicha ishlarni yanada kuchaytirishimiz zarur. 1 Bundan tashqari mana shu terminlarni har tomonlama tizimli tadqiq etish, ya’ni terminlarning leksik qatlamdagi o‘rni, terminlarning omonimiya, polisemiya, sinonimiya, polifunksionallik kabi hodisalarga munosabatini yangicha qarashlar asosida o‘rganish, terminlarning ma’noviy xususiyatlarini aniqlash, grammatik struktur tuzilishini tahlil qilish, terminlarning yasalishi, o‘z yoki o‘zlashgan qatlamga mansubligini aniqlash tilshunoslarimiz, terminologlarimizning vazifalaridan biridir. Shu ma’noda, “Veterinariya 1 Мирзиёев Ш. Ў збекистон хал қ ига байрам табриги. “ Хал қ сўзи” газетаси. 2021- йил , 21- октябрь. №224. –Б.1. 2

terminlarining “O‘zbek tilining izohli lu g‘ atida”gi leksikografik talqini” mavzu si dolzarb mavzulardan sanalib, veterinariya terminlarining tilshunoslik nuqtayi nazaridan o‘rganilishida ahamiyat kasb etadi . Tadqiqot mavzusining o‘rganilishi. O‘zbek tilshunosligida soha terminologiyasi bo‘yicha bir qancha tadqiqotlar, monografiya, lug‘atlar yaratilgan. N. Sadinovaning “O‘zbek tili ish yuritish terminologiyasi”, Y. Shirinovaning “O‘zbek tili bank-moliya terminologiyasi”, N. Usmonovning “O‘zbek tilining pedagogik terminologiyasi”, T. Valiyevning “O‘zbek tili yo‘lsozlik terminlarining struktur-semantik xususiyatlari va leksikografik talqini”, I. Ermatovning “O‘zbek tilshunoslik terminlarining shakllanishi va taraqqiyoti”, Z. Djurabayevaning “O‘zbek tilida ekologik terminlar”, O. Tursunovaning “Tarixiy manbalarda huquq terminlarining qo‘llanilishi”, O.O‘rinovaning “O‘zbek tilidagi qoramolchilik terminlarining leksik-semantik tadqiqi” kabi qator ishlari soha terminologiyasi bo‘yicha qilingan ishlardir 2 . Biroq o‘zbek tilshunosligida veterinariya terminlari alohida monografik tarzda tadqiq etilmagan. Tadqiqot maqsadi. V eterinariya sohasiga oid terminlarning leksik- semantik, grammatik struktur jihatlarini o‘rganish va bu terminlarning “ O‘zbek tilining izohli lu g‘ atida” qay darajada aks ettirilganligini o‘rganib chiqish. Tadqiqotning vazifalari: -termin va terminologiya haqida, o‘zbek tilshunosligida terminologiya sohasi haqida ma’lumot berish; -soha terminologiyasi va veterinariya terminlari haqida ma’lumot berish; -o‘zbek tilshunosligida kasb-hunar atamalari va ilmiy-texnikaviy terminlarning o‘rganilishini yoritish; 2 Дониёров Р. Ўзбек тили техник терминологиясининг айрим масалалари. –Тошкент: Фан, 1977; Шу муаллиф. Ўзбек тилининг илмий-техникавий терминлари тарихидан. –Тошкент: Фан, 1979; Маматов Н. Ўзбек пахтачилик терминологияси:Филол.фан.номз.дисс. ...автореф. –Тошкент, 1995; Ҳожиев А. Термин танлаш мезонлари. Ахборот.11-12-чақирув. –Тошкент: Фан, 1996; Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. –Тошкент: ЎзМЭ, 2017; Мираҳмедова З. Ўзбек тилининг анатомия терминологияси ва уни тартибга солиш муаммолари. –Тошкент: Фан, 2010. –127б; Исломов И. Ўзбек тилининг географик терминологияси: тизими, генезиси, семантик структураси ва лексикографик талқини: Филол.фан.докт(DSc)…дисс.автореф. –Тошкент, 2021. – 69 б. 3

-veterinariya terminlar tizimiga mansub birliklarning ideografik strukturasini tadqiq etish; -veterinariya sohasidagi terminlarinng leksik-semantik xususiyatlari o‘rganish; -veterinariya terminlarining grammatik strukturasini aniqlash; - veterinariya terminlari misolida sohaga oid terminlarning imlosi masalalariga e’tibor qaratish v eterinariya terminlarining “O‘zbek tilining izohli lu g‘ atida” gi leksikografik talqinini tahlil qilish; -v eterinariya terminlarida omonimiya, polisemiya va sinonimiya muammosi va “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da bu muammoning namoyon bo‘lishi o‘rganish. Tadqiqotning ob y ekti sifatida veterinariya sohasiga oid terminlar olindi. Tadqiqotning predmeti ni veterinar terminlar i va “ O‘zbek tilining izo hli lug‘ati ” tashkil etadi. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot mavzusini yoritishda tavsifiy, qiyosiy, komponent tahlil metodlaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - o‘zbek tilshunosligida veterinariya terminlarining leksik-semantik, grammatik-struktur xususiyatlari, bu terminlarning leksikografik tal qini o‘rganildi; - veterinariya terminlarining “O‘zbek tilining izo hli lug‘ati”da aks etish holati shu fanga doir bo‘lgan terminologik lug‘atlar bilan solishtirib o‘rganishsh orqali ochib berildi. - veterinariya terminlari misolida sohaga oid terminlarning imlosi masalalariga e’tibor qaratildi. - v eterinariya terminlarida omonimiya, polisemiya va sinonimiya muammosi va “O‘zbek tilining izohli lu g‘ ati”da bu muammoning namoyon bo‘lishi o‘rganildi. 4

Tadqiqotning nazar iy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqotda umumlashtirilgan nazariy xulosalar v eterinariyaga oid terminlarni umumiy yaxlit tizim sifatida o‘rganilishini oydinlashishiga xizmat qiladi. Shu sababli tadqiqotda erishilgan natijalardan v eterinariya sohasi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda, shu soha bo‘yicha tuziladigan lug‘atlarda foydalanish mumkin. Ayni paytda dissertatsiya natijalari “Hozirgi o‘zbek tili”, “Tilshunoslik nazariyasi”, “Nazariy tilshunoslik masalalari”, “O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi” kabi kurslarni o‘qitishda, darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ilmiy risolalar yaratishda ahamiyat kasb etadi. Shuningdek dissertatsiya ishining asosiy natijalari va materiallaridan oliy ta’lim muassasalarining o‘zbek filologiyasi fakultetlari talabalari uchun va magistratura yo‘nalishlarida o‘tiladigan leksikografiya, terminologiya darslarida keng foydalanish tavsiya etiladi. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch asosiy bob, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat. Dissertatsiyaning umumiy hajmi 86 sahifani tashkil etadi. 5

Похожие

“O‘ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI”DA FOLKLORIZMLARNING LEKSIKOGRAFIK TALQINI
Ona tili darsliklaridagi tilga oid terminlarning tahlili
O‘zbek tilidagi shevaga oid so’zlar
SPORTGA OID TERMINLARNI QIYOSIY O‘RGANISH (KOREYS VA O‘ZBEK TILLARI MATERIALLARI)
O‘ZBEK TILIDA “OTA” KONSEPTINING LISONIY-KOGNITIV TALQINI