logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatiga aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari

XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatiga aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

174.064453125 KB
Скачать
1 XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatiga aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari M U N D A R I J A KIRISH…………………………………………………………….3-13 I BOB. ROSSIYA IMPERIYASINING SIRDARYO VILOYATINING MUSTAMLAKAGA AYLANTIRILISHI VA AHOLINI KO’CHIRISH SIYOSATINING ROLI VA DASTLABKI DAVRDAGI MOHIYATINING XUSUSIYATLARI. 1.1. Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatidagi strategik maqsadlari ………………..……….……………..…...14-16 1.2. Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatiga aholini ko’chirish siyosatining bosqichlari va uning mustamlakachilik mohiyati ….. ………………………………………………..………….…..16-20 II BOB. ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN AHOLINI KO’CHIRISH SIYOSATINING ISHLAB CHIQILISHI VA AMALGA OSHIRILISHI (XIX ASR IKKINCHI YARMI). 2.1. Chor Rossiyasining Sirdaryo viloyatiga aholining ko’chiruvchilik siyosatining dastlabki davrdagi xususiyatlari …. …………………………………………………………….....…21-31 2.2 . Rossiyadan aholining Sirdaryo viloyatiga ko’chirish munosabati bilan ijtimoiy sohada va soliq tizimida sodir bo’lgan o’zgarishlar. ………………………………………………………...………31-46 III BOB. ROSSIYA IMPERIYASINING SIRDARYO VILOYATIGA AHOLINI KO’CHIRISH SIYOSATINING AVJ OLDIRILISHI: SABABLARI, MOHIYATI VA OQIBATLARI (XX ASR BOSHLARI). 3.1. Rossiya imperiyasi tomonidan aholini Sirdaryo viloyatiga ko’chirish siyosatining ommaviy tus olish sabablari va buyuk davlatchilik mohiyati...............47-53 3.2. Ko’chiruvchilik siyosatining Sirdaryo viloyati tub xalqlarining siyosiy, fuqarolik ahvoliga ta’siri ……………………..………...53-61 3.3. Rossiya imperiyasining ko’chiruvchilik siyosatining Sirdaryo viloyati tub aholisining iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotiga ta’siri…. ………………...……61-73 XULOSA…………………………………………………………74-80 2 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………………………………………………………81-84 Kirish Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va dolzarbligi . Jahonda bugungi kunda globallashuv tendentsiyalari ta'sirida millatlararo, davlatlararo munosabatlarning tarixiy ildizlari, o'tmishda xalqlarning o'zaro ta'sirini o'rganish va yonma-yon istiqomat qiluvchi xalqlarni o'zaro madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga, madaniyatiga ta'siri masalalariga katta e'tibor qaratilmoqda. Lekin, shular barobarida har bir xalq va millatlarning o'zini taraqqiyot yo'li, o'ziga xosligi, asrlar davomida turmush sharoitlari, urf-odat va an'analarini saqlanayotganligi hamda bugungi globallashuv sharoitida moziyga murojaat, o'zlikni anglash tushunchalari tobora dolzarb ahamiyat kasb etib borayotgan vaqtda O'zbekiston tarixini bilishga e'tibor kuchayib bormoqda. Bu borada o'z fikrini bayon etarkan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Tarixiy merosni asrab-avaylash, o'rganish va avlodlardan avlodlarga qoldirish davlatimiz siyosatining eng muhim ustuvor yo'nalishlardan biridir,” 1 deb ta'kidlagan edilar. Shuningdek Prezidentimiz 2018-yil 28-dekabrda Oliy Majlisga qilgan murojaatnomasida O'zbekiston tarixiga katta e'tibor berish kerakligini ta'kidlab, televideniyada “O'zbekiston tarixi” kanalini ishga tushirish kerakligi to'g'risida fikr bildirgan edilar 2 . Hozirgi kunda “O'zbekiston tarixi” telekanali muntazam eshitirishlar olib bormoqda. O'zbekiston Respublikasida mustaqillikning dastlabki davrlaridan boshlab xalqning tarixiy, xotirasini tiklash, tarix faniga doir tadqiqotlarni har tomonlama takomillashtirish masalalari davlat siyosati darajasiga ko'tarildi. Ilgarilari soxtalashtirib kelingan Vatanimiz tarixini chuqur qayta tafakkur qilish, o'tmishimizni tadqiq etish mutlaqo yangicha nazariy va metodologik yondashuvlarni ishlab chiqishga katta ehtiyoj borligi xususida davlatimiz rahbarining qator asarlari hamda nutqlarida bir necha bor 1 Shavkat Mirziyoev. Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko ' taramiz . T .: “ O ' zbekiston ”-2017. 1- jild , 29 bet . 2 Shavkat Mirziyoev. Niyati ulug' xalqning ishi ham ulug', xayoti yorug' va kelajagi farovon bo'ladi. T.: “O'zbekiston”-2019, 39 bet. 3 eslatib o'tiladi.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998- yil 27 - iyulda qabul qilingan “O'zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqida”gi qarorida tarix fani muammolariga, tarixni milliy istiqlol mafkurasi nuqtai nazaridan o'rganishning falsafa va uslubiyatini egallash masalalariga jiddiy e'tibor qaratilgan. Bu hujjatda birinchi navbatdagi vazifalar sifatida “o'zbek xalqi va davlatchiligining haqiqiy tarixini o'rganish: jumladan, bizning hududimizda eng qadimdan hozirga qadar, davlatchilikning turli tarixiy bosqichlarida yashab kelgan xalqlarning ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy va ma'naviy hayoti masalalarini tadqiq etish” ko'rsatib o'tiladi. Mintaqaning tub millatlari va elatlarining hamda ko'chirib keltirilgan aholining ham hayot - faoliyati tajribasining turli jihatlarini tarixiy va boshqa ijtimoiy- gumanitar fanlar yo'nalishlarida tadqiq qilishning dolzarbligi, shuningdek, uning katta tarixshunoslik va siyosiy ahamiyati sobiq sovet respublikalarining mustaqilligi davrida, xususan, O'zbekistonda istiqomat qilayotgan millatlar va elatlarni rivojlantirishning butun jarayonini takomillashtirish borasidagi ob'ektiv ehtiyojlari bilan izohlanadi.Aslida biror-bir respublikaning milliy tarkibi ob'ektiv ravishga demografik omillar hamda urbanizatsiya tufayli kengaysa, buning hech qanday zararli tomoni yo'q. Lekin mustamlakachilik davrida Turkistonga, jumladan Sirdaryo viloyatiga metropoliyadan ko'plab aholini ko'chirib keltirish yo'li bilan mintaqa aholisining milliy tarkibini mexanik tarzda kengaytirish siyosati ijtimoiy va mafkuraviy sohalarda jiddiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Sirdaryo viloyatining tub xalqlari uchun mustamlakachilik davridagi ko'chiruvchilik amaliyotining salbiy oqibatlarini, uning mintaqadagi ijtimoiy-siyosiy ahvolga, shuningdek millatlararo munosabatlarga ta'sirini o'rganish muhimligi va zaruriyati shubhasizdir. O'zbekiston Respublikasida mustaqillikning dastlabki kunlaridan fuqarolar tinchligi hamda millatlararo totuvlikni ta'minlash bo'yicha qonunlar qabul qilinib, siyosiy, tashkiliy choralar ko'rildi. Shu bois bu yerda xalqlar ijtimoiy tartibsizliklardan omon qoldi. Chunonchi, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. M. Mirziyoyev respublika rahbariyatining milliy masala bo'yicha tutgan mavqeini ta'riflab, “Mustaqillik 4 yillarida mamlakatimizda millatlararo munosabatlar rivojida yangi bosqich boshlandi. Bag'rikenglik va insonparvarlik madaniyatini rivojlantirish, millatlararo va fuqarolararo hamjihatlik va totuvlikni mustahkamlash, yosh avlodni shu asosda, Vatanga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash O'zbekistonda davlat siyosatining eng muhim ustuvor yo'nalishlaridan biri etib belgilandi. Bularning barchasi hayotda o'zining to'liq ifodasini topdi” deb ta'kidlab o'tdilar. 3 Shu bois, Rossiya chorizmi va mustamlaka ma'muriyatining Turkistonga, jumladan Sirdaryo viloyatiga aholini ko'chirish siyosatining mohiyatini va oqibatlarini o'rganishning dolzarbligini mavjud va paydo bo'layotgan etnik-siyosiy, etnik- ijtimoiy muammolarni, davlatlararo munosabatlar masalalarini barcha tomonlarga maqbul tarzda hal etish bilan bir qatorda mintaqa tarixshunosligidagi bo'sh sahifalarni to'ldirish yoki soxtalashtirilgan voqealarni to'g'ri va asosli ta'riflash uchun foydali bo'lgan ilmiy xulosalar, saboqlar chiqarish zarurligini ham taqozo etmoqda. O'zbekistonning yangi tarixidagi tub yo'nalishlardan biri chor Rossiyasining O'rta Osiyoni bosib olishi va bu yerdagi hukmronligi bilan bog'liq murakkab tarixiy davrni xolisona yoritish hamda mustamlaka rejimining o'lka xalqlari ijtimoiy tuzumi va hayot tarziga o'tkazgan ko'p taraflama siyosati masalasini sistemali o'rganishdir. Bugungi kunda shu narsa ma'lumki, O'zbekiston mustaqillikga erishgunga qadar aynan ana shu davr soxtalashtirilgan. Mustamlaka davrining rasmiy tarix fanida Rossiya davlatining “tsivilizatorlik missiyasi” haqidagi kontseptsiya hukmronlik qilib keldi, unga ko'ra o'lkamizning avval chor, so'ngra sovet imperiyasi tarkibida zo'rlik bilan ushlab turilishi, mustamlakachilikning barcha ziyon-zahmatlarini uzoq muddatga xizmat qiladigan natijalar bemalol qoplar emish. Bu natijalar O'rta Osiyo xalqlarining jadal iqtisodiy taraqqiyoti, ularning “asriy qoloqlik” dan “tarixiy taraqqiyot cho'qqilariga” chiqishi kabi hollarda namoyon bo'lar ekan. Ana shunday kontseptual yondashuvlarning ta'siri hozirgi zamon chet el tarixshunosligining ba'zi qismida, jumladan, Rossiya tarixchiligida tutqunlikdagi hayoti ob'ektiv manzaralarning qayta tiklash ehtiyoji davrining dolzarb talabi 3 Shavkat Mirziyoev . Milliy taraqqiyot yo ' limizni qat ' iyat bilan davom ettirib , yangi bosqichga ko ' taramiz . T .: “ O ' zbekiston ”-2017. 1- jild , 295 bet . 5 sifatida namoyon bo'ladi. O'lkani mustamlakaga aylantirish bilan bog'liq holda yuz bergan va ichki qarama-qarshiliklarga ega o'zgarishlar mazmun va mohiyatini yangi metodologik pozitsiyalardan turib ochib berish, ob'ektiv ravishda diqqatga sazavor o'zgarishlar bilan mustamlaka hukmronligining salbiy oqibatlari nisbatini aniq-ravshan belgilash muhimdir. Qayd etish kerakki, mustaqillik yillarida mustamlaka o'tmishini tadqiq etishda zalvorli ilmiy - tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Ammo tarix fanining ushbu jabhasida zamonaviy tadqiqotlar doirasidan chetda qolib kelayotgan ko'pgina masalalar mavjud. Ular jumlasiga chorizmning aholini ko'chirish siyosati bilan bog'liq izlanishlar ham kiradi. Mazkur muammo so'ngi paytlarga qadar sistemali ilmiy o'rganishning alohida ob'ekti sifatida namoyon bo'lganicha yo'q. Uni o'rganishga bo'lgan ijtimoiy talab esa juda yuqoridir. Bu hol avvalo chorizmning aholini ko'chirish siyosati O'rta Osiyo jumladan Sirdaryo viloyati mintaqasini mustamlakaga aylantirish strategiyasining qoq markazida turganligi bilan bog'liq. Chorizmning aholini ko'chirish siyosati mafkurasi va amaliyotining keng doiradagi masalalarini maxsus tanqidiy-tahliliy tekshirish: birinchidan, ko'chirib kelganlarning ko'p sonli armiyasi timsolida mustamlaka rejimining ijtimoiy tayanchini shakllantirish va mustahkamlash mexanizmlarini to'laroq tushunib olishga, ikkinchidan, aholini ko'chirish siyosatining uzoq muddat ta'sir o'tkazuvchi oqibatlari, jumladan, uning milliy, demografik tomonlari xususidagi bilimlarni chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Jumladan, bu xususda yirik podsho amaldori, rus senatori K.K. Palen quyidacha yozgan: “…rus aholisi Turkistonda o'lkada imperiya hukmronligini to'la o'rnatish va uni Rossiyaga abadiy, mahkam bog'lamoq uchun iloji boricha ko'proq bo'lishi lozim. 4 Chorizm hukmronligi davrida paydo bo'lgan ushbu jarayon sovet totalitarizmi yillarida yanada mustahkamlandi. Bu yo'l mazkur davrda turli xil mafkuraviy niqoblar bilan o'tkazilgan bo'lsa-da, uning dasturiy mohiyati o'zgarmasdan qolaverdi. O'zbekiston mustaqillikka 4 Пален К.К. Преложение к отчету ревизии Туркестанская края: Материалы к характеристика народного хозяйства Туркестана.Ч.1.отд 4.-Спб., 1911.- с 408.504. 6 erishgandan so'ng bu siyosat o'tmish mulkiga aylandi. O'zbekiston davlat mustaqilligini e'lon qilgan birinchi kundan boshlab fuqarolar tinchligi va millatlararo totuvlikni ta'minlash borasida qonunchilik aktlari qabul qilindi, tashkiliy-siyosiy tadbirlar ko'rildi, bunday choralarning natijasi o'laroq respublikadagi xalqlar boshqa qator sobiq sovet respublikalarida yuz bergan va ildizlari totalitar - mustamlaka merosiga borib bog'lanadigan noxush hodisalardan saqlandilar. Shunga qaramay millatlar o'rtasidagi totuvlikka xavf soluvchi omillar hozirda ham saqlanib qolmoqda. Yuqorida aytib o'tilgan shart-sharoitlarni hisobga olganda chorizmning aholini ko'chirish siyosati tajribasini, uni Turkiston jumladan Sirdaryo viloyati jamiyati milliy-ma'naviy sohasiga ta'sirini, chor va sovet rejimlarining aholini ko'chirish siyosatidagi o'ziga xoslik va umumiy taraflarni o'rganish katta ilmiy - amaliy va siyosiy ahamiyatga ega bo'ladi. Mazkur masalalarni kompleks o'rganish o'tmish saboqlari asosida ilgarilari jiddiy ziyon yetkazilgan millatlararo munosabatlarni kelgusida yanada takomillashtirish bo'yicha tavsiyanomalar ishlab chiqish hozirgi paytda mavjud va paydo bo'layotgan etnosiyosiy, etnoijtimoiy muammolarni va shu bilan birga davlatlararo munosabatlarni hal qilishga ko'maklashadi.Va nihoyat, mavzuning dolzarbligi ham O'zbekiston hamda Markaziy Osiyo mamlakatlari tarixshunoslik fanida bu boradagi mavjud bo'shliqlarni to'ldirish ehtiyoji bilan ham izohlanadi. Tadqiqot ob’ekti. Mavzuning ob’ekti Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatiga aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari. Tadqiqot predmeti. Sirdaryo viloyatiga aholini ko’chirish siyosatini,uning ijtimoiy,siyosiy,iqtisodiy,madaniy va ma’naviy oqibatlarini izchil o’rganish va tahlil etish mavzuning predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning o'rganilish darajasi . Aholini ko'chirish masalalariga maxsus bag'ishlangan yoki ular qisman ko'rib chiqilgan mustamlaka davriga oid ijtimoiy-siyosiy nashrlarni o'rganish ushbu mavzuda 1865-1917- yillarda asar yozgan mualliflar asosan metropoliya hamda Turkiston, Orenburg, G'arbiy Sibir general-gubernatorliklari ma'muriyati amaldorlari bo'lganligidan dalolat 7 beradi. Ushbu mavzudagi sovet davri asarlari esa asosan Rossiyalik tadqiqotchilar tomonidan yaratilgan. Faqat bir necha ish mahalliy mualliflar qalamiga mansub. Chorizmning ko'chiruvchilik siyosatining sabablari, jarayoni va oqibatlari, Rossiya hukmron doiralari yoki Turkistonning Rossiyaga “qo'shilishi” nuqtai nazaridan yoritilgan bo'lib, bu siyosat “tsivilizatorlik” missiyasi sifatida baholangan. Shunday bo'lsa ham mustamlakachilik davriga oid asarlar o'z mazmuni va yo'nalishi jihatidan keyingi davrlarda ushbu mavzuga bag'ishlangan asarlardan farq qiladi. Shularni nazarda tutgan holda, metropoliya aholisining bir qismini qozoq xonliklarining zabt etilgan va Rossiyaga qo'shib olingan hududlariga hamda 1876-yilda uzil-kesil tugatilgan Qo'qon xonligini Turkiston general-gubernatorligining tarkibiga kiritilgan hududlariga, shuningdek, Buxoro amirligi, Xiva xonligi hududlarining mustamlakachilar tomonidan zo'rlik bilan tortib olingan qismiga ko'chirish tarixiga bag'ishlangan adabiyotlarning xususiyatlarini tahlil qilish uchun ushbu mavzuga talluqli nashrlar quyidagi guruhlarga ajratilib o'rganildi. 1. O'rta Osiyoni chor hukumati tomonidan mustamlakaga aylantirish davriga oid nashrlar; 2. Sovet davriga oid nashrlar; 3. O'zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi o'tkazilgan tadqiqotlar; 4. Chet el mualliflarining asarlari Shuning uchun siyosiy va mafkuraviy maqsadlarda Rossiya harbiy-siyosiy doiralarining Turkistondagi –jumladan Sirdaryo viloyatidagi buyuk davlatchilik harakatlarini ko'proq “asoslash” uchun masala ataylab bo'rttirilib talqin etilganini eng avvalo hujjatli to'plamlar va hisobotlar misolida ko'rish mumkin. Tahlil etilayotgan adabiyotlarning birinchi guruhida Rossiyaning O'rta Osiyodagi siyosatiga, amaliy chora tadbirlariga bevosita aloqador bo'lgan mualliflarni, asosan mustamlakachilik ruhida yozilgan asarlari katta o'rin egallaydi. XIX asr oxiridan boshlaboq rasmiy tarixshunoslik doirasida Rossiyadan aholi ko'chirib keltirish hollarini tahlil etishga urinish aks etgan tadqiqotlar ham vujudga kela boshladi. 5 5 Исаев А.А. Переселение Русском народном хозяйства.- Спб.,1891; Гейер И.Крестянская колонизация Сыр- Дарьинской области.-Т.,1892; Григорьев В. Крестьянская колонизации.//.Русская мысль.-1895- №2 с. II .12 ва 8 XX asr boshida Rossiyada o'tkazilgan agrar islohatlar jarayonida dehqonlarni mustamlakalarga ko'chirish avj olgan bir paytda aholini ko'chirish siyosati masalalari bilan aloqador asarlarning miqdori ayniqsa oshdi. 6 A. Kostenko, I. Geyer, A.N. Vasilchikovlarning asarlarida Turkistonni jumladan, Sirdaryo viloyatini mustamlakaga aylantirish borasida Rossiya amaliyotida bo'lgan qonunlarni, fuqarolikni, yer mulkchiligini o'lkada joriy etish zarurligi ta'riflangan. Faqat A.Middendorf va V. Nalivkin Sirdaryo viloyatida tub millatli aholining savodxonligi yuqori darajada ekanligini, maktab va madrasalarning ko'pligini, ularda diniy ta'lim bilan birga bir qator dunyoviy fanlar bo'yicha ham bilim berilayotganligini o'z davridayoq qayd etishgan A.G.Galuzoning 7 Qozog'istonning janubiy qismida o'ziga ajratgan holda Yettisuv viloyatida va Sirdaryo viloyatining Kazalinsk, Perovsk, Avliyo-Ota, Chimkent uyezdlarida 1867- 1914 yillardagi agrar munosabatlar tahlil qilingan asarida esa Rossiyadan aholini asosan Yettisuv viloyati va Sirdaryo viloyatining Kazalinsk, Chimkent uezdlari orasidagi hududlarga ko'chirish jarayoni ko'rsatilsada va afsuski, buni oqibatlari ham ijobiy baholangan. Xullas, sovet davri nashrlarida ko'chirish siyosati ma'lum bir hududiy chegaralar doirasida aniq tarixiy dalillar misolida umumiy tarzida yoritilib, bu siyosatning sabab va oqibatlari ob'ektiv tahlil etilmaydi, aksincha bir yoqlama aksariyat holda noxolis yoritiladi. Ko'chirish siyosati chuqur va atroflicha tahlil etilmaydi. 80-yillar oxiriga qadar davom etgan yangi tarixiy bosqichda tadqiq etilayotga mavzuga u yoki bu darajada aloqador бош қ алар 6 Кауфман А.А. К вопросу о русской колонизации Туркестанского края.- Спб.,1903; Он же. Переселения и колонизации.- Спб.,1905; Витте С.Ю. Запискы по крестьянскому делу.- Спб.,1905; Скрыплев П.А. Материалы об обследованию переселенческого хозяйства в Туркестане.- Т.,1909; Отчет по ревизии Туркестанского края, произведеной по височайшему поведению сенатором гофмейстором графом К.К.Паленом. Переселенческое дело в Туркестане.- Спб.,1910; Турчанинов И. Итоги переселенческого движения за время с 1896-по 1909 гг.- Спб.,1910; Гаврылов Н.А. Переселенческие дело в Туркестанском края (Области. Сырдарьинская, Самаркандская и Ферганская). Чиновники особых поручения при переселенческом управлении отчет по служебней поездке в Туркестан осенью 1910 г.,- Спб.,1911; Язмин И.Л. Переселенческие движение в России с момента освобождения крестьян.-Киев.1912; Кривошенин А.В. Записки главноуправлящего землестройством и земледелиям о поездке в Туркестанский край. в 1912. Приложение к всеподданнейщему докладу. Спб.,1912; Вощинин В. Очерки нового Туркестана. Свет и тены колонизации.- Спб.,1914; Турчанинов А. Итоги переселенческого движения за время с 1910-по 1914 гг.- Пг.- 1916; ва бош қ алар. 7 Галузо.А.Г. Аграрная отношения на юге-Казахстана 1867-1914 гг.-Алма-Ата,1965. 9 ko'plab tadqiqotlar e'lon qilindi. Ular orasidan, eng avvalo fundamental akademik asarlarni va yirik monografiyalarni ajratib olib ko'rsatish lozim. Bu tadqiqotlarda marksistik uslubiyat nuqtai nazaridan Turkiston- Sirdaryo viloyati va umuman O'rta Osiyoning chor hukumati tomonidan mustamlakaga aylantirishi tarixining eng muhim masalalari tahlil etildi. XX asrning 50-yillaridan boshlab sovet tarixshunosligida chorizmning O'rta Osiyodagi bosqinchilik harakatlarini xaspo'shlash tendentsiyasi paydo bo'lib toboro mustahkamlanib borgan edi. Hatto “bosib olish” atamasi “qo'shib olish” tushunchasi bilan almashtirilgan edi. Markaz hamda partiya tashkilotlarining xushyor mafkuraviy nazorati, siquvi ostida tadqiqotchilar chor rejimining shavqatsizligini xaspo'shlashga, mintaqa xalqlarini ozodlik va mustaqillik uchun kurashi ahamiyatini yerga urishga, sun'iy ravishda faqat Rossiya imperiyasi homiyligi ostida ular “tarixiy taraqqiyotining ilg'or marralariga erishgani” haqidagi kontseptual xulosani sun'iy asoslashga majbur etildilar. Buning natijasida chorizm mustamlakachilik siyosatining tabiati ob'ektiv ravishda ochib berilmadi, o'lkaning mustamlakaga aylantirishda aholini ko'chirib keltirishning roli ko'rsatib berilmadi. O'zbekistonda ilmiy tadqiqotlarni harakatlari va uslubiyatidagi keskin o'zgarishlar mamlakat mustaqillikga erishgandan so'ng maydonga keldi. Davlat mustaqilligi e'lon qilingach, Vatan tarixini o'rganish yo'lida yaratilgan sun'iy to’siqlar olib tashlandi. Natijada tarixiy tafakkurni poklash, mustamlaka o'tmishning haqiqiy ahvolini yoritib berishning kuchli jarayonlari boshlandi. Mustaqillik yillarida respublikada ko'pgina qiziqarli ilmiy ishlar vujudga keldi. Ularda sifat jihatidan yangicha nazariy-uslubiy nuqtai- nazardan, milliy mafkura va ilmiy bilishning umumjahon tamoyillari asosida O'rta Osiyo va Qozog'istonni chorizm tomonidan mustamlakaga aylantirishning eng muhim ko'rinishlari qayta ko'rib chiqildi. G.A.Hidoyatov, A.I. Ginzburg, R.A.Yuldoshev, A.A.Kamilov, X.SH.Avezov, N.Abdurahimova, G.Rustamova, X.Ziyoyev, G.A.Axmedjanov. F.Is’hoqov, N.Musayev, S.A.A'zamxo’jayev, D.Ziyayeva, SH.S.G'afforov, R.Xoliqulova, B.Ergashev kabi iste'dodli tarixchilarning mustamlaka davri tarixiga doir tadqiqotlari shular jumlasidan bo'lib, ularda Rossiyadan Turkistonga -jumladan Sirdaryo viloyatiga aholini 10 ko'chirish siyosati va uning oqibatlariga talluqli ayrim masalalarga to'xtalib o'tilgan . SH.G'afforovning monografiyasida 8 XIX asrning ikkinchi yarmi- XX asr boshlarida podsho Rossiyasining Turkistonga aholini ko'chirish, jumladan Sirdaryo viloyatiga aholining ko'chirish siyosatining Rossiyada ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi, uning mustamlakachilik mohiyati va oqibatlari, bu jarayonning Turkiston- jumladan Sirdaryo viloyati xalqlari taqdiriga ta'siri masalalari tahlil etiladi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Konseptual niyatga ko'ra dissertatsiyaning maqsadi yangi yondashuvlar va milliy istiqlol mafkurasi talablaridan kelib chiqib, Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatidagi aholini ko'chirish siyosatining shart-sharoitlari va mohiyatini, turli tarixiy bosqichlarda uning namoyon bo'lgan ko'rinishlarining xarakterini aniqlash, shuningdek, Rossiyadan aholini ko'chirish harakatining har xil oqibatlarining butun spektrini umumlashtirish kabilardir. Qo'yilgan maqsadga ko'ra qo'yidagi masalalarni hal qilish nazarda tutildi: -Chorizmning aholini ko'chirish siyosati mafkurasi va uning Sirdaryo viloyatini mustamlakaga aylantirishdagi o'rnini belgilash; -Zamonaviy tarixiy tafakkur nuqtai nazaridan Rossiyadan aholini ko'chirish harakatining shart-sharoitlarini tavsiflash; ¬-Ko'chirib keltirilganlarning ijtimoiy tarkibini aniqlash; - Sirdaryo viloyatini mustamlakaga aylantirishning boshlang'ich davrida metropoliyadan nasroniy aholi vakillarini ko'chirishning o'ziga xos taraflari va usullarini ko'rsatish; -XX asr boshida mintaqada ko'chiruvchilik amaliyotining kuchayishi sabablari va faktorlarini tahlil qilish; - Sirdaryo viloyatidagi rossiyalik ko'chkinlarni joylashtirish jarayonlari va ularning turmushini yoritib berish; 8 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 11 -Chorizmning Sirdaryo viloyatidagi ko'chiruvchilik siyosatining ijtimoiy- iqtisodiy oqibatlarini mahalliy aholining soliq tizimida yuz bergan o'zgarishlarini hisobga olgan holda ochib berish; -Ko'chiruvchilik siyosatining Sirdaryo viloyati milliy demografik tuzilishiga ta'siri xarakterini ta'riflash; -Ko'chiruvchilik harakatining Sirdaryo viloyati xalqlari siyosiy va madaniy hayotiga ta'siri dialektikasidagi manfiy va musbat taraflarini aniqlash; -O'rganilgan material va uni nazorat jihatdan umumlashtirish asosida Rossiya mustamlakachiligi sharoitida viloyat tarixiy taraqqiyotining o'ziga xos muammolarini yanada chuqurroq o'rganish bo'yicha amaliy tavsiyalar berish; Dissertatsiya ishining ilmiy yangiligi. Mazkur ishda mustamlakachilik va sovet davrlarida yaratilgan ilmiy ishlardan farqli ravishda Sirdaryo viloyatining mustamlakaga aylantirishning asosiy shart-sharoitlari, chorizmning aholini ko'chirish siyosati va amaliyoti misolida tahlil etishdir. Bu siyosatning mohiyati, o'ziga xos xususiyatlari hamda mahalliy aholi hayotidagi shu bilan bog'liq, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar mantiqan bog'liq holda tadqiq qilinadi. Ishda yangi tarixiy tafakkurga, yangi O'zbekiston mafkurasiga asoslanib chor va sovet davri tarixshunosligida qaror topgan Kaspiyorti, Yettisuv viloyatlarini, (jumladan Turkiston va boshqa viloyatlarni) kazaklar ishtirokida mustamlakaga aylantirish siyosati va amaliyoti, shuningdek, XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida dehqonlar, shahar kambag'allarini Rossiyadan ommaviy ravishda ko'chirib keltirishning sabab va oqibatlari xususidagi rasmiy konsepsiyalar va dunyoqarashga oid yondashuvlar katta tanqidiy nazardan o'tkaziladi. Dissertatsiyada ilgari hukmron bo'lib kelgan konseptual tasavvurlardan farqli o'laroq, chor mustabid hokimiyatining viloyatni mustamlakaga aylantirishdek umumiy strategiyasi tarkibiy qismi bo'lgan ko'chiruvchilik siyosatini asl sabablari yoritib beriladi, uning boshlang'ich metodologik asoslari aniqlanadi. Ishning ilmiy yangiligining sezilarli belgisi muammoning kam yoritilgan qirralarini, ayniqsa, ko'chiruvchilik siyosatining tub joy aholisi ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli va hayotiga ta'siri masalalarining ochib berilishidir. Ilmiy 12 yangilikning boshqa bir ko'rsatkichi dissertatsiyada tahlil etilgan jarayonlarning O'zbekiston xalqi milliy manfaatlariga,uning mentaliteti va tarixiy rivojlanishining ob'ektiv ehtiyojlariga mos keluvchi yondashuvlar bilan qarab chiqilganligidir. Mazkur tadqiqot ilgarilari foydalanilmagan arxiv va statistik ma'lumotlarni ilmiy muomalaga kiritishga ko'maklashadi. Tadqiqotning nazariy va metodologik asoslari. Ilmiy ishning umumjahon tamoyillari va milliy mafkura falsafasiga xizmat qiladi. Ishda o'rganilayotgan masalalarni yangicha tarixiy tafakkurning konseptual pozitsiyalari nuqtai nazaridan turib fikrlash hamda tarixiy hodisalar va ularni ilmiy baholashda haqqoniyatga tayanish, ularni ma'naviy- milliy tiklanish manfaatlaridan kelib chiqib talqin qilishga prinsipial ahamiyat beriladi. Tadqiqotning metodologik yondashuvlari va konsepsiyasini ishlab chiqishda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning yangi O'zbekiston mafkurasining asosiy tamoyillari asosida yoritib berishga qaratilgan. Uslubiy yondashuvlar orasidan ishda asosan foydalanilganlari muammoviy xronologik, qiyosiy-tahliliy, retrospektiv-tarixiy usullardir, ular ishda nazariya va amaliyotning birligini, tarixiylik va zamonaviylikning uyg'unlashishini, ob'ektivlik, aniqlik va taraqqiyotning sintezini berishini ta'minlashga xizmat qiladi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, ishda sistemalashtirilgan tadqiqot materiali, chiqarilgan nazariy umumlashmalar mamlakatimiz tarixshunosligidagi va Sirdaryo viloyatini chorizm tomonidan mustamlakaga aylantirish tarixini yoritishdagi yetishmovchiliklarni to'ldiradi. Tadqiqot natijalari yangi O'zbekiston va umuman O'rta Osiyoning mustamlakaga aylantirish tarixini yoritishdagi yetishmovchiliklarni to'ldiradi, o'tmish haqidagi umumlashtiruvchi tarixiy asarlarni tayyorlashda, Respublika o'quv yurtlarida gumanitar fanlar bo'yicha ma'ruza va maxsus kurslarni o'qitishda foydalanishi mumkin. Ular jamiyatni ma'naviy sog'lomlashtirish, millatlararo munosabatlarni takomillashtirish borasidagi vazifalarni hal qilishda ham foydali bo'lishi mumkin. Ishning tarkibiy tuzilishi. Mazkur dissertasiya kirish, uch bob, 7 paragraf, xulosa, 13 foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan 85 betdan iborat tarkibiy tuzilishga ega. I BOB. ROSSIYA IMPERIYASINING SIRDARYO VI LOYATINING MUSTAMLAKAGA AYLANTIRILISHI VA AHOLINI KO’CHIRISH SIYOSATINING ROLI VA DASTLABKI 14 DAVRDAGI MOHIYATI, XUSUSIYATLARI. 1.1. Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatidagi strategik maqsadlari XIX asr o'rtalariga kelib, Rossiya imperiyasining hukmron doiralari O'rta Osiyoni bo'ysundirish, mustamlakaga aylantirish bo'yicha harbiy-ma'muriy choralarni faol hamda tajovuzkorona amalga oshira boshlagan pallada rus hukumati Kaspiy va Qora dengizlardan Tinch va Muz okeanlarigacha bo'lgan ulkan hududda hukmronlik qilib turgan edi. Imperiyaga tobe bo'lgan Polsha, Finlyandiya ham Rossiya imperatorining hukmi ostida edi. Rossiyaning boyligini ko'paytirishga xizmat qiladigan Uzoq Sharq hamda bepoyon Sibirni chorizm va savdo-sanoat doiralar o'zlashtirish, qolaversa rivojlantirish bo'yicha xarajatlar, tashkiliy choralar ustida bosh qotirmay, bu yerda mustahkamroq ildiz otishga, shuningdek, tayyor boyliklar (o'rmon, mo'yna, baliq va h.k.) dan foydalanishga imkon qadar harakat qildilar. Biroq, hokimiyatning bironta ham tuzilmasi yoki sanoat, moliya egalari shakllanib kelayotgan kapitalizm maqsadlarida bu hududlarning iqtisodiyotini rivojlantirish bilan astoydil shug’ullanmagan edilar. Rossiya qishloq aholisi esa Sibir, Uzoq Sharqda kam o'troq bo'lib qolgandilar, shunda ham yirik shaharlarda va ularga yaqin joylarda joylashganlar. Lekin ularning ko'pchiligi Rossiya tomonidan XIX asrning 20-30 yillaridayoq harbiy harakatlarsiz, siyosiy hiyla- nayrang bilan qozoqlarning O'rta va Kichik juzlaridan tortib olingan yerlarga o'zboshimchalik bilan ko'chib kelib joylashgandi. Shu sababli o'lkaning birinchi general-gubernatori K.P. Kaufman, masalan, Ukraina mintaqalaridan kazaklarning ko'chirib keltirilishiga norozilik bildirgan va asosan rus qishloq aholisini ko'chirib keltirishni talab qilgan 9 . Va, nihoyat, aholini Sirdaryo viloyatiga ko'chish harakatining turli yillardagi xususiyatlari Sirdaryo viloyat ida rus aholini joylashtirish shartlari imperiya hukumati uchun aholini ko'chirish siyosatining 9 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 15 harbiy-siyosiy maqsadlari ustun bo'lganidan dalolat beradi. So'ng, istilo etilgan hududlarni hamda uning aholisini samarali boshqarish va ekspluatatsiya qilish maqsadida, shuningdek, mintaqadagi xonliklarning ustidan o'z hukmronligini o'rnatish yoki ularni imperiyaga qaram qilish uchun Turkiston viloyatini shu nomdagi general-gubernatorlikka aylantirib, uni Harbiy vazirlikka bo'ysundirish zarur deb topildi. Bu borada qonun 1867-yil iyulda qabul qilinib, imperator yangi general-gubernatorlikning birinchi boshlig’i etib Samarqand istilochisi fon Kaufmanni tayinladi. Bu general-gubernatorlik o'sha paytda Sirdaryo va Yettisuv viloyatlaridan iborat edi 10 . Keyingi yillarda rus qo'shinlari Buxoro amirligi, Xiva xonligi va Turkistonning bosib olgan hududlarida, Sirdaryo, Yettisuv viloyatlaridan tashqari, Zarafshon okrugi (1868-yil.), Amudaryo bo'limi (1873- yil.), Farg’ona viloyati (1876-yil.), Kaspiyorti viloyati (1881-yil.) tuzildi. Keyinchalik, Sirdaryo viloyati ma'muriyati o'lkadan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini, eng avvalo, paxtani, ipakni, mevalarni hamda mineral xom ashyoni Rossiyaga ko'proq hajmlarda tezroq olib chiqib ketish va metropoliyadan tayyor mahsulotni, qo'shinlarni, ko'chmoqchi bo'lgan aholini o'lkaga yetkazish maqsadida Orenburg-Toshkent-Andijon temir yo'lini o'tkazishga muvaffaq bo'ldi. Keltirilgan ma'lumotlar, bayon etilgan mulohazalar quyidagi xulosalarni chiqarishga asos bermoqda: - Dastavval O'rta Osiyoni, ayniqsa uning eng boy va strategik jihatidan eng muhim mintaqasi - Sirdaryo viloyatini zabt etish, mustamlakaga aylantirish Rossiyaning kelajakka mo'ljallangan keng strategik rejalarining bir qismi bo'lgan. Faqatgina Sharq va G’arb davlatlarining, xususan, Avstro-Vengriya, Germaniya, Fransiya va ayniqsa, Buyuk Britaniyaning keskin qarshiligiga uchrashdan xavfsiragan hamda bosib olingan hududlarda tub xalqlarning kurashi bilan mashg’ul bo'lishini bilgan chorizm qulay payt kelguncha shu eng katta mustamlaka bilan kifoyalanishni lozim topdi. Boshqa imkoniyatlari yo'q edi; Rossiyaning boshqa mustamlakalariga va undan qaram mamlakatlarga nisbatan Sirdaryo viloyatining strategik, iqtisodiy, 10 Проект положения об управлении в Семиреченской и Сырдарьинской областях.- СПб.,1867. С.66. 16 ijtimoiy ahamiyati ancha yuqori bo'lgan. Sirdaryo viloyatida chorizm o'rnatgan harbiy-ma'muriy tizim, bu yerda joylashtirilgan ko'p sonli rus qo'shinlar va ko'chirib keltirilayotgan rus, umuman, nasroniy diniga mansub aholi imperiyaning strategik mavqeini mustahkamlashga, tashqi siyosiy intilishlarini qo'llab- quvvatlashga, mustamlakadan olib ketiladigan nafaqat moddiy, balki madaniy boyliklarni metropoliya manfaatlariga ko'proq foyda berishiga xizmat qilishlari kerak edi. Rossiya imperiyasining ko'chiruvchilik siyosatini asosiy maqsadi, ko'chib keltirilgan rus aholisiga tayangan holda Sirdaryo viloyatida o'z mavqeini mustahkamlash, mahalliy aholini ruslashtirishdan iborat edi. 1.2. Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatiga aholini ko’chirish siyosatining bosqichlari va uning mustamlakachilik mohiyati Turkistonni bosib olish borasidayoq rus qo'shinlari ketidan Sibir va Uraldan kazaklar ko'chirilib Yettisuvning va Issiqko'l havzasining Xitoy bilan chegaradosh hududlarida joylashtirildi. Shuning uchun ham Sirdaryo viloyati tashkil qilinishidan ilgari kazaklar bu hududlarda 14 stansiyani barpo etishdi hamda Yettisuv kazaklarining qo'shinini shakllantirish faol olib borildi. Shu bilan birga Qo'qon xonligining Uzunyog’och, Oqmachit, Turkiston, Marki, Pishpak, Avliyoota, Chimkent, Toshkent kabi tayanch shaharlar rus qo'shinlari tomonidan ishg’ol qilinganidan keyin o'lkaning ichki hududlariga kazaklarni ko'chirib keltirishning hojati yo'q edi. Shundan foydalanib, chorizm bu yangi qaram hududga ham bir necha ming rus va arman millatiga mansub shaxslarni ko'chirishga kirishdi. Tashkiliy vazifalarni bajarish Sirdaryo viloyati ko'chiruvchilik bo'limiga topshirilgan edi. Bu haqda xabar topgan ruslar, kazaklar Kaspiyorti viloyatiga emas, balki Samarqand, Sirdaryo viloyatlariga, Amudaryo bo'limiga qarashli hududga ko'chishga harakat qilishgan edi 11 . Yettisuv yerlariga, 11 G ' offorov SH . Tarix va taqdir ; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko ' chirilganlar ( XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida ). T ., “ Fan ”-2006; 17 Sirdaryo bo'yidagi hududlarga 60-yillarda o'z xohishi bilan ko'chib kelgan rus aholi orasida shaharlik kambag’allar, mayda savdogarlar va qashshoq krestyanlar aksariyatni tashkil qilishgan. Ular mahalliy aholiga nihoyatda qo'pol, jinoyatkorona munosabatda bo'lishgan. Mahalliy dehqonlarning, chorvadorlarning yerlarini tortib olish hollari juda ko'p bo'lgan. Harbiy ma'muriyat mavjud sharoitlarga ko'ra emas, balki ko'chib kelayotgan rus aholini ehtiyojlarini hisobga olib harakat qilgan va natijada mahalliy aholiga nisbatan tajovuz, adolatsizlik, shovinistik yondashuvlar ommaviy tus olgan edi. Turkiston general-gubernatori K.P.fon Kaufman ilgarigi amaliyotdan farqli o'laroq, Rossiyadan birinchi navbatda rus, umuman, provoslav mazhabiga mansub aholini tashkiliy ravishda ko'chirib keltirishga harakat qilish lozimligini qayd etib, qaysi yo'nalishlardagi hududlarga rus krestyanlarini joylashtirish maqsadga muvofiq bo'lishini ko'rsatdi. Imperiya devoni 1873-yilda Turkiston general-gubernatorining 1) Orenburgdan Toshkentgacha va 2) Toshkentdan Chimkent, Avliyoota va Verniy orqali Semipalatinskgacha bo'lgan yo'nalishlardagi hududlarga eng avvalo ruslarni ko'chirish, joylashtirish takliflariga rozi bo'ldi 12 . Tez orada ikkinchi yo'nalish ancha maqbul deb topildi, chunki bu yo'nalishdagi hududlarda yer iqlimi yaxshiroq edi. Mustamlakachi ma'muriyat, xususan, general-gubernator K.P.fon Kaufmanning o'zi Rossiyadan Sirdaryo viloyatiga ko'chirib keltirilayotgan aholining sonini, ijtimoiy va milliy tarkibini, siyosiy ishonchliligini nazorat qiladigan bo'lishdi. Birinchi navbatda, xizmat muddatini o'tab bo'lgan harbiylar oilalari bilan o'lkada doimiy yashab qolishlariga rag’batlantiradigan choralar belgilandi. 60-yillar oxiri 70-yillarda Sirdaryo viloyatiga aholi, asosan, Astraxan, Xarkov, Voronej, ayniqsa, Orenburg, Samara guberniyalaridan ko'chirib keltirilganligi, ularning ko'pchiligi qashshoq bo'lgani uchun hukumat ularning ko'chishi yo'nalishini manzillarini oldindan aniqlashga qaror qildi 13 . Ayni mahalda mazkur mezonlar tegishli ravishda tanlab olingach, ko'chishga tayyor bo'lganlarga «o'tish guvohnomasi» deb atalgan hujjat berilishi va 12 Гинзбург А.И. Русское население в Туркестане, С.30. 13 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 18 shu hujjatga asosan ularning joylashuvida ma'muriyat ko'maklashishi nazarda tutilgandi. Bu tartib o'zboshimchalik bilan ko'chib keluvchilar oqimini eng kam darajaga yetkazish uchun yo'lga qo'yilgandi, chunki ular ko'chib kelgan joylarida tub qishloq aholisining yeri, qoramoli va hatto, uy-ro'zg’or buyumlarini ham zo'rlik bilan tortib olishardi. Garchi hukumat bunday hodisalarga ko'pincha e'tibor bermagan bo'lsa-da, dehqonlarning ommaviy g’alayonlarining oldini olishni istagandi. Undan tashqari, Sirdaryo viloyati ma'muriyatining aholini ko'chirish amaliyotini tartibga solishga qaratilgan choralari doim ham samara beravermadi. Bu boradagi masalalarni hal etish yo'llarini belgilovchi birorta ham qonun-qoidalar to 1881-yilgacha mavjud emas edi. Shu sababli imperiya hukumati, mustamlaka ma'muriyati taklifi bilan 1881-yil 10-iyulda «Dehqonlarni bo'sh davlat yerlariga ko'chirish bo'yicha muvaqqat tartib-qoidalar»ni tasdiqladi 14 . Masalan, 1889-1891- yillarda Sirdaryo viloyatida ko'chish guvohnomalari 17289 oilaga berildi, ko'chib kelgan oilalar soni esa aslida 28911 taga yetdi 15 . Imperiyaning g’alla yetishtiriladigan ko'plab guberniyalarida ro'y bergan ocharchilik sababli 1892-yilda ko'chuvchilar oqimi keskin ko'payib, 100 ming kishidan ortiqni tashkil qildi 16 . Oqibat shunday bo'ldiki, Sirdaryo viloyatining o'zida 1892-1893-yillarda ko'chib kelganlar 17 ta yangi qishloqni barpo etishdi 17 . Bu esa tub aholi uchun ham juda og’ir bo'lgan. 1914-yil avgustning oxiri – sentyabrning boshida Rossiyaning Harbiy va Ichki ishlar vazirliklari Sirdaryo viloyati ma'muriyati bilan birgalikda Avstro-Vengriya, Germaniya armiyalariga mansub harbiy asirlarni Toshkent, Samarqand, Avliyoota, Jizzax, Turkiston, Chimkentga joylashtirish va asirlar tarafidan bajariladigan ishlarning hajmi, turlari rejalashtirilgan edi 18 . «Tugatilishi lozim bo'lgan qishloqlar o'rnida rus qishloqlarni» barpo etish vazifasi ham Sirdaryo 14 Закон от 10 июля 1881 г. – СПб., 1881. 15 Кауфман А.А. Переселение и колонизация. Т. II . – СПб., 1905. С. 20. 16 Вощинин В.П. Переселение. – «О земле» китобида. Вып .I.- М ., 1921. С . 127. 17 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 18 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 19 viloyati aholisi uchun g’oyat fojiali bo'ldi. Hukumat bu borada alohida shafqatsizlik ko'rsatgani diqqatni tortadi. Rus amaldorlarining ayrimlari guvohlik berishicha, jazoga tortilgan qishloqlar aholisi «ko'chishga majburligi muqarrarligi to'g’risidagi fikrga butunlay ko'nikkan, lekin qayerga ko'chishga to'g’ri kelishini bilmaydi» 19 . Ruslar va ko'plab ko'chib kelgan nasroniy diniga mansub boshqa aholining soni keskin ko'paydi. Bu holatni, eng avvalo, Rossiyadan nasroniy, asosan pravoslav aholining bir qismini Sirdaryo viloyatiga ko'chirish siyosati va amaliyotiga imperiya hukmron doiralarining hamda mustamlaka ma'muriyatining yondashuvlaridagi o'zgarishlarning sabablarini va mohiyatini o'rganish natijalari yaqqol tasdiqlaydi. Chorizmning hamda Sirdaryo viloyati ma'muriyatining o'lkaga kazaklarni, krestyanlarni, shahar ishchilarini ko'chirish masalasiga katta ahamiyat bergani bilan birga yangi mustamlakaning yer osti boyliklarini aniqlash, qazib olish, qayta ishlashni tashkil qilish uchun, qishloq xo'jaligini takomillashtirib, metropoliyaga tobora ko'proq xomashyo yetkazish va o'lkaga Rossiyadan sanoat mahsulotini keltirish maqsadlarida bu yerga geologlar, sanoatchilar, agronomlar, savdogarlar kelishini ta'minlashga intilishgan. Bu borada birinchi navbatda xususiy yer mulkchiligini qisqartirib, yerlarning anchagina qismi davlat (amlok) mulkiga aylantirildi, vaqf mulki hisoblangan yerlarning ham bir qismini egalaridan turli bahonalar bilan tortib olish yo'li bilan davlat yer fondi tashkil qilindi. Biroq, Rossiyadan 70-80-yillarda ko'chib kelgan krestyanlarning ko'pchiligi shu fonddan berilgan yerlar bilan kifoyalanmasdan, mahalliy dehqonlarni shuningdek vaqflarga qarashli yerlarini zo'ravonlik bilan o'zlashtirgani ham ma'lum. Masalan, o'zboshimchalik bilan ko'chib kelgan krestyanlar aynan shunday yo'l bilan joylashishga intilishgan, ma'muriyat esa bunga deyarli qarshilik qilmagan. Misol uchun aytish mumkinki, 1889-1891-yillarda tegishli ruxsatnoma bilan ko'chib kelgan 17289 oiladan tashqari, 11622 oila hech qanday ruxsatnomalarsiz ko'chib kelgan 20 . Bunday hollar keyin ham ko'p bo'lgan. Shuning uchun ba'zi yillarda o'zboshimchalik bilan tashkiliy ravishda ko'chib kelgan krestyanlar birdaniga 17 ta 19 Гинзбург А.И. Русское население в Туркестане, С.57. 20 Кауфман К.П. Переселение и колонизация. Т . II . – СПб ., 1905, С . 20. 20 (Sirdaryo viloyati), boshqa viloyatlarda 20-36 ta (Yettisuv, Kaspiyorti viloyatlari) rus qishloqlarni barpo etishgan 21 . Metropoliyadan ko'chib kelgan aholiga bir qator imtiyozlar berilgan bo'lib mahalliy aholining zavod, fabrikalarda, boshqa korxonalarda ishlovchi vakillariga to'lanadigan mehnat haqi rus ishchilariga qaraganda 40-50 foizga kam edi 22 , ayrim korxonalarda esa bu farq 3-3,5 barobarga yetgan 23 . Sirdaryo viloyatiga metropoliyadan aholini ko'chirish siyosati chinakam mustamlakachi mohiyatiga ega bo'lganligi kazaklarni, rus krestyanlarni oddiy (berdanka) miltiqlari bilan qurollantirish, 1892-yil Toshkent, 1898-yil Andijon qo'zg’olonlari, 1916-yil umumturkiston qo'zg’oloni bilan bog’liq voqealar ko'rsatdi. II BOB. ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN AHOLINI KO’CHIRISH SIYOSATINING ISHLAB CHIQILISHI VA AMALGA OSHIRILISHI (XIX ASR IKKINCHI YARMI). 21 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 22 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 23 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 21 2.1. Chor Rossiyasining Sirdaryo viloyatiga aholining ko’chiruvchilik siyosatining dastlabki davrdagi xususiyatlari Ma'lumki, Rossiya chorizmi Turkiston tomon harbiy harakatlarini boshlagan XIX asrning 20-yillaridayoq Sibir va Ural kazaklarining qozoq va keyinchalik qirg’izlarning hududlariga majburiy tarzda ko'chirilishi va mahalliy aholidan tortib olingan yerlarda joylashtirilishi boshlangan edi. Turkiston general-gubernatorligi tashkil qilinguncha qadar K.P. Kaufmanning yozishicha, «Kazaklarga xo'jalik jihatidan eng yaxshi yerlar berilgan va qirg’iz, qozoqlarning huquqlari, ehtiyojlariga e'tibor berilmagan... Kazaklar daryochalarni ham o'z nazoratiga olib, qirg’iz, qozoqlarning yerlariga suvni berish yoki bermaslikni hal qiladigan bo'lishdi va ularning hisobiga osongina boy bo'la boshlashdi» 24 . Kazaklarni tez tayyor bo'ladigan harbiy kuch sifatida inkor etmagan holda Turkiston ma'muriyati, ularni ko'chirib keltirgandan ko'ra krestyanlar, savdogarlar, sanoatchilarning o'lkaga ko'proq kelishlarini foydaliroq deb hisoblaydi. Avvalo, Xitoy bilan chegaradosh qozoq, qisman qirg’iz hududlariga joylashtirilganidan keyin kazaklar shovinistik kayfiyatdagi doimo tayyor harbiy politsiya kuchi bo'lib qolaverdi; ikkinchidan, Qo'qon xonligi hududlari (Pishpak, Avliyoota, Oqmachit, Chimkent) dagi strategik punktlarni birlashtiruvchi yo'llar bo'ylab ko'plab kazaklarning stanitsalari, krestyanlarning qishloqlariga asos solindi. Ular Sirdaryo viloyatida soliq-o'lpon, katta yer maydonlari berish, krestyanlarni harbiy xizmatdan 5 yilga ozod qilish kabi imtiyozlar bilangina emas, balki oziq-ovqat, pul bilan yordam ko'rsatish shartlari bilan ko'chirilganlar. Shuning uchun qashshoq rus, ukrain krestyanlarigina emas, balki qalmoqlar, cho'qintirilgan tatarlar ham kazaklarga tenglashtirilib joylashtirilgan. Bunday amaliyot aholini ko'chirish tartibini, turli shartlarini to belgilovchi birinchi rasmiy qoidalar qabul qilingan 1881-yilgacha hukm surdi. Rossiya martabali amaldorlarining Sirdaryo viloyatiga aholining qaysi ijtimoiy guruhlarini ko'chirib keltirish yoki keltirmaslik haqidagi mulohazalari 24 Кауфман К.П. Проект всеподданнейшего отчета генерал-адъютанта К.П. фон Кауфмана 1-го по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал- губернаторства. 7 ноября 1867 – 25 марта 1881 гг. – СПб.,, С.157-158. 22 mohiyatiga ko'ra mustamlakachi, buyuk davlatchilik xarakteriga ega edi. 1867- yilda yangi tuzilgan Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini o'z tarkibiga olgan Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilgach 25 , rus aholining bir qismini ko'chirish siyosatiga yondashuv bo'yicha o'z mulohazalarini general-gubernator K.P. Kaufman va Yettisuv viloyatining harbiy gubernatori general Kolpakovskiy birinchi bo'lib izhor etishgan. Ularning takliflari o'sha vaqtda qabul qilinmadi, lekin Yettisuv, Sirdaryo, keyinchalik Farg’ona, Kaspiyorti va Samarqand viloyatlarida 1881-yilgacha ham metropoliyadan asosan dehqon aholisini ko'chirib keltirishga moyillik kuchliroq bo'lgan. Biroq, rus dehqonlari Turkistonda asosan g’alla yetishtirishga intilgani sababli ular paxtachilik rivojlangan hududlarga, masalan, Farg’ona viloyatiga, nisbatan kamroq keltirilgan. Shuni ham qayd etish joizdirki, K.P. Kaufman 1867-yil iyulda Turkistonga general-gubernator etib tayinlanishi arafasida «Yettisuv va Sirdaryo viloyatlaridagi boshqaruv to'g’risida nizom» loyihasini ko'rib chiqish uchun imperatorga taqdim qilgandi. Bu loyihada ham ko'chiruvchilik masalasi qo'yilgan edi. Kaufman shundan kelib chiqib, eng avvalo, Sirdaryo viloyatiga ko'chib kelgan rus aholiga zarur bo'lib qolganda yer sotib olishga ham ruxsat berilishi mumkinligini belgilagan edi, lekin ruslarni asosan davlat yerlariga hamda tub aholidan tortib olingan yerlarga joylashtirish ko'zda tutilgandi. U, shuningdek, kazaklarni Yettisuv viloyatiga, keyinroq esa Sirdaryo viloyatiga ham, faqat qisman, cheklangan ko'lamda ko'chirish mumkin, deb hisoblagandi. Hosilsizlikdan ko'p azob chekayotgan Astraxan, Voronej, Orenburg, Samara va Xarkov guberniyalaridan Sirdaryo viloyatiga, ayniqsa, ko'plab kambag’al krestyanlar kela boshlagandi. Sirdaryo viloyati ma'muriyatining o'zboshimchalik bilan ko'chib kelganlarni dastlab belgilangan joylarga jo'natib yuborish borasidagi harakati ko'pincha samara bermasdi. Natijada ancha murakkab vaziyat yuzaga kelardi, chunki aholisi zich joylashgan, asosan, dehqonlardan iborat bo'lgan Sirdaryo viloyatida mustamlakachi idoralar va ko'chib kelgan rus 25 Turkiston , O ' zbekiston va Qozog ' iston tarixchilariga o ' zicha « ta ' lim bergan » P . G . Galuzo nima uchun «1867- yilda , 11- iyulda , Semipalatinsk oblastining janubiy , Turkiston qismidan Turkiston general - gubernatorligi tashkil qilingan edi ...» deb yozganini tushunib bo ' lmaydi . (П.Г.Галузо. Аграрные отношения на Юге Казахстана, 347- бет). 23 dehqonlari yerlarni o'zlashtirish bilan shug’ullanmas, shu sababli, hatto tub aholi, shu jumladan, ko'chmanchi aholidan ham yer ayovsiz tortib olingan holda tashkiliy ravishda ko'chirib keltirilayotgan ruslarga bo'lib berish uchun yetarlicha yer zaxirasi barpo etmasdi. Natijada, beruxsat ko'chib kelganlar esa tub dehqonlarning yerlarini zo'rlik bilan tortib olib joylashar edilar. Bunday ahvol Sirdaryo viloyati dehqonlarining g’azabini qo'zg’atibgina qolmay, jismoniy qarshiligini yuzaga keltirishi kerak edi va 60-yillar oxiri – 70-yillar boshida xuddi shu hodisa ro'y berdi. Mustamlakachi ma'muriyatning ayrim amaldorlari ko'chirib keltirilgan ruslarning qo'pol o'zboshimchaligining oldini olish, bu hodisaning ijtimoiy-siyosiy oqibatlarini yumshatish maqsadida mahalliy aholining qo'lidan ketgan yer-mulk o'rnini imkon qadar to'ldirish taklif qilgandi, metropoliyadan dehqonlarni ko'chirib keltirishni bir muncha me'yorida va puxta tashkil etishga harakat qilgandi. Binobarin, rus amaldorlarining tub aholiga nisbatan bedodligi Sirdaryo viloyatiga, keyinchalik esa Dasht o'lkasiga ham ko'chirib keltirilgan rus, ukrain, belorus krestyanlari uchun ibrat bo'lgan edi. Metropoliyadan ko'chib kelganlarning mahalliy aholiga nisbatan qilgan beboshliklari, xususan, eng yaxshi yerlarni dehqonlardan, yaylovlarni ko'chmanchilardan tortib olish, ma'muriyat tomonidan oqibatsiz qoldirilganligining sabablaridan biri shunda ediki, tub joy aholiga qarashli yerlarni davlat tasarrufiga o'tkazish haqidagi qonunlashtirilgan qoidalar 80-yillargacha mavjud bo'lmagan. Ilk bor qoidalar 1881-yil 10-iyulda, «Krestyanlarni bo'sh davlat yerlarga ko'chirish vaqtincha qoidalar» 26 shaklida qabul qilindi. Ko'chiriluvchilarga ularning chiqish joyidan yo'l hujjati berish bo'yicha 70-yillar boshida joriy etilgan majburiy tartibga nopisandlik bilan qaralishi ko'chib kelayotganlar, ayniqsa, o'zboshimchalik bilan, beruxsat ko'chib kelayotganlar orasida kambag’allarning salmog’i katta bo'lishiga olib keldi. Ko'chirib keltiriluvchilar tarkibi quyidagi asosiy toifalardan: 1) xizmat muddatini o'tab bo'lib, bu yerda katta imtiyozlar evaziga qolgan askarlardan. Ularning ko'pchiligi oila boshiga 7 desyatinadan yer olib, uni yersiz dehqonlarga teng 26 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 24 sherikchilik asosida ijaraga berardi; 2) 1861-yil islohoti oqibatida qashshoqlashgan, dastlab Primore, Sibirga, boshqa mintaqalarga jo'natilgan, lekin u yoqlardan Sirdaryo viloyatiga hamda Dasht o'lkasiga beruxsat ko'chib kelgan dehqonlardan; 3) tashkiliy ravishda, yo'l hujjatlari asosida ko'chib kelgan, shu sababli yangi joyda yetarli miqdorda yer bilan ta'minlangan, harbiy xizmatdan, soliqlar va to'lovlardan 3-5 yilga ozod qilingan krestyanlardan iborat edi. Shuni ham qayd etib o'tish lozimki, Turkiston endigina mustamlakaga aylantirilayotganda Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarida rus armiyasida xizmatini o'tab bo'lgan askarlarning, metropoliyadan ko'chib kelgan krestyanlarning oilasidagi har bir erkak nafariga 30 desyatinagacha yer berilgan. Yangi ko'chib kelgan krestyanlar barcha soliqlar va to'lovlardan ozod etilgan. Bundan tashqari, moddiy yordamga muhtoj bo'lgan krestyanlarning har bir oilasiga 100 rubl uzoq muddatli qarz (ssuda) berilgan edi 27 . Qat'iy qoidalar va mahalliy aholini ko'chib kelayotganlarning zulmidan himoyalash choralari bo'lmagan sharoitda 1864-1881- yillarda Yettisuvga deyarli 40 ming kazaklar va rus krestyanlari 28 ,1865-1881- yillarda Sirdaryo, Farg’ona viloyatlariga, Zarafshon okrugiga va Amudaryo bo'limiga 95 mingdan 29 ko'proq rus krestyanlari va shahar kambag’allari ko'chib kelishdi. Undan tashqari, o'lkada 50 mingdan ortiq askarlar joylashgan edi, shulardan 15 ming kishi Kaspiyorti viloyatida va Chorjo'yda, yangi Buxoroda edi 30 . Rossiyadan ko'chirib keltirilganlarning deyarli hammasi, ba'zi istisnolar bilan, tub aholiga, ayniqsa, qishloq aholisiga nisbatan buyuk davlatchilik- shovinistik munosabatda va jangarilik kayfiyatida edi. Boz ustiga, metropoliyadan ko'chirib keltirilganlarning nemislar, nasroniy sektalardan boshqa, hammasi jangovar miltiq bilan ta'minlangandi. Ayniqsa, ikkinchi toifaga kiritilganlarning aksariyati o'zini yovuzlarcha va surbetlarcha tutardi. Shuni ta'kidlash lozimki, 27 Пален К.К. Переселенческое дело в Туркестане. – Спб., 1910, С. 9. 28 Леденев Н.З. История Семиреченского казачьего войска., («Б» жадвали ва иловалар асосида ќисоб бизники – Ш. Қ .). 29 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 30 Фомченко А.П. Русские поселения в Бухарском эмирате. – Т., Госиздат, 1958. С. 12 . 25 noqulay yerlarga joylashtirilgan nasroniy sektalarining muxlislari – mennonitlar, baptistlar va boshqalar tub aholi bilan ancha chiqishib yashasa-da, harbiy majburiyatdan ozod qilish, e'tiqod erkinligini kafolatlash va hokazo talablari bilan mustamlakachi ma'muriyatga ancha tashvish keltirishardi. Shuning uchun asosan nemislardan iborat bo'lgan mennonitlar ommasi Amerikaga jo'nab ketib, keyin Rossiyaga qaytib kelishga majbur bo'lganida ularning talablari rad etilgandi. Shunday bo'lsa-da, imperiya hukumati mennonitlarga (nemislarni bir diniy ayirmachi oqimi) joylashishda ancha yengil sharoit yaratib berilishini va'da qilib, Sirdaryo viloyatiga ko'chishni taklif qilgan. Shundan keyin, 1879-1882-yillarda yuzlab nemis oilalari bu o'lkaga ko'chib kela boshladi. 1882-yilda Sirdaryo viloyatining Avliyoota uyezdida 7 nemis qishlog’i bo'lib, aholisi 1400 kishidan oshiq edi. Biroq, mennonitlar jamoalarining katta qismi chorizm va mustamlakachi ma'muriyati tomonidan Buxoro amirligidan (Zirabuloq, Kattaqo'rg’on), Xiva xonligidan (Amudaryoning o'ng sohili) tortib olingan hududlargagina emas, balki Rossiya imperiyasiga qaram ushbu davlatlar tasarrufidagi yerlariga ham ko'chishga majbur etildi. Mohiyatiga ko'ra, buyuk davlatchilik ruhida bo'lgan shunday faktlar sodir etilgani holda, mennonit-nemislarning Sirdaryo viloyatiga ko'chirilishi muammosini hozir o'rganayotgan ayrim tadqiqotchilarning noxolisligi kishini hayratga soladi. Masalan, Rossiyada nemis va rus tillarida chop etiladigan «Noyes Liben» gazetasida tarixchi V. Chebotaryova, jumladan, bunday deb yozgan edi: «General-gubernator Kolpakovskiy (u K.P. Kaufman betobligi sababli general- gubernator vazifasini bajaruvchi bo'lgandi – SH.Q.) ... ularga Sirdaryo viloyatining Avliyoota uyezdida Talas daryosi havzasidan yer taklif etdi. Yakob Yansen boshchiligida oilalarning bir qismi Talasga jo'nadi, boshqalari esa o'zlarini ta'qib qilayotgan harbiy majburiyatdek qismatdan qochib, butun Sharqda mashhur bo'lgan zolim – Buxoro amiri qaramog’idagi yerlardan panoh izlab ketdi. Amir huzuriga butun bir vakillar hay'ati yo'l oldi. Mennonitlarning vakillari Buxoro amiri tomonidan qabul qilingan-qilinmaganligini aniqlash iloji bo'lmadi. Biroq, «Turkestanskie vedomosti» gazetasidagi maqola muzokaralar olib borilganidan dalolat beradi. Muzokaralar diplomatlar darajasida olib borilgan». Amir 26 mennonitlarning 31 oilasini fuqarolikka olishga roziligini bildirgan, biroq Toshkentda bunday oilalar ko'pligini bilgach, qaroridan qaytgan. «Shunda amir mennonitlar tub aholi tilini bilmasliklarini, yerga ishlov berishni bilmasliklarini, yuzi ochiq xotinlari bu yerlik (xotin) larga yomon ibrat bo'lishini aytdi» 31 . Lekin Kattaqo'rg’on va Zirabuloqda ancha mennonitlar qolgandi. V.Chebotaryova 1882- 1883-yillardagi voqealar munosabati bilan Sirdaryo viloyatining Amudaryo bo'limi Xiva xonligiga qaraydi, deb noto'g’ri hisoblaydi, lekin Muhammad Rahimxon mennonitlarni fuqarolikka olishga rozi bo'lib, Amudaryo yaqinidagi Lavdonga ularning 52 oilasi joylashtirganligini ko'rsatadi 32 . Shu tariqa, u zolim deb ta'riflagan Buxoro va Xiva hukmdorlari mennonitlarga Rossiyaning «ma'rifatli» imperatoriga qaraganda ancha insonparvarlik ko'rsatishgan. Biroq, V. Chebotaryova bu ishning insonparvarlik ekanini anglamaydi. Ayni mahalda beruxsat ko'chib kelganlar mahalliy aholi orasida o'g’irlik, talonchilik bilan shug’ullanayotgan, berilgan yer maydonida mehnat qilishni xohlamaganlarga qarshi hatto tegishli chora ko'rilayotgan sharoitda Rossiyadan Sirdaryo viloyatiga ko'chib keluvchilar oqimi kuchayib bordi. Imperiya shu maqsadda 1881-yil 10-iyulda «Krestyanlarni bo'sh davlat yerlariga ko'chirish to'g’risida muvaqqat qoidalar»ni tasdiqladi 33 . Ilk bor qabul qilingan bu qoidalar, bo'sh yerlar deyarli yo'qligiga qaramay, metropoliyadan mustamlakalarga, ayniqsa, Sirdaryo viloyatiga ko'chib keluvchilar oqimi ko'payishiga sabab bo'ldi. Krestyanlar qatori shahar kambag’allarining ham ko'chib kelishi kuchaydi. Ayni mahalda, o'zboshimchalik bilan ko'chib keluvchilar soni ham ortdi, bu esa mintaqada, ayniqsa, tub aholi uchun ijtimoiy-siyosiy vaziyatni jiddiy ravishda keskinlashtirib yubordi. Masalan, mahalliy hunarmandchilikni qisish, dehqonlarga nisbatan zo'ravonlik, adolatsizlik kuchaydi. Garchi bo'sh davlat yerlari bo'lmagan va mahalliy dehqonlar kam yerli, anchasi esa umuman yersiz bo'lgani holda bu yerga Rossiyadan krestyanlarni ko'chirib keltirish uchun yangi 31 Чеботарёва В. Меннониты: поиски земли обетованной. – « Neues Leben » газетаси, №50, 9 Desember , 1992. 32 Чеботарёва В. Меннониты: поиски земли обетованной. – « Neues Leben » газетаси, №50, 9 Desember , 1992. 33 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 27 yerlarni irrigatsiyalab, melioratsiyalab keng o'zlashtirish, sanoat, transport, yo'l qurilishini rivojlantirish zarurligini Sirdaryo viloyati ma'muriyati hamda imperiyaning hukmron doiralari yaxshi bilishsa-da, 1883-yildan boshlab imperiya hukumati yangi metropoliyadan mustamlakaga aholini ko'chirish bo'yicha qoidalarni joriy etdi. Bu qoidalarga muvofiq, bundan buyon faqat pravoslav e'tiqoddagi ruslarga Sirdaryo viloyatiga ko'chib kelishga ruxsat beriladigan bo'ldi. Boshqa odamlar ko'chish uchun hukumat organlaridan ruxsat olishga majbur edi. Yangi joyda har bir rus oilasiga 9 desyatina (10 gektarga yaqin) yer ajratilib, soliqlar, o'lponlar va hokazolar bo'yicha jiddiy imtiyozlar berilgandi 34 . Bunda ko'chirish amaliyotida ilk bor 1883-yil qoidalariga muvofiq har bir qishloqdagi ko'chib kelganlar umumiy yaylovdan foydalanishi, haydalma yer bo'lagi esa 10 yildan keyingina, shunda ham bu yerdan qishloq xo'jalik mahsulotini yetishtirish uchun har yili foydalansagina, ko'chib kelganlar mulkiga aylanishi nazarda tutilgan 35 . Toshkent, Chimkent, Avliyoota uyezdlariga va Sirdaryo viloyatining Amudaryo bo'limi, Farg’ona viloyatining Qo'qon, Yangi Marg’ilon, Andijon, Namangan shaharlariga, Kaspiyorti viloyatining shahar, qishloqlariga ko'chirib keltirilgan aholi faol joylashtirilardi 36 . Imperiya hukumati 1881-1885-yillarda Turkiston shaharlarini bog’laydigan yo'llar bo'ylab rus qishloqlari barpo etishga katta ahamiyat bergandi. Bu joyda yer, eng avvalo, iste'fodagi askarlarga ajratilardi, ulardan keyingina krestyanlarga berilardi. Tub aholi g’alayonlari, qo'zg’olonlari sodir bo'lgan holatlarda bunday qishloqlar foyda beradi, deb taxmin qilinardi 37 . Ayni mahalda Turkistonda F.K. Girs (1881-yil.), graf Ignatev (1884- yil.) tomonidan olib borilgan taftishlar Rossiyadan Sirdaryo viloyatiga ko'chirib keltirilganlarning soni ko'payishi bilan birga tub aholiga nisbatan ularning bedodligi, ijtimoiy va milliy zulmi kuchayganini ko'rsatdi. Biroq hukumat qabul 34 Гинзбург А. Русское население в Туркестане, С. 30-31. 35 Гинзбург А. Русское население в Туркестане, С. 30-31. 36 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 37 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 28 qilgan 1881-yilgi hamda 1883-yilgi aholini ko'chirish qoidalari o'zboshimchalik bilan ko'chib kelishni to'xtatish u yoqda tursin, hatto qisqartirishga ham yordam bermadi. Imperiya hukumati avvalgi yillarda rus aholini va umuman slavyan aholi sonini ko'paytirish bo'yicha tajribasi ko'chib kelganlarga beriladigan yer maydonlari endi keskin kamayishiga olib kelganini tushunardilar. Aleksandr III tomonidan 1886-yil 12-iyulda tasdiqlangan ko'chirish bo'yicha uzoq muddatga mo'ljallangan qoidalarda bularning barchasi va ayrim yangi shartlar ham o'z aksini topgandi. Bu qoidalarda, eng avvalo, rus qishloq obivatellarini (asosan o'rtahollarni) ko'chirilishigagina yo'l qo'yish va shuni rag’batlantirish zarurligi ta'kidlangandi. Ko'chirib keltirilgan rus aholi sug’orma dehqonchilik tajribasini yomon o'zlashtirayotganliklarini, hatto «bug’doy sepilgan yerni... sug’orish zarurligi»ni ularning aqli bovar qilmasligi, shu bois oila boshiga 9 desyatinadan yerga ega bo'la turib, o'z xo'jaliklarini yaxshi rivojlantirmaganliklarini hisobga olib, imperiya hukumati Sirdaryo viloyatiga ko'chirib keltirilgan rus oilalaridagi mehnatga yaroqli har bir ishlovchi xodim hisobiga 10 desyatinadan yer ajratish zarurligini nazarda tutgan 38 . Rus krestyan oilalarida esa ishlovchi xodimlar, ya'ni erkak shaxslar 3-4 kishidan iborat edi. Binobarin, shu qoidaga muvofiq, ko'chirib keltirilgan oila 20 desyatinadan 40 desyatinagacha yer olishi mumkin edi. Bu esa Turkiston mustamlakaga aylantirilgan dastlabki yillarda Rossiyadan ko'chirib keltirilganlar uchun ajratilgan yer maydonidan ancha ko'p edi 39 . Avvalgi yillardagi kabi, 80-yillarda Turkiston va Dasht general-gubernatorliklariga ko'chib kelayotgan rossiyaliklar orasida o'zboshimchalik bilan kelganlar 50 foizni, ba'zida esa hatto undan ziyodni tashkil qilgani uchun mustamlaka ma'muriyatining na ularni qaytarib yuborishga, na joylashtirishga qurbi yetmasdi. Biroq chorizm Sirdaryo viloyatiga kelib qolganlarning ortiga qaytishini imperiya obro'siga putur yetkazuvchi, yo'l qo'yib bo'lmaydigan hol deb hisobladi. Boz ustiga, imperiya hukmron doiralari Sharqiy mustamlakalarda, ayniqsa, Sirdaryo viloyatida, rus 38 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 39 Масальский В.И. Туркестанский край. С . 322. 29 aholisi hissasini yanada ko'paytirib borish har tomonlama foydali ekanligiga ishonardilar. Shu sababli, hukumat Senati 1889-yil 13-iyulda,1886-yil 12-iyuldagi qoidalarda ko'zdan tutilganidek, faqat qishloq obivatellarining emas, balki meshchanlarning davlat yerlariga ko'chishiga, shuningdek, 1889-yil 13-iyulgacha bo'lgan davrda Sirdaryo viloyati va Dasht o'lkalariga ko'chirilgan barcha rus dehqonlari va hunarmand kishilarni obivatellar va meshchanlar tabaqasiga qo'shishga ruxsat beruvchi qonun qabul qildi. Shu paytdan boshlab ko'chib kelayotgan ruslar oqimi ancha kuchaygani qayd etildi, 1891-1892-yillarda esa Rossiyaning bir qator ichki guberniyalarida ro'y bergan qurg’oqchilik, ommaviy ocharchilik sababli o'zboshimchalik bilan, ruxsatsiz ko'chib keluvchilar soni keskin ko'paydi-ki, ular orasida o'n minglab Volgabo'yi nemislari ham bor edi. Ayni shu ikki yil ichida Rossiyadan ko'chib kelganlar tomonidan Sirdaryo viloyatining o'zida 17 ta qishloq barpo etildi 40 . Ruslarning va Rossiyaning boshqa fuqarolarining Turkistonga, jumladan, uning eng yirik viloyati – Sirdaryo viloyatiga ko'chirib keltirilishining ko'lamlari shu qadar ediki, 1886-1890-yillarda bu viloyatda 42 ta qishloq, shu jumladan, Toshkent uyezdida 9 ta qishloq yuzaga keldi 41 . Sirdaryo viloyatidagi, shuningdek, Dasht o'lkadagi xalq qo'zg’olonlaridan jiddiy tashvishga tushgan, mazkur mustamlakalardan barcha narsani imperiyaning ichki, tashqi muammolarini hal etish uchun oxirigacha foydalanishga intilgan Rossiya hukmron doiralari pravoslav e'tiqoddagi ruslarni, hamda... Ichki ishlar vazirligi ruxsati bilan – diniy ayirmachi (staroobryadchi)larni ham ko'chirish va joylashtirishning yangi qoidalarni yana ishlab chiqdi, imperator esa ularni 1903-yil 10-iyunda ma'qulladi. To'g’ri, endi har bir ishlovchi odam hisobiga yer bo'lagi 3 desyatinani tashkil etishi lozim edi; soliq-o'lpon imtiyozlari ham qisqartirilgandi 42 . Rossiyadan ko'chirib keltirilganlarni Sirdaryo viloyatida joylashtirish imtiyozlari 40 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 41 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 42 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 30 keyinroq ancha kamaygan bo'lib borgan bo'lsa-da, baribir metropoliyadan O'rta Osiyoga, ayniqsa, Sirdaryo viloyatiga aholi ko'chib kelish harakati kengayib bordi. Chunonchi, agar 1896-1902-yillarda Rossiyadan Sirdaryo viloyatiga 45 foizi o'zboshimchalik bilan, ya'ni yo'l guvohnomalarisiz ko'chib kelgan bo'lsa, 1906- 1909-yillarda ko'chib kelganlarning o'rtacha soni yiliga 500 ming kishidan oshib ketdi, shu jumladan beruxsat ko'chib kelganlar 60 foizdan ziyodni tashkil qilardi 43 . Shunday bo'lsa-da, imperiya hukumati va mustamlaka ma'muriyati o'lkaga aholini ko'chirish siyosatini kuchaytirish Sirdaryo viloyatini «Rossiyaning ajralmas tarkibiy qismiga» 44 aylantirish maqsadlariga xizmat qilishiga qat'iy ishongan edi. Chorizmning Sirdaryo viloyatiga aholini ko'chirish siyosatining dastlabki davrdagi xususiyatlarini va usullarini ta'riflovchi ko'pgina hujjatli va boshqa manbalar guvohlik berishicha, Rossiya chorizmi imperiyacha tashqi siyosiy, mustamlakachilik maqsadlarni ko'zlab O'rta Osiyoda bosqinchilik harakatlarini olib borayotgandayoq zabt etilgan hududlarga harbiylashgan kazaklarni, rus fuqarolarini imkon qadar ko'proq ko'chirishga turli imtiyozlar bilan ta'minlashga katta ahamiyat bergan edi. Bu masala Rossiyaning ichki guberniyalaridagi ijtimoiy ahvolni yengillashtirish vazifasi bilan bevosita bog’liq bo'lmagan, chunki XIX asrning birinchi yarmida ham (qozoq xonliklarini yo'q qilish, Qo'qon xonligiga qarashli Sirdaryoning quyi qismini bosib olish vaqtlarda), keyinchalik ham mintaqada zabt etilgan hududlarga eng avval pravoslav e'tiqodiga mansub aholini ko'chirish siyosati imperiya hukmron doiralarining geostrategik harbiy-siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mafkuraviy rejalarining tarkibiy qismi bo'lgan. Masalan, Yettisuv, Sirdaryo viloyatlariga bu davrda mahalliy aholidan tortib olingan, musodara qilinib davlat mulkiga aylantirilgan yerlarga metropoliyadan aholini ko'chirishda ma'muriyat tomonidan asosiy e'tibor ko'chib keluvchilarni ruslar, umuman, pravoslav e'tiqodiga mansublar va mustamlakachi tuzumning tayanchi bo'la oladiganlar tashkil etishi zarurligiga qaratilgan edi. O'rta Osiyoga, xususan, Sirdaryo viloyatiga Rossiyadan aholini ko'chirish usullari esa dastlabki davrda yoki 43 Гинзбург А.И. Русское население в Туркестане. С. 24. (ќисоб бизники – Ш.Ђ.). 44 История Узбекской ССР. Т.2.-Т.,1968.- С . 326 . 31 keyingi vaqtda ham deyarli bir xil bo'lgan va mustamlaka ma'muriyatining harbiy- politsiyachi, buyuk davlatchilik boshqaruv tizimining mohiyati bilan belgilangan. Metropoliyadan ko'chib kelganlar esa, ayniqsa, kazaklar va ruslarning aksariyati, o'zlarini bu yerda qolib mamlakatning vakillaridek his etishib mahalliy aholiga nisbatan ko'pincha qo'pol muomala qilishgan. Bunday ta'rif birinchi navbatda kazaklarga, boshqaruv, harbiy-politsiya organlaridagi mansabdorlarga hamda hech qanday ruxsatsiz, o'zboshimchalik bilan ko'chib kelganlarga taaluqlidir. 2.2. Rossiyadan aholining Sirdaryo viloyatiga ko’chirish munosabati bilan ijtimoiy sohada va soliq tizimida sodir bo’lgan o’zgarishlar. Yevropaning mustamlakachi davlatlarining ko'pchiligidan farqli ravishda Rossiya imperiyasi hukumati bosib olingan va olinayotgan yangi hududlarda ko'chirib keltirilgan ruslarning sonini ko'paytirishni u joylarni mustamlakaga aylantirishning eng muhim omillaridan biri, deb hisoblardi. Rossiyaga qaram bo'lgan Polsha bilan Finlyandiyada bunga deyarli amal qilinmadi, chunki chorizm, birinchidan, bu hududlarga rus fuqarolarini joylashtirish Yevropa davlatlari bilan shusiz ham keskin munosabatlarini yanada og’irlashtirib yuborishini; ikkinchidan, Rossiyaning mazkur mamlakatlar ustidan hukmronligi g’oyat omonat bo'lib, uzoq davom etmasligini tushunardi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkiston va Dasht general-gubernatorliklariga o'n minglab Volgabo'yi nemislari ko'chirildi, oliy pravoslav ruhoniylari qistovi bo'yicha nasroniy mazhabchilar (staroobryadchilar, molokanlar va boshqalar) ham metropoliyadan chiqarib yuborildi. Lekin kazaklar, rus harbiy-politsiya ma'muriyatidan so'ng, mustamlakachilar tayanchi, ifodachisi sifatida tub xalqlarni bevosita ekspluatatsiya qiluvchi kuch bo'lib xizmat qilmog’i lozim edi. Mintaqaga istilo paytidayoq, ko'chirib keltirilgan dastlabki ming- minglab kazaklar va ruslarni joylashtirish, haydalma yer, yaylovlar hamda farovon yashash vositalari bilangina emas, balki katta soliq-o'lpon, fuqarolik imtiyozlari, 32 siyosiy ustunliklarini namoyon qilish zarur edi. Bularning barchasi asta-sekinlik bilan tub aholi hisobiga amalga oshirildi. Chunonchi, mustamlakachilikning ilk kunlaridanoq yerni, qishloq xo'jalik mehnati qurollarini va qoramolni harbiy- politsiya uslublari bilan musodara etish, tub qishloq aholisiga zulm o'tkazish bo'yicha boshqa qo'pol harakatlar amalga oshirilganligini yuqorida qayd etib o'tgan edik. Rus dehqonlari va kazaklarni imkoni boricha ko'proq yer-mulk bilan ta'minlash uchun ko'chmanchilik mintaqalarning katta qismi musodara etilar, ajratib olinar, Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari ko'chmanchi (asosan qozoq va qirg’iz) aholisini o'troq hayot kechirishga majburlash choralari qo'llanardi. Natijada, o'zlarining imkonlari yanada kengayardi. Sirdaryo viloyati ma'muriyatining tub aholiga nisbatan buyuk davlatchilik - shovinistik munosabati keyinchalik soliq va o'lponni muntazam oshirib borishdan, turli-tuman bir yo'la yig’imlarni joriy etishdan, birinchi jahon urushi davrida esa, tub aholiga yalpi solingan harbiy soliqdan tashqari, qishloq aholisidan qoramol, arava, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak, hatto, o'tovni ham zo'rlik bilan majburlab tortib olishda yanada aniqroq namoyon bo'ldi. Masalan, birinchi jahon urushi yillarida harbiy frontdagi rus armiyasi ehtiyojlari uchun 300 ming pud go'sht, 70 ming ot, deyarli 13 ming tuya, 270 arava va 13441 o'tov olib ketilgan 45 . Sirdaryo viloyati ma'muriyati butun mustamlaka davrida uzoqni ko'zlovchi niyatlarda vaqf mulkini, ayniqsa, vaqf yerini musodara etish, qisqartirish choralarini ko'rdi. Vaqf mulkini tashkil etuvchi yerdan, savdo do'konlaridan, bog’lardan, tegirmonlardan va hokazolardan olinadigan daromad hisobidan madrasalar, maktablar, katta bo'lmagan qishloqlarda esa masjidlar ham ta'minlanardi. Zero, yuzaki qaraganda, mustamlakachi ma'muriyatning Rossiyadan ko'chirib keltirilganlar manfaatlari yo'lida amalga oshirilgandek bo'lib ko'ringan bu choralar, aslida islom ta'sirini kamaytirish, musulmon muassasalari rolini zaiflashtirish siyosatining tarkibiy va eng asosiy qismi bo'lib qoldi. Vaqf mulkining tortib olinishi, uning miqdori zo'rlik bilan kamaytirib borilishi mahalliy dehqonlar orasida yersizlar va ishsizlar sonini oshib borishiga olib keldi, natijada, ular ko'pincha batraklar armiyasiga qo'shilib 45 O'zbekiston SSR tarixi. 4 tomli. II tom. – Toshkent, 1968, 524-bet. 33 ketardi. Imperiya hukmron hamda sanoat-moliya doiralarining Turkistonning tabiiy, mehnat zaxiralaridan foydalanish, ijtimoiy sohadagi siyosati, tub aholi uchun jiddiy salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi. Mustamlakachilar Turkistondagi sanoat ishlab chiqarishiga aralashuvni aroq, vino va pivo chiqaradigan zavodlarni qurishdan boshlagani diqqatni tortadi. Bu o'lkada general-gubernatorlik tashkil etilishidan oldin, 1867-yil martda rus savdogarlari I. Pervushin, A. Xrennikovlar Toshkentda vino-aroq zavodlari qurishga ruxsat so'rab Orenburg general- gubernatoriga murojaat etishgan 46 . Toshkentga bosqinchilar bilan birga 1865-yilda kelgan tadbirkor savdogar D. Filatov esa o'sha vaqtning o'zida spirtli ichimlik sotadigan do'konlar ochgan. Tezda boyib ketgan bu savdogar, Samarqand bosib olingach, o'sha yoqqa jo'nab, u yerda spirtli ichimliklar bilan savdosini yo'lga qo'ygan, 1870-yilda esa vino-aroq zavodi qurgan 47 . Toshkentda esa o'sha yilda 6 ta shunday zavod ishlab turganligi ma'lum 48 . Ichimlik sotuvchi do'konlarining ochilishi, vino-aroq zavodlarining qurilishi, ichkilikbozlikning Rossiya mustamlakachiligi bilan bog’liq boshqa illatlarning yoyilishi musulmon aholining qahr-g’azabini qo'zg’atdi. Xo'janddagi vino-aroq zavodlaridan biri u yerga bostirib borgan Qo'qon xonligi qo'shini tomonidan yoqib yuborilgani tasodif emas 49 . Lekin mustamlaka ma'muriyati ko'proq rossiyalik va qisman xorijiy sanoatchilar bilan qishloq xo'jalik xom ashyosi (paxta, pilla) ni, chorvachilik va bog’dorchilik mahsulotlarini qayta ishlash, yer osti boyliklarini qazib chiqarish bo'yicha korxonalar ochishga ko'maklashdi. Xom ashyoni Sirdaryo viloyati dan metropoliyaga tez va tejamli tashib ketish, o'lkaga Rossiya tovarlarini olib kelishni ancha ko'paytirish maqsadida nisbatan qisqa muddat ichida temir yo'l o'tkazildi. To'g’ri, bundan chorizm Sirdaryo viloyati ga qo'shinlarni hamda qurol-aslahani darhol yetkazib keltirish masalasiga ham birinchi darajali e'tibor bergan. Temir yo'l 46 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 47 Терентьев М.А. Статистические очерки Среднеазиатской России. Т .4. – СПб ., 1874. С . 41. 48 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 49 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 34 stantsiyalari, razyezdlar yaqinida posyolkalar qurish to'g’risida imperiya hukumati, mustamlakachi ma'muriyat qarorlari 50 avvalgi sahifalarda tavsiflab o'tilgan va ularga muvofiq mahalliy aholi yo'latilmagan. Biroq iqlim sharoitlari va boshqa sabablarga ko'ra ayrim, ayniqsa, dasht, suvsiz joylarda o'tgan temir yo'lga ma'muriyat tub joy aholi jumlasidan ishchilarni yollashga majbur bo'lgandi. Bu amaliyotdan harbiy temir yo'l batalonlari avval yollanma ishchilardan ajratilgan, so'ng esa, umuman, Sirdaryo dan olib ketilgan 1906-1910-yillar oralig’idagi davrda keng foydalanilgan. O'lka ma'muriyati uchun bu juda foydali va tejamli edi, chunki mahalliy millat ishchilari mehnati uchun rus ishchilari mehnatiga qaraganda ancha kam haq to'lanardi. Bu, ayniqsa, paxta tayyorlash, paxtani qayta ishlash, pillani qayta ishlashda, moy ishlab chiqarish, ko'nchilik sanoatida yaqqol ko'zga tashlanadi. Bu tarmoqlarda, jumladan, I. Pervushin, N. Ulyanov, I. Pisarevskiy, M. Xludov, D. Filatov, A. Abramov, S. Morozov, N. Kudrin singari va boshqa ko'plab rus hamda aka-uka Vadyaevlar, Potelyaxov, Simxaev kabi yahudiy kapitalistlari ustun mavqeni egallagan edilar. Ayni mahalda, tub aholi badavlat qatlamlariga azaldan xos bo'lgan tadbirkorlik an'analari saqlanib qolganligi tufayli uning ko'plab vakillari ma'muriyat to'siqlari hamda Rossiya sanoatchilari, bank sohiblarining qattiq raqobatini yengib, ko'p sonli korxonalarning egasi bo'la oldilar. Masalan, 1912-yilda Sirdaryo viloyat ida 160 paxta tozalash zavodidan 106 tasi mahalliy millat sanoatchilariga qarashli hamda Buxoro yahudiylari firmalari bilan hamkorlikda qurilgan edi 51 . Shundan 7 ta paxta tozalash zavodi Ahmadbek Temirbekovga, 4 ta zavod Mirkomilboy Mirmo'minboyevga qarashli edi. Sirdaryo viloyat ida Badalboy Karimboyev, Azamat Shayxov, Murot Aminov, Maxsum Safoyevlar 27 ta paxta tozalash zavodiga egalik qilishardi. Ko'plab kunchilik zavodlari, pilla quritiladigan va pilla yigiruv fabrikalari, sovun pishiradigan va yog’ ishlab chiqaradigan korxonalar ham 50 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 51 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 35 mahalliy millat sanoatchilariga tegishli edi 52 . Shuni alohida qayd etish lozimki, mustamlakachilik sharoitida, Rossiyadan nisbatan arzon sanoat buyumlari o'lkaga tobora ko'proq keltirilayotgan vaziyatda tub aholi tarixiy xo'jalik an'analarni saqlashga astoydil harakat qilgani tufayli Turkistonda xalq hunarmandchiligining deyarli barcha turlari va anchagina korxonalar 1917-yilgacha saqlandi. Masalan, 1916-yilda Sirdaryo viloyat ida hunarmandchilik buyumlarni ishlab chiqaruvchi ixtisoslashgan (shoyi to'qish, sandiq yasash, aravasozlik, temirchilik, qandolatchilik va h.k.) korxonalarning soni 13095 edi, ular bir yilda 4 mln. 536792 rubl. buyumlar ishlab chiqarar edi. Bu korxonalarda 17514 ishchi mehnat qilgan. Bunday korxonalardan tashqari mazkur viloyat da zargarlik, telpakchilik, kulolchilik, ko'nchilik, etikchilik, yog’-moy, sovun, bo'yoq ishlab chiqaruvchi korxonalar, nonvoyxonalar, tegirmonlar, juvozlar va boshqa o'rta, mayda 19738 hunarmandchilik korxonalari bor edi. Ularda 33208 hunarmand bir yilda 8 mln. 244488 rubl. mahsulot ishlab chiqargan 53 . Toshkent shahrida o'sha yilda hunarmandchilikka asoslangan 352 turli korxona, ustaxonada 770 kishi mehnat qilgan va har biri kuniga o'rta hisobda 45-70 tiyin mehnat haqi olgan 54 . O'zbek, tojik sanoatchilarining ko'pchiligi va Buxoro yahudiylari jumlasidan bo'lgan ayrim sanoatchilar turli yillarda yangi usul maktablari ochishda, milliy vatanparvarlik gazetalarni chiqarishda moddiy yordam ko'rsatganlar, Turkiston (Qo'qon) Muxtoriyati hukumati faoliyatini mablag’ bilan ta'minlab turganlar. Shunday insonlardan Mirkomilboy Mirmo'minboyevni, Muhammadrahim Hasanovni, Ahmadbek Temirbekovni, Badalboy Karimboyevni, Yusufboy Matmusaboyevni, Nosirxonto'ra Mirjalilovni, Buxoro yahudiysi R. Potelyaxovni alohida ko'rsatib o'tish darkor. Ayni mahalda, shuni xolisona ta'kidlash zarurki, Rossiya sanoatchilarining tub aholini ekspluatatsiya qilishga buyuk davlatchilik - shovinistik nuqtai nazaridan yondashuvi ta'siri ostida Buxoro yahudiylari 52 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 53 Обзор состояния Туркестанского края за 1916 год. (Таблицы). – Тошкент, 1917, XXVII жадвал. 54 Ўша асар, ХХХ жадвал. 36 birlashmalari – «Aka-uka Vadyayevlar», «Yusuf Davidov», «R.Potelyaxov va Simxayev» savdo uylari hamda mahalliy millat fabrikachilari va zavodchilari ham o'z korxonalarida rus va chet el tarbirkorlari hamda banklariga tegishli zavodlar, fabrikalarda hukmron bo'lib turgan tartibga amal qildilar – tub aholiga mansub ishchilar mehnatiga haq to'lashda ularni kamsitdilar. Mahalliy aholini temir yo'lgagina emas, balki ilg’or texnika bilan jihozlangan korxonalarga ham ishga olish taqiqlangani shundan dalolat beradi. Sirdaryo viloyati ma'muriyati Rossiya sanoatchilariga tub millatli aholi ko'p bo'lgan joylarda zavodlarni, shu jumladan, paxta tozalash zavodlarini qurmaslikni tavsiya etgan. Zotan, birinchidan, mahalliy mehnatkashlarning asosiy ko'pchiligi sanoat va qurilishda yordamchi va malakasiz mehnat bilan band edi; ikkinchidan, umuman olganda, ishchining o'rtacha yillik ish haqi Rossiya imperiyasi bo'yicha o'rtachasidan 60 foiz kam edi 55 , lekin shunda ham tub aholiga mansub ishchilar hajman va mazmunan teng mehnat uchun Rossiyadan ko'chirib keltirilgan ishchilarga nisbatan ikki - uch baravar kam haq olishardi (masalan, rus kon ishchisi bir kunlik ishi uchun o'rtacha 90 tiyin, o'zbek, tojik millatlariga mansub bo'lgan kon ishchisi esa bor-yo'g’i 30-60 tiyin haq olardi) 56 ; uchinchidan, Rossiya va chet el kapitalistlariga tegishli ko'plab zavod va fabrikalarda mahalliy ishchilarga mehnat haqi to'lash oylab to'xtatib qo'yilardi, rus ishchilariga nisbatan esa o'lka ma'muriyati bunday holga yo'l qo'ymasdi 57 ; to'rtinchidan, sanoat korxonalarida ishlab chiqarishda jarohatlanish hollari ko'plab sodir bo'lib turardi 58 ; beshinchidan, sanoat korxonalarining bor-yo'g’i 22 foizida 8- 9 soat, 17 foizidan ortig’ida esa 12 soatlik ish kuni joriy etilgandi. Ayni chog’da xususiy, aksiyadorlik korxonalarining ko'pchiligida, ularning ichki ish tartibida aytib o'tilganidek, ishchilar «o'zlarining kundalik ishlariga bog’liq bo'lmagan 55 Мельникова Т.С. Формирование промышленных кадров в Узбекистане. – Ташкент, 1956. С . 21. 56 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 57 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 58 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 37 holda, hafta davomida, o'zlarining eng yaqin boshliqlarining buyrug’iga ko'ra, yakshanba va bayram kunlari, kunduzgi va tungi paytda ish vaqtidan tashqari ishlash majburiyatini bajarishga» majbur bo'lganlar 59 ; oltinchidan, Rossiya va chet el sanoatchilarining qo'yilgan kapitaldan imkoni boricha ko'proq foyda olishga intilishi ular ishchilar, ayniqsa, zavod va fabrikalarda ishlab pul topish uchun o'z qishloqlarini tark etganlar uchun, chidasa bo'ladigan darajadagi uy-joy maishiy sharoit yaratishga mablag’ ajratmasliklarini oldindan belgilab bergan edi. Shu munosabat bilan, mustamlakaning tub aholisiga aslida xayrixoh bo'lmagan tadqiqotchilar V. Zaorskaya hamda K. Aleksandr: «Ishchilar uchun chinakam kazarmalar umuman yo'q, ishchilar zavod yaqinida yoki zavodning o'zida, yoxud shu yerda joylashgan katta bo'lmagan bostirmalarda yashashadi; uchinchi holatda ular Sirdaryo viloyati iqlimi yilning katta qismida qulay bo'lgani uchun butunlay ochiq havoda istiqomat qiladilar. Ko'pincha tub joy aholining shunday yashashi kuzatiladi» 60 , - deb xolislik bilan yozishgan. Lekin Rossiya buyumlarining raqobati, baland soliqlar, hunarmandning ishlab chiqaruvchiga, buyumni olibsotarga topshiruvchiga aylanib qolishi kabi holatlar shunga olib keldiki, 1917- yilda Farg’ona, Samarqand va Sirdaryo viloyat larining qishloq joylarida 52796, shaharlarida esa 28445 kosib-hunarmandlar qolgan edi. 31353 hunarmandlik ustaxonalaridan 7501 tasi badavlat kosiblarga, 23852 tasi o'rta hol va kam ta'minlangan kosiblarga tegishli edi 61 . Ip gazlama, moy, un, qog’oz, yog’och buyumlar, sopol idishlar tayyorlovchi hunarmandlar Rossiya tovarlari raqobatidan ko'p zarar ko'rdilar. Bu esa o'n minglab kosiblar odat bo'lib qolgan ishdan mahrum bo'lganliklarini yoki tirikchilik uchun mablag’ning kamayganiga chidashga majbur bo'lganligini bildirardi. Boshqaruv organlarini saqlab turish, ruslar istiqomat qiluvchi yangi shahar qismlarini obodonlashtirish uchun yirik va o'rta shaharlar eski shahar qismi aholisidan muntazam pul yig’imlarini olish 59 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 60 Заорская В.В. и Александер К.А. Промышленные заведения Туркестанского края. – Пгр. 115, С. 57. 61 Вахабов М.Г. Формирование узбекской социалистической нации, Т.Госиздат, 1964, С.115. 38 oqibatlarni keltirib chiqardi. Masalan, senator F. Girs taftishi tomonidan ta'kidlanishicha, Toshkent shahrining ruslar yashaydigan qismini ta'minlash uchun eski shahar qismida istiqomat qiluvchi har bir oila 1879-yilda o'rtacha 31 tiyindan to'lashga majbur etilgan. Hatto mahalliy millatlar farzandlari va yoshlarini ruslashtirishga yo'naltirilgan rus-tuzem maktablarini ochish va ta'minlash uchun ham 1884-yilda tub shahar aholisidan mablag’ yig’ib olinganligini aytib o'tish joizdir. Ana shunday usullar orqali Turkistonning moddiy boyliklarini, xalq ommasini ekspulatatsiya qilish, ularga ijtimoiy va ma'naviy zulm o'tkazish siyosatini amalga oshirib keldi. Natijada, 1917-yilga kelib tub joy aholining ahvoli g’oyat og’irlashib qoldi. Farg’ona, Samarqand, Sirdaryo viloyat larining paxtakor hisoblangan Toshkent, Chimkent uyezdlarida ko'chirib keltirilgan ruslarga berilgan yer bo'laklari maydoni kamayishi munosabati bilan, doimo buyuk davlatchilik- shovinistik ruhda ish olib borgan Turkiston ma'muriyati bu yerlarda rus krestyanlarini tub qishloq aholisi hisobiga qo'llab-quvvatlash choralarini ko'rardi. Bunda mahalliy dehqonlarga, ko'chmanchi aholiga solingan umumiy soliqlar emas, balki paxtakor hududlarda sug’orma dehqonchilik sirini bilmaydigan rus krestyanlariga moddiy yordam ko'rsatish, ularning turmush darajasini oshirish uchun belgilangan qo'shimcha soliqlar nazarda tutilmoqda. Mustamlakachi amaldorlar, haqiqatga zid o'laroq, «turmush farovonligi tobora oshib borayotgan tub aholi bilan ruslarning ahvoli o'rtasidagi farq katta» 62 , deb hisoblashardi va buni dehqonlar shug’ullanayotgan paxtachilik g’allachilikka nisbatan serdaromadroqligi bilan izohlashardi. Keyinchalik ko'chirib keltirilganlarning paxta yetishtirish bo'yicha majburiyatlari tobora oshirib borildi, biroq ular muntazam ravishda bajarilmadi. Mustamlaka ma'muriyati, XX asr boshiga kelib ko'chib kelgan ruslar paxta maydonlarini, shu jumladan Mirzacho'lda ham, kengaytira boshlagani aniq ko'zga tashlanib qolgan bo'lsa-da, baribir qanoatlanmadi. Shuning uchun viloyat lar va uyezdlar boshliqlari ko'chirib keltirilgan ruslarni barcha alomatlari bo'yicha paxtachilikka mos bo'lgan yerlarga joylashtirmaslik uchun bor imkoniyatdan 62 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 39 foydalanishdi. Uyezd boshlig’i rus krestyanlarini ular asosan g’alla, kartoshka, karam va hokazolarni ekish uchun foydalanishi mumkin bo'lgan bu yerlarga joylashtirishga qarshi o'z fikrini shu tariqa asoslagandi. qo'shin ortidan bu yerga kelgan rossiyalik savdogarlar, tadbirkorlar Turkistonda paxtaga mablag’ sarflash foydaliligini darhol tushunib qolishdi. Masalan, shunday savdogarlardan biri D. Filatov bo'lib, u 1865-yildayoq, Toshkent bosib olinishi bilanoq bu yerda spirtli ichimliklar savdosini boshlab yuborgandi. 1870-yilda u paxta olib-sotish bilan bir qatorda Samarqand yaqinidan uzumzorlarni sotib olib, bu ko'hna shaharda birinchi vino-aroq zavodini qurdi 63 . Bu zavodning mahsuloti Zarafshon okrugida Rossiya 3 ming kishilik harbiy qismlar va ko'chirib keltirilgan rus aholiga mo'ljallangan edi. O'sha yillarda Sirdaryo viloyat ining Toshkent, Chimkent, Avliyoota, Pishpak uyezdlarida I. Pervushin, A. Xrennikov, V. Kuznetsov, N. Ivanov (uni endigina bosib olingan o'lkadagi «rus savdosi va sanoatining birinchi kashshofi» deb atashgandi 64 .) va boshqa ko'plab ilgari mayda, o'rta savdogar bo'lganlar mustamlakachilik xususiyatiga ega bo'lgan savdo-sanoat faoliyatini keng avj oldirib yuborishdi. Bu yerda savdo operatsiyalari va boshqa sohalariga to'xtalmasdan, shuni aytib o'tamizki, Turkistonga, ayniqsa, Sirdaryo, Farg’ona viloyat lariga, Zarafshon okrugiga kelgan rossiyalik savdogarlar va tadbirkorlar paxta, pillani qayta ishlash, ulgurji sotish, shuningdek, to'qimachilik sanoati bilan qisman bo'lsa-da shug’ullanishgan. Ular o'lkada qanchalik mustamlakachilarcha ish olib borganliklari to'g’risida masalan, sibirlik savdogarlardan birining sobiq xodimi – N. Ivanovning faoliyati guvohlik beradi. U Kazalinskda 1865-yilda, yonida 3-4 ming so'm bilan paydo bo'lgandi. Ishni rus qo'shinlari garnizoni uchun oziq-ovqat, yem-xashakni chayqov bahosida yetkazib berishdan hamda aroq, vino sotishdan boshlab, 8 yil ichida 100 ming so'm kapital egasiga aylandi. 1879 yilda N. Ivanov Sirdaryo viloyat idan Yettisuv viloyat iga ko'chib o'tib 65 , Turkistonda 63 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 64 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 65 Добросмыслов А.И. Города Сырдарьинской области. – Ташкент, 1912. С . 40. 40 ishlab turgan banklar vositachiligida Chimkent uyezdida paxtani ulgurji sotib olishni, Toshkentda tamaki mahsulotlarini ishlab chiqarishni to'la ravishda monopoliyaga aylantirib oldi, shuningdek Toshkent, Verniy, Pishpak, Avliyoota, Kazalinskda, boshqa ba'zi shaharlarda pivo zavodlarini qurdi, Xo'jand yaqinida ko'mir konlarini sotib oldi 66 . N.I. Ivanov Rossiyaning boshqa savdo-sanoat firmalari bilan bir qatorda Turkistonning deyarli barcha shaharlarida mol, asosan metropoliyada chiqarilgan manufaktura va galantereya mollari bilan savdo qiladigan do'konlar ochdi 67 . Imperiya va Turkistonning mustamlakachi boshqaruv doiralari ko'chirib keltirilgan ruslarga ayniqsa, Farg’ona, Samarqand, Sirdaryo viloyat ining ko'plab uyezdlarida, Amudaryo bo'limida yerning bir qismini paxta yetishtirish uchun ajratish majburiyatini yuklagani holda, paxtachilik bilan shug’ullanuvchi rus dehqonlarga ayrim yengilliklarni joriy etishdi. Masalan, 80- yillarning boshida qarz beruvchi maxsus banklar orqali ularga bank stavkalari katta bo'lmagan pul qarz berishga urinib ko'rildi. Biroq Rossiya davlat banklarining bo'limlari, ayniqsa, xususiy banklar imtiyozli qarzlarni istab-istamay oz miqdorda berishardi. Shuning uchun paxta ekish daromadli ish ekanligiga ishongan dehqonlar ko'pincha rus va mahalliy sudxo'rlarga yordam so'rab murojaat qilishga majbur bo'lardilar. Natijada qarzini, shu jumladan, rossiyalik va ozgina mahalliy savdo-vositachi firmalari paxtaga belgilagan narxlar past bo'lganligi sababli vaqtida to'lash imkoniyatiga ega bo'lmay qolgan ko'plab dehqonlar xonavayron bo'lib, yersizlar qatorini to'ldira boshlashdi 68 . Ayni damda dehqonlarning xonavayron bo'lib, yersiz qolishidan ularning yerini davlat hisobiga o'tkazib, ko'chirib keltirilgan ruslarga bo'lak qilib bergan mustamlakachi ma'muriyatgina emas, balki Sirdaryo viloyati ning tub aholisi jumlasidan bo'lgan qishloq hamda shaharlik o'ziga to'q va boy kishilar ham foydalanib qolishgandi. Biroq agar, 6 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 67 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 68 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 41 g’alladan tashqari, paxta, pilla va boshqa qishloq xo'jalik mahsulotlari yetishtirishda mahalliy millatlarga mansub dehqonlar, chorvadorlar hal qiluvchi rol o'ynagan bo'lishsa, metropoliya uchun zarur qishloq xo'jalik xom ashyosini sotib olish, qayta ishlashda rus, yahudiy va (90-yillardan boshlab) chet el tadbirkorlari, banklari, firmalari birinchi darajali rol o'ynay boshlagandilar.Rossiya va Turkistonlik tadbirkorlar bilan qo'shma savdo-sanoat shirkatlari, firmalarini ochishga intilish Toshkentning bosib olinishi va Turkiston viloyat ini tuzish arafasidayoq boshlangan edi. Rossiya Davlat banki bo'limlari, metropoliyaning turli mintaqalardagi yer banklari Sirdaryo viloyati da g’oyat muhim mustamlakachilik rolini o'ynadi. Ular o'z kapitalini Sirdaryo viloyati iqtisodiyotini muayyan maqsadni ko'zlab, eng avvalo paxta, pilla yetishtirishni, boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarishni ko'paytirish, aholini ko'chirish amaliyotini kengaytirish manfaatlari yo'lida ekspluatatsiya qilish uchun faol joriy etishga katta e'tibor berishgan. Aleksandr III ning farmoni bilan 1874-yil dekabrda Toshkentda Rossiya Davlat bankining bo'limi ochildi. 1881-yilda ochilgan O'rta Osiyo tijorat banki singari, bevosita paxta yetishtiruvchilarni, ayniqsa, rus savdo-sanoat tuzilmalarini kreditlash, veksellarini hisobga olish, qimmatbaho metallarni olib- sotish ishini ancha kuchaytirdi. XX asr boshiga kelib, Nijegorod, Samara, Poltava yer banklari ham qo'shilib, banklar kapital aylanishidan, ya'ni sof moliya-kredit operatsiyalaridangina emas, balki paxta tozalash va ko'nchilik zavodlari, pilla quritish korxonalari, pillakashlik fabrikalari qurilishida, foydali qazilmalarni qazib olishda, sug’orma yerlarni olib-sotishda, ko'chirib keltirilgan ruslarni xo'jalik nuqtai nazaridan qo'llab-quvvatlashda hamda yuz minglab mahalliy dehqonlarni, chorvadorlarni asoratga solishda qatnashib ham yirik daromad olishdi. Shu bilan bir qatorda chorizm Sirdaryo viloyati dagi rus paxtachilik firmalari va banklarining yer, umuman ko'chmas mulk sotib olish huquqini vaqti-vaqti bilan kengaytirib turardi 69 . Shunday bo'lsa-da, anchagina chet el firmalari, yahudiy boylarga qarashli tashkilotlar rus banklariga va aktsiyadorlik jamiyatlariga kapital qo'yish yo'li bilan 69 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 42 Sirdaryo viloyati iqtisodiyotida, ayniqsa, uning sanoatida jiddiy pozitsiyani egalladi. Bularning bari, eng avvalo, Rossiyaning harbiy-siyosiy hukmronligi Sirdaryo viloyatida ko'zlangan asosiy maqsadlardan biriga – uni metropoliya sanoati uchun paxta, pilla va boshqa qishloq xo'jalik mahsulotlarini yetishtiruvchi va yetkazib beruvchiga aylantirishga erishishda ko'maklashgandi. 1902-yilda metropoliya sanoatining paxta tolasiga bo'lgan talabining deyarli 50 foizi uni Turkistondan yetkazib berish hisobiga qondirilgandi 70 . Lekin bu davrda ayniqsa Farg’ona va Sirdaryo viloyat larida ko'chirib keltirilganlar soni jadal ko'payib bordi. O'shanda Sirdaryo viloyat ida 48 rus qishlog’i barpo bo'ldi, shundan 17 tasi 1891- 1892-yillarga to'g’ri keladi 71 . Bundan keyingi 15 yil davomida ko'chkinlarning qishloqlari Farg’ona viloyatida 60 dan, Samarqand viloyatida – 14 dan, Sirdaryo viloyatida 147 tadan ziyodni tashkil etdi 72 . Umuman olganda, XX asr boshida o'lkaning tog’-kon sanoatida band bo'lganlarning soni 8 ming kishidan ortiq bo'lib, bu sanoatning eng yirik tarmog’i – paxtachilikdagidan 2,5-3 ming kishiga kam edi 73 . Qishloq xo'jalik mahsulotlari, mineral xom ashyo, neft mahsulotlarini ishlab chiqarish, ularni Rossiyaga tashib ketish hamda metropoliyadan Sirdaryo viloyati ga qishloq xo'jalik mehnati qurollari, xo'jalik anjomlari, kiyim-kechak, poyabzal, boshqa iste'mol mollarini keltirish ko'payib borayotgan sharoitda o'lka ma'muriyati Rossiya buyumlariga mahalliy an'anaviy hunarmandlik ishlab chiqarishining raqobatini bosish uchun ko'p choralar ko'rdi. Bu choralar shahar va qishloq hunarmandlariga solinadigan soliqni oshirish, hunarmandlik buyumlari sotilishining yirik hunarmandlik ustaxonalari sohiblari bo'lgan olibsotarlar qo'lida jamlanishi 74 , Rossiya mollarini vaqtincha arzon narxda sotishdan iborat edi. Bunday mustamlakachilik tajribasi o'n minglab hunarmandlarning xonavayron 70 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 71 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 72 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 73 Социально-экономическое и политические положение Узбекистана накануне Октября, С. 58. 74 Сухарева О.А. К истории городов Бухарского эмирата. – Ташкент, 1958. С . 106. 43 bo'lishiga, an'anaviy hunarlarning ko'plab turlari tugatilishiga hamda tub aholiga odatli bo'lgan arzon mollar o'rniga Rossiyaning qimmatroq mollarini sotib olishga majbur bo'lishiga olib keldi. Rus aholisini Sirdaryo viloyati ga ko'chirib keltirib, tub aholi hisobidan har tomonlama joylashtirish, shuningdek mustamlaka siyosati bilan belgilab berilgan, mahalliy xalqlarga ijtimoiy, iqtisodiy, milliy zulm o'tkazish, o'lka ma'muriyatini joylardagi boshqaruv tuzilmalarini, 50 ming kishilik armiyani va shaharlarning yangi, rus qismlarini tub aholi hisobidan ta'minlashni ko'zlagani mustamlakachilikning dastlabki davridayoq soliqlar miqdori oshirilib, ularni yig’ish usullarining keskinlashuviga olib keldi.Masalan, Sirdaryo viloyat i mavjud bo'lgan davrdayoq mustamlakachi ma'muriyat davlat hisobiga o'tkazilgan bo'lib tub aholidan natural soliq tarzida olingan qishloq xo'jalik mahsulotlaridan rus armiyasini ta'minlash uchun foydalangandi. Turkiston general-gubernatorligi tuzilib, Toshkent, Avliyoota, Pishpak, Verniy, Samarqand, Xo'jand, Yangi Buxoro, Chorjo'y, Kattaqo'rg’on, Ashxabodda garnizonlar qurish, shuningdek qator shaharlarda rus qismlarini bunyod etish zarurati tufayli mustamlaka boshqaruv tizimi barpo etilgach, tub aholiga yangi soliqlar, bir yo'la pul yig’imlarini solish, shu jumladan, ilgari hech qachon soliq va o'lponga tortilmagan vaqf mulklaridan ham soliq olish boshlandi. Imperiya amaldorlari Sirdaryo viloyati ni ta'minlash uchun metropoliya katta xarajatlar qilayotgani haqida tez-tez gapirib, hatto 1868- 1881-yillarda bu xarajatlar mustamlakadan olingan daromadlardan 100 million so'mga oshib ketganini ham ta'kidlashgandi 75 . Senator F. Girs, keyinchalik graf N. Ignatyev komissiyasi ham mustamlakachi ma'muriyat soliqlar sohasida qilgan yangiliklari adolatsizlikdan iboratligini tushungan holda, ilgari natural tarzda mavjud bo'lgan ko'plab soliqlar o'rniga tub o'troq qishloq aholisidan, ko'chirib keltirilgan ruslardan esa ular yer bo'laklarini olgach, besh yildan keyin pul bilan olinadigan yagona davlat yer solig’ini joriy etish to'g’risida taklif kiritishdi 76 . Bunda Sirdaryo viloyati ning tub musulmon aholisi, xuddi ilgaridek, mahalliy 75 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 76 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 44 ma'muriyatni, qozilarni, biylarni ta'minlash uchun zakot, o'lpon to'lashda, shuningdek sug’orish kanallari, ariqlari, to'g’onlar, ko'priklarni va shu kabilarni tozalash, tuzatish, qishloq mahallalarni obodonlashtirish ishlarini majburiyat sifatida bajarishda davom etardi. Mustamlakachi ma'muriyat o'lkaning ko'chmanchi, yarim ko'chmanchi aholisidan olinadigan soliq va o'lponni qisqa muddatda oshirib yubordi. Agar 1865-1867- yillarda har bir o'tovdan olinadigan o'lpon yiliga 1,5 rubl bo'lgan bo'lsa, 1868-1881-yillarda 2,75 rublga chiqdi, 1882- yildan esa 4 rubl miqdorida olina boshlandi 77 . Bundan tashqari ko'chmanchilarning har bir oilasidan (aslida yagona oila bo'lgan katta va kichik avlod oilalarini ajratgan holda) mahalliy (zemskiy) ehtiyoj uchun (shu jumladan ma'muriyat maoshi uchun ham) 1,25 rubl va ko'pchiligi mutlaqo aloqador bo'lmagan rus-tuzem maktablarini ta'minlash uchun 0,5 rubldan olinardi 78 . Soliq va o'lponlar to'lash masalasida istisno yo'q edi. Rossiya uchun og’ir bo'lgan davrlarda (1891-1892-yillardagi) hosilsizlik va qurg’oqchilik, Rus-yapon urushi hamda Birinchi jahon urushidagi mag’lubiyati) Sirdaryo viloyati ma'muriyati rus aholini o'lkaga yoppasiga joylashtirishdan tashqari, rus armiyasiga yordam uchun mahalliy aholidan oziq-ovqat, arava, qo'y, ot, tuyalarni zo'rlab tortib olib, ilgarigi soliqlar miqdorini oshirib, yangi soliqlarni, ya'ni harbiy soliqni joriy etdi. Mustamlakachilik yo'li og’ishmay amalga oshirilganidan, yuqorida keltirilgan faktlardan tashqari, keyingi imperiya Vazirlar Kengashining Samarqand, Sirdaryo va Farg’ona viloyat larida sug’orma yerlardan olinadigan soliqni 100 foiz, lalmi yerlardan olinadiganini 50 foiz oshirish to'g’risida chiqargan farmoyishi ham dalolat beradi. General-gubernatorlikning Kaspiyorti va Yettisuv viloyat lariga mazkur farmoyish taaluqli bo'lmadi, chunki u yerlarda sug’orma va ishlanma yerlarning asosiy qismi podsholikka, kazaklarga, mustamlaka amaldorlariga, armiya zobitlariga hamda ko'chirib keltirilgan ruslarga qarashli edi 79 . Shunday qilib, Rossiya aholisining bir qismini Sirdaryo viloyati ga 77 Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенной графом К.К.Паленом. Т.8.– Ташкент, 1910. С. 10; 78 Аминов А.М. Экономическое развитие Средней Азии (колониальный период), С. 98. 79 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 45 olib kelish mezonlarini va o'lka tub aholisining iqtisodiyotini, shu aholini soliqqa tortish tizimidagi o'zgarishlarni tadqiq etish quyidagi asosiy xulosalarni chiqarish imkonini beradi: - metropoliyadan Sirdaryo viloyati ga asosan rus, ukrain, belorus millatlariga, pravoslav (nasroniy) diniga mansub Rossiya fuqarosi bo'lgan siyosiy jihatdan ishonchli, o'lkada mustamlakachilik manfaatini ta'minlashda qatnashish uchun fuqarolik va xo'jalik qobiliyatiga ega bo'lgan, imperiya manfaatlari uchun kurashga tayyor turadigan kishilar ko'chirib keltirildi; - krepostnoylik huquqning bekor qilinishi Rossiyaning keyingi ijtimoiy, siyosiy islohotlari singari chala, imperiya hukmron doiralari esa kuchayib borayotgan ichki, tashqi siyosiy muammolarni hal qila olmasdi. Shu bois mazkur mezonlardan ba'zi chekinishlarga yo'l qo'yildi. Bu chekinishlar, eng avvalo, ko'chirib keltirilganlar orasida qashshoq rus dehqonlari hamda shahar lyumpenlari ko'pchilikni tashkil qilganidan, shuningdek, Volgabo'yi, Sibir nemislari, nasroniy ayirmachilar (molokanlar, staroobryadchilar)ning ham ko'chirilishiga rasman ruxsat berilganidan hamda XX asr boshida ayrim (asosan, Yettisuv va Sirdaryo) viloyat larga Boltiqbo'yidan polyaklarning ko'chirilishida namoyon bo'ldi ; - 50 ming kishilik rus armiyasini saqlab qolish, oshkora mustamlakachi, buyuk davlatchilik-shovinistik hokimiyat tizimini yaratish, tub aholi yuqori qatlami muayyan qismining loqaydligi sababli chorizm deyarli 600 ming desyatina sug’orma yerni hamda deyarli 2 million desyatina ishlanmaydigan lalmi yerlarni zo'rlik bilan tortib olib, bu yerlarga hamda Turkiston shaharlariga metropoliyadan 800 mingga yaqin rus dehqonlarini, kazaklarni va shahar kambag’allarni ko'chirib keltirib joylashtirishga erishdi; - imperiya hukmron doiralarining mustamlakachilik, buyuk davlatchilik siyosati Sirdaryo viloyati ning tub aholisini ko'p ming kishilik rus armiyasi, hokimiyat va boshqaruv organlari apparatini, ko'chirib keltirilgan ruslarning imtiyozli ijtimoiy ahvolini ta'minlaydigan darajadagi hajmga, xususiyatga ega bo'lgan soliq tizimiga tortishda yanada chuqurroq namoyon bo'ldi. 46 III BOB. ROSSIYA IMPERIYASINING SIRDARYO VILOYATIGA AHOLINI KO’CHIRISH SIYOSATINING AVJ OLDIRILISHI: SABABLARI, MOHIYATI VA OQIBATLARI (XX ASR BOSHLARI). 3.1. Rossiya imperiyasi tomonidan aholini Sirdaryo viloyatiga ko’chirish siyosatining ommaviy tus olish sabablari va buyuk davlatchilik mohiyati. XIX asrning oxiri – XX asrning boshlari Rossiya imperiyasi uchun og’ir davr bo'ldi. Chorizmning tashqi siyosati Sharqda Xitoy va Yaponiya, G’arbda Germaniya va Avstro-Vengriya bilan munosabatlarni murakkablashishiga, AQSH 47 bilan esa munosabatlarning, umuman, yomonlashishiga olib kelgan edi. Shu munosabat bilan alohida qayd etish zarurki, agar o'lka zabt etilgan vaqtdan XX asrgacha o'lkada rus aholi salmog’ini oshirish, asosan, Rossiya Turkiston general- gubernatorligi va Buxoro amirligi, Xiva xonligida strategik harbiy-siyosiy hukmronligini mustahkamlash bilan izohlangan bo'lsa, yangi asrda birinchi o'ringa metropoliyadan mumkin qadar ko'proq krestyanlarni mustamlakaga ko'chirish hamda Turkistonning resurslarini Rossiyadagi kapitalizm rivojiga xizmat qildirish vazifasi chiqdi. Turli g’oyalar, yondashuvlardan qat'iy nazar, bu vazifani hal etish uchun eng avvalo agrar masala o'z yechimini topishi kerak edi. Rossiyada ko'p yillar mobaynida mavjud bo'lgan amaliyot yangi sharoitda ham aholini chetga ko'chirishni taqozo etganday edi. Sirdaryo viloyat i ga alohida urg’u berilganining sabablari esa – Rossiya sanoati paxta, ipak, teri, jun va boshqa qishloq xo'jalik xom-ashyosiga muhtojligi va bu yerda tub aholining hisobidan ruslarni joylashtirish, ayniqsa, Andijon qo'zg’olonidan keyin ko'rilgan ayovsiz choralardan so'ng ishlab chiqilgan rejalar bilan belgilanar edi. Turkiston 1895-yildan ko'chiruvchilik uchun yopiq hisoblansa ham, 1901-1903-yillarda Rossiyadan bu yerga ko'p shaharlik kambag’allar va krestyanlar hech qanday ruxsatsiz ko'chib kelishdi. Birgina, Sirdaryo viloyatida o'sha yillarda 8 rus posyolkalari paydo bo'ldi 80 . Keyingi davrda Samarqand, Sirdaryo, Farg’ona viloyatlariga metropoliyadan birinchi navbatda baquvvat qishloq aholisini ko'chirish ancha kengaydi. Rossiya Harbiy vazirligi qoshida 1900-yilda tuzilgan maxsus komissiya o'lka iqtisodiyotidan, ijtimoiy imkoniyatlaridan Rossiyaning ichki iqtisodiy, ijtimoiy muammolarini hal etishda faolroq foydalanishga qaratilgan turli loyihalarni ishlab chiqqan edi. Shulardan biri, Turkistonda paxta yetishtirishni yanada oshirish, rus aholining mavqeini mustahkamlash masalasi bilan bog’liq bo'lib, 1903-yil 10-iyunda qabul qilingan «Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand viloyatlariga davlat yerlariga rus qishloq obivatellarini (oddiy krestyanlarni – 80 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 48 SH.Q.) va meshchanlarini ixtiyoriy ko'chirish qoidalari»ga asos bo'ldi 81 . Qonun kuchiga ega bo'lgan bu «qoidalar» mazkur oblastlarda ochiqdan-ochiq buyuk davlatchilik ruhidagi agrar va ijtimoiy amaliyotga keng yo'l ochib berdi, chunki tub aholining son boshiga faqat Toshkent va Xo'jand uyezdlarida 1,1 desyatina, boshqa uyezdlarda 0,5-0,7 desyatina sug’oriladigan yer to'g’ri kelgan sharoitda 82 Sirdaryo, Farg’ona va Samarqand viloyatlariga ko'chib keladigan ruslarga (har bir erkak hisobiga) 3 desyatina sug’oriladigan hamda jamoatchilik asosida foydalanish uchun keragicha va imkoniyatlarga ko'ra boshqa yerlar berilishi rejalashtirilgan edi. Shuning uchun ham ko'chiruvchilik harakati kengayib boraverdi. Masalan, 1907-yilda Sirdaryo viloyatiga 427339 nafar ko'chirilganlar yetib kelgach va o'lkada 15 yangi rus qishloqlari paydo bo'lgach 83 , Turkiston harbiy okrugining Bosh shtabi 1908-yil 13-yanvarda Rossiya harbiy vaziriga yo'llagan ma'ruzanomada, xususan, quyidagilarni bildirdi: «Yer tuzish va dehqonchilik Bosh boshqarmasi tomonidan Sirdaryo viloyatidagi ko'chirish siyosati yo'nalishi bilan Turkiston general-gubernatorining fikri o'rtasidagi tub ziddiyat shundan iboratki, mazkur Boshqarma Rossiyaning ichki, asosan Yevropa qismi guberniyalaridan aholini Sirdaryo viloyatiga bag’oyat jadallik bilan ko'chirib keltirib joylashtirishni mumkin bo'lgan va juda muhim ish deb va Sirdaryo viloyati ma'muriyati bu ishga ko'maklashishni, yumshoq qilib aytganda, aslo istamayotganini bu ishga yagona to'siq deb hisoblaydi. General-gubernator esa, o'z tomonidan, o'lkadagi ma'muriyatning boshqa vakillari singari, bunday joylashtirish davlat ahamiyatiga egaligini to'liq anglagani holda, ayni mahalda o'lkada bo'sh sug’orma yerlar yo'qligini (ta'kid bizniki – SH.Q.) amalda isbotlamoqda» 84 . Turkistonda 1906- yilgacha kazaklar va rus krestyanlari uchun mahalliy dehqonlardan va ko'chmanchi 81 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 82 Абдурахимова Н, Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX - I четверти ХХ вв., С. 64. 83 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 84 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 49 aholidan 1 mln. 100 ming desyatina yer tortib olingan edi 85 . Amalga oshirilgan choralar natijasida Turkistonning nafaqat Kaspiyorti va Yettisuv viloyatlariga, balki asosiy hamda eng boy hisoblangan Farg’ona, Samarqand, Sirdaryo viloyatlariga ruslarni ko'chirish ancha faollashdi. Masalan, Farg’ona, Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida ko'chirib keltirilayotgan va o'zboshimchalik bilan ko'chib kelayotgan rus aholini ta'minlash uchun 1906-1910-yillarda 4432 desyatina sug’oriladigan yerlar tub aholidan tortib olindi 86 . Bu yerlarda 8 mingdan ko'proq ruslar yangi posyolkalarni barpo qilishdi 87 . Boz ustiga, Sirdaryo viloyatiga ko'chib borgan va borayotgan rus (belorus, ukrain) aholining ahvolini yaxshilash, tub aholiga nisbatan milliy, ijtimoiy zug’umni kuchaytirish maqsadlarida 1910-yil 19- dekabrda «Ko'chirish uchastkalariga aylantirish maqsadida, boshqa davlat ehtiyojlari uchun Sirdaryo viloyati ko'chmanchilarining ortiqcha yerlarini ularning tasarrufidan chiqarib, musodara qilish to'g’risida» qonun qabul qilindi 88 . Bu qonun, aslida, ko'chirib keltirilganlar, asosan pravoslav e'tiqodidagilar tomonidan tub qishloq aholi yerlarining, mehnat qurollarining va ko'pincha mol-holining ham tortib olinishini rasmiy ravishda rag’batlantirib borganligini manbalarda uchratish mumkin. Ko'chib kelgan Rossiya krestyanlari shaharlar yaqiniga, shu shaharlarni bog’lovchi yo'llar chetiga, daryo bo'ylariga joylashib oldilar, ko'chmanchilarning qulay yaylovlarini bosib olib, ularni o'zlashtirish bilan cheklandilar. Sug’orma dehqonchilik mintaqalarida mahalliy dehqonlarning bo'sh yerlarigina emas, balki ozgina bo'lsa-da, ortiqcha yerlari ham bo'lmagani sababli hukumat minglab rus krestyanlarini joylashtirish uchun tub aholidan o'zi dehqonchilik qiladigan yerning bir qismini yoki hammasini tortib olish yo'lini tutgan bo'lsa, ko'pincha esa bu ishni ko'chib kelganlarning o'zlari hech qanday ko'rsatmasiz amalga oshirar edi. Biroq, 85 Пален К.К. Материалы к характеристике народного хозяйства в Турк. Ч. II (таблицы). –СПб., 1911, С. 68. 86 Переселение и землеустройство за Уралом в 1906-1910 гг. – Спб, 1911. С. 51. 87 Гаврилов Н. Переселенческое дело в Туркестанском крае (области: Сырдаринская, Самаркандская и Ферганская). -С. 133. 88 G ' offorov SH . Tarix va taqdir ; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko ' chirilganlar ( XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida ). T ., “ Fan ”-2006; Вощинин В.П. Переселение и землеустройство в Азиатской России. Сборник законов и распоряжений. – СПб, 1915. С. 82-83. 50 Sirdaryo viloyatida tub aholidan tortib olingan «ortiqcha» yerlarga o'ziga to'q krestyanlar emas, balki yana qashshoqlashgan odamlar ko'chuvchilarning ko'pchiligini tashkil qilardi. Shunday vaziyatni hisobga olgan imperiya hukumati tayyorlagan va 1914-yil 28-iyunda podsho tomonidan tasdiqlangan qonunga ko'ra, Sirdaryo viloyatiga «moddiy ta'minlangan, eng kami 1000 rubl turadigan mulkka ega nasroniylargina ko'chishi mumkin» edi 89 . Farg’ona, Samarqand va Sirdaryo viloyatlariga esa 1901-1917-yillarda Rossiyaning ichki guberniyalaridan va Kavkazdan nasroniy aholini ko'chirish ilgarigi davrga qaraganda ancha faolroq va keng miqyosda amalga oshirilishini quyidagi sabablar orqali asoslash mumkin. Birinchidan, boshqa hech qanday hududlarda paxtani, ipakni yetishtirish imkoni yo'qligi bo'lsa, ikkinchidan, ayni shu oblastlarda sanoat, hunarmandchilik, qishloq xo'jaligi va savdo juda rivojlangan bo'lib, mahalliy aholining iqtisodiy, xo'jalik mavqei mustamlakachi tadbirkorlarga kuchli raqobat qilayotgan edi. Uchinchidan, ayni shu oblastlarda sug’oriladigan va o'zlashtirilishi mumkin bo'lgan, masalan, Mirzacho'lda, Markaziy Farg’onada, Zarafshon vohasida yerlar ko'p edi. Bu esa Rossiyaning to'qimachilik sanoati qayta ishlashga ixtisoslashganligi bois paxtaning amerikalik navlarini ko'plab yetishtirish istiqbollarini kengaytirardi. To'rtinchidan, Samarqand, Sirdaryo, ayniqsa, Farg’ona viloyatlarida ko'pgina qazilma boyliklar mavjudligi ma'lum edi. Rossiya kapitalistlari esa bu boyliklarni o'z manfaatlarini qondirish uchun sarflashga intilgan, shuning uchun tog’-kon, neftni, turli ma'danlarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etgan. Misol sifatida bir qancha ma'lumotlarni keltirish mumkin. Sirdaryo, Samarqand, Farg’ona, Kaspiyorti viloyatlaridan va Buxoro amirligidan 1911-yilning o'zida temir yo'llar orqali Rossiyaga olib ketildi: qo'y va qoramol – 146817 bosh, otlar – 4804 bosh, tirik parranda – 320 pud, yog’ – 24316 pud, teri – 703616 dona, qorako'l – 5606 dona, go'sht – 31031 pud, jun – 255 ming puddan ortiqroq 90 . Shuni ham qayd etish mumkinki, Rossiyadan ko'chib kelayotgan krestyanlarga beriladigan sug’oriladigan yerlar bo'lmagani va 2 mingdan ortiq oilalar yersiz bo'lgani uchun 89 Вощинин В.П. Переселение и землеустройство в Азиатской России. -С. 123. 90 Обзор состояния Туркестанского края за 1911 год. – Ташкент, 1913. С. 18-21. ( ќисоб бизники – Ш. Қ .) 51 Turkiston o'lkasiga 1907-yildan aholini ko'chirish taqiqlandi. Lekin yana metropoliyadan aholi ko'chib kelaverganligini ko'ramiz. Masalan, Sirdaryo viloyatining Avliyoota uyezdida 1906-1910-yillarda 18, Chernyaev uyezdida 19, Toshkent uyezdida – 19, Perovsk uyezdida – 3 yangi rus posyolkalari, Samarqand viloyatida 5 posyolkalar, Kaspiyorti viloyatida 10 posyolkalar, Farg’ona viloyatida 12 posyolkalar bo'ldi 91 . 1910-yil 19-dekabrda qabul qilingan qonunga ko’ra Turkistonga ko'chirib keltirilayotgan, aksariyat hollarda o'zboshimchalik bilan kelayotgan rus aholi tub millatli dehqonlardan, ko'chmanchi chorvadorlardan zo'rlik bilan tortib olish yo'li bilan yerlik bo'lgan. Shu bilan birga, Mirzacho'lning Xo'jand uyezdiga qarashli qismida, 1913-yilda Romanov kanali ishga tushirilgach, bu yerga ko'chib keluvchi har bir oilaga 8-10 desyatinadan sug’oriladigan yer berilishi tufayli tez orada 6 rus posyolkalari tuzildi 92 . Keltirilgan raqamlarga temir yo'l stansiyalari yonidagi posyolkalar, baliqchi posyolkalari va harbiy garnizonlardagi rus aholining hamda jahon urushi boshlanganidan keyin o'lkaga keltirilgan harbiy asirlarning va qochoqlarning soni kirmagan. Sirdaryo viloyati Toshkent uyezdida 30 ta posyolka, 1571 ta xo’jalik, 9520 nafar aholi; Chimkent (Chernyayev) uyezdida 69 ta posyolka, 3750 ta xo’jalik, 22015 nafar aholi; Avliyoota uyezdida 84 ta posyolka, 5233 ta xo’jalik, 32599 nafar aholi; Perovsk uyezdida 7 ta posyolka, 294 ta xo’jalik, 1615 nafar aholi: Jami: 190 ta posyolka, 10848 ta xo’jalik, 65749 nafar aholi istiqomat qilgan. Shu bilan birga qayd etish lozimki, Rossiyadan Sirdaryo viloyatiga ko'chib kelgan aholining juda katta qismi shaharlarda, harbiy garnizonlar, temir yo'l stansiyalarida atrofidagi posyolkalarda va baliqchilar posyolkalarida muqim yashay boshlagan. Masalan, Toshkentning yangi (rus) qismida 1910-yilda rus, ukrain, belorus, yahudiy millatlariga mansub 70462 kishi, Samarqandda, Xo'jandda, Kattaqo'rg’onda 22001 kishi bo'lgan 93 . Shunga ko'ra aytish mumkinki, A.P. Fomchenko Toshkentda 1914-yilda rus aholi 91 G ' offorov SH . Tarix va taqdir ; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko ' chirilganlar ( XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida ). T ., “ Fan ”-2006; 92 Сельскохозяйственный обзор Туркестанского края за 1915 год. – Ташкент, 1916, С.22. 93 Обзоры Сырдарьинской, Самаркандской областей за 1910 год, С. 11-16. 52 50 ming kishini tashkil qilgan 94 deb ko'rsatishi xatodir. Bundan tashqari, 1914-yil sentabridayoq Turkistonga, ayniqsa, Samarqand, Sirdaryo va Yettisuv viloyatlariga Avstro-Vengriya, Germaniya, Polsha, Serbiya armiyalariga va chexlar, slovaklarning qo'shinlariga mansub asirlar jo'natila boshladi. Turkiya armiyasining Sibir lagerlaridan qochgan harbiy asirlari kela boshladi. 1917-yil fevralida o'lkada 200 ming nafardan ziyod harbiy asir bor edi 95 . Ularni moddiy jihatdan ta'minlash tub aholining zimmasiga tushgandi. Turkiston ma'muriyati rus aholini o'lkaga yoppasiga joylashtirishdan tashqari, rus armiyasiga yordam uchun mahalliy aholidan oziq-ovqat, arava, qo'y, ot, tuyalarni zo'rlab tortib olib, ilgarigi soliqlar miqdorini oshirdi, yangi soliqlarni, shu jumladan, harbiy soliqni joriy etdi. Mustamlakachilik yo'l og’ishmay amalga oshirilganidan, yuqorida keltirilgan faktlardan tashqari, imperiya Vazirlar Kengashining Samarqand, Sirdaryo va Farg’ona viloyatlarida sug’orma yerlardan olinadigan soliqni 100 foiz va lalmi yerlardan olinadiganini 50 foiz oshirish to'g’risida 1914-yil 24-dekabrda chiqargan farmoyishi bundan dalolat beradi. Shunday qilib, Rossiya aholisining bir qismini Sirdaryo viloyatiga olib kelish sabablarini va shart-sharoitlarini va o'lka tub aholisining iqtisodiyotini, shu aholini soliqqa tortish tizimidagi o'zgarishlarni aniqlash ko'chiruvchilik manzarasini yaqqolroq ko'rish imkonini bermoqda. Eng asosiysi, chorizm va mustamlaka ma'muriyati 50 ming kishilik rus armiyasini saqlab qolish, oshkora mustamlakachi va buyuk davlatchilik-shovinistik hokimiyat tizimini yaratish chorizm deyarli 600 ming desyatina sug’orma yerni deyarli 2 million desyatina ishlanmaydigan lalmi yerlarni zo'rlik bilan tortib olib, bu yerlarga Sirdaryo viloyati shaharlariga metropoliyadan 750 mingga 96 yaqin rus krestyanlarini, kazaklarni va shahar kambag’allarini ko'chirib keltirib joylashtirishga erishdilar. Bularning barchasi Sirdaryo viloyatida jiddiy iqtisodiy, 94 Фомченко А.П. Русские поселения в Туркестанском крае, С. 72. 95 G ' offorov SH . Tarix va taqdir ; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko ' chirilganlar ( XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida ). T ., “ Fan ”-2006; История народов Узбекистана. Т. II . – Т., 1947; Шипек А. Военнопленные и их использование в мировой и гражданской войне. //Война и революция. М., 1928, №2; Матвеев А.М. Из истории иностранных интернационалистов в Средней Азии (1918-1920 гг.). //Труды ТашГУ, вып. 169. – Т., 1960. 96 Фомченко А.П. Русские поселения в Туркестанском крае, С. 71. 53 ijtimoiy va ma'naviy o'zgarishlarga, tub aholining hayotiga sezilarli va salbiy ta'sir qiluvchi oqibatlarga olib keldi. 3.2. Ko’chiruvchilik siyosatining Sirdaryo viloyati tub xalqlarining siyosiy, fuqarolik ahvoliga ta’siri. Turkistondagi mustamlakachilik tajribasi haqida shuni ta'kidlash lozimki, Rossiya imperiyasi siyosiy doiralarining o'lkadagi xo'jalik va ijtimoiy hayot sohasida qadimiy an'analariga ega bo'lgan xalqlarning tilini, etnik va tarixiy o'ziga xosligini tugatish vazifasini qo'ymaganligi ma'lum. Volgabo'yi va Sibirni, so'ng boshqa hududlarni zabt etish bilan birga, u yerdagi aholining ko'pchiligini zo'rlik bilan pravoslav dinini qabul qildirish, qo'pol ravishda ruslashtirish siyosati olib borilgan Ivan Grozniy davridan boshlab nafaqat geostrategik va iqtisodiy jihatdan, balki ulug’rus, shuningdek, musulmonlarga qarshi ekspansiya rus mustamlakachiligining jiddiy belgisi edi. Rossiya imperiyasining hukmron doiralari, mafkurachilari islom diniga, musulmonlarga qarshi ekspansiyani islom diniga e'tiqod qiluvchi xalqlarni siyosiy va g’oyaviy parokanda qilish uchun zarur, deb hisobladilar, chunki busiz hokimiyatning mustamlakachi tuzumini hamda Sirdaryo viloyatiga ko'chirilayotgan rus aholining iqtisodiy, siyosiy mavqeining hukmronligini ta'minlab bo'lmaydi. Milliy madaniyatni esa, iqtisodiyot singari, buyuk davlatchilik maqsadlariga bo'ysundirish nazarda tutilgandi. O'lka, viloyat, uyezd boshliqlari, turli idoralar amaldorlari, an'anaviy ravishda asosan, Rossiya harbiylaridan tayinlanar edi. Shu bilan birga Rossiyaning hukmron doiralarida, Sirdaryo viloyatidagi imperiyacha istilochilik, mustamlakachilik siyosatini qo'llab-quvvatlab chiqqan rus ziyolilari muhitida ko'p millatli tub aholining madaniy, ma'naviy boyligi hamda an'analarining mafkuraviy ta'sirini zaiflashtirish usullari, shuningdek, islomni inkor etish va ruhoniylarning mashhur vakillarini mustamlaka hokimlari tarafiga og’dirish yoki pravoslav ruhoniylarining missionerlik faoliyatini tashkil qilish bilan barobar musulmonlik salohiyatiga qarshi oshkora ta'sir 54 ko'rsatish to'g’risidagi bahs-munozaralar tinmay davom etardi. Turkiston general- gubernatorligi tuzilgandan keyingi birinchi davridanoq o'lka va oblastlar ma'muriyati, jumladan, birinchi general-gubernator fon Kaufman, Yettisuv viloyatining harbiy gubernatori N. Kolpakovskiy, Sirdaryo viloyatining harbiy gubernatori A. Abramov musulmon ruhoniylari iyerarxik tuzilmasini o'zgartirish, madrasa va maktablar ustidan ma'muriy, siyosiy nazorat o'rnatishga darhol kirishib ketishdi. Yirik shaharlar (Toshkent, Samarqand, Xo'jand, Chimkent, Avliyoota, Pishpek) da shayxulislom, qozikalon lavozimlari bekor qilindi, an'anaviy sudlar - o'troq aholidagi qozi va ko'chmanchi aholidagi biy sudlari faoliyat sohasi cheklandi va hokazo. Mahalliy qishloq aholisining ekin maydonlari, yaylovlarining katta qismini bosib olish, ekspropriatsiya qilish, chorvadorlar ko'chib yuradigan mintaqani qat'iy ma'muriy-hududiy chegaralash, qishloq, ovul ko'chmanchi urug’- qabila jamoalarida boshqaruvning yangicha tartibini o'rnatish orqali hukmron doiralar jamoa ichki va jamoalararo aloqalarini, qishloq jamoasining an'anaviy ijtimoiy tuzilishini jiddiy ravishda zaiflashtirishga erishdilar. Bularning hammasi ko'chirib keltirilgan rus krestyanlarini imtiyozli joylashtirish bilan bir qatorda, ular hukmron bo'lishi uchun iqtisodiy, siyosiy va ma'muriy sharoitlarni yaratardi. Ayni mahalda tub o'troq va ko'chmanchi aholining huquqsiz ahvolini doimo namoyish etib turishi zarur edi.Tub millatga mansub xalq ommasini siyosiy, fuqarolik huquqlaridan mahrum etish, mustamlakachi ma'muriyat, shuningdek, ko'chirib keltirilgan Rossiya aholisi ko'pchiligining tub aholiga, ayniqsa, qishloq aholisiga munosabatidagi qo'pollik, mensimaslik illatlari bilan bir qatorda, tub joy xalqlarni talash, iqtisodiyotni ekspluatatsiya qilish ularning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, ma'naviy hayoti uchun zararli oqibatlarni keltirib chiqargani tabiiydir. Mahalliy aholi huquqlarining ayanchli toptalishidan dalolat beruvchi va shaxsan birinchi general-gubernator bilan bog’liq bir misol keltiramiz. 1870-yilda Sirdaryo viloyatining harbiy gubernatoriga yuborgan farmoyishida K. Kaufman: «...Toshkent shahri osiyoliklar qismining ayrim aholisi shaharning yevropaliklar qismida yoki unga yaqin joyda (ta'kid bizniki – SH.Q.) bu joylarni band etib, ularni o'zinikidek o'rab olgan. Tub joy aholini ruslar tomonida egallab olgan yerlardan 55 chiqarib yuborish choralarini ko'rishingizni... so'rayman... » 97 O'lka va oblastlar darajasidagi hokimiyat boshqaruv tizimiga to'xtalmay 98 , shuni qayd etish kerakki, Rossiyaning Turkistondagi mustamlakachi hukmronligi, tub xalqlarni siyosiy va ijtimoiy jihatdan ezish, shuningdek ko'chirib keltirilgan ruslarning xo'jalik jihatdan ta'minlanishi, ularning mahalliy aholidan fuqarolik ustunligi ko'proq hokimiyatning uyezd organlari, volost, qishloq, ovul ma'muriyati tomonidan ta'minlanardi.Binobarin, 1865-yil 6-avgustda tasdiqlangan «Turkiston viloyatini boshqarish to'g’risida muvaqqat Nizom»ga muvofiq joylarda ma'muriyatga bo'lim boshliqlari, shuningdek harbiy komendantlar, ularga bo'ysunuvchi rus amaldorlari toifasidan tayinlanadigan mahalliy aholini boshqaruvchilari rahbarlik qilishar edi. Bevosita qishloq, ovullarida oqsoqollar, zakotchilar, mirshablar, ko'chmanchi hududlarda esa mannoplar, biylar mahalliy aholini boshqaruvchilari tomonidan tayinlanardi. Bunda o'troq aholi uchun qozilik sudlari, ko'chmanchi aholi uchun biy sudlari saqlab qolindi. Ammo ular majburiy ravishda uch yilga saylanar va o'lim jazosi yoki tan jarohati yetkazish to'g’risida qarorni uzil-kesil qabul qila olmasdi. Biroq ular ko'rayotgan nizo, jinoyatlar mustamlakachi hokimiyat manfaatlariga yoki rus fuqarolariga taalluqli bo'lsa, bunday ishlar barcha uyezd markazlarida hamda Toshkent shahrida tuzilgan Rossiyadagi kabi sudlarga oshirilardi 99 . Toshkentda 1877-yilda duma saylanib, unda «Shahar qoidasi»ga ko'ra ovoz berish vakolatiga ega bo'lganlarning umumiy sonining 3/2 qismini ruslar, 3/1 qismini esa tub aholi vakillari tashkil qilishi lozim edi 100 . Biroq dumaga saylangan mahalliy zodagonlarning vakillari ushbu aholi manfaatlari va huquqlarini himoya qilmas, bu bilan ushbu aholining kamsitilishiga ko'maklashardilar. General- gubernatorlik tuzilgach, ayniqsa, ko'chirib keltirilgan ruslarni xo'jalik, fuqarolik 97 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 98 Bu tizim N.A. Abduraximova tomonidan bir qator asarlarda hamda doktorlik dissertatsiyasida mafkuradan holi, yangicha pozitsiyada turib, keng hujjatli manbalar asosida tadqiq etilgan. 99 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 100 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 56 jihatidan imtiyozli joylashtirish uchun imkoni boricha ko'proq qulay sharoit yaratish maqsadida, shuningdek mustamlakachi hukmdorlarning tub aholiga munosabatini yanada qat'iylashtirish uchun mahalliy boshqaruv va an'anaviy sudlar tizimini o'zgartirish bo'yicha choralar amalga oshirildi. Shaharlarda qozilik sudlari, ko'chmanchi hududlarnining biy sudlari butkul rasmiy bosqichga aylantirildi, ularga olinadigan pul 100 so'mdan oshmaydigan da'volarnigina ko'rib chiqishga ruxsat berilgan edi. Bu sudlar, avvalgidek, nikoh va ajrashish bilan bog’liq ishlarni ko'rar, tub aholi bunday masalalarni ko'proq an'anaviy jamoa-urug’ usulida hal etardi. Umuman, tub aholining deyarli 90 foizi nizo, da'vo va hokazolar bilan uyezd, oblast, o'lka hokimiyatlariga to'la hisob beradigan an'anaviy sudlarga murojaat qilardi. Endi barcha qozi va biylar, 1865-1867-yillardagi kabi tayinlanmasdi, balki, hokimiyatga ma'qul nomzodlardan saylanardi. Bunda rus harbiylaridan iborat uchastka pristavlari, uyezd sudlari, viloyat boshqaruvlarining hamda general-gubernator devonining sud bo'limlari, shuningdek harbiy-sud komissiyalari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan 101 . Harbiy sud komissiyalari, ayniqsa, Sirdaryo viloyatida tez-tez joriy etilib turadigan favqulodda yoki harbiy holatlar davrida, tub aholining hokimiyat boshboshdoqliklariga qarshi ko'targan isyoni ishtirokchilarining ishini ko'rib chiqishda shafqatsiz ish olib borardi. Shu bilan bir qatorda chorizm va mustamlakachi ma'muriyat qamoqxonalar, hibsxonalar va gaupavaxtalar (harbiylar va politsiyachilar uchun) tarmog’ini ham o'z ichiga olishi lozim, deb hisoblashardi. Shuning uchun 1868-yildanoq bunday muassasalar qurilishi uchun imperiya byudjetidan muntazam ravishda katta mablag’ ajratila boshlagan. Verniydagi qamoqxona va gauptvaxta, Pishpek, Avliyoota va Chimkentdagi hibsxonalardan keyin 1872-yilda Toshkentda Turkistondagi eng yirik qamoqxona qurilishi tugallandi 102 . 90-yillar boshiga kelib Farg’ona, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida 13 qamoqxona, shuningdek shahar 101 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; Абдурахимова Н . А . Колониальная система власти в Туркестане ... Автореф . дисс . докт . истор . наук , С . 37-39. 102 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 57 politsmeysterlari huzurida (Toshkent, Andijon, Yangi Marg’ilon, Qo'qon, Xo'jand, Chimkent, Pishpek, Verniyda) va deyarli barcha uyezd boshqarmalarida hibsxonalar mavjud edi 103 . Chorizmning Sirdaryo viloyati harbiy-politsiyachi ma'muriyatining shafqatsizlikda eng mash'um yirik aksiyasi 1916-yil qo'zg’olonida ishtirok etgan yuzlab erkaklar va hatto, ayollarni ham Sibirga surgun qilganligidan ham teranroq anglash mumkin. Rossiya chorizmi, yuqori harbiy doiralari Sirdaryo viloyatida abadiy o'rnashib olishga intilib, yangi hududlarni bosib olgani sari hokimiyatning mustamlaka organlarini, harbiy tayanch bazalarini hamda qatag’on- jazo muassasalarining keng tarmoq otgan shaxobchalarini tuza borganidan guvohlik berib turibdi. Bu borada ko'p ishlar imperiya hukmron doiralari Volga bo'yini ayniqsa, Kavkazni mustamlakaga aylantirishda qilgan ishlariga juda o'xshardi. Chorizm Sirdaryo viloyati aholisining ko'p millatliligini, soni ancha ko'pligini, uning tarixiy o'zligini anglash, xo'jalik faoliyati darajasi ancha yuqoriligini, shuningdek, Rossiya imperiyasining o'lka barqaror hukmronligiga to'sqinlik qilishi mumkin bo'lgan boshqa xususiyatlarni hisobga olib, hokimiyatning harbiy-politsiyachi tizimini, ya'ni rus aholining mavqeini muntazam mustahkamlashga, tub xalqlar iqtisodiy, ijtimoiy va ma'naviy faoliyatini tobora ko'proq cheklashga jiddiy e'tibor berdi. Imperiya hukmron doiralari mustamlaka ma'muriyati tomonidan o'lkani boshqarish bo'yicha ko'zda tutilgan shartlar, ko'chirib keltirilgan ruslar uchun beriladigan xo'jalik, moliyaviy, ijtimoiy imtiyozlar va ularning o'q otar qurolga ega bo'lishi esa tub aholining huquqsizligini yanada kuchaytirdi. Turkiston ma'muriyati ko'chirib keltirilgan ruslarning mavjud qishloqlari aholisi uchun chek yer hamda jamoa bo'lib foydalaniladigan yer maydonlarini kengaytirish zarur deb hisoblagan chog’larda ham tub aholiga nisbatan shunday shafqatsiz choralar ko'rilgan. Masalan, 1913-yil fevralda Sirdaryo viloyatidagi ko'chiruvchilik bo'limining mudiri Avliyoota uyezdi boshlig’iga yo'llagan maktubida: «Maksimalovka qishlog’ini yer bilan ta'minlash uchun... 1911-yil dekabr oyida Alekseevka qishlog’ining aholi dehqonlari xususiy ijara sifatida foydalanib turgan qirg’izlarga qarashli yerlarning 120 desyatinaga 103 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 58 yaqin maydoni tortib olindi. Buning o'rniga, o'sha vaqtdayoq, Alekseyevka qishlog’iga noqonuniy bitim bo'yicha ijaraga olingan yer o'rniga, ushbu qishloqning chek yerlarini yaxshilash maqsadida 100 desyatinaga yaqin yerni qo'shib berishga qaror qilingandi» 104 , - deb yozgandi. Ko'rinib turibdiki, hokimiyat tub aholidan tortib olingan 120 desyatina yerni Maksimalovka qishlog’ida istiqomat qiluvchi ruslar manfaati uchun ajratib bergan, Alekseevka qishlog’ining aholisi uchun esa yana 100 desyatina yerni ajratganligini qayd qilgan. Shunday qilib, Sirdaryo viloyatining ma'muriy-hududiy bo'linishi, barcha hokimiyat (davlat- boshqaruv, sud va boshqa) funksiyalarining yaxshi qurollangan rus armiyasiga, politsiya kuchiga, kazaklarga, ya'ni miltiqlarga ega bo'lgan rus aholisiga, shuningdek shovinistik xarakterdagi shafqatsiz qonunlarga hamda tub aholi orasidan chiqqan gumashtalarga tayangan rossiyalik harbiylar qo'lida jamlanishi mustamlakachi ma'muriyatga tub xalqlarni ma'naviy, jismoniy ezish bo'yicha chorizm belgilab qo'ygan muayyan siyosatni amalga oshirish imkonini bergan. Binobarin, bu siyosatning ilk oqibati, tub aholining tarixan tarkib topgan istiqomat hududlarini ma'muriy-hududiy jihatdan oblastlarga, uyezdlarga, volostlarga, shaharlarda esa eski va yangi shahar qismlariga ajratib tashlash bo'lib, o'troq qishloq jamoalari, ko'chmanchi aholining va qarindosh-urug’chilik xo'jalik aloqalari, ham bo'lingan edi. Biroq yuqorida aytib o'tilganidek, ko'chirib keltirilgan ruslarni ma'muriy, hatto, tabaqaviy joylashtirish bilan bog’liq muammolar yuzaga kelganida mustamlakachi ma'muriyat Sirdaryo viloyati tub aholisi huquqlari, manfaatlarini oshkora oyoqosti qilgani holda lozim darajada tez va aniq ish olib borardi. Ushbu mulohazamizni tasdiqlovchi diqqatga loyiq misol keltiramiz. Rostov guberniyasidagi rus krestyanlari istiqomat qiladigan Podka qishlog’i yerlarini Kepinskaya stansiyasi kazaklariga berish zarurati yuzaga kelganligi, Sirdaryo viloyati ko'chiruvchilik boshqarmasi (uning vakolati Turkistonning Amudaryo bo'limi, Kaspiyorti, Sirdaryo va Yettisuv viloyatlariga yoyilardi) Don qo'shinlari Nakaznoy atamanining iltimosiga ko'ra mazkur krestyanlarni ko'chirib keltirishga rozilik berdi. Metropoliya va Turkiston general-gubernatorligining 104 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 59 islomga qarshi kayfiyatdagi yuqori doiralari shunday vaziyatni vujudga keltirdilarki, oqibatda muborak haj ziyoratiga borish uchun mablag’ga ega musulmonlarning soni keskin kamayib ketdi. Shunda ham, hajga borish imkoniyatiga ega bo'lganlar uyezd boshlig’i orqali, Samarqand va Yangi Marg’ilonda esa – harbiy gubernatorlar orqali, Toshkentda – shahar boshlig’i orqali general-gubernatorning ruxsatini olishga majbur edilar. Shunday ruxsat olish qiyin bo'lganligiga birgina misol keltiramiz. 1888-yil 11-yanvarda Toshkentning Sebzor dahasida istiqomat qiluvchi Saidumarxo'ja Mirzahojinov Shayxontohur dahasidagi qatorterak mahallasida istiqomat qiluvchi Mulla Olimxon maxsum Muhammadyusuf Domullinov (hujjatda ruscha shunday yozilgan – SH.Q.) Toshkent shahar boshlig’iga arznoma taqdim etishdi. Ularning mazmuni, manzilini istisno etganda, bir xil. Arznomada quyidagilar bitilgan: «Ushbu bilan Siz oliyhazratga Shayxontohur (boshqasida – Sebzor – SH.Q.) dahasi oqsoqoli bergan guvohnomani hamda kafolat xatini taqdim etar ekanman, menga Makka shahriga ziyoratga borish uchun bir yil muddatga chet el pasportini olishga guvohnoma berishingizni itoatkorlik bilan so'rayman. 1888-yil yanvar, 11 kuni. – Toshkent shahri» har ikki iltimosnoma rus tilida yozilib, arabcha yozuvda imzolangan. Shahar boshlig’i o'sha yilning 18-fevralidagina har ikki arzgo'yga chet el pasportini berish uchun ruxsat bergan, lekin ular pasportni qachon olishganini aniqlab bo'lmadi. Shuni ham qo'shimcha qilamizki, mustamlakachi ma'muriyat tub aholi vakillarining Sirdaryo viloyatidan chiqishi va Sirdaryo viloyatiga kirishini yetarlicha qattiq nazorat qilardi. Bu haqda, masalan, eski shahar dahalari, qishloqlar oqsoqollarining kafolat xatlari, boshqa hujjatlar guvohlik beradi. Chunonchi, kafolat xatlarida oqsoqollar daha, qishloqda istiqomat qiluvchi biron- bir odamning Sirdaryo viloyatidan chiqishiga «to'siq yo'qligi» uchun javobgarlikni o'z zimmalariga olishardi 105 . Quyidagilar esa o'lka bilan qo'shni xonliklar fuqarolarining Sirdaryo viloyatida vaqtincha bo'lishi qanday tartibga ko'ra belgilanligi va nazorat etilganining dalilidir. Mustamlaka tub aholisining ko'plab 105 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 60 isyonlari, bir necha kuchli qo'zg’olonlari shafqatsizlik bilan bostirilgach, Sirdaryo viloyatidagi rus hukmronligining mustahkamligiga ishonch hosil qilgan imperiya hukumati 1914-1916-yillarda bu yerga G’arbiy frontdan Avstro-Vengriya, Germaniya va boshqa bir qator mamlakatlar armiyalarining askarlari va zobitlarini asir sifatida deportatsiya qildi. Turk harbiy asirlari Sharqiy Sibirdagi konslagerlarda saqlandi, biroq ularning ko'pchiligi Turkistonga qochib kelib, musulmon aholi orasiga yashirindi. Bu holatlar – mustaqil ilmiy-tarixiy tadqiq qilib, yoritishga arzigulik mavzudir. Biz bu mavzuga murojaat qilganimizning boisi shuki, chorizm va Turkiston ma'muriyati tub aholidan harbiy soliq, boshqa yig’imlar olish yordamida, bu qadar ko'p sonli harbiy asirlarni ta'minlash, eng avvalo, ularni boqishdek og’ir yukni uning yelkasiga ag’darishni mo'ljallagandilar, harbiy asirlarni arzon ishchi kuchi sifatida sanoat va qurilishda ishlatish esa mahalliy millatlar aholisi orasida ishsizlik kuchayishiga sabab bo'ldi 106 . Umuman, Sirdaryo viloyati tub xalqlariga qo'llanilgan xatti-harakatlar oblastlarning harbiy gubernatorlari, uyezd boshliqlari nisbatan qo'pol shaklda davom ettirdilar. So'nggi general-gubernator A.N. Kuropatkin e'tirofiga ko'ra, hukumat «tub joy aholini rivojlanishdan chetda tutib kelgan» 107 bo'lsa-da, bu borada chorizm jiddiy natijani qo'lga kirita olmadi. Aksincha, tub millatlari xalq ommasining fuqarolik, siyosiy huquqsizligi o'z-o'zidan norozilik va qahr-g’azab uyg’otibgina qolmay, balki qattiq qarshilikka qaramay, ilg’or tub aholi ma'lum bir qismining siyosiy ongini va faolligini oshirishga sabab bo'ldi, deb qayd etish lozim. 3.3. Rossiya imperiyasining ko’chiruvchilik siyosatining Sirdaryo viloyati tub aholisining iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotiga ta’siri. 106 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 107 «Красный архив». Т. I . – М., 1925, С. 65. 61 Mustamlakachilik, xususan, eng avvalo hukmron doiralarning, armiyaningmetropoliyadan ko'chirib keltirilganlarning istilo etilgan mamlakat hatto, dominion tub aholisiga nisbatan zo'rligini bildiradi. Binobarin, (harbiy, siyosiy, xo'jalik, mafkuraviy) zo'rlik biron-bir mamlakatdagi mustamlakachilik siyosati, amaliyoti sifatida, barcha G’arb va Sharq metropoliyalariga xos bo'lib, naqd moddiy boyliklarni talon-taroj qilish, mustamlaka boshqaruvining qattiq, buyuk davlatchilik tizimini yaratish, mustamlakaning tabiiy, ishlab chiqarish, mehnat zaxiralaridan, madaniy salohiyatidan foydalanishdan iborat edi. Biroq Rossiyaning hukmron siyosiy va harbiy doiralari Sirdaryo viloyatida mustamlakachilik, buyuk davlatchilik hukmronligini qaror toptirar, harbiy yurishlar vositasida Buxoro amirligi, Xiva xonligi ustidan imperiya protektoratini o'rnatar ekanlar, bu mintaqada ijtimoiy rivojlanish darajasi bo'yicha istilochilardan qolishmaydigangina emas, balki ma'naviy, madaniy rivojlanish tajribasi bo'yicha ulardan ustun ham turadigan tub xalqlar vaqt yetilib, o'zlariga qarshi kurashishini yaxshi anglashar edi. Sirdaryo viloyati ma'muriyati butun mustamlaka davrida uzoqni ko'zlovchi niyatlarda vaqf mulkini, ayniqsa, vaqf yerini musodara etish, qisqartirish choralarini ko'rdi. Vaqf mulkini tashkil etuvchi yerdan, savdo do'konlaridan, bog’lardan, tegirmonlardan va hokazolardan olinadigan daromad hisobidan madrasalar, maktablar, katta bo'lmagan qishloqlarda esa masjidlar ham ta'minlanardi. Zero, yuzaki qaraganda, mustamlakachi ma'muriyatning Rossiyadan ko'chirib keltirilganlar manfaatlari yo'lida amalga oshirilgandek bo'lib ko'ringan bu choralar, aslida islom ta'sirini kamaytirish, musulmon muassasalari rolini zaiflash siyosatining tarkibiy va eng asosiy qismi bo'lib qoldi. Vaqf mulkining tortib olinishi, uning miqdori zo'rlik bilan kamaytirib borilishi mahalliy dehqonlar orasida yersizlar va ishsizlar sonini oshib borishiga olib keldi, natijada, ular ko'pincha batraklar armiyasiga qo'shilib ketardi. Umuman, rus krestyanlarga nisbatan mahalliy dehqonlar egalik qilgan ekinga yaroqli yer bilan ancha kam ta'minlangan edi. Buni 1910-1911-yillarda Sirdaryo viloyati bo'yicha bo'lgan raqamlar misolida ko'rish mumkin 108 . Rus dehqon xo’jaliklari soni 7360 tani, don 108 Обзор состояния Туркестанского края за 1911 год, С. 42. 62 ekiladigan yer maydoni 5760 desyatinani tashkil qilgan. Har bir xo’jalikka hisoblaganda 1910-yilda 7.1 desyatinani, 1911-yilda esa 7.8 desyatinani tashkil qilgan. Mahalliy dehqon xo’jaliklar soni 263235 tani, don ekiladigan yer maydoni esa 104995 desyatinani tashkil etgan. Har bir xo’jalikka hisoblaganda 1910-yilda 3.2 desyatinani, 1911-yilda esa 3.4 desyatinani tashkil etgan. Shuning o’zi ham masalaning asl holatini ochib beradi. 1910-1911-yillarda rus krestyanlari mahalliy dehqonlarga qaraganda ancha ko'p ekin maydonlariga ega bo'lganligi Sirdaryo viloyati uyezdlar misolida namoyon bo'ladi 109 . Toshkent uyezdida har bir xo’jalikning yer maydoni 1910-yilda 11.9 desyatinani, 1911-yilda 9 desyatinani tashkil etgan. Chimkent uyezdida har bir xo’jalikning yer maydoni 1910-yilda 5.6 desyatinani, 1911-yilda esa 8.2 desyatinani tashkil etgan. Avliyoota uyezdida har bir xo’jalikning yer maydoni 1910-yilda 6.8 desyatinani, 1911-yilda esa 7.4 desyatinani tashkil etgan. Perovsk uyezdida har bir xo’jalikning yer maydoni 1910- yilda 1.7 desyatinani, 1911-yilda esa 1.6 desyatinani tashkil etgan. Sirdaryo oblasti bo’yicha har bir xo’jalikning yer maydoni 1910-yilda 7.8 desyatinani, 1911-yilda esa 7.1 desyatinani tashkil etgan. Shuni ham aytib o'tish mumkinki, Perovsk uyezdida atigi 275 rus krestyanlari yashagan. Mustamlaka davri va sovet yillari adabiyotida Turkiston Rossiya tomonidan istilo qilinishidan oldin uning qishloq xo'jaligi endi-endi tovar xarakterini kasb etayotganligi qayd qilinadi. Bu kabi mulohazalarga qisqacha to'xtalib, o'lka mustamlaka qilinishidan ancha oldin uning o'troq aholisigina emas, balki ko'chmanchi aholisi ham, dehqonchiligi, ayniqsa, sug’orma dehqonchiligi, tovar munosabatlar asosida rivojlangan edi. XIX asrda Turkiston qoramol va qo'y tuyog’i bo'yicha jahonda yetakchi o'rinlardan birini egallagani ham fikrimizni isbotlaydi. Birgina misol: keyingi davrda tuzilgan Jizzax uyezdiga kirgan hududlarda 1860-yilda yashagan 150 mingga yaqin aholi deyarli 680 ming qora mol, ot, qo'y, echki, tuya va ho'kizlarga ega bo'lgan. 1910-yilga kelib bu uyezddagi mahalliy aholining soni 220 mingga yetdi, uning ixtiyoridagi 109 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; 63 chorvaning soni esa 1350 mingdan ortiqroq edi 110 . Tarixiy fakt uchun shuni qayd etib o'tish zarurki, qishloq xo'jalik mahsulotini qayta ishlovchi, tayyor mahsulot chiqaruvchi tarmoqlar yetarli bo'lmagani sababli uning ko'p qismi xom ashyo: paxta tolasi, ipak tola, ko'n, mo'yna, qoramol teri, quruq mevalar va hokazolar tarzida sotib yuborilardi. Bu davrda qishloq xo'jalik, mehnat qurollari, dehqonchilik agrotexnikasi ancha oddiy bo'lganligi, ko'chirib keltirilgan ruslarni joylashtirishga erishilmagan bir qancha olis tog’ va tog’oldi joylarda esa yerdan an'anaviy jamoa bo'lib foydalanish saqlanib qolganligi bizga ma'lumdir. Imperiya hukmron doiralarining Turkistonning tub qishloq aholisini boshqa xom ashyolar singari past narxda sotib olinadigan paxta yetishtirishga majbur qilish hisobiga, Rossiya to'qimachilik sanoatini rivojlantirishni ta'minlashga intilishi natijasida, 1867-1916-yillar oralig’ida Rossiya sanoati qayta ishlaydigan paxtaning umumiy hajmida Turkiston hissasi 6,6 foizdan 70 foizga ortdi 111 . Bu yillar ichida Turkistondan metropoliyaga tashib ketiladigan paxta natural ifodada 639193 puddan 112 20 million pudga 113 , ya'ni deyarli 30 baravar ko'paydi. Turkistonda paxta yetishtirish uchun ajratilgan yerlarning maydoni 1870-1916-yillarda 54 ming desyatinadan deyarli 681 ming desyatinagacha oshdi 114 . Shu munosabat bilan o'lkada g’alla yetishtirish yil sayin kamaydi. Rossiyadan g’allani ulgurji yetkazib beradiganlar bu ahvoldan foydalanib, bug’doy bilan paxta narxidagi nisbatining buzilishi hisobiga katta daromad oldilar. Chunonchi, 1 pud paxta 8,5 rubl turgani holda, 1 pud bug’doy 7 rubl va undan ortiq baholangandi, vaholanki ularni yetishtirish uchun sarflanadigan mehnat va mablag’ butunlay turlicha edi 115 . Paxtachilik ko'lami kengayishi, Sirdaryo viloyatida don yetishtirishning kamayishi hamda o'lkaga Rossiyada ishlab chiqarilgan keng iste'mol mollarini keltirishning 110 Сельскохозяйственный обзор Самаркандской области за 1911 год. – Самарканд, 1912. С. 21- 22. 111 Социально-экономическое и политическое положение Узбекистана накануне Октября, С. 31. 112 Зияев Ќ. Ўзбекистон пахтачилиги тарихидан. – Тошкент, 1980, 18-бет. 113 Социально-экономическое и политическое положение Узбекистана. С. 33. 114 Социально- экономическое и политическое положение Узбекистана. С. 29. 115 Социально- экономическое и политическое положение Узбекистана. С. 30. 64 ko'payishi, ayni mahalda, zakot saqlanib qolgani holda hunarmandchilik solig’i joriy etilishi vositasida an'anaviy hunarmandchilik ishlab chiqarishining siqib qo'yilishi tufayli yuzaga keladigan og’irlik tub aholi yelkasiga tushardi. Tub aholining 2/3 qismidan ortiqrog’ini qishloq aholisi tashkil qilgani bois shuni ta'kidlash mumkinki, imperiya senatori F.K.Girs taklifi asosida mustamlakachilar tomonidan kiritilgan, ko'chmanchi o'tovidan va o'troq qishloq aholisi oilasi yoki xonadonidan emas, umuman, har bir volostdan pul shaklida davlat yer solig’i olish 116 , yer rentasi (xiroj) o'rniga dehqonchilikdan keladigan daromaddan olinadigan soliqni kiritish, metropoliyadan keltiriladigan ip-gazlama mato narxi nazoratsiz oshib borgani holda paxta tolasiga me'yorlangan baho belgilash, irrigatsiya tarmog’ini yaxshi holatda tutib turish uchun vaqti-vaqti bilan (1904 hamda 1914- 1916-yillarda) soliq to'plash, harbiy soliq singari yangi tartib-qoidalar ham mahalliy aholi zimmasiga tushgan. Mustamlakachi ma'muriyat tub qishloq aholisidan oladigan soliq, qanday sur'atlar bilan oshirib borgani to'g’risida shu holat dalolat beradi-ki, 1917-yilga kelib soliqlar miqdori (pul bilan ifodalaganda) 1869-yildagiga nisbatan deyarli 20 baravar ortgan 117 . Rossiya O'rta Osiyoning katta qismini bosib olishi va Turkiston general-gubernatorligini tashkil qilishidan ancha oldin uning hukmron doiralari hamda ilmiy jamoatchiligiga tub xalqlar ko'hna tarixga, boy ma'naviy merosga, an'anaviy ta'lim tizimiga hamda madaniyatning an'anaviy shakllariga egaligi yaxshi ma'lum edi. Sirdaryo viloyati hududida istiqomat qiluvchi xalqlarning insoniyat madaniyatini rivojlantirishga qo'shgan hissasi jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotining muhim omili sifatida baholab kelingandi. Yirik markazlashgan davlat bo'lgan Movarounnahrning yemirilishi, Buxoro amirligi, Qo'qon xonligi, qisman, Xiva xonligi o'rtasida tinmay davom etgan kurash, bu davlatlardagi ichki feodal o'zaro kurash iqtisodiyotga, xalq ta'limi, ko'p millatli tub aholi madaniyatiga ham jiddiy ziyon yetkazgan bo'lsa-da, bu xalqlar hayotining ushbu sohalari ko'proq islom madaniyati va mafkurasining qadriyatlari hamda an'analariga, shuningdek Ibn Sino, Beruniy, al-Xorazmiy, 116 Гирс Ф.К. Отчет о состоянии Туркестанского края. – СПб., 1883. С. 112. 117 Социально-экономические и политические положение Узбекистана, С. 35. 65 Ahmad al-Farg’oniy kabi va ko'plab boshqa qomusiy allomalar dahosi, asarlari bilan boyitilgan dunyoviy fanlarga asoslanardi. Shuning uchun ham ushbu masalani Sirdaryo viloyatiga sharqiy slavyan aholini ko'chirish siyosatini iqtisodiy- ijtimoiy va madaniy hayotiga bog’liq holda tadqiq etishimizning sabablarini quyidagicha deb izohlash mumkin: - birinchidan, Sirdaryo viloyati eng yirik va metropoliyadan ancha uzoq joylashgan mustamlaka bo'lgan holda ko'p sonli tub aholisi, chuqur tarixiy ildizlarga, yuksak madaniyatga, o'zining an'analariga kuchli e'tiqodiga ega bo'lganligi imperiyaga hukmronligini barqarorlashtirishga to'sqinlik qilishi aniq edi. - ikkinchidan, imperiyaning hukmron doiralariga va pravoslav ruhoniylariga Sibir, Volgabo'yida ayrim boshqa hududlarida ilgari amalga oshirilgan siyosat mahalliy aholini (ruslashtirish, pravoslav e'tiqodiga majburan jalb etish, tarixiy xotirasini yo'q qilish va h.k.) ma'qul bo'lib ko'ringan va biroz o'zgartirishlar bilan bunday siyosat Sirdaryo viloyatida ham qo'llanishi mumkin degan rejalar tuzilganligi ma'lum. Biroq, Sibir, Volgabo'yi hududlaridan farqli o'laroq Sirdaryo viloyatida na ruslashtirish, na umuman, mustamlakachilik siyosatni eskicha usullar bilan olib borish mumkin emasligini tushungan Rossiya imperiyasining amaldorlari yangi mustamlakada kuchli armiya bilan birga pravoslav mazhabiga mansub aholini ham joylashtirishni afzal deb bilishdi. - uchinchidan, o'lkada ko'plab rus aholini imtiyozli sharoitlarda joylashtirish va tub aholiga nisbatan ulug’ rus, shovinistik ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy siyosatni amalga oshirish tub millatlarning mustamlakachilikka qarshi kurash borasida tub xalqlarning milliy o'zligini anglash, siyosiy ijtimoiy faolligi ortdi, shu tufayli yangi usul maktablar, milliy matbuot, milliy siyosiy tashkilotlar paydo bo'ldi. O'rta Osiyo tarixining g’oyat yirik bilimdoni bo'lgan V.V. Bartold sobiq sovet davridayoq (1922-yil.) «mavjud shaharlar va manzillarning eng dastlabkilari ham arab fotihlari milodiy VII asrda kelib qurgan Turkistongagina taalluqlidir», deb hisoblaganini, bizningcha, faqat shunday munosabat ta'siri, deb izohlash mumkin. To'g’ri, V.V. Bartold, bu yerda «shaharlar, har holda miloddan avvalgi IV asrda va, ehtimol, 6 undan ham ancha oldin bo'lgan», deb qo'shib qo'ygan 118 . Aholidan tortib, sotib olingan ko'plab qo'lyozma kitoblar, tangalar, haykalchalar va shu kabilar, Rossiyaga jo'natilgan va (Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasidan olingan) shamdonlar haqida gapirmay qo'ya qolib, shuni ta'kidlashimiz yetarli-ki, K. Kaufman 1869-yilda Turkiston musulmonlari uchun tabarruk tarixiy yodgorlik bo'lgan Usmon Qur'oni (Mus’hafi Usmon) ni imperiya maorif vaziri orqali imperatorlik xalq kutubxonasiga tuhfa etib jo'natdi. Mustamlakachi amaldor A.L. Kun tomonidan «Usmon Qur'oni haqida Xoja Ahror masjidi ulamolaridan yozib olingan ma'lumotlari» Qur'onga ilova qilindi. Shundan keyin bu tabarruk yodgorlik Imperatorlik xalq kutubxonasiga tegishli deb hisoblandi. Tub aholining ta'lim va madaniyati sohalariga, ma'naviy hayotiga buyuk davlatchilik, harbiy-ma'muriy aralashuv amaliyoti qo'llandi. Bunday aralashuv namunasini general- gubernatorning o'zi ko'rsatib berdi: u 1868-yilda Samarqanddagi, 1876-yilda esa Jizzaxdagi bir nechta madrasa binosini harbiy kazarma uchun egallash to'g’risida ko'rsatma berdi. Bundan tashqari u madrasa bitiruvchilarini hatto volost darajasida ham ma'muriy xizmatga qabul qilishni taqiqladi, madrasa o'quv dasturida dunyoviy bilimlar sonini qisqartirishni hamda unga rus tili, geografiya, Rossiya tarixi va hokazo fanlarni kiritishni yoqlab chiqdi 119 . Ayni mahalda mustamlakachi ma'muriyat o'lkada jadal ko'payib borayotgan rus aholisi uchun maktablar, gimnaziyalar, o'qituvchilar seminariyalarini ochishga birinchi darajali ahamiyat berardi. Tub millatlar farzandlari uchun ta'limning yangi tizimini tashkil qilish masalalari esa ikkinchi darajali deb hisoblanardi. Bu yerda barcha zamonlarda, hatto mustamlaka ostida o'tgan o'n yilliklarda ham nafaqat ishq-muhabbatni, balki Vatan o'tmishini tarannum etgan ajoyib shoiralar, xalq og’zaki ijodi asarlarini, qo'shiqchilik, raqs san'atini va hokazolarni avloddan-avlodga o'zatgan ayollar 118 Бартольд В.В. Ближайшие задачи изучения Туркестана. Соч. Т. IX . – М., 1977. С. 548. 119 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida). T., “Fan”-2006; Bunga eslatma tariqasida aytib o'tish kerak-ki, 1877-yil sentyabrda yuqorida zikr etilgan N.Ilminskiy Qozon diniy akademiyasida ta'lim olgan shogirdi, Turkiston o'quv yurtlari muboshiri N. Ostroumovga madrasa dasturiga dunyoviy, ilmiy fanlarni kiritmaslikni tavsiya etishni; ta'limni takomillashtirish tub xalqlarning milliy o'zligini anglashining o'sishiga yordam berishi hamda ularning Rossiyaning mustamlakachilik hukmronligiga qarshi kurashi kuchayishiga xizmat qilishi bois maktab va madrasalarni zamonaviylashtirishga norozi ekanligini yozgandi (Qarang: Znamenskiy P.V. Uchastie N.I.Ilminskogo v dele inorodcheskogo obrazovaniya v Turkestanskom krae. – Kazan, 1900.76 bet.) 67 ko'plab o'tganini, Sirdaryo viloyati xalqlarining badiiy, ma'naviy an'analarining vorisiyligini shu bilan izohlash ham mumkin. Shu bois, o'lka Rossiya tomonidan istilo etilganidan keyin bu yerda ijtimoiy-siyosiy va ma'naviy-ruhiy vaziyat jiddiy ravishda yomonlashganiga qaramay, tub aholi xotin-qizlarining savodini chiqarish, ularga qo'shiqchilikni, raqsni, kashtachilik san'atini ma'naviy an'analarni, uy- ro'zg’or hunarlarini o'rgatishning tashabbuskor shakllari mustamlaka davrida ham saqlanib qolgan. Bu davrda tarixan tarkib topgan maktablar, diniy va badiiy asarlarni ko'chirib yozuvchi ko'p sonli xattotlar, shoirlar, tarixchi, faylasuf olimlar, qo'shiqchilik, musiqa va xalq tomoshalari san'ati ustalari, savdogarlar, oliy va o'rta darajadagi musulmon ruhoniylarining milliy-vatanparvarlik kayfiyatidagi vakillari Sirdaryo tub aholisi madaniy va ma'naviy hayotini qo'llab-quvvatlash hamda boyitishda asosiy rolni o'ynadi. Mustamlakachi ma'muriyat esa, o'z bolalarini rus maktablariga topshirgan ota-onalar uchun pul mukofoti to'lashga ham rozi edilar, haqiqatan ham, 70-yillarning boshidanoq to'lay boshladilar ham. Bu ish, pirovard natijada, tub aholi yoshlarini ruslashtirish, binobarin, ularning milliy psixologiyasini, ongini o'zgartirish, faqat Rossiyadan ko'chirib keltirilganlar orasida emas, balki mahalliy aholi orasida ham mustamlakachi hukumat pozitsiyasini mustahkamlash maqsadlariga javob berardi. Shunday sharoitda mustamlakachi ma'muriyat 80-yillar o'rtalarida mahalliy yugurdaklarning qo'llab- quvvatlashi bilan shaharlarda hamda yirik qishloq aholi punktlarida rus-tuzem maktablari ochishga kirishdi. Bunday maktablarning «tuzem» sinflarida tub joy aholi farzandlari faqat rus tilini, Rossiya geografiyasi va tarixini emas, balki Rossiya madhiyasi – «Yo xudo, podshoni saqla»ni, «Uzoq umr tilash» duosini o'rganishlari, imperator xonadoni a'zolarining ismlari, unvonlarini yoddan bilishi zarur edi. Garchi, aholining kamchilik qismi o'zining moddiy ahvolini ozgina bo'lsa-da, yaxshilab olish niyatida farzandlarini rus-tuzem maktablariga bergan, shu bois bunday maktablar tarmog’i juda sekin kengaygan bo'lsa-da, tub millat ziyolilarningancha ilg’or vakillari, asosan dehqonlarning ko'plab stixiyali ijtimoiy norozilik chiqishlarini qayd etish bilangina cheklanib qolmay, xalq ommasini mustamlakachilikka qarshi anglangan, uyushgan kurashga tayyorlashni boshlash 68 zarurati va mavridi keldi, deb hisobladilar. Uning hisobi bo'yicha 1890/91 o'quv yilida Sirdaryo viloyatida 21 madrasa; Farg’ona viloyatida 1891/92 o'quv yilida 118 hamda Samarqand viloyatida 1892/93 o'quv yilida 50 madrasa bo'lgan. Bu viloyatlarda ishlab turgan madrasalarning soni jami 189 ta bo'lgan 120 . Samarqand va Sirdaryo viloyatlarining qator shaharlarida badavlat odamlar va tub aholining xayr-ehsonlari hisobiga tegishli ravishda 17 ta va 11 ta madrasa qurilgan 121 . Bundan tashqari kichik shahar va yirik qishloqlarda ruhoniylar, dindorlar tomonidan ko'plab madrasalar ochilgan. Ularning bir qismi masjidlarda joylashgan. Madrasalar orasida yangi usul madrasalari deb nomlanganlari oz bo'lmagani e'tiborga loyiqdir 122 . Buxorodagi «Mir – Arab» madrasasini tugatgan, Chimkentning sobiq muftiysi Sattorxon Abdulg’afforxonov shu yili o'zi tug’ilgan shaharda shunday maktab ochdi. O'sha vaqtning o'zida Toshkentda milliy zodagonlarning taniqli vakillari (Solixo'ja Kichkinahojinov, Muhitdinxo'ja, Orifxo'ja, Sharifxo'ja Podshohojinov va boshqalar) ko'magida Saidg’ani Saidazimboyevning xonadonida rus-tuzem maktabi tantanali ochildi. O'zbek va tojik tillarini yaxshi bilgan V.P. Nalivkin bu maktab mudiri va rus tili o'qituvchisi, Shayxontohur masjidining imomi Solixo'ja Kichkinahojinov esa musulmon o'qituvchisi etib tayinlandi. Rus o'qituvchisining yillik maoshi 1000 rubl, musulmon o'qituvchisiniki esa 400 rubl, ya'ni roppa-rosa 2,5 baravar kam (!) belgilandi 123 . Shundan keyingi yillarda rus-tuzem maktablari o'lka ma'muriyati va qisman mahalliy milliy elita tomonidan, asosan majburlash yo'li bilan hamda o'qishga jalb etilgan bolalarning ota-onasiga pul mukofoti berish vositasida 124 Turkistonning boshqa yirik va o'rta shaharlarida tashkil topdi. Volostlarda esa bunday maktablarni faqat Toshkent uyezdida (To'ytepa, Piskent, Chinoz, Koriz, 120 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida). T., “Fan”-2006; 121 Бендриков К,Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане. С. 51. 122 Бендриков К,Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане. С. 49. 123 Бендриков К,Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане, 186-бет; Остроумов Н. Сарты. Этнографические материалы. – Ташкент, 1896. С. 179. 124 G ' offorov SH . Tarix va taqdir ; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko ' chirilganlar ( XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida ). T ., “ Fan ”-2006; 69 Tillov, Obliq) hamda Jizzax, Pishpek, Avliyoota uyezdlaridagina ochishga erishildi. Mustamlaka ma'muriyati rus-tuzem maktablari tarmog’ini kengaytirish, o'quvchilar kontingentini tub aholi jumlasidan ko'paytirish maqsadida har yili butun mahalliy millat aholisidan mablag’ yig’ishni amalga kiritdi. Bunday maktablar bo'lmagan, lekin ochilishi mo'ljallangan volostlar aholisi esa, bu siyosatni faol o'tkazib kelgan. V.P. Nalivkin ta'kidlaganidek, bunday maktab solig’ini to'lamagan, shuning uchun rus-tuzem maktablari ochilishiga yo'l qo'ymaslikka harakat qilgan 125 . Xolislik uchun shuni ta'kidlash zarurki, mahalliy zodagonlarning toshkentlik 1-gildiya savdogarlari Saidboy, Saidkarim va Saidg’ani Saidazimboyevlar, ularning kuyovi Orifxo'ja, Sebzor dahasi qozisi Muhiddinxo'ja, Chimkent muftiysi, keyin esa Qo'qon qozisi Sattorxon Abdug’afforxonov kabi shaxslar mustamlakalarning bu boradagi choralarini maqullashga majbur bo'lishganigina 30 yildan ortiqroq vaqt ichida Turkistonda bor-yo'g’i 167, shu jumladan markazi Toshkent bo'lgan Sirdaryo viloyatida 65 rus-tuzem maktabining ochilishida yordam berdi. Biroq bu maktablarni bitirib chiquvchilar doimo ozchilikni tashkil etardi, chunki ko'pchilik o'quvchilar rasman ro'yxatga olingan bo'lib, mashg’ulotga bir-bir qatnashib qo'yishardi. Shu munosabat bilan, Ismoil Gaspirali va uning «Tarjimon» gazetasining Turkistonda, qisman Buxoro va Xivada yangi usul maktablarining shakllanishi jarayonini rag’batlantirishdagi rolini kamsitmagan holda, to'la asos bilan ta'kidlash mumkinki, milliy ziyolilar vakillari tomonidan (ular orasida Muqimiy, Furqat, Toshkentning Sebzor dahasi qozisi Hakimxo'ja, yirik tijoratchi, tadbirkor Saidazimboy Muhammadboyev, Samarqand muftiysi Behbudiy, Buxoroda esa Ahmad Donish va boshqalar bor edi) an'anaviy maktablar, madrasalarni isloh qilish, ularning ta'lim-tarbiya dasturlarini dunyoviy fanlar 126 , nisbatan ilg’or uslubiyat bilan boyitish g’oyalari va boshqalar XIX asrning 70-80-yillaridayoq olg’a surilgan edi. Biroq bu g’oyalar mustamlakachi ma'muriyat va mutaassib musulmon ruhoniylari tomonidan inkor 125 Наливкин В.П. Туземцы раньше и теперь. – Ташкент, 1913. С . 11-12. 126 Mustamlakachi ma'muriyat yuqori doiralari bilan ko'p jihatdan hamkorlik qilgan Saidazimboy Muhammadboyev1870-yildayoq ruslashtirish xarakteridagi maktablar ochishni, shuningdek an'anaviy maktablarni vaqf va ruhoniylarga qaramlikdan xalos qilishni taklif etgandi. 70 qilingan. Mustamlakachi ma'muriyat va milliy yuqori doiralar hamda musulmon ruhoniylari orasidagi mutaassiblar jumlasidan bo'lgan uning gumashtalari bu haqda Munavvarqori Abdurashidxonov 1907-yilda «Shuhrat» gazetasida ushbu masalada bayonot bermasdan oldin bilishgan edi. Masalan, Toshkentda Eshonqul (Shayxontohur) madrasasi chinakam yangi usul madrasasi sifatida faoliyat yuritgan. 22 yoshli Munavvarqori Abdurashidxonov ayni shu madrasa bitiruvchilarini 1900-yilda (Toshkent shahrining rus qismiga qarashli bo'lgan Gospital bozori yaqinida) o'zi ochgan yangi usul maktabiga ishga jalb etgan 127 . Bu vaqtga kelib Turkistonning qator shaharlarida, Buxoro amirligi va Xiva xonligida mavjud bo'lgan yangi usul maktablari ko'p emasdi. Biroq ona tilida ovoz chiqarib o'qitish usuli, asosiy diniy fanlarning saqlanib qolishi hamda hayotiy muhim dunyoviy fanlarning o'qitilishi bunday maktablarni tub aholi nazarida jozibador qilib qo'ydi. O'lka mustamlakachi ma'muriyati yangi usul maktablari ochilishiga butun choralar bilan to'sqinlik qilganini quyidagi voqea tasdiqlaydi: 1901-yil sentyabrda general-gubernator nomiga Toshkent eski shahari Ko'kcha dahasining o'zbek aholisidan arznoma kelib tushdi. Aholi shahar boshlig’i ularga yangi usul maktabini ochishga ruxsat bermaganini yozgan. Maktabni barcha sharoitlar muhayyo bo'lgan xususiy xonadonda ochish mo'ljallangandi. Biroq bu haqda Sirdaryo viloyati harbiy gubernatorining fikri so'ralganida u Toshkentning musulmonlar zich yashaydigan Ko'kcha dahasida yangi usul maktabi ochilishiga qarshi chiqqan 128 . Shunga qaramay, A. Avloniy va M. Abdurashidxonov rahbarligidagi eski shahar jadidlari 1902-yilda maktabni ochishdi, keyin bunday maktablar Toshkentning Sebzor, Shayxontohur va boshqa dahalarida ham ochildi. Turkistondagina emas, balki Buxoro, Xivada ham yangi usul maktablari ochish, ularni takomillashtirish hamda tarmog’ini kengaytirish ishiga Mahmudxo'ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abduvohid Burhonov, Mo'min Aminov, Olimxonto'ra va boshqa taniqli jadidlar bebaho hissa 127 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida). T ., “ Fan ”-2006; 128 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida). T., “Fan”-2006; 71 qo'shishgandi. Abdulla Avloniy ikkita ajoyib darslik: «Adabiyot» va «Muallimi avval»ni yozdi, bu darsliklar 1912-yildan 1917-yilgacha har yili qayta nashr etilib turdi. M. Abdurashidxonov tomonidan yozilgan «Adibi avval», «Adibi soniy» darsliklari hamda diniy fanlar bo'yicha qator qo'llanmalar rus-tuzem maktablari o'qituvchilari va o'quvchilari tomonidan ham foydalanilgandi. XIX asrning 80- yillarida diniy o'quv yurtlarini zamonaviylashtirish, musulmon mafkurasini undagi eski va zotan bo'lmagan, tub aholi ijtimoiy faolligining, ijtimoiy ongining o'sishiga xalal beradigan narsalardan tozalash zarurligini tushungan ancha nufuzli va ko'p sonli guruh vujudga keldi. Bu guruhning buyuk yetakchisi, keyinchalik Turkiston jadidlarining milliy-vatanparvarlik harakatini shakllantirish tashabbuskorlaridan biri Samarqand muftiysi Mahmudxo'ja Behbudiy edi. «Alifbo maktabi islomiya», «Majali jug’rofiya umroniy», «Kitob ul-atfol», «Amaliyoti islomiya» singari ham yangi usul maktablar, ham barcha turdagi musulmon o'quv yurtlari uchun yaroqli bo'lgan darsliklar va xususan «Sadoi Turkiston» gazetasida, «Oyna» jurnalida chop etilgan ko'plab pedagogik maqolalar uning qalamiga mansubdir. Bu nashrlarning hammasi Behbudiyning o'z mablag’iga chop etilgan, lekin maktab va madrasalarda qiymatidan 25 foiz chegirma bilan sotilgan 129 . Turkistonda, shuningdek Buxoro amirligi va Xiva xonligida yangi usul maktablari va an'anaviy musulmon o'quv yurtlari tarmog’i mavjud bo'lishi va rivojlanishida o'z davridayoq katta ahamiyat kasb etdi. 1909-yilda general-gubernator Mishchenko imperiya xalq ta'limi vaziriga «butunlay maxfiy» ma'ruzasida, xususan, bunday deb yozgandi: «...Turkiston o'lkasi, xususan, uning uch tub oblasti – Sirdaryo, Farg’ona va Samarqand viloyatlarining tub aholisi savod chiqarishni yoyish ma'nosida, masalan, Rossiyaning Yevropa qismi aholisiga nisbatan o'lchab bo'lmas darajada yaxshi ahvolda. Ko'psonli boshlang’ich bilim yurtlari (maktablar) hamda o'rta va oliy o'quv yurtlari (madrasalar)ning zich tarmog’i o'lkaning keng hududini butunlay qoplab olgan» 130 . 1917-yilga kelib o'lkada rasman ish olib borayotgan yangi usul maktablari 100 dan ortiq edi, deb qayd qilish mumkin. Shuningdek, 129 «Samarqand» gazetasining 1913-yil iyul-sentyabr sonlari. 130 G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida). T., “Fan”-2006; 72 doimiy ravishda o'sib borgan. Mustamlakachi ma'muriyat yangi usul maktablarini to'la aniqlashga va nazorat qilishga erisha olmagan. Chunonchi, Farg’ona viloyatida 55 dan ziyod (faqat Andijon va Qo'qonning o'zida 33 maktab), Samarqandda – 5, Sirdaryoda – 40, Yettisuvda – 18, Kaspiyortida – 4 ta shunday maktab bo'lgan 131 . Toshkentdan tashqari barcha shaharlarda esa eng yaxshi madrasalar binolari maxfiy ravishda kazarma va harbiy omborlarga aylantirildi; islomga va musulmon muassasalariga bepisand munosabatda bo'lish yo'lini rasmiy ravishda e'lon qilgan mustamlakachi ma'muriyat aslida vaqf mulkini musodara etish orqali masjid, maktab va madrasalarni moddiy mablag’dan mahrum etdi, shuningdek o'zlari uchun ma'qul bo'lmagan ruhoniylarning ta'sirini kesishga, bir qancha taniqli muftiylar, qozilar, biylarni ko'pini o'z tomoniga og’dirib, musulmon o'quv yurtlari faoliyatini cheklab, ularning o'quv dasturiga rus tili, Rossiya tarixini, geografiyasini, maktablarda esa Rossiyaning madhiyasini ham kiritishga urindi; hukumat metropoliyadan rus aholining bir qismini Sirdaryo viloyatiga ko'chirish borasidagi amaliyoti bilan chambarchas alohada mustamlaka mamlakatda tarixiy boyliklar: arxeologik topilmalar, ko'hna qo'lyozmalar, zargarlik buyumlari, gilamlar va hokazolarni topib, bu yerdan olib chiqib ketishga va o'zlashtirishga faol ko'maklashdi. Bunda Rossiya ilmiy va madaniy doiralarining hatto ko'zga ko'ringan vakillari oshkora manfaatparastlik ruhida bo'lganligini qayd etish lozim. Ularning bu faoliyatiga, afsuski, milliy madaniyat tarixining ayrim mahalliy bilimdonlari qo'lyozmalar, tangalar, xalq ijodiyoti buyumlarini to'plovchilar anchagina ko'maklashishganligini ham ko'rsatish zarurdir. Bu kabi ijobiy o'zgarishlarni, tub xalqlarning ta'lim tizimida nihoyatda muhim o'zgarishlarni amalga oshirganini ko'ramiz. Mahalliy aholini milliy ongini oshirishga, ijtimoiy faolligini uyg’onishiga, tarixiy o'zligini saqlab qolishga fidokorona xizmat qilganlarning orasida Samarqand muftiysi, ma'rifatli vatanparvar, publitsist va olim Maxmudxo'ja Behbudiy (to'la ismi sharifi-Al-xo'ja Mahmudxo'ja voladi qori Behbudxo'ja), Samarqandda birinchi yangi usul maktabini ochish tashabbuskori 131 Журн. «Наука и просвещение». – Ташкент, 1922, №2. С. 31-33.; Бендриков К.Е. Кўрсатилган асар. С. 260 - 261. 73 bo'lgan Abduqodir Shakuriy (Abdushukurov), yangi usulchi yirik pedagog, Toshkentdagi ilk yangi usul maktablarining asoschisi Munavvarqori Abdurashidxonov (to'la ismi sharifi-Munavvarqori Abdurashid Sotiboldixon Olimxon o'g’li), ajoyib olim, noshir va ma'rifatchi Abdulla Avloniy, taraqqiyparvar yozuvchi Abdulla Qodiriy kabi o'nlab, yuzlab ziyolilar juda ulkan hissasini qo'shganlar. X U L O S A O'zbekiston mustaqilligi sharoitida milliy mafkurani shakllantirish, tarixiy haqiqatni va xalqning tarixiy xotirasini tiklash ehtiyojlarni vatan tarixshunosligining juda kam o'rganilgan yoki tadqiq qilingan, noto'g’ri yoritilgan mavzularni rostnoma ta'riflash zaruriyati ilmiy tarixiy tadqiqotlarning miqyosini ancha kengayishini tarix haqiqatini borlig’iga o'rganilishini taqazo etmoqda. Bu xususiyatlar keyingi yillarda paydo bo'lgan jiddiy imkoniyatlar (tashkiliy, metodologik va h.k.) ham ilmiy ijodni, turli tadqiqotlarni yanada faollashtirishga asos bo'lib xizmat qilmoqda. O'zbekiston tarixi fanida sodir bo'layotgan yangilanish jarayoni bilan bevosita bog’liq holda mazkur dissertatsiyada ilgari sinfiy va buyuk davlatchilik nuqtai nazardan yoritilgan muammo- chorizmning mustamlaka Sirdaryo viloyatiga aholini ko'chirish siyosatini tarixiy nuqtai nazardan tadqiq qilingan. Ma'lumki, rus krestyanlari, shahar kambag’allari va kazaklarning metropoliyadan Sirdaryo viloyatiga, Buxoro amirligi va Xiva xonligidan tortib olingan hududlarga, chorizm alohida general-gubernatorlikka 74 aylantirgan mustamlaka, qaram bo'lib qolgan o'lkaga aylantirilishi uning asosiy sabablari tahlil va tadqiq qilinishi natijasida Dasht o'lkasiga aholini ko'chirib keltirish masalasi to'liq va asosli tadqiq qilingan mustamlaka va sovet davrlari ijtimoiy- siyosiy adabiyotda, hamda vaqtli matbuotda, ilmiy ishlarda garchi Rossiyaning mintaqadagi ko'chirib keltirish siyosati, umuman, hukmronlikdagi ayrim illatlar ko'rsatib o'tilgan bo'lsa-da, O'rta Osiyodagi «sivilizatorlik» missiyasining tarkibiy qismi sifatida talqin qilingan. Bunda rus aholisini kattagina qismining Sirdaryo viloyatiga ko'chib kelishi Rossiyada krepostnoylik huquqining bekor qilinishi, ichki guberniyalarida ortiqcha qishloq aholisi soni ko'payib ketganligi, qurg’oqchilik yillarida Volgabo'yi, Orenburg guberniyasi aholisining najot istab kelishi natijasi sifatida ta'riflanib, aholini ko'chirib keltirish borasidagi harakatlar esa sobiq sovet amaliyotiga monand tarzda tahlil qilinib o'lkada boshqa mintaqalardan qochgan aholi soni ko'payib ketishi, uning industriyalash, qishloq xo'jaligining jamoalashtirish madaniy o'zgarishlardagi ishtiroki «zarur» bo'lganligi bilan izohlandi. Mustamlaka davridagi ko'chiruvchilik siyosatining, shu jumladan, kazaklar koloniyalarini tashkil qilishdagi salbiy hodisalarni, ularning tub aholi uchun siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy oqibatlarini ko'rsatish haqida esa fikrlar bo'lishi mumkin bo'lmagani tushunarli, albatta. To'g’ri, bunday yondashuv 40-yillargacha adabiyotda, asosan, Turkistonning Rossiyaga «qo'shib olingani» emas, balki «bosib olingani» bilan izohlansa, yanada aniqroq tasavurga ega bo'lamiz. Mazkur dissertatsiyada, nazarimizda, turli itimoiy-siyosiy holatlarni hisobga olgan holda, ko'plab arxiv materiallari hamda boshqa manbalar asosida tanlangan mavzuning asosiy masalalari tadqiq etildi. Tarixiy tajribaning o'rganilishi, aholini ko'chirib keltirish amaliyotining, Rossiyadan ko'chirib keltirilganlarning Turkistonni har tomonlama mustamlakaga aylantirishdagi, ko'p millatli tub aholiga siyosiy, ijtimoiy va milliy zulm o'tkazishdagi bevosita ishtirokining mazmunan muhim va uzoq muddatli oqibatlarining tahlil etilishi tub xalqlar hayotidagi ko'plab voqealarni, chuqur o'zgarishlarni chinakam manzarasini imkoni boricha to'la va haqqoniy ko'rsatish uchun xizmat qildi. Dissertant tadqiqotning mazmunidan, uning asosiy yakunlaridan kelib chiqib, bir qator ilmiy- 75 tarixiy mulohazalar, takliflar, tavsiyalar hamda umumlashgan xulosalarni ta'riflab yaxlit umumiy xulosalar chiqarishni lozim ko'rdi. Asosiy qoidalar, mulohazalarning mohiyati quyidagilardan iborat: - chuqur tarixiy ildizlarga ega bo'lgan, aholining ko'p sonliligini hamda islomning xalqlarni birlashtiruvchilik rolini, shuningdek Sirdaryo viloyatining tabiiy boyliklarini, ishlab chiqarish va mehnat salohiyatini hisobga olib, chorizm o'lkani istilo qilishdan ancha oldinroq, bo'lajak mustamlakaga son jihatdan ko'p, siyosiy jihatdan ishonchli, asosan pravoslav e'tiqodga ega bo'lgan aholini ko'chirishni Rossiyaning imperiyacha hukmronligini qaror toptirish va saqlashning hamda mahalliy aholining mustamlakachilikka qarshi chiqishlariga yo'l qo'ymaslikning muhim sharti deb hisoblagan edi. Rossiya hukmron doiralari o'zlarining boshqa bironta ham mustamlakalarida va qaram mamlakatlarda, Sirdaryo viloyatidagi kabi, bosib olingan hududni metropoliyadan ko'chirib keltirilganlar bilan bu qadar to'ldirishdek keng ko'lamdagi siyosatini o'tkazishmagan; - Rossiya imperiyasining istilochilik siyosatining tarixiy vorisiyligiga amal qilgan chorizm XIX asrning ikkinchi yarmida O'rta Osiyoni istilo qilishni davom etdi. Sirdaryo viloyati esa buning uchun strategik jihatdan qimmatli mintaqa edi. Aynan shuning uchun ham chorizm Turkiston, Buxoro amirligidan va Xiva xonligidan zo'rlik bilan egallab olgan hududlarda harbiylashgan kazaklar stanitsalarini harbiy garnizonlarni va asosan rus (ukrain, belorus) aholi istiqomat qiladigan qishloqlarni ko'plab barpo etishga katta e'tibor berganligi faktlar asosida tadqiq qilindi. Kazaklar Sirdaryo viloyatining, Dasht va Orenburg general- gubernatorliklarning amaldagi chegaralari bo'ylab ham joylashtirilganligi ko'rsatildi; - Rossiyaning boshqa barcha mustamlakalaridan farqli ravishda, Sirdaryo viloyatidagi mustamlakalarcha hukmronligi faqat ko'p ming kishilik rus armiyasiga, jazo organlarigagina emas, balki o'lkada muntazam ko'payib borayotgan nasroniy, birinchi navbatda pravoslav, aholisiga ham tayanardi. Hokimiyatning bu tizimi Sirdaryo viloyati tub aholisini eng oddiy fuqarolik va insoniy huquqlardan va erkinliklardan mahrum qildi, hatto, tub xalqlarni siyosiy, ijtimoiy va milliy kamsitish, ularning ma'naviy hayotiga, ta'lim tizimiga 76 aralashishi bo'yicha ko'plab choralarni amalga oshirishga harakat qildi. Toshkent, Samarqand va boshqa qator viloyat hamda uyezd markazlarining yangi shahar (rus) va eski shahar (mahalliy aholi yashaydigan) qismlarga sun'iy tarzda ajratib tub aholi uchun tegishli ta'qiqlar, cheklashlarning joriy etilishi shular jumlasidandir. Shuni ham alohida ta'kidlash lozimki Sirdaryo viloyatida (1882- yildan boshlab) vaqti-vaqti bilan kuchaytirilgan, favqulodda qo'riqlash, harbiy holat e'lon qilinishi, pravoslav aholini vintovkalar, ov miltiqlari bilan qurollantirish va boshqa choralar bunday kamsituvchilik amaliyotning dalil-isbotlaridir. Shularning birini, ayniqsa, tub aholining butkul haq-huquqsizligini, chorizmning hamda mustamlakachi ma'muriyatning ruslashtirish va islomga qarshi siyosatini nazarda tutgan holda, fikrimizcha, muhim siyosiy va ilmiy-tarixiy qoida sifatida quyidagicha yakun chiqarish mumkin: - mahalliy ziyolilar tub xalqlarning ma'naviy salohiyati, tarixan vujudga kelgan an'analarining sobitligi tufayli, tub aholi mentalitetining progressiv, gumanistik mohiyatini teran tushunib, uyusha oldi hamda xalq ommasi ko'pchilik qismining ijtimoiy va siyosiy faolligining o'sishiga, ularning mustamlakachilikka qarshi intilishi kuchayishiga ko'maklashgan madaniy-ma'rifiy harakatni tashkil eta olishdi. XX asrning 80-yillari oxirida qaytadan yuzaga kelgan shu kabi, biroq mohiyatan boshqacha mayllar, kayfiyatlar O'zbekiston mustaqilligini e'lon qilish hamda mustahkamlashning muhim omillari bo'lib xizmat qildi. - Chorizmning Sirdaryo viloyatidagi ko'chiruvchilik siyosati va amaliyoti imperiya va mustamlakachi ma'muriyatning o'lka tabiiy, ishlab chiqarish va mehnat zaxiralarini Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy manfaatlariga butkul bo'ysundirish bo'yicha o'z chora-tadbirlarini ishlab chiqdi, uning strategik maqsadlari bilan bevosita bog’liq ko'p qirrali jarayon sifatida tadqiq qilindi. Shu bois kazaklar, rus krestyanlari, Rossiyaning yuz minglab boshqa fuqarolarini ko'chirish va joylashtirishning asosiy shakl va uslublarini, ularning ezilgan mahalliy aholining hayotiga qiyosan oshkora imtiyozli siyosiy, huquqiy, ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli masalalarini, shuningdek ko'chiruvchilik siyosati oqibatlarini tadqiq qilish yakunlari quyidagi umumlashma xulosalarning asosli yuzaga 77 chiqaruvchi vosita bo'lib xizmat qildi. - 1867-1990-yillarda rasmiy hujjatlarda, ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-tarixiy adabiyotlarda, vaqtli matbuotda Rossiyaning markaziy guberniyalaridan aholining bir qismini Sirdaryo viloyatiga ko'chirishga imperiyada krepostnoylik huquqning bekor qilinishi, ortiqcha deb hisoblangan dehqon aholining soni ko'payib ketgani, 1891-1892-yillardagi qurg’oqchilik oqibatidagi hosilsizlik, so'ng esa Stolipin islohotlari sabab bo'lganligi to'g’risidagi mulohazalar Rossiyaning Turkiston, Buxoro va Xivaga nisbatan imperiyacha siyosatini bir tomonlama yoritishdir. Mulohazalarning asossizligi shundaki, Rossiyaning o'zida bepoyon Sibir, Uzoq Sharq, Orenburg atrofi, shuningdek XIX asrning II yarmiga qadar qo'shib olingan Kichik va O'rta qozoq juzlari xonliklarining hududlari mavjud edi. Agar Sirdaryo viloyati bu qadar boy bo'lmaganida, strategik jihatdan joylashuvi bu qadar muhim bo'lmaganida, ma'naviy jihatdan bu qadar sobit va ko'p sonli aholisi bo'lmaganida, nazarimizda, bu yerda ko'chiruvchilik amaliyoti boshqacha xarakterga ega bo'lardi. Ko'chiruvchilik siyosati asosan kazaklarni joylashtirishdan iborat bo'lgan Kavkaz noibligi buning misoli bo'lib xizmat qilishi mumkin; - chorizm tomonidan 1867-1917 yillarda Turkiston general-gubernatorligini boshqarishga doir o'ndan ortiq farmon, «Nizom...» hamda metropoliyadan ko'chirib keltirilayotganlarning sonini ko'paytirish va tarkibini boshqarishga, ularning xo'jalik, fuqarolik ahvolini tub aholi hisobiga yaxshilashga qaratilgan undan ham ko'proq qonunlar, qoidalar qabul qilingani, Sirdaryo viloyati tub aholisining mustamlakachilikka qarshi mavqei sababli siyosiy ma'noda sertashvish mustamlaka bo'lganidan dalolat beradi; - Sirdaryo viloyatidagi ko'chiruvchilik siyosatida va amaliyotida tez-tez ro'y berib turgan o'zgarishlarning asosiy sabablari, birinchidan, Rossiya hukmron doiralariga xos bo'lgan ko'p mablag’ sarflamay, yangi hududlarni istilo qilish, qo'shib olish hisobiga katta iqtisodiy foydani qo'lga kiritishga intilish; ikkinchidan, metropoliyaning arzon xom-ashyo, ayniqsa, paxta, ipak va boshqa mahsulotlarni talab qiluvchi sanoatini faol rivojlantirish; uchinchidan, Rossiyaning AQSH, Xitoy, Yevropa mamlakatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalari yomonlashuvi, 78 natijada imperiya hukumatining mustamlakalar iqtisodiyotini hamda tub aholisini ekspluatatsiya qilishni kuchaytirish hisobiga talofatlarning o'rnini to'ldirishga majbur bo'lgani; to'rtinchidan, qo'shni mamlakatlar bilan tez-tez sodir bo'lgan urushlar natijasida, shuningdek, rus-yapon va birinchi jahon urushidagi mag’lubiyat oqibatida metropoliyaning iqtisodiy, siyosiy ahvoli og’irlashgani; o'lkada rus aholining soni ko'payishi doimo mustamlakachilikka qarshi kurashning oldini olish, uni bostirish omili deb hisoblab kelingandi, shu bois mustamlakachilikning ilk davrida, shuningdek xalq qo'zg’olonlari bilan bog’liq holda ko'chiruvchilik harakatining kuchayishi kuzatilgan; - chorizm Rossiya va Sirdaryo viloyatidagi konkret - tarixiy vaziyatlardan kelib chiqib, o'lkaga ko'chiriladiganlarning ijtimoiy, milliy va diniy mansubligi masalalari bo'yicha ayrim talablarni, ularni o'lkada joylashtirish shartlarini vaqti- vaqti bilan o'zgartirib turardi (beriladigan yer maydoni, bank beradigan qarz miqdori ba'zan ko'paytirilar, ba'zan esa qisqartirilardi, soliq muddati va bu boradagi imtiyozlar o'zgartirilardi va h.k). Shunday bo'lsa-da, eng avvalo xo'jalik jihatidan baquvvat, pravoslav diniga e'tiqod qiladigan rus aholini ko'chirib keltirish, yahudiylar, muhojirlar, tub aholi vakillarining sanoat-savdo va bank- moliya sohalaridagi faoliyatini cheklash bo'yicha choralar ko'rish davom etaverdi. Rossiyadan ko'chirib keltirilayotgan aholining asosiy ko'pchiligi mulksiz krestyanlar hamda shahar kambag’allari ekanligidan qat'i nazar, hukumat tub aholining hisobiga ularning turmushini yo'lga qo'yishda yordam berardi. Ayni mahalda Xitoy (Sharqiy Turkiston)dan ko'chib kelgan yuz minglab musulmonlar va Erondan, Turkiyadan kelgan minglab armanilar mustamlaka ma'murlaridan hech qanday yordam ko'rmagandi; - o'z zulmini dehqonlarning yerlarini dag’allik va o'zboshimchalik bilan tortib olish, musodara etishdan, madrasalar binolarini zo'rlik bilan egallab, ularni kazarma va harbiy omborlarga aylantirishdan, vaqf mulkini anchagina qismini davlat hisobiga o'tkazish va mustamlaka soliqlari, yig’imlarini joriy etishdan boshlagan istilochilar Sirdaryo viloyatini mustamlakaga aylantirishning ilk pallasidayoq uning qishloq xo'jaligini rivojlantirishning asosiy yo'nalishlarini, 79 metropoliyaga tashib ketilayotgan xom ashyoga, shuningdek Rossiyadan keltirilgan tovarlarga ulgurji narxlarni o'zlaricha belgilash imkoniga ega bo'ldilar. Paxta bo'yicha ixtisoslashuvga hamda mustamlaka bilan metropoliya o'rtasidagi nomuqobil savdo ayirboshlashga, tub qishloq aholisi, ahvolining asta-sekin yomonlashuviga olib kelgan bo'lib, qishloqda shaharda ham an'anaviy hunardmandchilikni tanazzulga uchratishga aynan shu davrda asos solindi. Ayni mahalda sanoat sohasidagi o'z tajribasini, eng avvalo, vino-aroq va pivo zavodlarini qurish bilan namoyish etgan mustamlaka ma'muriyati, imperiyaning savdo-sanoat, bank-moliya doiralari tez orada o'lka hududini, ayniqsa, Farg’ona, Samarqand, Sirdaryo viloyatlarini chet el kapitali yordamida zavodlar, fabrikalar, kon-ruda va neft-undirma korxonalari tarmog’ini yanada rivojlantirish uchun harakat qildi. Bunda tub aholi orasidan chiqqan sanoqli bo'lsa-da qator tadbirkorlar, paxta yetishtirish va uni qayta ishlash xususiyatlarini mukammal bilganliklari bois Turkiston bozorida katta mavqega ega bo'lishgan. Shunday bo'lsa-da, o'lka sanoati sohasida Rossiya va chet el kapitali ustun bo'lib, sanoatni, ayniqsa, metropoliyani Sirdaryo viloyati bilan bog’lagan temir yo'llar qurilgach, imperiya manfaatlariga muvofiq rivojlantirishni ta'minladi; - mehnatga haq to'lashdagi tahqirlovchi amaliyot sanoat va boshqa tarmoqlarda band bo'lgan ruslarga katta moddiy foyda keltirdi; bu amaliyot oqibatida mahalliy ishchilar teng mehnat uchun rus ishchilariga nisbatan 2-3 barobar kam haq olishardi. Ayni mahalda, Rossiya hukumatidan tashqari, Sirdaryo viloyati iqtisodini ekspluatatsiya qilishining ko'lamini va mohiyatini belgilab bergan jarayon sanoat, qishloq xo'jaligida ishlab chiqaruvchi kuchlar, ishlab chiqarish texnologiyasini ma'lum darajada takomillashtirishga ob'ektiv ravishda ko'maklashdi; 80 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati 1.Shavkat Mirziyoev. Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko'taramiz. T.: “O'zbekiston”-2017. 1-jild. 2. Shavkat Mirziyoev. Niyati ulug' xalqning ishi ham ulug', xayoti yorug' va kelajagi farovon bo'ladi. T.: “O'zbekiston”-2019. 3. Shavkat Mirziyoev. Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko'taramiz. T .: “ O ' zbekiston ”-2017. 1- jild . 4. Пален К.К. Преложение к отчету ревизии Туркестанская края: Материалы к характеристика народного хозяйства Туркестана.Ч.1.отд 4.-Спб., 1911. 5 . Исаев А.А. Переселение Русском народном хозяйства.- Спб.,1891; Гейер И.Крестянская колонизация Сыр-Дарьинской области.-Т.,1892; Григорьев В. Крестьянская колонизации.//.Русская мысль.-1895- №2 с. II .12 ва бош қ алар 6. Кауфман А.А. К вопросу о русской колонизации Туркестанского края.- Спб.,1903; Он же. Переселения и колонизации.- Спб.,1905; Витте С.Ю. Запискы по крестьянскому делу.- Спб.,1905; Скрыплев П.А. Материалы об обследованию переселенческого хозяйства в Туркестане.- Т.,1909; Отчет по ревизии Туркестанского края, произведеной по височайшему поведению сенатором гофмейстором графом К.К.Паленом. Переселенческое дело в Туркестане.- Спб.,1910; Турчанинов И. Итоги переселенческого движения за время с 1896-по 1909 гг.- Спб.,1910; Гаврылов Н.А. Переселенческие дело в Туркестанском края (Области. Сырдарьинская, Самаркандская и 81 Ферганская). Чиновники особых поручения при переселенческом управлении отчет по служебней поездке в Туркестан осенью 1910 г.,- Спб.,1911; Язмин И.Л. Переселенческие движение в России с момента освобождения крестьян.-Киев.1912; Кривошенин А.В. Записки главноуправлящего землестройством и земледелиям о поездке в Туркестанский край. в 1912. Приложение к всеподданнейщему докладу. Спб.,1912; Вощинин В. Очерки нового Туркестана. Свет и тены колонизации.- Спб.,1914; Турчанинов А. Итоги переселенческого движения за время с 1910-по 1914 гг.- Пг.-1916; ва бош қ алар. 7. Пален К.К. Отчет по ревизии Туркестанском края. Переселенческое дело в Туркестана.- Спб.,1910.-с.67-68. 8. Гаврылов Н.А. Переселенческие дело в Туркестанском края (Области: Сырдарьинская, Самаркандская и Ферганская). Чиновники особых поручения при переселенческом управлении отчет по служебней поездке в Туркестан осенью 1910 г.,- Спб.,1911; А.А. Кауфман. К вопросу о русской колонзации Туркестанского края.- Спб.,1903; 9. Гирс. Ф.К. Отчет по состоянии Туркестанского края.- Спб.,1883. 10. Малоховский Н.И. Производительный силы Туркестана.-Вып. 1-Пгр.,1919; Сафаров Г.И. Колониальная революция (опыт Туркестана).-М. 1921; Муравейский С. Очерки по истории революционного движения в Средней Азии.-Т.1926; Вощинин В.П. О термине “Колонизация”. В кн:. О земле: - Пгр.1922; Вып. II ; Рыскулов Т.Революция и коренное население Туркестана: (Сборник главнейших статей, докладов и речей и статей).-Ч 1..1917-1919 гг.Тошкент,1926; Галузо П.Г.Туркестань-колония. Очерк истории Туркестана от завоевания русскими революция.1917:- М.,1926. Он же. Вооружение русских переселенцев.//. Коммунистическая мысль.-1926; Он же. Троцкистского -колонизаторская концепсия истории Российского господства в Средней Азии.// Революция и культури в Средней Азии.Сборник 3.,Т.,1932; Чокай М. Туркестан под Советской властию.- Париж.1935; Силонов А.К. Вопросы монополитического капитализма в сельском хозяействе Средней Азии.-Т.,1926; Лавреньтев В. Капитализма в Туркестане. Буржуазная колонизация в Средней Азии.-Л.,1930; Гуревич А. О положения на историческом Фронте Средней Азии//.Революция и культури в Средней Азии.- Сб.1.,Т.,1934; 11. Сафаров Б.Колониальная революция.(Опыт Туркестана).-М.1921; Муравейский С. Материалы по истории октябрьской революции в Туркестане.Т.,1922; Вощинин В.П. О термине “Колонизация” // О земле- Пгр.1922.-Вып II ; Федоров Е. Очерки национально-освободительного движения в Средней Азии.-Т.,1925; Рыскулов Т.Революция и коренное население Туркестана: (Сборник главнейших статей, докладов и речей и статей).-Ч 1..1917-1919 гг.Тошкент,1926; Галузо П.Г.Туркестань-колония. Очерк истории Туркестана от завоевания русскими революция.1917:- М.,1926. Он же. Вооружение русских переселенцев.//. Коммунистическая мысль.-1926; Лавреньтев В. Капитализма в Туркестане. Буржуазная колонизация в Средней Азии.-Л.,1930 и др: 1 2. Фомченко А.П. Русские поселения в Бухарском Эмирате.-Т.,1958; Он же Русские поселения в Туркестанском крае.конец Х IX - начало ХХ вв.(Социально-экономический аспект).Т.,1983. 13. Галузо.А.Г. Аграрная отношения на юге-Казахстана 1867-1914 гг.-Алма-Ата,1965. 82 14. Мусаев Н. Туркистонда капиталистик ишлаб чи қ ариш муносабатларини пайдо б ў лиши. ( XIX асрнинг охири – XX аср боши).Т.,1995; 15. Гинзбург А.И. Русский население в Туркестане.-М.,1991 16. O'zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarining tarixi (Miloddan oldingi asrlardan to 1991 yil 31 avgustgacha).T.: Sharq. 2001; Ziyoev X. Tarix shohidligi va saboqlari: Chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O'zbekiston milliy boyliklarining o'zlashtirilishi.T.: Sharq.2001; 17. G'offorov SH. Tarix va taqdir; Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida).T., “Fan”-2006; . .-Т.,1997; Чориев З.У. Усиление колониальной политика в Туркестане начале XX века (На примере 18. Эргашев Б. Э. Делопроизводственная деятельность канцелярие Туркестанского генерал-губернаторства (историко-источниковедческий анализ.) Монография. Изд-во “Фан”.,Ташкент.,2015; 19. Абдурахимова Н, Рустамова Г.Колониальная система властей в Туркестане во второй половине XIX - I -четверг XX вв.-Отв. ред. док. истор. наук Х.З.Зияев, канд.истор. наук. доц. Х.Г.Гулямов.-Т.,1999. 20. Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917гг). Отв.ред.акад.Б.А.Ахмедов, гл.-корр.Н.Ибрагимов.-Т.,1997. 21. O'zbekistonning yangi tarixi.1-kitob (Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida).-T., Sharq,2000. 22. Абдурахимова Н.А.Колониальная система власти в Туркестане (второй половине XIX -начало XX вв) Автореф. дисс…докт. ист. наук. .-Т.,1994; Юлдашев Р.А.Формирование национальной буржуазии в Туркестане ( конце XIX -начало XX вв.): Автореф. дисс…канд. ист. наук. .-Т.,1994; Худайкулов А.М. К просв ит ительской деятельности джадидов Туркестана ( конец XIX -начало XX вв.): Автореф. дисс…канд. ист. наук. .-Т.,1995; Авезова Х.Ш. Развитие банков и ф о рм в Туркестане во второй половине XIX - начало XX вв. Автореф. дисс…канд. ист. наук. .-Т.,1997; Суюнова О. Национально-освободительская борба 1916 года в Туркестане (на примере Сырдарьинский области): Автореф. дисс…канд. ист. наук мобилизации тыловие работы) ): Автореф. дисс…докт. ист. наук. .-Т.,1999; Рустамова Г.К. Колониальная сущность царской и большевистской власти в Туркестане (1867-1924 гг) : Автореф. дисс…канд. ист. наук. .-Т.,1999; Курахмедов А.А. Экономическая и культурная жизнь Самаркандская области второй половины XIX - начало XX вв (По материалам “Туркестанского сборника”): Автореф. дисс…канд. ист. наук. .-Т.,2001; Комюкова Т.В. Проблемы Туркестана в центральных законадательных органах власти Российской империи (1905-1917 гг) : Автореф. дисс…канд. ист. наук. .-Т.,2001; Потапова Н.Ю. История предпринимательства в Туркестане (вторая половины XIX -начало XX вв.) : Автореф. дисс…канд. ист. наук. .-Т.,2002; Исмаилова Ж.Х. Национально-освободительное движение в Туркестане в начале ХХ века (На примере восстания 1916 года в Ферганской долине) : Автореф. дисс…докт. ист. наук. .-Т.,2002; Эргашев Б.Э. Туркистон генерал-губернаторлиги ма ҳ камасининг иш юритиш фаолияти (Тарихий-манбавий та ҳ лил) Тарих фанлари буйича фалсафа 83 доктори ( DSc ) диссертацияси автореферати. - Тошкент,2018; Хамраева Т.Р. Создание статистические службы в Туркестане и её деятельности (конец XIX - начало ХХ вв.) (На примере Ферганской области) : Автореф. дисс…канд. ист. наук. .-Т.,2011; Лисн и цкая О.В. История катологических общин в Туркестане (Вторая половина XIX века- 1917 года): Автореф. дисс… канд. ист. наук. .-Т.,2004; Маллабоев Б.Б. Чоризмнинг Туркистонда ва қ ф мулкчилик сиёсати (Х ў жа Ахрор авлодлари ва қ ф мулклари мисолида). Автореф. тарих фанлари. номзод.-Т.,2004; Зо ҳ идова С.А. XIX аср охири – XX аср бошларида Бухорода шахар маданияти тара ққ иёти (Носируддин ибн Амир Музаффарнинг “Тухфат уз-зоирийа” асари маълумотлари асосида). Автореф. дисс…тарих фанлари номзод. -Т.,2008; Остонов О.А. Зарафшон во ҳ асидаги хунармандчилик, тадбиркорлик ва савдо-соти қ ( XIX аср охири – XX аср бошларида): Автореф. дисс.тарих фан. номзоди. -Т.,2009; Ирис қ улов О.Ж. XIX аср иккинчи ярми – XX аср бошларида Самар қ анд ша ҳ рида ижтимоий-и қт исодий ва маданий жараёнлар. Тарих фанлари буйича фалсафа доктори ( PhD ) дисс. автореферати. -Т.,2019; Мухиддинов С.Х. XIX аср иккинчи ярми – XX аср бошларида Самар қ анд вилояти маорифи. Тарих фанлари буйича фалсафа доктори ( PhD ) дисс. автореферати. -Т.,2019; Рахматов М. Ғ . Туркистондаги очарчилик ва унинг о қ ибатлари. (1917-1924 йй). Тарих фанлари буйича фалсафа доктори ( PhD ) дисс. автореферати. -Т.,2019; Орзиев М.З. XIX асрнинг охири – XX аср биринчи чорагида Бухорода босмахоначилик, нашриёт ва матбуот иши. Тарих фанлари буйича фалсафа доктори ( PhD ) дисс. автореферати. -Т.,2020. 23. Проект всеподданейщего отчет генерал-адьютанта К.П.Кауфмана по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства 7-ноября 1867-25 марта 1881 гг.- Спб.,1885; 24. Обзоры Самаркандской области за 1885-1913 гг.-Т.,1886- до 1916; Обзоры Самаркандской области за 1888-1910 гг.- Самарканд-Тошкент,1888-1912 гг; Обзоры Ферганской области за 1889- 1913 гг.- Новый Маргилан, 1889-1916. 25. Голость.-1879; Новости.-1886; Туркестанские ведомость-1897-1908 и др. 26.Проект положения об управлении в Семиреченской и Сырдарьинской областях.- СПб.,1867. 27. Гинзбург А.И. Русское население в Туркестане, 28. Кауфман К.П. Проект всеподданнейшего отчета генерал-адъютанта К.П. фон Кауфмана 1-го по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства. 7 ноября 1867 – 25 марта 1881 гг. – СПб.,, С.157-158. 29. Фомченко А.П. Русские поселения в Бухарском эмирате. – Т., Госиздат, 1958. 30. Обзор состояния Туркестанского края за 1916 год. (Таблицы). – Тошкент, 1917, XXVII жадвал. 31. Заорская В.В. и Александер К.А. Промышленные заведения Туркестанского края. – Пгр. 115, 32. Добросмыслов А.И. Города Сырдарьинской области. – Ташкент, 1912. 33. Пален К.К. Материалы к характеристике народного хозяйства в Турк. Ч. II (таблицы). –СПб., 1911, 34. Обзоры Сырдарьинской, Самаркандской областей за 1910 год, 35. Фомченко А.П. Русские поселения в Туркестанском крае, 84 36. Гирс Ф.К. Отчет о состоянии Туркестанского края. – СПб., 1883. 37. Гартвельд В.Н. Путевые очерки Туркестана. – М., 1914. 38. Знаменский Н.И. Участие Н.И. Ильминского в деле инородческого образования в Туркестанском крае. – Казань., 1900, 39. Наливкин В.П. Туземцы раньше и теперь. – Ташкент, 1913. 40. Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане, 41. «Samarqand» gazetasining 1913-yil iyul-sentyabr sonlari. 42. Журн. «Наука и просвещение». – Ташкент, 1922, №2.

1 XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatiga aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari M U N D A R I J A KIRISH…………………………………………………………….3-13 I BOB. ROSSIYA IMPERIYASINING SIRDARYO VILOYATINING MUSTAMLAKAGA AYLANTIRILISHI VA AHOLINI KO’CHIRISH SIYOSATINING ROLI VA DASTLABKI DAVRDAGI MOHIYATINING XUSUSIYATLARI. 1.1. Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatidagi strategik maqsadlari ………………..……….……………..…...14-16 1.2. Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatiga aholini ko’chirish siyosatining bosqichlari va uning mustamlakachilik mohiyati ….. ………………………………………………..………….…..16-20 II BOB. ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN AHOLINI KO’CHIRISH SIYOSATINING ISHLAB CHIQILISHI VA AMALGA OSHIRILISHI (XIX ASR IKKINCHI YARMI). 2.1. Chor Rossiyasining Sirdaryo viloyatiga aholining ko’chiruvchilik siyosatining dastlabki davrdagi xususiyatlari …. …………………………………………………………….....…21-31 2.2 . Rossiyadan aholining Sirdaryo viloyatiga ko’chirish munosabati bilan ijtimoiy sohada va soliq tizimida sodir bo’lgan o’zgarishlar. ………………………………………………………...………31-46 III BOB. ROSSIYA IMPERIYASINING SIRDARYO VILOYATIGA AHOLINI KO’CHIRISH SIYOSATINING AVJ OLDIRILISHI: SABABLARI, MOHIYATI VA OQIBATLARI (XX ASR BOSHLARI). 3.1. Rossiya imperiyasi tomonidan aholini Sirdaryo viloyatiga ko’chirish siyosatining ommaviy tus olish sabablari va buyuk davlatchilik mohiyati...............47-53 3.2. Ko’chiruvchilik siyosatining Sirdaryo viloyati tub xalqlarining siyosiy, fuqarolik ahvoliga ta’siri ……………………..………...53-61 3.3. Rossiya imperiyasining ko’chiruvchilik siyosatining Sirdaryo viloyati tub aholisining iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotiga ta’siri…. ………………...……61-73 XULOSA…………………………………………………………74-80

2 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………………………………………………………81-84 Kirish Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va dolzarbligi . Jahonda bugungi kunda globallashuv tendentsiyalari ta'sirida millatlararo, davlatlararo munosabatlarning tarixiy ildizlari, o'tmishda xalqlarning o'zaro ta'sirini o'rganish va yonma-yon istiqomat qiluvchi xalqlarni o'zaro madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga, madaniyatiga ta'siri masalalariga katta e'tibor qaratilmoqda. Lekin, shular barobarida har bir xalq va millatlarning o'zini taraqqiyot yo'li, o'ziga xosligi, asrlar davomida turmush sharoitlari, urf-odat va an'analarini saqlanayotganligi hamda bugungi globallashuv sharoitida moziyga murojaat, o'zlikni anglash tushunchalari tobora dolzarb ahamiyat kasb etib borayotgan vaqtda O'zbekiston tarixini bilishga e'tibor kuchayib bormoqda. Bu borada o'z fikrini bayon etarkan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Tarixiy merosni asrab-avaylash, o'rganish va avlodlardan avlodlarga qoldirish davlatimiz siyosatining eng muhim ustuvor yo'nalishlardan biridir,” 1 deb ta'kidlagan edilar. Shuningdek Prezidentimiz 2018-yil 28-dekabrda Oliy Majlisga qilgan murojaatnomasida O'zbekiston tarixiga katta e'tibor berish kerakligini ta'kidlab, televideniyada “O'zbekiston tarixi” kanalini ishga tushirish kerakligi to'g'risida fikr bildirgan edilar 2 . Hozirgi kunda “O'zbekiston tarixi” telekanali muntazam eshitirishlar olib bormoqda. O'zbekiston Respublikasida mustaqillikning dastlabki davrlaridan boshlab xalqning tarixiy, xotirasini tiklash, tarix faniga doir tadqiqotlarni har tomonlama takomillashtirish masalalari davlat siyosati darajasiga ko'tarildi. Ilgarilari soxtalashtirib kelingan Vatanimiz tarixini chuqur qayta tafakkur qilish, o'tmishimizni tadqiq etish mutlaqo yangicha nazariy va metodologik yondashuvlarni ishlab chiqishga katta ehtiyoj borligi xususida davlatimiz rahbarining qator asarlari hamda nutqlarida bir necha bor 1 Shavkat Mirziyoev. Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko ' taramiz . T .: “ O ' zbekiston ”-2017. 1- jild , 29 bet . 2 Shavkat Mirziyoev. Niyati ulug' xalqning ishi ham ulug', xayoti yorug' va kelajagi farovon bo'ladi. T.: “O'zbekiston”-2019, 39 bet.

3 eslatib o'tiladi.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998- yil 27 - iyulda qabul qilingan “O'zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqida”gi qarorida tarix fani muammolariga, tarixni milliy istiqlol mafkurasi nuqtai nazaridan o'rganishning falsafa va uslubiyatini egallash masalalariga jiddiy e'tibor qaratilgan. Bu hujjatda birinchi navbatdagi vazifalar sifatida “o'zbek xalqi va davlatchiligining haqiqiy tarixini o'rganish: jumladan, bizning hududimizda eng qadimdan hozirga qadar, davlatchilikning turli tarixiy bosqichlarida yashab kelgan xalqlarning ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy va ma'naviy hayoti masalalarini tadqiq etish” ko'rsatib o'tiladi. Mintaqaning tub millatlari va elatlarining hamda ko'chirib keltirilgan aholining ham hayot - faoliyati tajribasining turli jihatlarini tarixiy va boshqa ijtimoiy- gumanitar fanlar yo'nalishlarida tadqiq qilishning dolzarbligi, shuningdek, uning katta tarixshunoslik va siyosiy ahamiyati sobiq sovet respublikalarining mustaqilligi davrida, xususan, O'zbekistonda istiqomat qilayotgan millatlar va elatlarni rivojlantirishning butun jarayonini takomillashtirish borasidagi ob'ektiv ehtiyojlari bilan izohlanadi.Aslida biror-bir respublikaning milliy tarkibi ob'ektiv ravishga demografik omillar hamda urbanizatsiya tufayli kengaysa, buning hech qanday zararli tomoni yo'q. Lekin mustamlakachilik davrida Turkistonga, jumladan Sirdaryo viloyatiga metropoliyadan ko'plab aholini ko'chirib keltirish yo'li bilan mintaqa aholisining milliy tarkibini mexanik tarzda kengaytirish siyosati ijtimoiy va mafkuraviy sohalarda jiddiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Sirdaryo viloyatining tub xalqlari uchun mustamlakachilik davridagi ko'chiruvchilik amaliyotining salbiy oqibatlarini, uning mintaqadagi ijtimoiy-siyosiy ahvolga, shuningdek millatlararo munosabatlarga ta'sirini o'rganish muhimligi va zaruriyati shubhasizdir. O'zbekiston Respublikasida mustaqillikning dastlabki kunlaridan fuqarolar tinchligi hamda millatlararo totuvlikni ta'minlash bo'yicha qonunlar qabul qilinib, siyosiy, tashkiliy choralar ko'rildi. Shu bois bu yerda xalqlar ijtimoiy tartibsizliklardan omon qoldi. Chunonchi, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. M. Mirziyoyev respublika rahbariyatining milliy masala bo'yicha tutgan mavqeini ta'riflab, “Mustaqillik

4 yillarida mamlakatimizda millatlararo munosabatlar rivojida yangi bosqich boshlandi. Bag'rikenglik va insonparvarlik madaniyatini rivojlantirish, millatlararo va fuqarolararo hamjihatlik va totuvlikni mustahkamlash, yosh avlodni shu asosda, Vatanga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash O'zbekistonda davlat siyosatining eng muhim ustuvor yo'nalishlaridan biri etib belgilandi. Bularning barchasi hayotda o'zining to'liq ifodasini topdi” deb ta'kidlab o'tdilar. 3 Shu bois, Rossiya chorizmi va mustamlaka ma'muriyatining Turkistonga, jumladan Sirdaryo viloyatiga aholini ko'chirish siyosatining mohiyatini va oqibatlarini o'rganishning dolzarbligini mavjud va paydo bo'layotgan etnik-siyosiy, etnik- ijtimoiy muammolarni, davlatlararo munosabatlar masalalarini barcha tomonlarga maqbul tarzda hal etish bilan bir qatorda mintaqa tarixshunosligidagi bo'sh sahifalarni to'ldirish yoki soxtalashtirilgan voqealarni to'g'ri va asosli ta'riflash uchun foydali bo'lgan ilmiy xulosalar, saboqlar chiqarish zarurligini ham taqozo etmoqda. O'zbekistonning yangi tarixidagi tub yo'nalishlardan biri chor Rossiyasining O'rta Osiyoni bosib olishi va bu yerdagi hukmronligi bilan bog'liq murakkab tarixiy davrni xolisona yoritish hamda mustamlaka rejimining o'lka xalqlari ijtimoiy tuzumi va hayot tarziga o'tkazgan ko'p taraflama siyosati masalasini sistemali o'rganishdir. Bugungi kunda shu narsa ma'lumki, O'zbekiston mustaqillikga erishgunga qadar aynan ana shu davr soxtalashtirilgan. Mustamlaka davrining rasmiy tarix fanida Rossiya davlatining “tsivilizatorlik missiyasi” haqidagi kontseptsiya hukmronlik qilib keldi, unga ko'ra o'lkamizning avval chor, so'ngra sovet imperiyasi tarkibida zo'rlik bilan ushlab turilishi, mustamlakachilikning barcha ziyon-zahmatlarini uzoq muddatga xizmat qiladigan natijalar bemalol qoplar emish. Bu natijalar O'rta Osiyo xalqlarining jadal iqtisodiy taraqqiyoti, ularning “asriy qoloqlik” dan “tarixiy taraqqiyot cho'qqilariga” chiqishi kabi hollarda namoyon bo'lar ekan. Ana shunday kontseptual yondashuvlarning ta'siri hozirgi zamon chet el tarixshunosligining ba'zi qismida, jumladan, Rossiya tarixchiligida tutqunlikdagi hayoti ob'ektiv manzaralarning qayta tiklash ehtiyoji davrining dolzarb talabi 3 Shavkat Mirziyoev . Milliy taraqqiyot yo ' limizni qat ' iyat bilan davom ettirib , yangi bosqichga ko ' taramiz . T .: “ O ' zbekiston ”-2017. 1- jild , 295 bet .

5 sifatida namoyon bo'ladi. O'lkani mustamlakaga aylantirish bilan bog'liq holda yuz bergan va ichki qarama-qarshiliklarga ega o'zgarishlar mazmun va mohiyatini yangi metodologik pozitsiyalardan turib ochib berish, ob'ektiv ravishda diqqatga sazavor o'zgarishlar bilan mustamlaka hukmronligining salbiy oqibatlari nisbatini aniq-ravshan belgilash muhimdir. Qayd etish kerakki, mustaqillik yillarida mustamlaka o'tmishini tadqiq etishda zalvorli ilmiy - tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Ammo tarix fanining ushbu jabhasida zamonaviy tadqiqotlar doirasidan chetda qolib kelayotgan ko'pgina masalalar mavjud. Ular jumlasiga chorizmning aholini ko'chirish siyosati bilan bog'liq izlanishlar ham kiradi. Mazkur muammo so'ngi paytlarga qadar sistemali ilmiy o'rganishning alohida ob'ekti sifatida namoyon bo'lganicha yo'q. Uni o'rganishga bo'lgan ijtimoiy talab esa juda yuqoridir. Bu hol avvalo chorizmning aholini ko'chirish siyosati O'rta Osiyo jumladan Sirdaryo viloyati mintaqasini mustamlakaga aylantirish strategiyasining qoq markazida turganligi bilan bog'liq. Chorizmning aholini ko'chirish siyosati mafkurasi va amaliyotining keng doiradagi masalalarini maxsus tanqidiy-tahliliy tekshirish: birinchidan, ko'chirib kelganlarning ko'p sonli armiyasi timsolida mustamlaka rejimining ijtimoiy tayanchini shakllantirish va mustahkamlash mexanizmlarini to'laroq tushunib olishga, ikkinchidan, aholini ko'chirish siyosatining uzoq muddat ta'sir o'tkazuvchi oqibatlari, jumladan, uning milliy, demografik tomonlari xususidagi bilimlarni chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Jumladan, bu xususda yirik podsho amaldori, rus senatori K.K. Palen quyidacha yozgan: “…rus aholisi Turkistonda o'lkada imperiya hukmronligini to'la o'rnatish va uni Rossiyaga abadiy, mahkam bog'lamoq uchun iloji boricha ko'proq bo'lishi lozim. 4 Chorizm hukmronligi davrida paydo bo'lgan ushbu jarayon sovet totalitarizmi yillarida yanada mustahkamlandi. Bu yo'l mazkur davrda turli xil mafkuraviy niqoblar bilan o'tkazilgan bo'lsa-da, uning dasturiy mohiyati o'zgarmasdan qolaverdi. O'zbekiston mustaqillikka 4 Пален К.К. Преложение к отчету ревизии Туркестанская края: Материалы к характеристика народного хозяйства Туркестана.Ч.1.отд 4.-Спб., 1911.- с 408.504.

Похожие

XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Rossiya imperi-yasining Sirdaryo viloyatiga aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari
XIX ASR IKKINCHI YARMI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDA ELCHILIK MUNOSABATLARI MANBASHUNOSLIGI
XIX ASRNING IKKINCHI YARMI VA XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN TURKISTONDA AMALGA OSHIRGAN AGRAR SIYOSATI
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiya
XIX ASR OXIRI – XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON