XVI-XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo xalklari tarixshunosligi
![Mavzu: XVI-XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo xalklari
tarixshunosligi
Reja:
1.O’rta Osiyo xonliklarida tarixiy bilimlarning rivojlanishi.
2.XVII-XVIII asrlarda Buxoro xonligida tarixnavislik.
3.Xiva xonligi tarixi tarixshunosligi.
4.Quqon xonligida tarixiy bilimlar taraqqiyoti.](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_1.png)
![Mamlakat tarixshunosligi O’rta Osiyoning o’rta asr tarixini o’rganish bo’yicha oz
ish qilgani yo’q. Lekin, shunga qaramay, «biz shu kunga qadar O’rta Osiyoning
qadimiy hayotini manbalar asosida o’rganish bo’yicha maxsus tadqiqotlarga ega
emasmiz, tarixshunoslik tadqiqotchiligi to’g’risida esa gapirmasa ham bo’ladi»,-
deb yozadi tarixshunos B. Axmedov o’zining 1985 yili Toshkentda nashr etilgan
«XVI-XVIII asrlarda O’rta Osiyoning tarixiy-jo’g’rofiy adabiyoti (yozma
yodgorliklar) degan mukammal asarida.
O’rta Osiyo tarixining tarixshunoslik jihatidan to’la o’rga-nilmaganligiga
sabab tarixiy manbalarning yo’qligi emas, bal ki, aksincha, ularning xilma-
xilligidir. Nima bo’lganda ham O’rta Osiyo xalqlarining XVI asrdan XIX asr
o’rtalarigacha bo’l gan hayoti tariximizning eng kam o’rganilgan davrlaridir.
Inqilobgacha bo’lgan davrda bu masalaga juda kam e`tibor berilgan. Rossiya
sharqshunoslari asosiy e`tiborni Temurgacha va temuriylar davrini o’rganishga
qaratishgan. Sovet davrida esa, keyingi 30 yilda bir qator qimmatli tadqiqotlar
paydo bo’ldi. Biroq, XVI-XIX asrlardagi O’rta Osiyo xalqlari tarixining mufassal,
ko’p sonli tarixiy manbalarga asoslangan tahlili juda kam. Ular jumlasiga B. A.
Ahmedov, B. G’. G’afurov, E. A. Davidovich, X. 3. Ziyoev, R. B. Muqminova, A.
M. Muxtorov, O. D. CHexovich va boshqalarning bir qator asarlarini kiritish
mumkin.O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganuvchilar uchun «O’zbekiston tarixiy
manbalarda» seriyasida chiqarilayotgan kitoblar yaxshi ko’makchi bo’la oladi.
Ulardan birinchisi - O’rta Osiyo qadimgi tarixiga doir ma`lumotlar to’plangan
kitob 1984 yilda nashr etilgan edi. 1988 yilda esa «O’zbekiston tarixiy
manbalarda» degan navbatdagi kitob bosmadan chiqdi. Undan O’rta Osiyo tarixi
bilimdoni sharqshunos B. V. Lunin to’plagan, XVI-XIX asrlarning sayohatchilari
jo’g’rofiya olimlari aytgan ma`lumotlar o’rin olgan. Muallif «Kirish» da
Samarkand va Buxoro barchaasrlarda dunyoga ma`lum va mashhur bo’lganini
ta`kidlaydi. Qadimda aynan shu O’rta Osiyo orqali Uzoq SHarq mamlakatlari,](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_2.png)
![Osiyo va Ovrupoga boradigan asosiy savdo yo’llari o’tgan edi. Biroq dengizda
suzuvchilarning XV asrda Amerikaga, Ovrupodan Hindistonga boradigan dengiz
yo’lini ochganlari bois, O’rta Osiyo da asta-sekin yirik savdo-sotiq ishlari va
xalqaro madaniyaloqalar susaya boshladi.
Xullas, nima bo’lganda ham XVI-XVIII asrlarda va hatto keyinroq ham yuz
bergan ahvol oqibatida,- deb yozadi B. V. Lu nin,- g’arbiy Ovrupo va Rossiyadagi
O’rta Osiyo to’g’risidagi bilimlar, O’rta Osiyoda esa g’arbiy Ovrupo va Rossiya
to’g’risidagi bilimlar chala edi. Biroq bir-biri to’g’risida bilishga qiziqish tobora
kuchaymoqda edi. Bu masala xususidagi o’z fikrlarimizni keyingi bobda
keltiramiz. Hozir esa XVI-XIX asrdagi O’rta Osiyo xalqlarining tarixiy manbalari
xususida gaplashsak. Ular juda ko’p va xilma-xil. Ishimizni o’z asarida XVI-XX
asrlar orasida yozilgan ellikdan oshiqroq qimmatli tarixiy-jo’g’rofiy, falakiyotga
oid, memuar va biografik mazmunli, O’rta Osiyoning XVI-XVIII asrlar orasidagi
hayoti xususida boy ma`lumotlar beruvchi SHarq qo’lyozmalarini tahlil etib
chiqqan sharqshunos B. A. Ahmedov ancha engillashtirdi. B. A. Ahmedov
asarining ikkinchi bo’limida rus va chet el elchilari - Antoniy Jekinson, I. D.
Xoxlov, aka-uka Pazuxinlar, Floriya Beneveni va Novopat-ros mitropoliti
Xrisanfning XVI-XIX asrlardagi O’rta Osiyo to’g’risidagi, uning o’sha davrdagi
Rossiya bilan aloqalari haqidagi ma`lumotlari keltiriladi. Bu ma`lumotlar fors-turk,
arab tillaridagi manbalarning ma`lumotlari bilan taqqoslanib, ancha tarixiy faktlar
aniqlashtirildi. Eng muhimi, B. A. Ahmedov ilk manbalar bilan shug’ullanuvchi
tadqiqotchilar ishini engillatadigan ish qildi- voqea va faktlarni aniqlashga intildi.
Bu juda og’ir, mas`uliyatli, uning manbashunoslik mehnati qadrini ikki baravar
oshiradigan, O’rta Osiyo XVI-XIX asr tarixini o’rganishni osonlashtiradigan
asardir. Bundan tashqari u tarixshunoslikning muhim sharti - qiyoslash va bor
ma`lumotlarni jiddiy, tubdan qayta tekshirish qoidasiga amal qilgan. Buning uchun
B. Ahmedov o’z tahliliga muayyan bir davr bo’yicha bir necha asarlarni kiritgan.](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_3.png)
![Bular «Tavorixi guzida» («Nusratnoma»), «Fatxnoma», «SHayboniynoma»,
«Mehmonnomai Buxoro», «Zubdat-ut-tavorix», «Badoe` ul-vaqoe» dir.
SHu bilan bir vaqtda muallif bu asariga ilgari bosilgan manbalarga oid
tarixshunoslik lavhalarini ham kiritib to’g’ri qilgan. «Tavorixi
guzida»-«Nusratnoma», «Mehmonnomai Buxo ro», «Dastur-ul-muluk», «Tarixi
Muqimxoniy», «Ubaydullanoma» va «Tarixi Abdulfayzxoniy» shular
jumlasidandir. Bu erda muallif bir voqea to’g’risidagi turli manbalar
ma`lumotlarini solishtirmoqchi emas. Bu alohida izlanish, shug’ullanishni talab
etadi. Buning ustiga muallif bu asarida O’rta Osiyoning ko’rilayotgan davriga oid
barcha yozma yodgorliklarni qamrab olgan emas. SHuning uchun muallif mumkin
qadar to’la, ishonchli va qimmatliroq, O’rta Osiyo xalqlari tarixining yorqin
davrlarini tasvirlovchi asarlarga murojaat etgan. «O’rta Osiyo hayotining boshqa
davrlari to’g’risida ham shunga o’xshash tadqiqotlar o’tkazish,- deb yozadi B.
Ahmedov,- masalan, arablar hukmronligi (VIII-IX asrlar) davri yoki yangi va eng
yangi, (XIX-XX asrning boshi) davrni o’rganish fanga katta hissa bo’lib, SSSR va
chet ellarda saqlanayotgan qo’lyozmalarning, yozma yodgorliklarning tezroq ilmiy
sohaga kiritilishiga yordam bergan bo’lardi».
Misol sifatida bu asarlarning keng o’quvchilar ommasiga har holda tanish
bo’lgani - «Tavorixi guzida» («Nusratnoma») ni qisqacha tahlil qilamiz.
XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoqda ko’chmanchi feo dal boylar va oliy
hokimiyat o’rtasida keskin kurash bordi. Abulxayrxonning (1428-1468) o’limidan
so’ng ayniqsa, bu qonli o’zaro urush yanada kuchaydi. Hokimiyat
tepasiga uning nabirasi - Abulxayr SHayboniy (1488-1510) kelganidan so’ng
uzbek feodallarining nizolari barham topdi. U ko’pchilik o’zbek urug’larini
birlashtirib. temuriylarga qarshi chiqdi. XV asr oxiri, XVI asr boshlarida](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_4.png)
![ko’chmanchi o’zbeklarning O’rta Osiyoning madaniy ray-onlariga tomon
harakatlanishi avj oldi. Biz «Nusratnoma» da o’sha davr tarixiy sharoitning
qanchalik murakkabligi, Movarounnahr xalqining noroziligi kuchayishining,
Samarqand, Buxoro, O’sh, Axsi, Andijon, Qarshi, Qorako’l va O’rta Osiyoning
boshqa ko’plab shahar va mintaqalaridagi qo’zg’olonlarning sabablarini tushunish
uchun ko’plab qiziqarli ma`lumotlar topamiz. Muallif qorako’l qo’zg’oloni
to’g’risida ayniqsa muhim ma`lumotlarni keltiradiki, ularni XVI asrning boshqa
birorta manbasida uchratmaymiz.
O’zbek xalqi etnogenezi, XV-XVI asrlardagi O’rta Osiyo aholisining etnik tarkibi
bilan shug’ullanayotgan etnograf ham bu kitobdan juda qiziqarli ma`lumotlar
olishlari mumkin.
SHunday qilib, barcha turk va mo’g’ullarning afsonaviy bobosi hisoblangan
O’g’izxon sulolasi tarixi «Tavorixi guzida»ning birinchi qismini egallaydi.
Ikkinchi qism esa CHingizxon va uning avlodlari tarixini, SHayboniyxonning
tug’ilishidan, to Samarqand taxtiga o’tirgunicha o’tgan davrni o’z ichiga oladi.
Uning 909 (1503-1504) yilgacha butun Movarounnahr hududini egallagani tarixi
kitobning uchinchi qismidan joy olgan.
Kirish qismidan ko’rinadiki, kitob 1502-1505 yillar orasida yozilgan. U eski
o’zbek tilida bo’lgan, biroq, muallifi aytilmagan, bu ko’p tadqiqotchilarning
bahsiga sabab bo’lgan. Masalan, P. I. Lerx Jaloliddin Rumiyning o’g’li Sulton
Valadni asar muallifi deydi. Bu ehtimoldan uzoq. R. Muqminova, A. Se myonov,
V. P. YUding taxminicha muallif SHayboniyxonning o’zi. Tanqidiy matn tuzgan,
so’zboshi yozgan, 1967 yili Toshkentda «Tavorixi guzida»-«Nusratnoma» asarini
nashr ettirgan tadqiqotchi A. M. Akramovning fikricha esa, kitob muallifi
Muhammad Solihdir. B. Ahmedov esa A. Akramovning bu fikrini ishonarli
emas, deb hisoblaydi.](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_5.png)
![«Tavorixi guzida»-«Nusratnoma» asari dunyo miqyosida ikki nusxada topilgan.
Birinchi qo’lyozma mamlakatimiz FA SHarqshunoslik ilmgohining Leningrad
bo’limida (V -745: 147 l) va ikkinchi qo’lyozma Britaniya muzeyida (OR. 32226;
148 l.) saqlanmoqda. Qo’lyozmaning ikkala nusxasi ham qoniqarsiz ahvolda -
mazmunda chalkashliklar, xatolar bor. A. Akramov o’z asarida bu kamchiliklarni
tuzatishga urinsada, hanuz, ba`zi varaqlar o’rni chalkashgan, ba`zi voqealarning
qaytarilishi uchraydi.
«Nusratnoma» hanuzgacha to’liq tarjima qilinmagan. S. K. Ibrohimov va V. P.
YUdin bu asarning ba`zi parchalarini o’zbekchaga o’girishgan. «Tavorixi
guzida»-«Nusratnoma» dan tadqiqotchilar
B. V. Bartol’d, A. A. Semyonov, S. K. Ibrohimov, R. G. Muqmi
nova, S. A, Azimjonova, K. e. Petrov, B. A. Ahmedov va A. M. Ak-
ramovlar o’z ilmiy izlanishlarida ancha keng foydalanishgan.
Kelgusida bu asarni keng o’quvchilar ommasiga tushunarli tilda, izohlar bilan
nashr etish muhim ishlardan biridir. Bu asar SHayboniyxon tarixiga bag’ishlangan.
XVI asrning mashhur shoiri va tarixchisi Kamoliddin Binoiyni uning mual lifi
deyishadi. Bu qo’lyozmaning qimmatli nusxasi O’zbekiston jumhuriyati FA
SHarqshunoslik ilmgohida saqlanmoqda.
SHarqshunos A. Mirzaevning aytishicha, Binoiy (uning to’liq ismi Ali ibn al-
Muhammad al-Hiraviy) 857 (1453) yilda me`mor Muhammadxon Sabza oilasida
tug’ilgan. Binoiyning bolalik yillari haqida hech qanday ma`lumot yo’q. 1495
yilda Binoiylar Samarqandga ko’chishadi. Uning zamondoshlari Navoiy, Bobur,
Xondamir va boshqalar Binoiy iste`dodi xususida juda yaxshi fikr aytgan edilar.
Balxlik olim (XVII asr) Muhammad Toxirning yozishicha, Bi noiy 866 (1481 yilda
otasi bilan birga Balxda to’rtinchi xalifa Ali ibn Tolibning qabri ustida gumbaz
qurishda qatnashadi. O’z hikoyasini davom ettirar ekan, muallif zavq-shavq bilan
ayniqsa, binolar qurilishi va ilm-fanda mashhur me`morlar ustozi mavlono Binoiy](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_6.png)
![rahbarligida bu muqaddas qabr ustida ishlaganini zavq-shavq bilan yozadi:
«O’shandan beri 170 yil o’tibdiki, bu binoda bironta darz yo’q».
Binoiy Samarqandda yashayotganida beixtiyor 1496-1500 yilgi tarixiy voqealar
guvohi bo’ladi. Bobur va SHayboniyxon o’rtasidagi hokimiyat uchun kurash o’z
davrining ilg’or tafakkur va bilim egalari uchun kurash bilan uyg’unlashib ketgan
edi. Ular jumlasiga Mahdumi A`zam Kosoniyni, Xoja Ahror vafotidan so’ng O’rta
Osiyo musulmon dindorlarining bosh vakillaridan biriga aylangan uning o’g’li
YAhyoxonni, Binoiy, Xondamir va boshqalarni kiritish mumkin. Samarqandga
kelgach, Binoiy dastlab SHayboniyxonga, so’ng Bobur Samarqandni boshqargan
yuz kun davomida temuriylarga xizmat qiladi. 903 yilning rajab (1498 yilning
fevral’-marti) oyida Bobur Samarqandni tashlab chiqqanida Binoiy ham uning
qo’shini bilan ketadi. Biroq Samar qandda hokimiyat uchun kurash davom etardi.
SHu orada Binoiy yana Boburning ittifoqchisiga aylanadi. 907 yilning boshida
(1501 yilning o’rtalarida) yuz bergan jang Binoiy va Mahdumi A`zam
Dahbediyning taqdirini hal qildi. Ular to umrlarining oxirigacha o’z vatanlarida
yashab qoldilar. SHundan so’ng Binoiy ning yozishicha, u SHayboniyxon saroyi
solnomachisiga aylanadi va xonning hukmdorligi va g’olibona yurishlari tarixini
yozish to’g’risida maxsus topshiriq oladi. Binoiy bu vazifani a`lo uddaladi. Biroq,
o’zaro feodal urushlar SHayboniyxonning ham, Bi noiyning ham o’limiga sabab
bo’ldi.
Binoiy «SHayboniynomasi» tadqiqotchilar (E. G. Braun, K. G. Zaleman, A. N.
Samoylovich, M. A. Sal’e, A. A. Semyonov, A. N. Boldirev, R. G. Muqminova, A,
M. Mirzaev, S. K. Ibrohimov, B. A. Axmedov va boshqalar) tomonidan keng
foydalanilmoqda.
Binoiyning yozishicha, hatto 1494-1500 yillarda ham Ko’hak etagida, Obirahmat
arig’i bo’yida Ulug’bek rasadxonasi buzilmagan holda qad ko’tarib turgan. Bu
ma`lumot Boburning Ko’hak tepaligi joyida Mirzo Ulug’bekning yulduzlar](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_7.png)
![jadvalini tuzish uchun zarur asboblar joylashgan rasadxonani ko’rgani haqidagi
gaplarga mos keladi. Demak, Ulug’bek rasadxonasi asboblari XVI asrda ham
saqlangan. SHu bois rasadxonaning Ulug’bek o’limidan so’ng (853 yil) ramazon
oyining 8 kuni (1449 yilning 25 ok tyabri) talon-toroj qilinib, buzib tashlang’ani
haqidagi fikr tarixiy manbalarga to’g’ri kelmaydi.
SHu erda boshqa «SHayboniynoma» muallifi Muhammad Solih haqida ham
to’xtalib o’tish kerak. Tarixiy manbalarga qaragan da Muhammad Solih oldin Amir
Temur, keyin SHohruh Mirzoning eng kuchli amirlaridan bo’lgan Mirzo
Ulug’bekning ustozi SHoh Malikning nabirasi edi. Boshqa chig’atoy beklari kabi
uzoq yillar Mirzo Ulug’bek xizmatida bo’lgan Muhammad Solihning otasi Hyp
Saidbek ham padarkush Abdullatifga, keyin temuriy Sulton Abu Saidga 1451
(1468-69 y.) bo’ysunishdan bosh tortib, Hyp tog’lariga chiqib ketdi. U Samarkand
va Buxoro agroflariga muntazam hujum qilib turdi. Abdurazzoq Samarqandiyning
yozishicha katta siyosiy mavqega ega Xoja Ahror ,bir necha bor Hyp Saidbekni,
keyin uning ittifoqchisi, Ulug’bekning nabi rasi Muhammad Jo’qini qurolni tashlab,
kelishuvga undagan. qurolni topshirgach 1462 yil 5 oktyabrda Muhammad Jo’qi
zindonga tashlangan, Hyp Saidbek esa ilgari otasi hukmdor bo’lgan Xorazmga
hukmdor etib tayinlangan, lekin bu ko’pga cho’zilmadi. To’rt yildan so’ng, 1466-
67 yillarda Sulton Husayn Xorazm ga bostirib kirdi. Hyp Saidbek esa Hirotga
chaqirib olinib, «qo’rqoqlik qilgani uchun» qatl etildi.
«Qomus al olam» lug’ati muallifi SHamsiddin Somiyning yozishicha, Muhammad
Solih Abdurahmon Jomiyning eng iqtidorli shogirdlaridan biri edi.
Biz Binoiyning 1494-1495 yillarda Samarqandga kelganini yozgan edik.
SHuningdek, «Boburnoma» dan bilamizki, Binoiy va Muhammad Solih Xoja
Ahrorning o’g’li Xoja YOdgor qo’lida xizmat qilishgan. Bundan ko’rinib turibdiki,
Binoiy va Muammad Solih Hirotni bir yilda, ya`ni 1496 yilgacha tark etishgan.
Birok, ularning Muhammad YAhyoga xizmati ham qisqa bo’ldi. CHunki Xoja](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_8.png)
![Ahror o’limidan so’ng Xoja YAhyo uning barcha huquq va hisobsiz boyligining
yakka xo’jayini bo’lib oldi. Muhammad YAhyo o’n to’qqiz yoshli Bobur
Sultonning hamfikri edi va uning Movarounnahr hukmdori bo’lishini istardi.
Biroq, 1501 yilning aprelida Samarqand yaqinida bo’lgan jang SHayboniyxon
g’alabasi bilan tugadi va Bobur Samarqandni bu tunlay tark etishga majbur bo’ldi.
SHayboniyxon lashkari ikkinchi bor, bu gal hech qanday to’siqsiz Samarqandni
egalladi. SHayboniyxon Samarqandni birinchi bor egallaganidayoq shahar
himoyachisi tashkilotchilarini, jumladan Muhammad YAhyoni ham asir olgan edi.
O’zbek amirlari uni qatl etishni talab qildilar. Biroq SHayboniyxon marhum Xoja
Ahror (1494 yili o’lgan) obro’sini e`tiborga olib Muhammad YAhyoga Makkaga
hajga borib kelishni taklif etadi. SHayboniy amirlaridan bir guruhi til biriktirib
go’yo xondan beruxsat Xojani yo’lda o’ldiradilar. Haqiqatda esa SHayboniyxon
Xoja Ahror avlodining behisob boyliklariga ega bo’lishga qiziqqan. Bunga
Xojaning er-suvlari va boyliklarini amirlarning bo’lib olishiga oid hujjatlar
guvohlik beradi. Bu boyliklarning katta qismi SHayboniyxonning mulkiga
aylangan.
Muhammad Solih 1501 yildan to umrining oxirigacha shayboiiylarga xizmat qildi
va 941 (1534-1535) yilda Buxoroda vafot etdi. Muhammad Solihning she`riy
solnomasi chamasi 1505 yillarda yozilgan bo’lib, Kamoliddin Binoiy asariga mos
ke ladi.
B. A. Ahmedovning yozishicha, Binoiyning «SHayboniynoma» siga nisbatan
Muhammad Solih asaridagi yangi o’rinlar quyidagicha:
XX-XXIII boblar Qorako’l, Qarshi, G’uzordagi SHayboniyxonga qarshi
qo’zg’olonlarga bag’ishlangan.
SHayboniylarning SHohruhiya, O’ratepa, Farg’ona, Buxoro, Termiz va boshqa
joylarga yurishlari bor.
SHayboniylarning Xorazmga qarshi 1503-1505 yillardagi yurishlari bor.](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_9.png)
![YAna bu asardan ko’chmanchi uzbek feodallari, ular lashkarining O’rta Osiyoda
qilgan beboshliklari va shayboniylar bosib olgan hududlardagi aholining og’ir
ahvoli haqida muhim ma`lumotlar o’rin olgan.
Muhammad Solihning «SHayboniynoma» asari kam. Uning ikki nusxasi Vena
kutubxonasi hamda LDD ilmiy kutubxonasining sharq bo’limida va shu
qo’lyozmalarga asoslangan ikki nashr (G. Vamberining 1885 yildagi nashri, P. M.
Melioranskiyning 1908 yildagi nashri) saqlanmoqda. Hozirgi davrda bu asar shoir
va filolog Nasrullo Davron tomonidan 1961 yilda uzbek tilida nashr etilgan.Tarixi
Muqimxoniy «Nomai Olamaroi Nodiriy» tarxoniylar sulolasi davridagi Buxoro
xonligi tarixi «Tarixi Muqimxoniy» va «Ubaydullanoma» asarlarida bayon
qilinadi. Birinchisining muallifi Muhammad YUsuf Xo’jabek o’g’lidir. Muallif
maqsadiga ko’ra «Tazkirai Muqimxoniy» ikki qismdan iborat bo’lishi zarur edi.
Asarning birinchi qismida Ashtarxoniylardan Muhammad Muqimxonning Balx
taxtiga o’tirishi 1109 yil (1697 yil 15 noyabr’) dan boshlab, 1704 yil bilan tugagan.
Muallif so’ziga ko’ra, «agar uning hayot sha`mini charxning telba shamoli o’chirib
qo’ymasa va umrining chopqir oti-ni yo’qlik dengizi to’lqinlari o’z domiga tortib
ketmasa» , u 1704-1705 yillardan keyin Balx va Buxoroda sodir bo’lgan
voqealarni yoritishga ahd qilgan edi. Aftidan, bu orzusini ro’yobga chiqarish
muallifga nasib etmagan.
«Tarixi Muqimxoniy» asarining birinchi qismi kirish va uch bobdan iborat. Kirish
qismida muallif mavzuning kisqacha mazmunini keltirgan. Birinchi bobda O’rta
Osiyoning XVI asr siyosiy tarixi bayon qilingan. Ikkinchi va uchinchi boblar
tarixiy vokealarning asosiy mazmunini qamrab olgan, ularda Balx va Buxoroning
XVIII asrgacha bo’lgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma`naviy va madaniy tarixi
mufassal va asosli bayon etilgan. Uchinchi bobda 1702-1704 yillardagi siyosiy
voqealar, Balx va Buxoro xonligining qo’shni va chegaradosh mamlakatlar bilan](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_10.png)
![o’zaro munosabatlari, ularning Termiz, Hisor va Amudaryoning o’ng qirg’og’idagi
hududlarda ta`siri kuchayishi o’z aksini topgan.
Bu asar XIX acr boshlaridayoq Ovrupoga ma`lum edi. Undan olingan parchalar
Senkovskiyning asarida 1824 yili e`lon qi lingan.
Ko’pchilik tadqiqotchilar «Muqimxon tarixi» ni XVI asr oxiri - XVII asr boshidagi
O’rta Osiyo tarixchiligining muhim manbalari qatoriga kiritadilar. SHuning uchun
hozirda asarning mamlakatimiz, Angliya, Frantsiya qo’lyozma xazinalarida (ular
60 dan ortiq) saqlanayotgan nusxalari XIX asrda ko’chirilgan. 1860-1861 yillarda
ular o’zbek tiliga, I. I. Senkovskiy tomonidan qisman frantsuz tiliga, A. A.
Semyonov, N. G. Mallitskiylar tomonidan rus tiliga tarjima qilingan.
«Tarixi Muqimxoniy» Sil’vestr da-Sasi, Karl Ritler, Ger man Vamberi kabi
ovrupolik tarixshunoslarning diqqat markazida bo’lgan. V. V. Bartol’dning
aytishicha,- u «uzoq vaqtlar ovrupoliklar uchun Buxoro xonligi tarixi bo’yicha
yagona manba bo’lib koldi». Bu asar rus tiliga to’la tarjima qilingan va A. A.
Semsnovning so’z boshi va izohlari bilan nashr etilgan. Muhammad Kozimning
«Nomai Olamaroi Nodiriy» asari XVIII asr fors tarixshunosligining noyob
yodgorligidir. Asar muallifi diqqat markazida afshariylar dinastiyasi asoschisi,
eron shohi Nodirning (1736-1747) Movarounnahr hududiga bostirib kirishi, bu
bosqinchining Buxoro xonligiga ashtarxoniylar hokimiyatining butunlay qulashiga
sababchi bo’lishi bilan bog’liq voqealar yotadi.
Muhammad Kozim 1133 (1720-1721) yilda tug’ilgan. Uning otasi Marvlik bo’lib,
afshar urug’ining Xurosondagi tarmog’iga mansub edi. Nodirshoh butun eronning
hukmdori bo’lishdan ancha oldin u bilan aloqada edi. 1728-1729 yillarda
muallifning otasi Nodirshohga xizmat qilayotgan edi, u 1732-33 yillarda shoh
buyrug’iga binoan G’azna shahri qab-ristonini, mashhur Bandi Sulton to’g’onini
tiklash va boshqa qurilish ishlari bilan mashg’ul bo’lgan. YAxshi ishlagani uchun
Nodir tomonidan 50 tuman pul bilan taqdirlangan.](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_11.png)
![Muhammad Kozim 1730 yilning iyul’, avgust oylarida Mashhadda yashab,
madrasada Saidamir SHamsiddin Ali Mazondoroniy qo’lida o’qigan. Biroq
bo’lajak tarixchi yaxshi ma`lumot, bilim ololmagan.
1736 yili u Ozarbayjon hukmdori Nodirshohning akasi Ibrohimshoh xizmatiga
kiradi. Muallif 1740 yilgacha bo’l gan hayoti haqida hech narsa yozilmagan. 1740
yilning 10 iyunida Nodirshoh Hirotga keladi va O’rta Osiyoga yurishga hozirlana
boshlaydi. Muhammad Kozim bu yurishda ko’chma devonxona kichik amaldori
sifatida qatnashgan. 1744-1747 yil larda esa Nodirshoh shaxsiy devonxonasi
xizmatchisi bo’lib, 1747 yildan boshlab Marvda qurol-aslaha omborlari vaziri
bo’lib xizmat qiladi. Bular uning so’nggi mansablari edi. U 1166 yilda vafot etgan.
«Nomai Olamaroi Nodiriy» muallif rejasiga ko’ra, uch jilddan iborat: daftar, jild va
mumallad.
Muhammad Kozim asarining birinchi jildini yozishni 1749-50 yillarda boshlab,
1752-53 yillarda tugatgan. Qo’lyozmaning ikkinchi jildi ko’chirmasida vaqti
ko’rsatilmagan. Uchinchi jild qo’lyozmasi oxiri yo’qolgan. Biroq
mutaxassislarning fikricha, ikkinchi va uchinchi jildlar 1752-53 yillargacha yozib
tugatilgan. Birinchi jildda 1689-1736 yillarda eronda yuz bergan asosiy voqealar
qalamga olinadi. Bu Nodirshohning tug’ilganidan tortib, eron shohi etib
saylanganigacha bo’lgan davrni qamrab olgan. Ikkinchi jildda Nodirning toj
kiyishidan, 1148 yil shavval oyining 24 kuni, ya`ni 1736 yilning 8 martidan, to
uning 1743 yili SHirvonda Soxta Sam Mirzo qo’zg’olonini bostirishgacha bo’lgan
davrda eron, Afg’oniston, O’rta Osiyo, SHimoliy Hindiston va boshqa
mamlakatlarda yuz bergan voqealar tasvirlangan. Uchinchi jildda (251 varaq)
1743-1747 yillar orasida eron, O’rta Osiyo, Turkiya va Kavkaz ortida yuz bergan
voqealar bayon qilingan.
Umuman, XVIII asrning birinchi yarmidagi O’rta Osiyo to’g’risidagi ma`lumotlar
asosan II-III tomlarda jamlangan. Asarda tarixiy voqealarning yoritilishi bilan bir](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_12.png)
![qatorda eron, O’rta Osiyo va Afg’onistonning og’ir iqtisodiy ahvoli, ayniqsa
Nodirning bosqinchi lashkarlari zabt etgan mamlakatlardagi aholining og’ir ahvoli,
xalq harakatlariga doir ko’plab qiziqarli ma`lu motlar o’rin olgan. SHu jihatdan
Muhammad Kozimning bu asari XVIII asr fors tarixshunosligi yodgorliklari
orasida munssib mavzu egallaydi.
«Nomai Olamaroi Nodiriy» haqida ko’plab tadqiqotlar nashr etilgan. Uning
mamlakatimiz FA SHarqshunoslik ilmgoxi Le ningrad bo’limida saqlanayotgan
qo’lyozmasi 1919 yilda fanga ma`lum bo’ldi. Akademik V. V. Bartol’d ikkinchi va
uchinchi jild qo’lyozmasi mazmuni yoritilgan maqolasini e`lon qildi. O’shanda bu
qo’lyozmalar mamlakatimiz FA ning Leningraddagi Osiyo muzeyiga berilgan edi.
Birinchi jildning qo’lyozmasi, keyinroq, 1939 yildagina Moskvadan topildi. U
to’g’ridagi matbuot nashr-lari ma`lumotlari 1945 yildagina paydo bo’ldi va
qo’lyozma Leningradga yuborildi. Uchta jild jam qilindi. Bu asarga asosan
mamlakatimiz sharqshunoslari ko’p murojaat qilishgan. Biroq. uning nashr
etilmagani tadqiqotchilar ishini qiyinlashtirardi. SHu bois mamlakat FA
SHarqshunoslik ilmgoxi bu XVIII asr fors tarixchiligi asarini faksimalda nashr
etdi. 1960 yilgi Moskva nashri sharqshunos N. D. Mikluxo-Maklayning mufassal
so’z boshisi va 1-jild matnini o’z ichiga olgan. Bu jild 82 bobdan iborat. Asarning
qolgan ikki jildi 1965 va 1966 yillarda bosmadan chiqdi.
O’rta Osiyo xalqlarining XVIII asrning ikkinchi yarmi-XIX asr birinchi yarmidagi
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoli juda murakkab edi. Bu davrda Movarounnahr
hududida O’rta Osiyodagi feodal tarqoqligini bartaraf etolmagan Buxoro, Xiva va
Qo’qon xonliklari vujudga keldi. Hali Movarounnahrning ulkan ko’chmanchi
turkman va qozoq urug’lari yashaydigan hududla ri mustaqil uluslar sifatida
yashamoqda edi. Buning ustiga SHahrisabz, Kitob, Orolbo’yi, Jizzax, O’ratepa,
Toshkent, Qorategin, Darvoz Vahon, SHo’g’non kabi uluslar mustaqil feodal
hukmronligi erlari sifatida mavjud edi.](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_13.png)
![Bu uchalasidan Buxoro xonligi kuchli va ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan yaxshi
rivojlangani edi. Buxoro xonligiiing iqtisodiy markazi Samarqand va xonlik
poytaxti Buxoro bo’lgan Zarafshon vodiysi edi.
Oxiri yo’q o’zaro feodal urushlar dehqonchilikning yomonlashuviga va
Movarounnahrdagi ko’plab hosildor erlarning qarovsiz qolishiga olib keldi.
Ayniqsa ko’chmanchi qozoqlarning bosqinlari ko’p zarar keltirdi. XVIII asrning
birinchi yarmida O’rta Osiyo xonliklaridagi feodal ekspluatatsiyasi o’ta shafqatsiz
edi. Masalan, Samarqand hukmdori Farhodbiy (1711-1713) shundaylardan edi.
1722 yili Kenagas Ibrohimbiy Samarqandni bosib oldi va o’z raqiblarini yo’q qildi.
Ashtarxoniylar (Abulfayzxon) va mang’itlar {Muhammad Hakimbiy) bilan
hokimiyat uchun dinastiyalar kurashida kenagaslar Rajab Sultonni xon etib
ko’tardilar. Rajabxon 1723 yili Buxoroga qarshi talonchilik yurishi qildi. Uning
taklifi bilan Samarqandga etib ,kelgan ko’chmanchi urug’lar bog’, tomorqa va
ekinlarni toptab, mehnatkashlarni ayovsiz taladilarki, bu 1725 yilda Rajabxonning
o’ldirilishiga sabab bo’ldi. Arxiv hujjatlari guvohlik berishicha, Rajabxon ikki
marta urush ochib, ikki marta muqaddas Buxoro lashkaridan mag’lub bo’ldi va
orqaga qaytdi. Bu orada qozoqlar qalmiqlar bilan dushman bo’lib qoldi. Qalmiq
lashkari qozoqlarga hujum qildi. Qozoq urug’lari qarshilik ko’rsatolmay, chekinib
Movarounnahrga kelishdi. Ikki mag’lubiyatdan keyin xam tinchimagan Rajabxon
qozoq lashkarlarni yordamga chaqirib Buxoroni mag’lub etdi. Buning evaziga
qozoqlar bir necha yil mobaynida Buxoro va Samarqand ekin maydonlarini talab,
mollariga edirib yubordilar. Buning oqibatida Samarqand va Buxoroda ulkan
qiyinchiliklar yuzaga keldi. Samarqandda ochlik va qimmatchilik boshlandi.
SHunday ahvol yuzaga keldiki, jannatday Samarqand bo’shab, qalandarlardan
o’zga erkak zoti qolmadi. Muqaddas masjidlar, madrasalar va go’zal binolar
huvillab, buzilib yotardi. Bu haqda akademik Bartol’d bunday yozadi: «Temurning
sobiq poytaxti (Samarqand) Nodirshoh yurish qilgan 1740 yillarda butunlay](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_14.png)
![bo’shab qolgan edi. Samarqandda mingtacha oila yashayotgan qal`a-qo’rg’onni
hisobga olmaganda, aholi qolmagandi. 1772 yili Muhammad Rahimxon (1756 yili
xon unvonini olgan, mang’itlar sulolasi asoschisi. Bu sulola 1920 yilgacha
Buxoroda hukmronlik qilgan) shaharni tiklash chorala- rini ko’rdi.»
Mang’itlar sulolasi hukmronligi kuchayishi, markaziy feodal hokimiyatining
birlashuvi jarayoni aholining iqtisodiy va siyosiy hayoti tiklanishi va rivojlanishiga
sezilarli ta`sir ko’rsatdi. XVIII asr oxiridayoq shahar, qishloqning xo’jalik aloqalari
kuchaygani sezilib turardi. Feodal er egaligi kuchaydi. Turk va eron tilli dehqon
aholi erga ishlov berishar, sug’orish shoxobchalarini yaxshi saqlab, foydalanishar,
hunarmandchilikni rivojlantirishardi. Bu davrdagi og’ir feodal rentasi va
ekspluatatsiyasi ham ular zimmasiga tushdi.
SHuningdek XVIII asr oxirida ijtimoiy mehnat taqsimoti, ko’chmanchi
urug’larning o’troqlashuvi kuchaydi. Bu jarayon ayniqsa, Zarafshon vodiysida
XIX asrda kuchaydi. Abdulkarimning (XIX asr boshi) ko’rsatishicha Miyonqol va
Samarqandda ko’chmanchi va o’troq aholi teng bo’lgan. Boshqa asar muallifi esa
Buxoro xonligidagi 2,5 million aholidan 1 millioni ko’chmanchi hayot kechirishini
yozadi. Abu Tohir Xojaning yozishicha, 1748 yildan boshlab, Buxoro hukumati
«bu ahvolni tartibga keltirish choralarini ko’ra boshladi».
XVII asr - XIX asrning birinchi yarmida Xoja Ahror, Mahdumi A`zam va Xoja
Islom kabi musulmon dindorlarining ajralib turgan vakillari chiqmagan bo’lsa-da,
mintaqaning iqtisodiy va siyosiy inqirozi davrida shayx, xoja, sayd va boshqa din
vakillari aholi ongini qo’lda tugishga harakat qildilar. Bu jarayon XVIII asrda
o’ziga xos Amir Ma`sum- SHohmurodga o’xshash xon libosidagi darveshlarni
paydo qildi.
SHunday qilib, XVI-XVIII asrning birinchi yarmi manbalarning rang-barangligi,
ko’pligi bilan ajralsa, XVIII asr oxiri-XIX asr birinchi yarmiga tarixiy](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_15.png)
![manbalarning ozligi xosdir. SHunga qaramay e`tiborga loyiq bir necha asarlar bor.
Ulardan biri «Tuhfat ul-Xoniy» asaridir.
Tuhfat ul-Xoniy (Xon sovg’asi)
«Tuhfat ul-Xoniy» 1722-1782 yillardagi Buxoro xonligi tarixiga bag’ishlangan
asar bo’lib, XVIII asr O’rta Osiyo tarixchiligida «Tarixi Rahimxoniy» degan nom
bilan ham ma`lum. SHarqshunos B. Ahmedovning fikricha, asar muallifi Oxund
mul la Muhammad Vafo ibn Muhammad Zokir Karminaviy (1685-1769) va Nasaf
(Qarshi)lik domullo Olimbek Niyozqulibek eshondir. Buxoro xonligining 1134
(1722-1182) 1768 yillar orasidagi tarixi qariyb 50 yillik voqealarni Muhammad
Vafo, qolgan davr (1183) 1768-1196/1782 yillar voqealari va mang’itlardan
chiqqan ikkinchi hukmdor Muhammad Doniyol hukmron ligi yillaridagi
(1172/1759-1199/1785) voqealar Niyozqulibek tomonidan «Tuhfat ul-Xoniy» asari
«Tarixi Abulfayzxoniy» tarixiy asarining tabiiy davomidir. Bu ikki asar mualliflari
haqida tarix fani hozircha hech qanday ma`lumotlarga ega emas. Faqat qozi Vafo
haqida ba`zi ma`lumotlar bor. «Ubaydullanoma» ning muallifi Mir Muhammad
Amin Buxoriyning yozishicha 1118/1196 yillarda qori Vafo Ubaydullaxonning
kitobdori bo’lgan. Aftidan u bu vazifada Abulfayzxon davrida ham va hatto
dastlabki mang’it hukmdorlari davrida ham ishlagan.
«Tuhfat ul-Xoniy» tarixchilik nuqtai nazaridan shunisi bilan qimmatliki, unda
o’quvchi O’rta Osiyo xalqlarining xo’jalik, ijtimoiy, siyosiy tarixiga oid boy
faktlarni topadi. Jumladan, unda ko’chmanchi turk-mo’g’il urug’larining etti yil
(1722-1729) davomida Zarafshon vohasining o’troq rayonlariga bosqini natijasida
farovon joylar huvillab qolgani yoritilgan.
Mulla Mahammad Vafo eron shohi Nodirning yangi mang’itlar dinastiyasining
asoschisi Muhammad Rahimxonga u Buxoro xon ligi hududida o’z hukmronligini
o’rnatayotganida bergan katta ko’magini keng bayon etadi.](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_16.png)
![«Tuhfat ul-Xoniy» mualliflarining Buxorodagi birinchi man g’it hukmdorlarining
qo’shni davlatlar bilan o’zaro munosabatlari to’g’risidagi ma`lumotlari ham juda
qimmatlidir, O’zaro ichki urushlarga Xo’jand va Toshkent hukmdorlari, Qo’qon
xon ligi, Qashg’ar va Afg’oniston ham tortilgan edi. Hukmdorlarning taxtga o’tirish
marosimlari va yuqori davlat mansablariga tayinlash azaldan ma`lum bo’lsa-da,
«Tuhfat ul-Xoniy» dagi Mu hammad Rahimxonning taxtga o’tirishi marosimi
bayoni oldingi-laridan o’zining mufassalligi bilan ajralib turadi. Xususan unda
bunday yoziladi: “Farroshlar toj kiydiriladigan xonaga gilam va poyondozlar
to’shadilar va taxtni o’rnatdilar. Munajjimlar toj kiyish uchun maqbul vaqtni
belgilashar, keyin amir va boshqa amaldorlar, obro’li din vakillari (Mahdumi
A`zam Kosoniy, Sayyid ota, Xo’ja Muhammad Islom Juyboriy va Xoja Ahror
avlodi vakillari) taklif etilardi. Xonaga ko’zlari bog’liq Muhammad Rahimxonni
olib kirib, oq kigiz ustiga o’tkazish-di. Kigizning to’rt burchidan obro’li to’rt
urug’: mang’it, o’tarchi, bahrin va saroy urug’i vakillari, kigiz chetlaridan esa
yuqorida aytilgan to’rtovlon ko’zga ko’ringan din arboblari va obro’li to’qsabo,
sadr, rais va sarkardalardan bir necha kishi ushlab turishardi. SHundan so’ng,
yangi hokimni taxtga o’tkazish va ziyofat, xonga sovg’a taqdim etish boshlandi.
Xon esa marosimda qatnashayotgan kishilar elkasiga qimmatbaho to’n yopardi.
Muhammad Rahimxon ning nomiga xutba o’qitilib, katta qishloq va asosiy
shaharlarda uning nomi bilan tanga zarb etildi. Ushbu manbaga qaraganda, davlat
mansablariga eng avvalo, mang’it, xitoy-qipchoq, bahrin, saroy, kenagas, jaloir,
o’tarchi urug’larining vakillari tayinlanardi. Muhammad Rahimxon davrida
Davlatbiy mang’it (xonning tog’asi) Buxoroning parvonachisi; Xo’jamyorbiy
(xitoy qip choq) xonning otalig’i va bosh amiri (amir al umaro); G’aybulla biy
bahrin - Miyonqoldagi ettita urug’ning vakili -devon begidir Doniyolbiy mang’it-
(xonning katta tog’asi) Mirasadni (xon maslahatchisi), Jahongirbiy-xon jibachisi
(moliya va xazina ishini boshqaruvchi),uning o’g’li-Ulug’ o’roqchi (hosilning bosh](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_17.png)
![yig’uvchisi); Barotbiy mang’it-(xonning akasi) Samarqand va viloyat hukmdori,
Imomquli mang’it-YAkkabog’ hukmdori va parvonachi; Nizomiddin Ma`sud-
bosh hushbegi; Xudoyor kenagas- Buxoro dodhosi (shahar boshlig’i) etib
tayinlandilar va hokazo.
Diniy mansablar quyidagicha taqsimlandi: Mahdumi A`zam Kosoniyning
avlodidan bo’lgan Isxoqxo’ja o’runi shohnishin (musulmon dindorlari boshlig’i);
Muhammad Islom avlodidan Nasrullo xoja-SHayhulislom; Muhammad Xoja
Sayyid Atoiy - naqib; Nizomiddin Husayniy-Buxoro va viloyatning qozi kaloni;
Xoja Ahrorning avlodi SHahobiddin Xoja Samarkand va viloyat ning
shayhulislomi etib tayinlandi va hokazo.
«Tuhfat ul-Xoniy» boy etnografik materialga ega. Asarda nafaqat urug’larning
nomi, balki ular yashagan joy va aholi soni ham (d 107 a, 120 b.) keltirilgan.
Masalan, o’sha davrda Miyonqol vohasida bahrin, etti urug’ va jaloirlar yashagan;
SHahrisabz bekligida kenagaslar; Qarshi va uning atrofidagi tumanlarda
mang’itlar; G’uzorda-saroylar, Nurotada-burgutlar, Qubadiyonda-do’rmonlar,
Hisor, O’ratepa va Urgutda-tuz va o’tarchilar, Jizzaxda-qirqlar, Boysunda-
qo’ng’irotlar yashagan. Bu ma`lumotlar O’rta Osiyoning XVIII asr etnik tarkibini
o’rganishga katta yordam beradi.
«Tuhfat ul-Xoniy» jahonda ko’p (mamlakatimizda 23 ta, Angliyada 1, Saudiya
Arabistonida 1 ta) nusxada bo’lishiga qaramay, juda kam o’rganilgandir.
Muhammad Rahimxonning Seraxs yaqinida 1160/1747 yilda qizilboshlar bilan
to’qnashuvn aks eggan ruschaga o’girilgan parchani hisobga olmaganda, asarning
na bayoniy, na tarjima nashri yo’q.
SHunday qilib, O’rta Osiyoning XVI asr-XIX asrning birinchi yarmidagi tarixini
yoritgan tarixiy asarlarning barchasida o’xshash kamchilik bor. Mualliflar shohlar
va ularning atroflaridagi amaldorlarga xushomad qilib, voqealarni bejab yozadilar,
ko’z oldilarida yuz bergan voqealar mohiyatiga chuqur kirib bora olmaydilar.](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_18.png)
![Oqibatda xalq noroziligi, ularning ko’tarilishlari sabablarini, siyosiy hayotning asl
qiyofasini to’g’ri yorita olmaydilar. Ular ham feodalizm tarixchilariga xos bo’lgan
o’ta an`anaviy madhiyabozlikdan qutila olmaganlar. Ammo bunday nuqsonlar
Sovet davri tarixchiligida ham uchraydi. SHunga qaramay, yuqoridagi asarlar
o’sha davrlar tarixiy voqealarini o’rganishda qimmatli ilmiy manbalar hisoblanadi.](/data/documents/d925db98-5420-4928-9af0-829ac8151bc8/page_19.png)
Mavzu: XVI-XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo xalklari tarixshunosligi Reja: 1.O’rta Osiyo xonliklarida tarixiy bilimlarning rivojlanishi. 2.XVII-XVIII asrlarda Buxoro xonligida tarixnavislik. 3.Xiva xonligi tarixi tarixshunosligi. 4.Quqon xonligida tarixiy bilimlar taraqqiyoti.
Mamlakat tarixshunosligi O’rta Osiyoning o’rta asr tarixini o’rganish bo’yicha oz ish qilgani yo’q. Lekin, shunga qaramay, «biz shu kunga qadar O’rta Osiyoning qadimiy hayotini manbalar asosida o’rganish bo’yicha maxsus tadqiqotlarga ega emasmiz, tarixshunoslik tadqiqotchiligi to’g’risida esa gapirmasa ham bo’ladi»,- deb yozadi tarixshunos B. Axmedov o’zining 1985 yili Toshkentda nashr etilgan «XVI-XVIII asrlarda O’rta Osiyoning tarixiy-jo’g’rofiy adabiyoti (yozma yodgorliklar) degan mukammal asarida. O’rta Osiyo tarixining tarixshunoslik jihatidan to’la o’rga-nilmaganligiga sabab tarixiy manbalarning yo’qligi emas, bal ki, aksincha, ularning xilma- xilligidir. Nima bo’lganda ham O’rta Osiyo xalqlarining XVI asrdan XIX asr o’rtalarigacha bo’l gan hayoti tariximizning eng kam o’rganilgan davrlaridir. Inqilobgacha bo’lgan davrda bu masalaga juda kam e`tibor berilgan. Rossiya sharqshunoslari asosiy e`tiborni Temurgacha va temuriylar davrini o’rganishga qaratishgan. Sovet davrida esa, keyingi 30 yilda bir qator qimmatli tadqiqotlar paydo bo’ldi. Biroq, XVI-XIX asrlardagi O’rta Osiyo xalqlari tarixining mufassal, ko’p sonli tarixiy manbalarga asoslangan tahlili juda kam. Ular jumlasiga B. A. Ahmedov, B. G’. G’afurov, E. A. Davidovich, X. 3. Ziyoev, R. B. Muqminova, A. M. Muxtorov, O. D. CHexovich va boshqalarning bir qator asarlarini kiritish mumkin.O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganuvchilar uchun «O’zbekiston tarixiy manbalarda» seriyasida chiqarilayotgan kitoblar yaxshi ko’makchi bo’la oladi. Ulardan birinchisi - O’rta Osiyo qadimgi tarixiga doir ma`lumotlar to’plangan kitob 1984 yilda nashr etilgan edi. 1988 yilda esa «O’zbekiston tarixiy manbalarda» degan navbatdagi kitob bosmadan chiqdi. Undan O’rta Osiyo tarixi bilimdoni sharqshunos B. V. Lunin to’plagan, XVI-XIX asrlarning sayohatchilari jo’g’rofiya olimlari aytgan ma`lumotlar o’rin olgan. Muallif «Kirish» da Samarkand va Buxoro barchaasrlarda dunyoga ma`lum va mashhur bo’lganini ta`kidlaydi. Qadimda aynan shu O’rta Osiyo orqali Uzoq SHarq mamlakatlari,
Osiyo va Ovrupoga boradigan asosiy savdo yo’llari o’tgan edi. Biroq dengizda suzuvchilarning XV asrda Amerikaga, Ovrupodan Hindistonga boradigan dengiz yo’lini ochganlari bois, O’rta Osiyo da asta-sekin yirik savdo-sotiq ishlari va xalqaro madaniyaloqalar susaya boshladi. Xullas, nima bo’lganda ham XVI-XVIII asrlarda va hatto keyinroq ham yuz bergan ahvol oqibatida,- deb yozadi B. V. Lu nin,- g’arbiy Ovrupo va Rossiyadagi O’rta Osiyo to’g’risidagi bilimlar, O’rta Osiyoda esa g’arbiy Ovrupo va Rossiya to’g’risidagi bilimlar chala edi. Biroq bir-biri to’g’risida bilishga qiziqish tobora kuchaymoqda edi. Bu masala xususidagi o’z fikrlarimizni keyingi bobda keltiramiz. Hozir esa XVI-XIX asrdagi O’rta Osiyo xalqlarining tarixiy manbalari xususida gaplashsak. Ular juda ko’p va xilma-xil. Ishimizni o’z asarida XVI-XX asrlar orasida yozilgan ellikdan oshiqroq qimmatli tarixiy-jo’g’rofiy, falakiyotga oid, memuar va biografik mazmunli, O’rta Osiyoning XVI-XVIII asrlar orasidagi hayoti xususida boy ma`lumotlar beruvchi SHarq qo’lyozmalarini tahlil etib chiqqan sharqshunos B. A. Ahmedov ancha engillashtirdi. B. A. Ahmedov asarining ikkinchi bo’limida rus va chet el elchilari - Antoniy Jekinson, I. D. Xoxlov, aka-uka Pazuxinlar, Floriya Beneveni va Novopat-ros mitropoliti Xrisanfning XVI-XIX asrlardagi O’rta Osiyo to’g’risidagi, uning o’sha davrdagi Rossiya bilan aloqalari haqidagi ma`lumotlari keltiriladi. Bu ma`lumotlar fors-turk, arab tillaridagi manbalarning ma`lumotlari bilan taqqoslanib, ancha tarixiy faktlar aniqlashtirildi. Eng muhimi, B. A. Ahmedov ilk manbalar bilan shug’ullanuvchi tadqiqotchilar ishini engillatadigan ish qildi- voqea va faktlarni aniqlashga intildi. Bu juda og’ir, mas`uliyatli, uning manbashunoslik mehnati qadrini ikki baravar oshiradigan, O’rta Osiyo XVI-XIX asr tarixini o’rganishni osonlashtiradigan asardir. Bundan tashqari u tarixshunoslikning muhim sharti - qiyoslash va bor ma`lumotlarni jiddiy, tubdan qayta tekshirish qoidasiga amal qilgan. Buning uchun B. Ahmedov o’z tahliliga muayyan bir davr bo’yicha bir necha asarlarni kiritgan.
Bular «Tavorixi guzida» («Nusratnoma»), «Fatxnoma», «SHayboniynoma», «Mehmonnomai Buxoro», «Zubdat-ut-tavorix», «Badoe` ul-vaqoe» dir. SHu bilan bir vaqtda muallif bu asariga ilgari bosilgan manbalarga oid tarixshunoslik lavhalarini ham kiritib to’g’ri qilgan. «Tavorixi guzida»-«Nusratnoma», «Mehmonnomai Buxo ro», «Dastur-ul-muluk», «Tarixi Muqimxoniy», «Ubaydullanoma» va «Tarixi Abdulfayzxoniy» shular jumlasidandir. Bu erda muallif bir voqea to’g’risidagi turli manbalar ma`lumotlarini solishtirmoqchi emas. Bu alohida izlanish, shug’ullanishni talab etadi. Buning ustiga muallif bu asarida O’rta Osiyoning ko’rilayotgan davriga oid barcha yozma yodgorliklarni qamrab olgan emas. SHuning uchun muallif mumkin qadar to’la, ishonchli va qimmatliroq, O’rta Osiyo xalqlari tarixining yorqin davrlarini tasvirlovchi asarlarga murojaat etgan. «O’rta Osiyo hayotining boshqa davrlari to’g’risida ham shunga o’xshash tadqiqotlar o’tkazish,- deb yozadi B. Ahmedov,- masalan, arablar hukmronligi (VIII-IX asrlar) davri yoki yangi va eng yangi, (XIX-XX asrning boshi) davrni o’rganish fanga katta hissa bo’lib, SSSR va chet ellarda saqlanayotgan qo’lyozmalarning, yozma yodgorliklarning tezroq ilmiy sohaga kiritilishiga yordam bergan bo’lardi». Misol sifatida bu asarlarning keng o’quvchilar ommasiga har holda tanish bo’lgani - «Tavorixi guzida» («Nusratnoma») ni qisqacha tahlil qilamiz. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoqda ko’chmanchi feo dal boylar va oliy hokimiyat o’rtasida keskin kurash bordi. Abulxayrxonning (1428-1468) o’limidan so’ng ayniqsa, bu qonli o’zaro urush yanada kuchaydi. Hokimiyat tepasiga uning nabirasi - Abulxayr SHayboniy (1488-1510) kelganidan so’ng uzbek feodallarining nizolari barham topdi. U ko’pchilik o’zbek urug’larini birlashtirib. temuriylarga qarshi chiqdi. XV asr oxiri, XVI asr boshlarida
ko’chmanchi o’zbeklarning O’rta Osiyoning madaniy ray-onlariga tomon harakatlanishi avj oldi. Biz «Nusratnoma» da o’sha davr tarixiy sharoitning qanchalik murakkabligi, Movarounnahr xalqining noroziligi kuchayishining, Samarqand, Buxoro, O’sh, Axsi, Andijon, Qarshi, Qorako’l va O’rta Osiyoning boshqa ko’plab shahar va mintaqalaridagi qo’zg’olonlarning sabablarini tushunish uchun ko’plab qiziqarli ma`lumotlar topamiz. Muallif qorako’l qo’zg’oloni to’g’risida ayniqsa muhim ma`lumotlarni keltiradiki, ularni XVI asrning boshqa birorta manbasida uchratmaymiz. O’zbek xalqi etnogenezi, XV-XVI asrlardagi O’rta Osiyo aholisining etnik tarkibi bilan shug’ullanayotgan etnograf ham bu kitobdan juda qiziqarli ma`lumotlar olishlari mumkin. SHunday qilib, barcha turk va mo’g’ullarning afsonaviy bobosi hisoblangan O’g’izxon sulolasi tarixi «Tavorixi guzida»ning birinchi qismini egallaydi. Ikkinchi qism esa CHingizxon va uning avlodlari tarixini, SHayboniyxonning tug’ilishidan, to Samarqand taxtiga o’tirgunicha o’tgan davrni o’z ichiga oladi. Uning 909 (1503-1504) yilgacha butun Movarounnahr hududini egallagani tarixi kitobning uchinchi qismidan joy olgan. Kirish qismidan ko’rinadiki, kitob 1502-1505 yillar orasida yozilgan. U eski o’zbek tilida bo’lgan, biroq, muallifi aytilmagan, bu ko’p tadqiqotchilarning bahsiga sabab bo’lgan. Masalan, P. I. Lerx Jaloliddin Rumiyning o’g’li Sulton Valadni asar muallifi deydi. Bu ehtimoldan uzoq. R. Muqminova, A. Se myonov, V. P. YUding taxminicha muallif SHayboniyxonning o’zi. Tanqidiy matn tuzgan, so’zboshi yozgan, 1967 yili Toshkentda «Tavorixi guzida»-«Nusratnoma» asarini nashr ettirgan tadqiqotchi A. M. Akramovning fikricha esa, kitob muallifi Muhammad Solihdir. B. Ahmedov esa A. Akramovning bu fikrini ishonarli emas, deb hisoblaydi.