Xotira turlari Mundarija: Kirish…………………………………………………………………........................………3 I. Bob. Xotira haqida tushuncha……………………………….........……………4 1.1. Genetik, hаyotiy, ixtiyorsiz, ixtiyoriy xоtirа…………….………..…5-9 1. 2. Lаhzаli, sensоr (ikоnik, exоik) qisqа muddаtli, uzоq muddat li оperаtiv vа оrаliq xоtirа…………...………………………………..…..…….10-13 II. Bob. Оbrаzli xоtirа. Eydetik xоtirа. Emоtsiоnаl xоtirа. So’z-mаntiq xоtirаsi. Kоgnitiv vа shаxslilik xotirasi...........................14 2.1. Xоtirаning individuаl psixоlоgik xususiyatlаri………….……14-17 2.2. Xоtirа аssоtsiаtsiyalаri……………….……………………...........…..18-25 2.3 Xotira tadqiqot usullari.....................................................25-28 Xulosa…………………………………………….......................…....………….………29 Foydanilgan adabiyotlar………………………………..............………………...30 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Xotira-shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyat. Uning ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Har biri xotira 1

turi Uning o'ziga xos faoliyati bor, garchi ularning barchasi to'liq yodlash jarayonini amalga oshirish uchun hamkorlik qiladi. Bu murakkab va kodlash, konsolidatsiya, saqlash va qidirishga bo'linadi. Xotiraning maqsadi vaqt o'tishi bilan ma'lumotlarni saqlashdir.Xotira turlarini o'rgangan mualliflar odatda ularni bir necha mezonlarga ko'ra ajratib turadilar. Masalan, ma'lumot bizning yodimizda qancha vaqt saqlanadi. U erdan eng yaxshi ma'lum bo'lgan ikkita katta xotira guruhlari paydo bo'ladi, ular qisqa muddatli va uzoq muddatli xotiralardir.Ular, odatda, ularni jarayonlari ongli yoki ongsiz ravishda yoki eslab qolingan ma'lumot turiga qarab tasniflashadi. Bundan tashqari, mualliflar ba'zan har bir xotira turining aniq ma'nosi bo'yicha turlicha fikr yuritadilar. Biroq, eng keng tarqalgan va qabul qilingan ta'riflarni kiritishga harakat qilinadi.Keyinchalik, qaysi jihatlarga ko'ra tasniflangan xotira turlarini aniqlay olasiz. Shuni yodda tutingki, bir nechta toifaga kirishi mumkin bo'lgan xotiralar mavjud. Masalan, o'tmishdagi voqealarni eslash, avvalgi tug'ilgan kuningiz singari, uzoq muddatli xotiraning bir turi, shu bilan birga aniq va avtobiografik. Kurs ishining maqsadi. Xotira turlarini va xotira nazariyalarini o‘rganish. Kurs ishining obyekti. Xotira nazariyalari bo‘yicha talabalarda bilimlarni orttirish. Kurs ishining predmeti. Xotira turlari va nazariyalari bo‘yicha mulohazalar yuritish. Kurs ishining vazifalari.  Shaxslarda xotira tushunchasi bo‘yicha ma'lumotlar berish;  Xotira turlarini o‘rganish bo‘yicha nazariyalarni tahlil qilish;  Xotiraning individual psixologik xususiyatlarini o‘rganish;  Xotiraning tadqiqot usullari haqida ma'lumot berish. I. Bob. Xotira haqida tushuncha. 2

Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki oʻtmish tajribalarni esda qoldirish va zarur boʻlganda tiklashdan iborat psixik jarayon.Xotira eng yaxshi damlarni esda qoldiradi. U nerv sistemasi xususiyatlaridan biri boʻlib, tashqi olam voqealari va organizm reaksiyalari haqidagi axborotni uzoq saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq, xatti harakat doirasida takror jinnini qobiliyatida namoyon boʻladi.Xotira individning oʻz tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirish i xotira deb ataladi.Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflarida uchraydi. Xususan, Forobiy Xotiraga bilishdagi aqliy jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab, Xotirani faqat insonga emas, hayvonga ham xos xususiyat ekanini alohida taʼkidlagan.Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari poʻstlogʻining muvaqqat bogʻlanishi (qarang Assotsiatsiya) va ularning keyingi faoliyatidan iborat. Xotira kulami, axborotlarning uzoq vaqt va mustaxkam saqlanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok etish va adekvat reaksiyalarda ishlab chikish bosh miya nerv hujayralari (neyronlar) sonining koʻpayib borishi hamda uning strukturasi murakkablashuvi jarayonida oʻsib boradi. Fiziologik tadqiqotlarda qisqa va uzoq muddatli Xotiralar qayd etilgan. Qisqa muddatli Xotirada axborotlar bir necha dakiqadan bir necha oʻn minutgacha saqlanadi, neyronlar ishiga xalal berilganda (mas, elektr shok, narkoz taʼsirida) u buziladi. Uzoq muddatli Xotirada axborotlar odam umri boʻyi saqlanib turli taʼsirlarga chidamli boʻladi. Kisqa muddatli Xotira astasekin uzoq muddatli Xotiraga aylanadi. Xotira ruhiyatning oʻtmish holati bilan hozirgi holati va kelgusidagi holatlarga tayyorlash jarayonlari oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorlikni koʻrsatadi. Boshqa psixik hodisalar kabi Xotira ham shaxsning xususiyatlari, uning ehtiyoji, qiziqishlari, odati, feʼl-atvori va sh.k. bilan uzviy bogʻliq.Xotira namoyon boʻlishdagi shakliga koʻra, shartli ravishda emotsional Xotira (histuygʻuni esda tutish), obraz Xotirasi (narsalarning tasviri va xususiyatlarini esda tutish), soʻz*mantiq Xotirasi (narsalarning mohiyati, mazmunini soʻz bilan ifodalangan hodda esda tutish) kabi turlarga boʻlinadi. Bulardan insonda soʻz*mantiq Xotirasi yetakchi oʻrin tutadi. Xotiraning barcha turi bir-birlari bilan chambarchas bogʻliq holda kechadi. Psixologiyada, shuningdek, ixtiyoriy va ixtiyorsiz Xotiralar farq qilinadi. Ixtiyoriy 3

Xotirada muayyan materialni esda olib qolish oldindan maqsad qilib qoʻyiladi; ixtiyorsiz Xotirada bunday maksad boʻlmaydi — biror faoliyatda (mas, mehnat jarayonida yoki kim bilandir suhbatlashib turilganda) oʻz-oʻzidan esda saqlab qolinadi. Barqarorligi jihatdan ixtiyoriy Xotira ixtiyorsiz Xotiradan samaraliroq.Fanda Xotira bilan bogʻliq ravishda unutish masalasini oʻrganishga ahamiyat berilmoqda. „Normal“ unutishni psixik kasalliklardagi Xotira buzilishidan farq qilmoq kerak. Bu kasalliklarda Xotira susayishi (gipomneziya), yoʻqolishi (amneziya) yoki bir tomonlama kuchayishi (gipermneziya) kuzatiladi. Baʼzi kasalliklarda u sifat jihatdan buziladi: bemorga boʻlmagan voqealarni goʻyoki oʻz boshidan kechirgandek tuyuladi, yoki qachonlardir boʻlib oʻtgan voqealarni kecha yoki bugun roʻy bergan deb oʻylaydi (konfabulyatsiya, psevdoreminssensiya), Bunday soxta Xotiralar kishida jiddiy ruhiy xastaliklar oqibatida kelib chiqadi. Bunday kasalliklarga bosh miya qon tomirlari aterosklerozi, shikastlanish, miyaga qon quyilishi holatlari, ogʻir zaharlanishlar oqibati (mas, alkogolizmda uchraydigan psixoz) va sh.k. kiradi. Xotira buzilganda uni keltirib chiqaruvchi asosiy kasallikni davolashga eʼtiborni qaratish kerak. 1.1. Genetik, hаyotiy, ixtiyorsiz, ixtiyoriy xоtirа. Yuqorida biz inson miyasiga ta’sir qilgan qo‘zg‘ovchilarning izi esda olib qolinishini ko‘rib o‘tgan edik. Navbatdagi vazifa izlar-ning mustahkamlanish jarayoni qanday kechadi, degan savolga javob berishdan iboratdir. Izlar tezda mustahkamlanadimi yoki ma’lum vaqt talab qiladimi, degan muammolar tug‘ilishi tabiiy holdir. Bu savollarni o‘rganish ko‘pginatadqiqotchilarning predmeti bo‘lib xizmat qilgan. Ko‘pgina psixologlar kuzatishlariga qaraganda, inson-ning bosh miyasi jarohatlanganda, jarohatgacha bo‘lgan qisqa vaqt ichi-da va jarohatdan keyin ma’lum vaqt oralig‘ida ta’sir qilgan qo‘zg‘ov-chilarning izi saqlanmaydi. Bosh suyagi og‘ir jarohatlanib, odam xu-shidan ketganda, shikastlangangacha qanday hodisa ro‘y berganligini va undan so‘ng ro‘y bergan hodisani sira eslay olmaydi. Bu hol ante-regrad, retrograd va anteroretrograd amneziyasi degan nom olgan. Bu holat shuni ko‘rsatadiki, asab tizimiga ro‘y bergan kuchli shok (ruhiy og‘ir favquloddagi xastalanish) miyani ma’lum muddatga unga yetib kelgan 4

qo‘zg‘atuvchilarning izlarini saqlashga qobiliyatsiz qilib qo‘yadi. Anterograd, retrograd va anteroretrograd amneziya miya izlarini esda olib qolishga qobiliyatsiz bo‘lib qolgan vaqt oralig‘ini o‘lchash imkonini berdi. Masalan, 78-km da halokatga (avriyaga) uchragan mo-totsiklchi 64-km dan boshlab ko‘rgan barcha narsalarni esdan chiqaradi. U soatiga 60 km tezlik bilan ketayotganligi sababli halokatdan 10 —15 daqiqa oldin ro‘y bergan taassurotlarning izlarini mustah-kam saqlab qola olmagan. Demak, izlarning xotirada mustahkamla-nishi yoki psixologiyada aytiladiganidek, «konsolidatsiya»lanish uchun 10—15 daqiqa kifoya qilar ekan, xolos. Shunga o‘xshash omillar asosida maxsus tajribalar o‘tkazilib, bunda sinaluvchilarga sun’iy kuchsiz shok beriladi va qanday muddat ora-lig‘i xotiradan tushib qolishi kuzatiladi. Psixolog Fedor Dmitriyevich Gorbovningtajribalari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Sinaluvchilar berilgan sonni ilgari natijaga qo‘shib yoki undan ayirib, arifmetik operatsiyalarni bajarishlari zarur edi. Albatta, misollarni yechish davomida sinaluvchi xotirasi-da ilgarigi natijalarni saqlash kerak edi. Favqulodda «birdaniga» sinaluvchiga keskin yorug‘lik chaqnashi ko‘rinishida «shok» beriladi. Tajribalarning ko‘rsatishicha, bunday hollarda tekshiriluvchilar hozirgina olingan natijani eslaridan chiqarib qo‘yib, hisobni oxir-gisidan emas, balki oldingisidan davom ettirdilar. Tajribalar shuni ko‘rsatdiki, kuchsizgina shok ungacha bo‘lgan izlarni o‘chirar va izlarning «konsolidatsiya»lanishi uchun zarur bo‘lgan sharoitga to‘sqin-lik qilar ekan. Yuqoridagi kuzatishlar shunday fikrlar olib keldiki, izlarning mustahkamlanishi uchun muayyan vaqt talab qilinadi va ushbu faktni tekshirish uchun psixologiyada qator tadqiqotlar o‘tkazila boshlandi. Amerikaliklar tomonidan tadqiqotlar quyidagicha amalga oshi-rilgan. Hayvonlar ko‘nikma hosil qilinayotganidan bir oz vaqt o‘tgan, hayvonga elektr toki beriladi. Agar shok ko‘nikma hosil qilingani-dan 10—15 daqiqadan keyin berilsa, u holda mazkur ko‘nikma yo‘qola-di: agar ko‘nikma hosil qilinganidan keyin 45—60 daqiqa ichida be-rilsa, ko‘nikma saklanadi. Shu sababdan izlarning mustahkamlani-shi vaqti uchun 10—15 daqiqa ajratilishi kifoya qiladi. Jahon psi-xologlari olib borgan keyingi tajribalar shuni ko‘rsatdiki, shok-dan so‘ng hosil qilinadigan ko‘nikmaga ham shok salbiy ta’sir ko‘rsa-tishi mumkin. Demak, shok izlarining «konsalidatsiya»lanishigacha ta’sir qilib qolmasdan, balki miyani shunday holatga solib qo‘yar ekanki, bunda ko‘nikma hosil bo‘lishi reallikdan uzoklashadi. Hozirgi davrda shu narsa ma’lum bo‘ladiki, yuqoridagi samara (ef-fekt) faqat elektr toki 5