Samarqandning xorij tarixshunosligida yoritilishi. (XVI-XIX asrlar) KIRISH..,3-8-betlar I. Inglizzabon tadqiqotchilarining asarlarida Samarqand (XVI- XIX ) 1.1. Zamonaviy inglizzabon tadqiqotlarda Samarqand… 9-15-betlar 1.2. Alexsander Morrison tadqiqotlarida Samarqand.. 16-20-betlar 1.3. Samarqand amerikalik Yujniy Skayler nigohida..21-26-betlar II. Nemis, fransuz va rus tarixshunoslik tadqiqotlarida Samarqand tarixi…(XVI-XIX ) 1.1 Rus tilidagi tadqiqotlar…27-39-betlar 1.2 Nemis va fransuz tilidagi asarlar..40-45-betlar 2 sharq zamonaviy tadqiqotlarda Samarqand tarixiga oid ilmiy qarashlar…(XVI-XIX ) 1.1 Turk tilidagi ilmiy tadqiqotlar..46-54-betlar 1.2 Xitoy va Yaponiya ilmiy tadqiqotlari..55-62-betlar 3 Xulosa..63-65-betlar 4 Adabiyotlar ro’yxati..66-68-betlar 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Vatanimiz o‘tmishini xolisona baholash va tiklash tarixchi va arxeolog olimlarning asosiy vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishishi bilan o‘zbek xalqining tarixini q aytadan yaratish va uni xolisona o‘rganish yosh avlodda tarixiy dunyoqarash va milliy g‘ururni shakllantirish masalalari hayotimizning ajralmas qismiga aylandi. Y u rtimiz tarixiga bo‘lgan munosobat tubdan o‘zgardi. Hozir O’zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning vatanimiz nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizasiyasi beshiklaridan biri bo’lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar, olimu-ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar etishib chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan. Eramizgacha va undan keyin qurulgan murakkab suv inshoatlari shu kungacha ko’rku fayzini, mahobatini yo’qotmagan asoru-atiqalarimiz qadimqadimdan yurtimizda dehqonchilik, hunarmandchilik madaniyati, memorchilik va shaaharsozlik san’ati yuksak bo’lganidan dalolat beradi. Beshavqat davr sinovlaridan omon kelgan, eng qadimgi tosh yozuvlar bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan yigirma mingdan ortiq qulyozma ularda mujasamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, ximiya, astronomiya, me’morchilik, dehqonchilikka oid o’n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq dunyoda kam topiladi. Shuning uchun bu borada jahonning sanoqli mamlakatlarigina biz bilan bellasha olishi mumkin, deb dadil ayta olamiz. 1 Ota-bobolarimizning asrlar davomida to’plagan hayotiy tajribalari diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o’zida mujassam etgan. Bu nodir qo’lyozmalarni jiddiy o’rganish davri keldi. Bizga ma’lumki, sho’rolar zamonida tarixiy haqiqatni 1 Каримов И. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз.7-жилд, Тошкент., «Ўзбекистон», 1999. 132-б 2

bilishga intilish rag’batlantirilmas edi. Hukmron mafkura manfaatlariga xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko’zidan iloji boricha yiroq saqlanardi. Olimlarimiz tariximizning turli davirlariga oid risolalar yozishmoqda «tarixiy mavzuda yirik nasriy, nazmiy, sahna asarlari yaratilmoqda ommaviy axborot vositalari ma’naviy qadiratlarimizni keng targ’ib qilayotgani suhbatlar, muloqotlarda fikrlar rang-barangligi paydo bo’layotgani diqqatga sazovor. Davlatchilik tariximiz tub burilish pallasiga kirgan bir paytda o’zimizning zamon va makondagi o’rnimizni aniq belgilab olishimiz, nasl –nasabimiz kimligimizni bilishimiz kerak. O’zbekiston Respublikasida mustaqillikning dastlabki davrlaridan boshlab xalqning tarixiy xotirasini tiklash, tarix faniga doir tadqiqotlarni har taraflama takomillashtirish masalalari davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Yurtboshimiz I.A.Karimov haqli ravishda ta’kidlaganlaridek, «O’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz, yana bir bor qurollantirishimiz zarur» 2 Prezidentimiz ushbu uchrashuvlarda O’zbekistonning yangi tarixini yaratish hamda milliy o’zlikni anglashni mustahkamlash yosh avlodni tarbiyalash, jamiyatni ma’naviy-ma’rifiy jihatdan kamol toptirish uchun boy tariximizni xolisona o’rganish o’ta dolzarb vazifa ekanligini ko’rsatib o’tgan. Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyulda qabul qilingan «O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqida»gi qarorida tarix fani muommolariga, tarixni milliy istiqlol mafkurasi nuqtai nazaridan o’rganishning falsafasi va uslubiyatini egallash masalalariga jiddiy e’tibor qaratilgan. Bu hujjatda birinchi navbatdagi vazifalar sifatida «o’zbek xalqi va davlatchiligining haqiqiy tarixini o’rganish» ko’rsatib o’tilgan . 3 O’zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandan so’ng fanning barcha sohalariga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Shu jumladan, tarix fani va uning 2 Каримов И.А. Ўзбекистон XIX аср бўсағасида. Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиѐт кафолатлари. Тошкент., «Ўзбекистон», 1997. 140-бет. 3 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Тошкент., «Ўзбекистон», 1998. 8-бет. 3

rivojiga ham katta e’tibor berildi. O'zbekistan o’zining ko’p ming yillik tarixiy - taraqqiyoti davomida mahalliy tub joy aholisiga ona-Vatan, ota-makon bo’lib keldi. Ayni paytda taqdir taqozosi hamda ko’plab ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida mazkur hududga dunyoning turli mamlakatlaridan har xil sabablar tufayli kelib qolgan xalqlar ham qo’nim topib, mahalliy aholi bilan tinch-totuv hayot kechirib kelmoqdalar. O‘zbekiston Respublikasi birichi Prezidentimiz I.A. Karimovning «Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q» nomli risolasida va boshqa bir qator asarlarida tariximizning dolzarb masalalari belgilab berildi 4 . Ushbu asarlar arxeolog va tarixchi olimlarning Vatanimiz tarixini to‘liq va ob’ektiv yoritishlarida dasturi amal vazifasini o‘tamoqda. XIX–XX asr boshlarida Markaziy Osiyo mintaqasi shuningdek, Samarqand yevropalik sayyoh va tadqiqotchilar tomonidan intensiv ravishda o‘rganila boshlandi. Ular Samarqandning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti bilan birga, geologiya, zoologiya, tabiatshunoslik kabi sohalarini o‘rganishga ham katta qiziqish bilan qaraganlar. O’zbekiston xususan, Markaziy Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan bo’lgan Samarqandning xorij tarixshunosligida o’rganilishi (XVI-XIX asrlar), to’g’ri tahlillar va xulosalar ustida ishlash, shu o’rinda, Samarqand tarixi chet el tarixshunosligida qay darajada o’rganilganini tatqiq etishdir. Bu biz tanlagan mavzuning dolzarbligini bildiruvchi muhim xususiyat hisoblanadi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Mavzuni o’rganishda Samarqand hududiga XVI-XIX asrlarda elchilar, diplomatlar va sayyohlar ko’rinishida kelgan tarixiy shaxslarning asarlari, kundaliklari, shuningdek, Zamonaviy dunyoning sharqshunoslik markazlarida ilmiy natijalari mahsuli sifatida chiqarilgan kitoblar muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida Samarqandning xorij tarixshunosligida yoritilishi masalasiga oid muhim ilmiy ma’lumotlar to’plandi. Bu sohada ayniqsa 4 Каримов И . А . Тарихий хотирасиз келажак йýқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – Б. 132-154; Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. Б–176. 4

adeb Xolid 5 , Andreas Wild 6 , Alexander Morrison 7 , Yujniy Skayler 8 , V. Masalskiy 9 va boshqa tarixchi, sayyoh olimlarning yozib qoldirgan ma’lumotlari diqqatga sozovordir. Mustaqil O‘zbekistonda tarix fani rivoji bugungi kunda kun tartibiga qo‘yilgan vazifalardan kelib chiqsak, biz tanlagan mavzu yetarlicha yoritilmaganini va bu masala o‘z yechimini kutayotgan muhim tarixiy vazifalardan biri ekanligini ko‘ramiz. Chunki, O‘zbekiston hududida Samarqandning xorij tarixshunosligida o’rganilishi masalasi tarixiy tadqiqotlar, yozma manbalardagi mavjud ma’lumotlar bilan solishtirish orqali kompleks ravishda hozirgacha ko‘rib chiqilmagan. Samarqandning jahon tarixshunosligiga qo‘shgan hissasi yetarlicha ochib berilmagan. Ayniqsa, bu mavzuda davlat tilida biror bir yirik ilmiy asar yozilmaganligi ham, bu muammo zamonaviy o‘zbek tarixshunosligida yetarli yoritilmaganligini ko‘rsatib turibdi. Hozirda mustaqil O‘zbekiston o’z tarixini yangicha baholaydi. Buning uchun iqtisodiyotga ta’sir qiluvchi sohalar tarixining hamma davrlari bo‘yicha aniq, xolisona yozilgan ma’lumotlar kerak bo‘ladi. Samarqand mamlakatimizning eng yirik turezm komplekslaridan biri hisoblanib, Samarqand tarixining xorij tarixshunosligida qanchalik keng yoritilganligini ko’rsatib berish ayni shu sohaning rivojiga turtki bo’lib xizmat qiladi. Samarqand tarixing xorij tarixshunosligida o’rganish hozirgi zamon tarixshunosligi uchun ham qimmatlidir. -birinchidan, Xorij tadqiqotchilar va sayyohlari tomonidan yozilgan asarlarni topish va ularni chuqur o’rganish; -ikkinchidan; ma’lumotlarni tahlil qilish, mahalliy manbalar bilan solishtirish, yangiliklarni o’rganish va tarixiy xatolarga ilmiy xulosalar berish; 5 Adeb Xolidning ‘’ The politics of Muslim. Jadidism in Central Asia’’. California Univercity 6 The Emirate of Bukhara’’ , Andreas Wilde, Bamberg Univercity 7 A. Morrison ‘’ Russian Rule in Samarkand 1868–1910 ‘’ 8 Южин Скайлер ‘’ Turkiston: Rossiya Turkistoni, Qo qand, Buxoro va Guljaga sayohat qaydlariʻ ’’ ТОШКЕНТ «O'ZBEKISTON 9 "Масальский В. Туркестанский край. Отдел II. Население // Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Настольная и дорожная книга. Т. XIX. 5