logo

XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Samarqand viloyati etnik tarkibida afg’on fuqarolarining o’rni

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

471 KB
XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Samarqand viloyati etnik
tarkibida afg’on fuqarolarining o’rni
Reja:
Kirish
I bob.  Mavzuning o‘rganilishiga doir ma ` lumotlar tahlili
I.1. Mavzuning yoritilishi.Tarixshunoslik va manbashunoslik tahlili.
I.2.   XIX   asr   ikkinchi   yarmi   –   XX   asr   boshlarida   Samarqanddagi   Afg‘onlar
faoliyati.
II   bob.   Samarqand   Afg‘on   hukmdorlari   va   taxt   vorislarining   siyosiy
boshpanasi.
II.1.   Amir   Abdura h monning   Samarqanddagi   siyosiy   quvg‘in   davri   va   uning
hokimiyatga kelishi.
II.2.  Sardor Isxoqxon faoliyati.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1 Kirish
Mavzuning   dolzarbligi   va   zarurati .   O‘tmish   tarixdan   ma’lum   bo‘lishicha
jahonda   yuz   bergan   geosiyosiy   o‘zga rishlar,   iqtisodiy   omillar   xalqlar   tarkibining
milliy   va   konfessional   jihatdan   xilma-xillashuviga,   xalqlar   tarkibida   kam   sonli
diasporalarning paydo bo‘lishiga asos bo‘lgan. SHu boisdan, hozirgi globallashuv
jarayonida   migratsiyalar   sababli   paydo   bo‘lgan   milliy   ozchilikni   tashkil   qiluvchi
xalqlar tarixi va an’analarini qadrlash muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Ko‘pgina   xorijiy   ilmiy   tadqiqot   markazlari   ko‘chishlar   natijasida   boshqa
xalqlar   tarkibiga   kirishga   majbur   bo‘lgan   etnoslarning   madaniy   me’rosini   tadqiq
etish, ularning boshqaruv apparati va mahalliy aholi bilan o‘zaro munosabatlariga
daxldor   o‘z   echimini   topmagan   bir   qator   masalalarni   o‘rganishni   davom
ettirayotganligi muammo yuzasidan keng qamrovli tadqiqotlar o‘tkazish ehtiyojini
yuzaga keltiradi.
O‘zbekistonning barcha soha islohotlarida, jumladan, millatlararo munosabat
siyosatida   xalqlar   va   elatlar   o‘rtasidagi   hamjihatlik,   o‘zaro   hurmat,   hamkorlik,
do‘stlik   rishtalarini   yanada   mustahkamlash   vositasida   tinchlik   va   barqarorlikni
ta’minlashga   e’tibor   kuchaymoqda.   Milliy   ozchilikni   tashkil   qiluvchi   xalqlar
madaniy ehtiyojini qondirish maqsadida har bir tuman va shaharda milliy madaniy
markazlar tashkil qilinmoqda 1
. 
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017   yil   7   fevraldagi   PF-4947-son
“O‘zbekiston   Respublikasini   2017-2021   yillarda   yanada   rivojlantirishning   beshta
ustuvor   yo‘nalishi   bo‘yicha   Harakatlar   strategiyasi”   V   bandi,   2019   yil   15
noyabrdagi   PF-5876-son   “Millatlaro   munosabat   sohasida   O‘zbekiston
Respublikasi   davlat   siyosati   konsepsiyasini   tasdiqlash   to‘g‘risida”gi   farmoni   va
sohaga   oid   boshqa   me’yoriy-   huquqiy   hujjatlarda   belgilangan   vazifalarni   amalga
oshirishda mazkur tadqiqot muayyan darajada xizmat qiladi.
1
Маданият марказлари тўғрисида”ги  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 30 
мартдаги 264 - сон қарорига илова.  Google.uz.
2 Mavzuning   o‘rganilganlik   darajasi.   Tadqiqot   jarayonida   muammoga   oid
adabiyotlar tahlil qilinar ekan mavzu yuzasidan qator xorijiy va milliy tadqiqotlar
o‘tkazilganligiga guvoh bo‘lamiz.
Ushbu   tadqiqot larda   asosan   XIX   asrning   o‘rtalari   –   XX   asr   boshlaridagi
afg‘on   fuqarolari   migratsiyasi,   uning   kelib   chiqish   sabablari ,   bunga   ta’sir
ko‘rsatgan ichki hamda tashqi  omillar kabi qator masalalar  yuzasidan aniq fikrlar
bildirilmasdan,   mavzuga   yaqin   jihatlar   keltirib   o‘tilgan   yoki   boshqa   maqsadlarda
amalga   oshirilgan   tadqiqotlarda   kichik   bir   ob’ektlar,   ikkinchi   darajali   masalalar
sifatida   qaralgan.   Biroq   Samarqandda   afg‘on   fuqarolarining   paydo   bo‘lish i
sabablari,   ularning   mamlakat   siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   hayotdagi
o‘rni   muammosi   alohida ,   yaxlit   tadqiqot   ob’ekti   sifatida   o‘rganilmagan.   Bu   esa
tanlangan mavzuning ilmiy ahamiyatini belgilaydi.
K. Abaza ,   M.Grulev,   F.A.Mixailov,   V.O.Novitskiy,   A.A.Semyonov,
V.P. Semyonov-Tyanshanskiy,   V.I.Masalskiy,   kabi   tadqiqotchilar   faoliyati
mavzuga   oid   dastlabki   tadqiqot   ishlari   ekanligiga   guvoh   bo‘lishimiz   mumkin.
Ushbu davr tadqiqotlari keltirilgan ma’lumotlarning  xususiyatlaridan qat’iy nazar,
mavzuni   o‘rganish   uchun   birlamchi   asos   bo‘lib   xizmat   qiladi.   hamda   ularning
izlanishlarini olishimiz mumkin 2
.
Sovet   davri   vakillari   bo‘lgan   V.V.Bartold,   P.P.Ivanov,   A.L.Troitskaya,
R.N.Nabiev,   G.A.Xidoyatov,   T.S.Saidkulov 3
  tadqiqotlarida   muammo
Samarqanddagi   afg‘on   fuqarolarining   ijtimoiy   siyosiy   hayotining   ba’zi   jihatlari,
hududlar(viloyatlar)   va   sohalar   bo‘yicha   qamrab   oladi.Lekin,   mazkur   davr
adabiyotlari ma’lum mafkura ta’sirida yaratilganligi bois mavjud reallikni xolisona
2
Абаза К . Завоевание Туркестана . Санкт-Петербург.1902.   - С. 242 . // Грулев М. Соперничества России и Англии
ва   Средней   Азии.Санкт-Петербург .:   Издателсътво   В.   Березовский ,   1909.-.380   с . // Михаилов   Ф.А.Туземцы
Закаспийской   областьи.Асхабадъ. :   Тип.   К.М.Федорова ,   1900 .-С. 7. //   Нови ц кий   В.О.   Из   Индии   в
Фергану . Санкт-Петербург. :   Типография   “ Императорский   Академии  Науки ” . 1903 .   –297   с ,. //     Семёнов  А.А.
«Бегство   Абдурахмана   из   Ташкента   в   Афганистан».   Кауфманский   сборник.М. : 1910.-.247   с . //   Семёнов-
Тяншаньский   В.П.   Полное   географический   описание.Изд.   Деврина ,   1913.-С.875. //   Масальский   В.И.
Туркестанский край.СПБ.,1913.Т-19.-413с.
3
Бартольд   В.В.Сочинения.Tом-II.часть-1.M.   “Восточная   литература”.1963.-1024с.//.Бартольд   В.В.История
культурной жизни Туркестана.Ленинград,1927. -С. 706. // Иванов   П . П.  Очерки по истории Средней Азии изд.
Восточный   летература   ( XVI - XIX ) M .   1958   г .-251 с . //   Троицкая   А.Л. M атериалы   по   истории   Кокандского
ханства   XIX   веке.   “Наука”   M .1969   г . -157с. //Набиев   Р.Н.   Из   истории   Кокандского   ханства.Т.   Фан.1973   г.-
387с.//  Хидоятов Г.А. Из истории Англо- русских отношения в Средней Азии в конце  XIX  века (60-70 г ).   T .
“Фан”. 1969.-454 с.//  Саидкулов Т.С. Самарканд во второй половине  XIX  и начале  XX  вв.Самарканд 1970 г.-
255с.
3 baholash   imkonini   bermaydi,  tarixiy  jarayonlar   muayyan   darajada   bir   tomonlama
qarashlarga asoslangan.
Mustaqillik   yillarida   yaratilgan   ilmiy   tadqiqotlar   yangicha   nazariy   –
metodologik yondashuvlari hamda yangicha tadqiqot uslublari yaratilganligi bilan
farqlanadi 4
.   Bu   davr   tadqiqotchilarining   ilmiy   xulosalarida   Samarqand     etnik
tarkibi, millatlararo munosabatlar, tashqi  siyosiy aloqalarda Samarqandning o‘rni,
Samarqand   etnik   guruhlari,   jumladan,   muhojir   afg‘onlardan   imperiyaning   faol
tashqi   siyosatida   foydalanish,   erli   millat   vakillari   bilan   munosabatlarda   boshqa
millat   vakillari,   shular   qatorida,   afg‘on   fuqarolarini   xizmatga   jalb   qilish,   tarixan
yagona geosiyosiy  maydonda yonma – yon yashab  kelgan  xalqlar  o‘rtasiga  nifoq
solib,   ularni   bir-   biriga   gij-   gijlash,   qo‘shni   Afg‘onistondagi   jarayonlarni   o‘z
foydasiga   hal   etish   maqsadida   Samarqand   etnik   tarkibidagi   afg‘onlardan
foydalanish   kabi   holatlar   tadqiqot   ob’ekti   sifatida   o‘rganilgan 5
.Bundan   tashqari,
4
Ушбу   янгича   назарий   –   методологик   ёндашувлар   Ҳ.З.Зиёев.Туркистонда   Россия   тажовузи   ва
ҳукмронлигига  қарши   кураш.Тошкент,1998.–Б.74.//   Ҳ.З.Зиёев.Ўзбекистоннинг  мустақиллик  учун   курашлар
тарихи.Тошкент,   Шарқ,   2001.-444   б.   //   Ж.Х.Исмаилова.   XIX   асрнинг   иккинчи   ярми   ва   ХХ   асрнинг
бошларида Тошкентнинг янги шаҳар қисми тарихи.Тошкент , Фан ва технология, 2004.-139 б. //Азамат Зиё.
Ўзбек   давлатчилиги   тарихи.Тошкент,   Шарқ,   2000.   –   Б.112.   //Алимова   Д.А.,   М.И.Филанович.Тошкент
тарихи.   Тошкент,   2009.   –191   б.//Алимова   Д.   таҳрири   остида   Ўрта   Осиё   халқларининг   этник   тарихи   ва
минтақа юз берган этник жараёнларнинг манбаларда акс этиши (ХVI-XIX аср биринчи ярми).Тошкент, Янги
нашр,   2011.   –120   б.//Аҳмаджонов   Ғ.Россия   империяси   Марказий   Осиёда.   Тошкент.:   2003.-270   б.//   Саидов
И.М.,   Хаитов   Ш.А.   Хориждаги   ўзбеклар   тарихи   ва   этнографияси.Самарқанд.2015.-160   б.//Дониёров   А.Х.,
Бўриев   О.,   Аширов   А.А.   Марказий   Осиё   халқлари   этнографияси,   этногенези   ва   этник   тарихи.Тошкент,
“Янги   нашр”,   2011.-315   б.//   Дорошенко   Т.И.   Тошкентнинг   XIX   аср   охири   ХХ   аср   бошларидаги
этнодемографик   тарихи   бўйича   қисқа   очерк.Тошкент,   Фан,   2009   й.//Nazarov   N.Afg’onistonlik
o’zbeklar.Тошкент,2011.-Б.11.//Б.Э.Эргашев “Исхакхан - Исторический судба.  Россия-Узбекистан:   История и
современностъ   част   VII .-   Москва,   2009.   –С.73-74.//   Кабулов   Э.А.   “Место   долини   Сурхан   в   торгових
сношения   Росси я   с   Восточним   странами” .-   Электронний   научний   журнал   “Универсум”,   Обшественный
науки.: 2015 №1-2.// Маннонов А.М., Абдуллаев Н.А., Рашидов Р.Р.Афғонистон тарихи.Тошкент, 2008.-344
б. каби тадқиқотчилар фаолиятида ўз ифодасини топган.
5
Зиёев   Ҳ.З.Туркистонда   Россия   тажовузи   ва   ҳукмронлигига   қарши   кураш.Тошкент,1998.–477   б.//Зиёев
Ҳ.З.Ўзбекистоннинг   мустақиллик   учун   курашлар   тарихи.Тошкент,   Шарқ,   2001.-444   б.//   Исмаилова   Ж.Х.
XIX   асрнинг   иккинчи   ярми   ва   ХХ   асрнинг   бошларида   Тошкентнинг   янги   шаҳар   қисми   тарихи.   Тошкент,
Фан   ва   технология,   2004.-139   б.   //Азамат   Зиё.   Ўзбек   давлатчилиги   тарихи.   Т ошкент :   Шарқ,   2000.   – 367б .
//Алимова Д.А., Филанович М.И. Тошкент тарихи. Т ошкент,  2009. –191  б .//Алимова Д. таҳрири остида: Ўрта
Осиё халқларининг этник тарихи  ва минтақа юз  берган этник  жараёнларнинг манбаларда  акс этиши  (ХVI-
XIX   аср   биринчи   ярми).Т ошкент,   Янги   нашр,   2011.   –120   б .//Аҳмаджонов   Ғ.   Россия   империяси   Марказий
Осиёда.Тошкент.:   2003.-270   б .// Саидов   И.М.,   Хаитов   Ш.А.   Хориждаги   ўзбеклар   тарихи   ва   этнографияси.
Самарқанд.2015.-160   б.//Дониёров   А.Х.,   Бўриев   О.,   Аширов   А.А.   Марказий   Осиё   халқлари   этнографияси,
этногенези   ва   этник   тарихи.Тошкент,   “Янги   нашр”,   2011.-315б.//Дорошенко   Т.И. Краткий
этнодемографический   очерк   Ташкента   конца   ХIХ   -   начала   XX   века .   Тошкент   шаҳрининг   2200   йиллик
юбилейига   бағишланган   Халқаро   илмий   конференция   материаллари   Тошкент.   Ўзбекистон   Республикаси
Фанлар академияси. «Фан» нашриёти. 2009. -Б.270-275. // Nazarov   N . Afg ’ onistonlik   o ’ zbeklar .   T ошкент, 2011. -
1 27 б.   //Эргашев   Б. Э.   “ Исхакхан   -   Историческ ая   суд ь ба.   Россия-Узбекистан:   История и современностъ част
4 mustaqillik   davr   ilmiy   tadqiqotlarida   Samarqand   viloyatining   o‘rganilayotgan
davrdagi   axolisining   o‘sish   dinamikasida   afg‘onlarning   demografiyasi 6
,
afg‘onlarning   t a’lim   tizimi   bilan   bog‘liq   faoliyatlari   keltirilgan 7
.   Imperiyaning
ko‘chirish siyosati 8
  va ijtimoiy qatlamlar tarkibining kengayishi 9
  hamda afg‘onlar
faoliyati   bilan   bog‘liq   toponim–lar   ham   tadqiqotlarda   o‘z   ifodasini   topgan 10
.
Afg‘oniston   tarixi   va   afg‘onlar   faoliyati   bilan   bog‘liq   tadqiqotlarning   ilmiy
tahliliga   ko‘ra,   muammoning   ko‘proq   siyosiy   jihatlariga   e’tibor   qaratilganligi
bugungi zamonaviy tadqiqotlarda o‘z ifodasini topdi 11
.
SHuningdek,   Xorij   tarixshunosligida   Samarqandning   XIX   asr   o‘rtalari–XX
asr   boshlaridagi   etnik   tarkibi,   xususan,   undagi   afg‘on   diasporasiga   daxldor
ma’lumotlar   keltiriladi.   Afg‘on   fuqarolarining   general-gubernatorlik   davriga   oid
faoliyatlari   bilan   bog‘liq   ma’lumotlarning   XIX   asrdanoq   berila   boshlanganligi
muammoning   dolzarblik   darajasini   oshiradi 12
.   O‘zbekistonning   XX-XXI   asr
VII .-   Москва,   2009.   –С.73-74.//   Кабулов   Э.А.   “Место   долини   Сурхан   в   торгових   сношения   Росси я   с
Восточним   странами” .-   Электронний   научний   журнал   “ Универсум ”,   Обшественний   науки . :   2015   №1-2. //
Маннонов А.М., Абдуллаев Н.А., Рашидов Р.Р.   Афғонистон тарихи . Т ошкент,  2008.-344  б .
6
Курахмедов   А.Э.   Экономическая   и   культурная   жизнь   Самаркандской   области   второй   половин ы   XIX -
начала   XX   вв.   Автореф.дис. канд.ист.наук. Ташкент   2001. –28   с. //   Жабборов   М.Р.   Освешение   истории
Ферганской области в «Туркестанском сборнике».Автореф.дис. канд.ист.наук. Ташкент,2000 –28 с.//. Хатамов
З.Х. Туркестанский сборник как источник изучения истории Афганистана.  Автореф. дис.    канд. ист. наук. –
Ташкент, 1993.– 26 с.//Ирисқулов О.Ж. XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошларида Самарқанд шаҳрида
ижтимоий   –   иқтисодий   ва   маданий   жараёнлар.//   Тарих   фанлари   бўйича   фалсафа   доктори(PhD)
диссертацияси автореферати.Самарқанд 2019.-50 б.
7
Мухиддинов.С.И.XIX аср иккинчи ярми – XX аср бошларида Самарқанд вилояти маорифи.// Тарих фанлари
бўйича фалсафа доктори(PhD) диссертацияси автореферати.Самарқанд 2019.-50б.
8
Гоффоров   Ш.С.   Переселенческая   политика   Российской   Империи   в   Туркистане   (вторая   половина   XIX   –
начало ХХ веков): Дисс. док.ист. наук. –  Ташкент, 20 03. – 276 л.    
9
Нормуродова Г.Б. Социальные страт ы Самаркандской области в конце XIX начале – XX века: исторический
анализ Автореф. дис.   канд. ист. наук. – Ташкент, 2011 –28 с.
10
Турсунов   С.,Умаров   И.,   Пардаев   Т.,Холманова     Ф.,Турсунов   А.,   .Махмадиярова   Н.,   Нарзуллаева   Н.
Ўзбекистонда топонимик номлар ва уларнинг тарихи. Термиз.“Сурхон- нашр” нашриёти.2017 й. –351б. 
11
Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi.Toshkent. NIF MSH, 2020.-444б.
12
Brig-gen sir Persey Sykes. The History of Afghanistan. London.: Macmillan & Go. LTD, 1940.- 442. p. // Мартенс
Ф.Ф. Россия и Англия в Средней Азии.Санкт - Петербург. :  Издание к нигопродавца  “Эмилъя Г ар тъе” ,  1880 . –
С. 91 . //   Миддендорф   А.Ф.   Очерки   Ферганское   Долина.   Перевод   с   немецкого   языка.   В.   П.   Ковалевск аго .   -
Изд.   Имераторской   Академия   Наука.   1882 .-606с .// Нейманн   К.Ф.  Афганистан   и   Англичане.   М.   Типография
Гартъе, 1848.-186 с. // Риттер К.   Кабулисатан  и Кафиристан. Санкт-Петербург.:  Типография им. Федорова  и
Ком. Вас. Остр., 8 линія, №. 45.1867.-1051с.  Hentig Werner Otto von. Von Kabul nach Shanghai. Bericht uber die
Afghanistan-Mission 1915/16 und die Ruckkehr uber das Dach der Welt and durch die Wusten Chinas. Hrsg. Hans
Wolfram   von  Hentig.  Konstanz,   Libelle,   2003. -148   L. //   Schwager  J.  Die   Entwicklung   Afghanistans  als  Staat  und
seine Zwischenstaatlichen Beziehungen. InauguralDissertation zur Erlangung der Doktorwurde einer Hihen Rechts-
und Wirtschaftswissenschaftlichen Fakultat (wirtschaftswissenschaftliche Abteilung) der Eberhard-Karls-Universitat
zu Tubingen. Universitatsverlag von Robert Noske in Borna. Leipzig, 1932.-205 L.
5 tarixiga doir amalga oshirilgan xorijiy tadqiqotlarda ham o‘rganilayotgan mavzuga
daxldor jihatlar davriylik nuqtai nazaridan tadqiq qilingan 13
.
Tadqiqotning   manbaviy   asoslari   tahliliga   ko‘ra,   afg‘onlarning   Samarqandda
XIX   asrning   ikkinchi   yarmi–XX   asr   boshlaridagi   faoliyatini   yoritish   uchun
manbalarni xususiyatlariga ko‘ra tavsiflash mumkin. Mintaqa davlatlarining o‘zaro
munosabatlarini   razvedka   nuqtai-   nazaridan   o‘rganishga,   aholi   etnik   tarkibini,
turmush   tarzini,   moddiy   hayotini   yoritishga   daxldor   bo‘lgan   statistik   to‘plamlar,
buyruqlar, qarorlar, hisobotlardan iboratdir. 
Tadqiqotning maqsadi   XIX  asr o‘rtalari  –  XX asr  boshlarida   Samarqanddagi
afg‘on fuqarolarining  faoliyati ,  turmush tarzi va  ularning  mintaqa  siyosiy ,  ijtimoiy
- iqtisodiy    hayotidagi o‘rnini  ochib ber ishdan  iborat.
Tadqiqotning vazifalari :
mavzuning tarixshunoslik va manbaviy   tahlilini keltirish ;
Afg‘onlarning Samarqandga migratsiyasi sabablarini  o‘rganish ;
Samarqand   aholisi   tarkibi dagi   afg‘on   etnik   guruh lari ning   turmushi   va
hayotiga oid ma’lumotlarni yoritib berish;
Afg‘on   fuqarolarining   Samarqand   viloyat i   ijtimoiy-iqtisodiy   hayotidagi
o‘rnini  ochib berish ;
XIX  asr o‘rtalari –  XX  asr boshlarida  Samarqand afg‘onlarning   o‘lka  siyosiy
jarayonlar i dagi ishtirokini  tadqiq etish ;
Tadqiqotning   obyekti   sifatida   XIX   asr   o‘rtalari   –   XX   asr   boshlarida
Samarqandda yashagan afg‘on fuqarolarining faoliyati tanlangan.
Tadqiqotning   predmeti ni   XIX   asr   o‘rtalari   –   XX   asr   boshlarida
Samarqanddagi   afg‘on   fuqarolarining   siyosiy,   ijtimoiy - iqtisodiy   va   madaniy
sohalardagi ishtiroki tashkil qiladi.
13
Абдуллаев К.Н. От Синъзяна д о   Хорасана .   Из истории Средно-Азиатских эмиграции ХХ века. Душанбе. :
Ирфон ,   2009.-572   c . //   Глушенко   Е.А.   Россия   в   Средней   Азии:   Завоевание   и   преоброзавание .
“ Центрполиграф ,  2010.//  Гайсина Л.Р. Вестник Томского государстиенный Университет.№354.2012 январь //
A ристов   A . T руди   по   истории   и   этническому   состав   тюркских   племен.   Бишкек.   2003.   –375   c .//   Панин
С.Б.Джамшиды.   Миграционный   процесс   в   Русско   –   Афганско   отношениях   в   первый   десятилетия   XX
в.Восток. 2014г g . №5. -С. 46. // Шкунов В.Н.Извести Самарского научного центра Российский академии наук.
T .10. №4.2008 //  Тишков В.А.Расы и народы. M .Наука.2001. –265 c . 
6 Tadqiqotning usullari . Taqqoslash, mantiqiy, muammoviy xronologik tahlil,
qiyosiy tahlil, tizimlashtirish va statistik tahlil usullar i dan foydalanildi .
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi  quyidagilardan iborat:
Samarqand   hududi   afg‘onlar   uchun   azaldan   iqtisodiy   makon   hisoblanganligi
va Afg‘onistonda iqtisodiy qiyinchiliklar yuz bergan vaqtda Samarqand ular uchun
kun kechirish mumkin bo‘lgan eng qulay hududlardan biri bo‘lganligi dalillangan.
Jahon   mustamlakachilik   siyosati   davrida   Samarqand   hududi   afg‘on
hukmdorlari uchun o‘ziga xos bir boshpana hisoblanganligi va bu erda qator afg‘on
hukmdorlari   yashab,   kelgusida   o‘z   mamlakati   taxtini   egallaganligi   asoslab
berilgan.
Samarqand afg‘onlarining mamlakat siyosiyo, iqtisodiy, ijtimoiy, va madaniy
hayoti bilan bog‘liq faoliyatiga tegishli ma’lumotlar ochib berilgan.
Tadqiqotning amaliy natij alari  quyidagilardan   iborat :
Rossiya   imperiyasi   mustamlakachiligi   davri   tarixining   Samarqand   tarixigaa
oid   sahifalarini   boyitish,   aholi   milliy   tarkibi   o‘zgarishi ga   doir   ma’lumotlarni
aniqlash ,   XIX  asr o‘rtalari –  XX  asr boshlarida afg‘on fuqarolarining   o‘lka siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   hayoti da   tutgan   o‘rni   bilan   bog‘liq   ma’lumotlar ni
aniqlangan;
Samarqand   afhonlari   vositasida   Samarqandning   imperiya   tashqi   siyosiy
aloqalaridagi   o‘rni,   xususan,   Afg‘oniston   bilan   olib   borilgan   diplomatik
munosabatlardagi   roli   asosida   davlatlararo   aloqalarni   amalga   oshirish   uslub   va
vositalariga oid faktlar asoslab berilgan;
XIX   asr   o‘rtalari   –   XX   asr   boshlarida   gurkirab   rivojlanayotgan   iqtisodiy
taraqqiyot   va   mustamlakachilik   siyosatining   Afg‘oniston,   O‘rta   Osiyo   kabi
hududlarda qo‘llanilishi hamda amaliyotga tatbiq eti lishi  uslub va vositalariga doir
ma’lumotlar ko‘rsatib berilgan .
7 Tadqiqot   natijalarining   ishonchliligi   XIX   asrning   o‘rtalari   –   XX   asr
boshlarida   Samarqandda   afg‘on   fuqarolari   faoliyati   tarixiga   doir   qo‘yilgan
masalalar   mazmunini   ochib   berishda   rasmiy   hujjatlar,   tarixiy   asarlar,   statistik
hujjatlar,   davriy   matbuot   materiallaridan   foydalanilganligi,   o‘rganilayotgan
mavzu ga   oid   xorij iy   adabiyotlarning   tahlil   qilin g anligi ,   ijtimoiy-gumanitar   fanlar
vakillarining ilmiy tadqiqotlaridan foydalanilganligi  bilan  belgilanadi.
Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati.   Tadqiqot
natijalarining ilmiy ahamiyati  shundaki,   Samarqandda yashagan   afg‘on fuqarolari
faoliyatini   qiyosiy   tadqiq   etish,   ularning   o‘lka   ijtimoiy-iqtisodiy,   siyosiy   va
madaniy jarayonlaridagi ishtirokini o‘rganish XIX  asr o‘rtalari  –   XX asr  boshlari da
yuz bergan siyosiy jarayonlar va ijtimoiy hayot tarixini  yoritish ga xizmat qiladi.
Tadqiqot   natijalarining   amaliy   ahamiyati   O‘zbekistonning   Rossiya
imperiyasi   mustamlakachiligi   davri   tarixini   o‘rganishda,   tarixiy   bilimlarni
rivojlantirishda,   o‘quv   muassasalarining   ijtimoiy-   gumanitar   yo‘nalishlarida
talabalar   bilimini   yangi   ma’lumotlar   bilan   boyitishda   xizmat   qilishi   bilan
belgilanadi.
8 I bob.  Mavzuning o‘rganilishiga doir mahlumotlar tahlili
I.1. Mavzuning yoritilishi.Tarixshunoslik va manbashunoslik tahlili.
Ma’lumki,   Rossiya   imperiyasi   o‘lkani   zabt   etgach,   ilk   bor   aholi   rasmiy
ravishda   millat lar ga   ajrat il a   boshla n gan.   Buni   imperiya   hukumati   tomonidan
o‘tkazilgan   aholini   ro‘yxatga   olish   ishlari ,   Imperiya   Geografiya   jamiyati
tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida ko‘rish mumkin. SHu tariqa ,  til i , din i ,
madaniyatlar i  o‘xshash aholi tarkibi xilma - xillikka   ajratil a boshladi 14
.   Aholi   milliy
va diniy tarkibini ng   o‘zgarishi da Rossiya mustamlaka ma’muriyatining k o‘ chirish
siyosati ham  o‘z davrida  katta rol o‘yna gan e di 15
.
SHuni   alohida   qayd   etib   o‘tish   joizki,   m amlakatimiz   hududiga   afg‘on
fuqarolarining   kirib   kelishi   yoki   ularning   faoliyati   bo‘yicha   maxsus   tadqiqotlar
o‘tkazilmagan 16
.   O‘tkazilgan   tadqiqotlar   ham   ko‘proq   siyosiy   masalalar   bilan
bog‘liq   bo‘lib,   muammoning   etnografik   jihatlari   deyarli   inobatga   olin ma gan.
Mustaqil  davriga kelib  ushbu jarayonni o‘rganishga e’tibor q aratil a boshlandi.
Qo‘shni Afg‘on davlati va uning aholisining Markaziy Osiyo xalqlari
bilan   aloqalari   azaldan   mavjud   bo‘lgan   bo‘lsa - da,   bu   aloqalar   o‘rganilayotgan
davrda yanada kucha yganligini  ko‘rish mumkin. B u jarayon,  albatta, yosh afg‘on
davlatining tashkil topishi hamda uning istilochilik yurishlarining natijasi edi. 
O‘rta Osiyo etnik tarkibi masalalaridagi tadqiqotlarni hududiy jihatdan talqin
etish   maqsadga   muvofiqdir.   Masalan;   Zarafshon   vohasi   etnografiyasi     bilan   V.V.
Bartold,   A.D.Grebinkin,   V.Radlov,   L.N.Sobolev,   G.Arendarenko,   O.A.Suxareva,
B.X.Karmыsheva,   G.P.Vasileva,   L.I.Rempel,   G.A.Pugachenkova,
O.D.CHexovich,   A.K.Pisarchik,   M.S.Andreev,   X.Toshev,   P.SH.Zoxidov,
14
Курахмедов   А.Э.   Экономическая   и   культурная   жизнь   Самаркандской   области   второй   половин ы   XIX -
начала   XX   вв.   Автореф.дис. канд.ист.наук. Ташкент   2001. –С.32. //   Жабборов   М.Р.   Освешение   истории
Ферганской области в «Туркестанском сборнике».Автореф.дис. канд.ист.наук. Ташкент,2000 –С.28//. Хатамов
З.Х. Туркестанский сборник как источник изучения истории Афганистана.  Автореф. дис.    канд. ист. наук. –
Ташкент, 1993 – С.26.//Нормуродова Г.Б. Социальные страт ы Самаркандской области в конце XIX начале –
XX века: исторический анализ Автореф. дис.   канд. ист. наук.  Ташкент, 2011  –28с.
15
Гоффоров   Ш.С.   Переселенческая   политика   Российской   Империи   в   Туркистане   (вторая   половина   XIX   –
начало ХХ веков): Дисс. док.ист. наук. Ташкент, 2003. –276 с.
16
 Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi.Toshkent. NIF MSH, 2020.-412б.
9 O.I.Ibragimov, S.A.Soatova, D.SH.Atadjanova kabi   tadqiqotchilar shug‘ullangan 17
bo‘lsa,   shulardan,   L.A.CHivыrning   yozishicha    ,     G.P.Snesarev,   O.A.Suxareva,   
B.X.Karmыsheva,   T.A.Jdanko   va   boshqalarning   O‘rta   Osiyo   etnografiyasiga
bag‘ishlangan 18
    ilmiy izlanishlari  keng qamrovli tadqiqotlar hisoblanadi. Ularning   
faoliyatida  “afg‘on” degan xalqning nomi keltirilmagan, faqatgina “mayda xalqlar”
yoki “kam sonli millatlar” nomi  keltirilgan . 
Surxondaryo   vohasi   afg‘on   fuqarolarini ng   o‘lkamiz   hududi ga   kirib
kelishida gi   asosiy   yo‘laklardan   biri   edi.   Ushbu   masala   yuzasidan   ilmiy   tadqiqot
ishlarini   olib   borgan   E.A.Kabulovning   fikriga   ko‘ra,   o‘zaro   asosiy   savdo
yo‘llaridan biri Surxon vohasi   orqali o‘tgan . E.A.Kobulov o‘z ilmiy izlanishlarida
Afg‘onistonning shimoliy hududlari, jumladan, Mozori  SHarif, SHibirg‘on, CHor
viloyat,   Aqcha,   Andxuy,   Maymana   va   boshqa   hududlarga   Termiz-Denov   orqali
Rossiya va Buxoro tovarlarining o‘tkazilishi ,   lekin asosiy savdo Amudaryo orqali
amalga   oshiril ganligini   yozadi 19
.   Savdo-iqtisodiy   aloqalar i   tufayli   mintaqaga
kelgan   afg‘onlar   keyinchalik   doimiy   yashab   qoladilar   va   mahalliy   aholiga
aralashmasdan ,  o‘z milliyliklarini saqlab qolishga harakat qila dilar.  
“O‘zbekiston   tarixi   va   madaniyati   –   Surxondaryo   etnografiyasi”   nomli
asarda   E.A.   Kobulovning   bergan   ma’lumotlarini   tasdiqlovchi   faktlar   uchraydi.
Unda Surxondaryodagi Toqchi urug‘i ga mansub aholi  qatag‘on urug‘iga qo‘shilib,
shimoliy   Afg‘onistonga   ko‘chib   ket ganligi ,   shuningdek,   Sina   qishlog‘idan   400
kishi  ham  Afg‘onistonga ko‘chib  o‘tganligi  haqida ma’lumot berilgan 20
. 
Afg‘oniston bilan  Markaziy Osiyo davlatlarini bog‘lab turgan asosiy masala
savdo   aloqalari   bo‘lsa - da,   uning   zamirida   siyosiy   maqsadlar   mavjud   bo‘lgan ligi
ham   manbalardan ma’lum.   Tarixiy   vaziyat   taqozosi  bilan Afg‘on hukmdorlaridan
SHoh   Mahmud,   Do‘stmuhammad,   Sardor   Abdura h mon   kabi   siyosiy   shaxslar
Buxoro   va   Xivadan   panoh   topgan   bo‘lsa,   Buxoro   hukmdorlari   o‘z   navbatida
17
Mamadiyeva     Sh.   “Историография   этнографии   Зеравшанская   долины”   (   XX-20-30
g ).WWW.allbest.ru.
18
Чивыр Л.А.Среднеазиатский этнографический сборник. Вып.  IV . М., 2001  г .-С. 155.
19
Ka булов  Э.А.  “ M есто     долины    Сурхан  в    торговых    сношения  Россия  с   восточным  странами”
Universum :  O бшественный  науки: Электронный  научный  журнал .2015 №1-2.
20
Турсунов   С.,   Пардаев   T .,   Курбонов   A .,   Турсунов   Н.Ўзбекистон   тарихи     ва   маданияти:
Сурхандарё этнографияси.Ўзбекистон  миллий  кутубхонаси миллий  нашриёти. T .2006 й. - 276  б .
10 Afg‘onistondan   Rossiya   imperiyasiga   qarshi   kurashda   yordam   so‘ragan lari   ham
ma’lum .   Masalan,   Abdumalik   to‘ra   qo‘zg‘olon   bostirilgach,   Sulton   Sodiq   ismli
hamrohi   bilan   Xivadan   Afg‘onistonga   o‘tib   ketadi 21
.   Lekin   a fg‘on   amiri
Abdumalik   to‘raga   yordam   qo‘lini   cho‘zmagan ,   ch unki   afg‘on   davlati ning
yaqinlashayotgan   ingliz   bosqinidan   himoyalanish   uchun   Rossiya   imperiyasidan
yordam   so‘rash   maqsadi   bor   edi.   Rossiya   imperiyasi   do‘ u shmani   bo‘lgan
Abdumalik   t o‘ raga   ko‘mak   berish   o‘z-o‘zidan   imperiyaning   yordamini   yo‘qqa
chiqarishini afg‘on amiri tushunib etgan. 
A mmo,   a fg‘on lar   keyingi   davrlarda   Buxoro   amirligiga   yordam   qo‘lini
cho‘zib   tur ganlar.   A.   Irisov   tarjimasi   asosidagi   Amir   Olimxon   qalamiga   mansub
“Buxoro xalqining dardu hasrati” nomli asarda keltirilishicha, Amir Olimxonning
iltimosiga   ko‘ra,   Afg‘onistondan   ruslarga   qarshi   kurashish   maqsadida   Fazl
Ahmadxon boshchiligida 200 askar, 7 to‘p, 7 fil va orkestorlar guruhini yordamga
jo‘nat il gan 22
.   Ushbu  yordam  bilan  amir   o‘z  davlatini  saqlab  qolish  uchun   harakat
qiladi.   Biroq,   m anbalarda   bu   askarlarning   faoliyati   to‘g‘risidagi   ma’lumotlar
keltirilmagan.  B unday yordamlar,  shubhasiz, d in va e’tiqod mustahkamligi yo‘lida
ko‘rsatilgan   edi,   deb   hisoblash   mumkin.   Amir   Olimxon   ko‘zlagan   maqsadiga
erisholmay Afg‘oniston hududida vafot etdi 23
.
  SHuni   alohida   ta’kidlash   joizki,   afg‘on   fuqarolarining   xonliklar   hududiga
kirib   kelishining   ta’lim   olish   maqsadlari   ham   mavjud   bo‘lgan.   Ma’lumotlarda
ko‘rsatilishicha,   afg‘on   talabalari   Buxoro   amirligida   tahsil   olgan lar 24
.   D iniy-
huquqiy   ta’lim   masalalar i   bo‘yicha   Buxoro   amirligining   Markaziy   Osiyoda
birinchi, Xiva xonligining esa ikkinchi o‘rinda turishi   e’tiborga olinadigan bo‘lsa,
bu o‘sha davr uchun me’yoriy   holat  edi .
Hujjatlarda  keltirilishicha,  Afg‘oniston ham  Angliya va  Rossiya  o‘r ta sidagi
talash   hududlardan   biri   bo‘lib,   Afg‘on   hukumati   i mperiyalar   o‘rtasidagi
21
 O’zbekiston tarixi .   T.2005y. (www.ziyouz.com) - 271 б .
22
A мир Олимхон . Бухоро халкининг  хасрати  тарихи .   T . Фан. 1991. -Б. 7.
23
Шоҳниёз   Мусо   ўғли   1973   йилда   Қобулдаги   Амир   Олимхоннинг   қабрини   зиёрат   қилади.   У   Қобул
атрофидаги   “Ша ҳ идони   Ислом”   (“Ислом   Шо ҳ идлари”)   қабристонига   дафн   этилган.   Қабртош   ёзувларига
к ў ра , у  милодий 1944 йил 28 апрелда вафот этган .
24
O’zbekiston tarixi.  T.2005y.(www.ziyouz.com)-255  б .
11 kelishmovchiliklardan   foydalangan   holda ,   mustaqilligini   saqlab   kelayotgan
davlatlardan   biri   edi.   XIX   asrning   80-yillaridagi   O‘rta   Osiyo   va   Afg‘oniston
masalasidagi   ingliz - rus   raqobati   masal a lariga   oid   ilmiy   ma’lumotlar   va   xulosalar
G‘.A.Axmadjonov ning asarida keltirilgan 25
.
D.Alimova tahriri ostida   chop etilgan   “O‘rta Osiyo xalqlarining etnik tarixi
va   mintaqa   yuz   bergan   etnik   jarayonlarning   manbalarda   aks   etishi   (XVI-XIX   asr
birinchi   yarmi)”   nomli   asarda   Xiva   xonligida   yashagan   afg‘on   xalqlarining
turmush tarzi va  ularning harbiy sohaga doir jihatlari ko‘rsatib berilgan 26
. 
XXI   asr   boshlariga   kelib,   respublikamizda   “ a fg‘onshunoslik”   yo‘nalishi
ancha   rivojlandi.   Xususan,   mavzuga   oid   m anbalarni   haqqoniy   tahlil   qilish,   arxiv
fondlari   materiallarini   o‘rganib   tahlil   qilish   va   uni   keng   xalq   ommasiga   etkazib
berish ga   e’tibor   kuchaydi.   Bu   borada   SH.A.Xaitov,   B.E.Ergashev,
E.A.Kobulovlarning xizmatlarini alohida e’tirof etish maqsadga muvofiqdir.   2008
yilda   A.M.Mannonov,   N.A.Abdullaev,   R.R.Rashidov   hammuallifligida
“Afg‘oniston tarixi” nomli asar nashr etildi. Asarda Afg‘onistonning qadimgi davr
tarixidan   to   hozirgi   kungacha   bo‘lgan   tarixini   yoritib   berilgan.   Jumladan,
o‘ rganilayotgan davr tarixi, Amir Abdurahmon tarixi, uning ichki va tashqi siyosati
yoritilib,   d astlab   Rossiya   ta’sirida   bo‘lgan   afg‘on   amirlarining   imperiya     bilan
chegaradosh   bo‘lgan   shimoliy   hududlarni   mustahkamlashga   doir   harakatlari
borasida   qiziqarli   faktlar   keltiriladi 27
.SHuningdek,   bu   asarlarda   zamonaviy
tadqiqotlarda   o‘zaro   kelishmovchiliklarni   hal   qilish   jarayonida   tarixiy   aloqalarni
yo‘q qilishga bo‘lgan o‘rinishlar haqidagi fikrlar ham keltirilgan 28
.
YUqoridagi  fikrlardan kelib chiqqan holda xulosa qilish mumkinki, Afg‘on
fuqarolarining mamlakatimiz hududiga kirib kelishi shunchaki tasodifiy holat emas
edi .   Davr   talabi   va   uzoq   davom   etgan   o‘zaro   urushlar,   siyosiy   ayg‘oqchilik
25
Ax маджонов  Ғ .  A .Россия  империяси  Марказий  Осиёда .   T  2002 й . -Б. 268.
26
O ’ rta     Osiyo   xalqlarining     etnik     tarixi     va   mint aqa     yuz     bergan     etnik     jarayonlarning   manbalarda     aks     et иш i
( XVI - XIX   asr   birinchi   yarmi ) .  T. “Yangi nashr”2011 yil.-  Б .51.
27
 Mannonov A. M., Abdullayev N.A., Rashidov R.R. Afg’oniston tarixi .T. 2008   y. - 344b.
28
Nazarov N.Afg’onistonlik  o’zbeklar .  T.2011y .- B . 11 .
12 maqsadi,   savdo-iqtisodiy   aloqalar i ,   ta’lim   masalalari   kabi   zaruriyatlar   afg‘on
fuqarolari ning mintaqaga  kirib kelishi  uchun asosiy omillar bo‘lib xizmat qilgan . 
O‘rganilayotgan   mavzu   yuzasidan   aniq   xulosalar   olish   ehtiyoji   tadqiqot
yuzasidan   xorij   tarixchilarining   mulohazalarini   ham   keltirilishini   talab   qiladi.
O‘tgan   asrlar   va   zamonaviy   xorij   tarixshunosligida   ham   Samarqand   aholisi ning
XIX   asr   o‘rtalari   –   XX   asr   boshlaridagi   etnik   tarkibi,   xususan,   undagi   afg‘on
diasporasiga   daxldor   ma’lumotlar   keltiril gan .   Xorij   tarixshunosligida   a fg‘on
fuqarolarining   general-gubernatorlik   davriga   oid   faoliyatlari   bilan   bog‘liq
ma’lumotlar   XIX   asrdanoq   berila   boshlanganligi   ushbu   muammoning   o‘z   davri
uchun   o‘ta   dolzarb   bo‘lganligini   ko‘rsatadi.   P.Saykes,   F. Martens,   K.Neymann,
A.Middendorf,   K. Ritter,   H.Verner,   J.SHvager larning   ilmiy   izlanishlari   sh u nday
ma’lumotlar   sirasiga   kiradi 29
.   Bundan   tashqari,   O‘zbekiston-Rossiya   olimlarining
hammualliflikda chop etgan asarini ham qayd etib o‘tish lozim 30
.   Lekin muammo
yuzasidan   ko‘pgina   tadqiqotlar   O‘zbekistonning   XX-XXI   asr   tarixi   tadqiqotlari
tarkibida o‘rganilgan 31
.
Zamonaviy xorij tarixshunosligida Britaniya imperiyasining savdo aloqalari
vositasida   xonliklarda   o‘ziga   xayrixoh   guruhlarni   shakllantirish   va   shu   orqali
29
Brig-gen   sir   Persey   Sykes.The   History   of   Afghanistan.   London.:   Macmillan   &   Go.   LTD,   1940.-   442.
pages.//Мартенс Ф.Ф. Россия и Англия в Средней Азии.СПб. Издание кинопродавца “Эмилъя Гортъе”, 1880.
–С.   91.//   Миддендорф   А.Ф.   Очерки   Ферганское   долина.   Перевод   с   немецкого   языка.   В.   П.   Ковалевского.
Изд.   Имератерской   Академия   Наука.   1882 .-С.58 .// Нейманн   К.Ф.Афганистан   и   Англичане.   М.   Типография
Готъе, 1848.-С.186. //Риттер К. Кабулистан и Кафиристан. СПб, Типография им. Федорова и Ком. Вас. Остр.,
8   линія,   №.   45.1867.-1051с.   Hentig   Werner   Otto   von.   Von   Kabul   nach   Shanghai.   Bericht   uber   die   Afghanistan-
Mission 1915/16 und die Ruckkehr uber das Dach der Welt and durch die Wusten Chinas. Hrsg. Hans Wolfram von
Hentig.   Konstanz,   Libelle,   2003. -148   L. //   Schwager   J.   Die   Entwicklung   Afghanistans   als   Staat   und   seine
Zwischenstaatlichen Beziehungen. Inaugural  Dissertation zur Erlangung der Doktorwurde einer Hihen Rechts- und
Wirtschaftswissenschaftlichen  Fakultat (wirtschaftswissenschaftliche  Abteilung) der Eberhard-Karls-Universitat  zu
Tubingen. Universitatsverlag von Robert Noske in Borna. Leipzig, 1932.-205 L. //   Бабаджанов   Б .   М .,   Абашин   С .
Н .,   Котюкова   Т .   В .,   Махмудов   О .   А ..   Туркестан  в  имперской   политике  России:  Монография  в документах
/отв. ред. Т. В. Котюкова: Кучково поле; Москва; 2016.-195 с .
30
Шу манба.- Б.19 3 .
31
Абдуллаев К.Н. От Синъзяна д о Хорасана.  Из истории Средно-Азиатских эмиграции ХХ века. Душанбе. :
Ирфон ,  2009. - 572  с .//  Е.А.Глушенко Россия в Средней Азии: Завоевание и преоброзавание. “ Центрполиграф ,
2010.//  Гайсина Л.Р. Вестник Томского государстиенный Университет.№354.2012 январь //   A ристов  A . T руды
по     истории   и     этническому   состав   тюркских   племен.   Бишкек.   2003.-375 с.//   Панин   С.Б.Джамшиды.
Миграционный     процесс   в     Русско   –   Афганско   отношениях   в   первый   десятилетия     XX     в.Восток.   2014г g .
№5. -С. 46. // Шкунов В.Н.Извести Самарского научного   центра Российский   академии наук.   T .10. №4.2008 //
Тишков В.А.Расы  и  народы. M .Наука.2001.-265 с . 
13 Samarqand d a   o‘rnashib   olish   maqsadi   borligi   ta’kidlana di 32
.   SHuningdek,   xorij
tadqiqotlarida   afg‘onlarning   Samarqandga   migratsiyasi   va   uning   siyosiy   jihatlari
xususidagi ma’lumotlar ham  yoritilgan . Xususan, Afg‘onistondagi ichki beqarorlik
sababli   1908-1909   yillarda   Jamshedi   qabilasining   ommaviy   migratsiyasi   yuzaga
keladi.   S.B.Panin   ularning   sonini   taxminan   12-15   ming   deb   ko‘rsatadi 33
.
Migratsion   jarayonlar   har   doim   ham   ichki   beqarorlik   natijasida   bo‘lavermagan.
Britaniya     va   Rossiya   imperiyalarining   kelishmovchiliklari   ham   muammoni
keskinlashtirgan.   Rossiya   va   Britaniya   imperiya lari ning   Afg‘oniston   va   O‘rta
Osiyo masalasidagi bir qancha kelishuv va muzokaralarni o‘tkazilgan. Tarixchilar
doimo bu muzokaralarning asl mazmun - mohiyatini kitobxonlar ommasiga etkazish
uchun izlanishlar olib borgan lar 34
.
Angliya hukumati diplomatik yo‘l bilan maqsadiga erisha olmasligini  anglab
va   Rossiyaning   Afg‘onistonga   hamda   u   orqali   Hindistonga   tajovuzidan   cho‘chib,
harbiy   yo‘l   bilan   Afg‘onistonga   bosim   o‘tkazishga   harakat   qila   boshladi.   Buning
natijasida   1838   yilda   birinchi   ingliz-afg‘on   urushi   kelib   chiqdi.   K.F.Neyman
birinchi   ingliz-afg‘on   urushi   va   uning   kelib   chiqish   sabablari   haqida   ma’lumot
beradi 35
.   Bu   davrda   Rossiya   imperiyasi   YA.Vitkeevich   boshchiligida   ekspid its iya
tashkil  etdi 36
. SHu o‘rinda tadqiqot  yuzasidan  A. Vamberining quyidagi  fikrlarini
keltirib   o‘tish   joizdir.   “Men   Rossiya   Samarqandni   zabt   etganidan   so‘ng   bir   kun
kelib Afg‘onistonga qarab yurishdan o‘zini tiya olishini tasdiqlaydigan siyosatdon
bilan uchrashishni xohlar edim” 37
. Mana shu fikrlarning o‘zi   Vamberi va u orqali
Britaniya   hamda   Rossiya   mustamlakachi   davlatlar i ning   O‘rta   Osiyo,   Afg‘oniston
32
Халфин Н.А. Политика России в Средней  Азии(1857-1868). M.Издательство VL 1960. -С.29. 
33
Панин С.Б.Джамшиды.  Миграционный   процесс в   Русско – Афганско отношениях в первый десятилетия
XX   в.Восток. 2014г g . №5. -С.43-47.
34
Мазкур масалалар қўйидаги тадқиқот ишларида кенг асослаб берилган.  Хидоятов Г.А. “Из  истории Англо-
русских отношения в Средней  Азии в  конце  XIX  века (60-70  g )”.   T . “Фан”. 1969 г. -454 с.//   Ax маджонов  Ғ .
A .Россия  империяси  Марказий  Осиёда .   T .  2002 й . - 268  б .
35
 Нейман К.Ф. Афганистан  и  Англичане. M .1848. типография “ Got ’ e ”. - 186 с .
36
  Вамбери   A .  Путишество     по    Средней     Азии.   M .    “Восточний     литература”  .  2003  г.-   192 с . //   А.Вамбери
асарларида   Афғонистон   масаласида   Россия   ва   Англия   музокаралари   ҳақида   сўз   юритиб,   Ян   Виткеевич
экспидецияси ҳақида сўз юритилган.
37
Шу манба.-Б.43.
14 masalasidagi   qarashlarini   ifodalab   beradi.Ushbu   ma’lumotlarni   Tojikistonlik
tarixchi olim K.N. Abdullaev ham tasdiqlaydi 38
.
O‘tkazilayotgan   tadqiqotlarning   ishonchlilik   darajasini   oshirish   talabi
tadqiqot davriga daxldor bo‘lgan manbalarni sinchiklab o‘rganishni, ularni ilmiylik
nuqtai   nazaridan   tahlil   etilishini   talab   qiladi.   Rossiya   imperiyasi   O‘rta   Osiyo
hududlarini   zabt   etish   bilan   birgalikda,   o‘lka   aholisi   tarkibi ,   turmush   tarzi,
madaniyati   ijtimoiy-iqtisodiy   hayotini   yaxshi   bilish     maqsadida   imperiya
manfaatlaridan kelib chiqqan holda geografik ma’lumotlar bilan bir qatorda ,   o‘lka
xalqlariga   oid   etnografik   va   statistik   ma’lumotlarni   to‘play   boshladiki,   bu
ma’lumotlar   bugungi   kun   tadqiqotlari   uchun   asosiy   manbalar   qatorida   xizmat
qilmoqda.   Biroq,   bunday   tadqiqotlarning   imperiya   foydasini   ko‘zlab
o‘tkazilganligi   mavjud   manbalarni   qaytadan   tahlil   qilishni   va   ularni   xolisona
yoritish ehtiyojini yuzaga keltiradi.
YUqorida   keltirilgan   fikrlardan   kelib   chiqqan   holda,   Samarqandda gi
a fg‘onlarning   XIX   asrning   ikkinchi   yarmi   –   XX   asr   boshlaridagi   tarixini   t adqiq
etish   jarayoni da   foydalanilgan   manbalarni   bir   necha   guruhga   bo‘lib   ko‘rsatish
mumkin.   Bular   –   mahalliy   tarixchilarning   asarlari ,     imperiya   davri da   yaratilgan
asarlar , arxiv hujjatlari, davriy matbuot materiallari  hamda  statistik to‘plamlar dir .  
Mahalliy tarixchilarning asarlari.   Tadqiqot jarayonini yoritishda mahalliy
tarixchilar   asarlarini   o‘rganish   va   olingan   ma’lumotlarni   tanqidiy   tahlil   etish
muhimdir.   Mazkur   manbalar   Rossiya   imperiyasi   bosqinigacha   bo‘lgan   davrda
a fg‘on larning  O‘rta Osiyo  xalqlari bilan  aloqalarini yoritib berishga xizmat qiladi. 
Mahalliy   manbalar   orasida   Mirza   Salimbekning   “ Tarixi   Salimiy ”   asari
alohida o‘rin tutadi. Asarda, jumladan,  Buxoro amirligidagi afg‘onlarning faoliyati
kengroq   tasvirlangan 39
.   Afg‘onlarning   Xiva   xonligi   bilan   bog‘liq   faoliyatlar i   esa
Ogahiy   asarlarida   batafsil   yoritilgan.Xususan,   Xorazm   qo‘shinlari   tarkibida
38
A бдуллаев  K .Н. O т Цинзяна до  Хорасана . Из истории Средно  Азиатских  эмиграции  XX   veka .  Душанбе. 
Ирфон. 2009 г.( www    .   pdffactory    .   com    ) -С.71. // Қолаверса, унинг тадқиқотларида ҳам Туркистон ва Бухорода 
яшаган миллатлар ҳақида сўз юритилиб, улар орасида Пуштун қабиласини ҳам санаб ўтилган. 
39
Мирза   Салимбек.   Тарихи   Салимий.-Б.155.//   Дониш   Ахмад.Истории   мангитский   династии.(пер.
А.Наджафавой) изд. «Дониш».Душанбе.1967.-141 с .
15 SHermuhammadbiy   boshchiligida   afg‘onlar,   aymak   va   xazarlar   borligi   qayd
etiladi.   40
.   Farg‘ona   vodiysidagi   afg‘onlar ,   ularning   turmushi   va   faoliyati
Muhammad   Aziz   Marg‘inoniy   ma’lumotlarida   Quqon   xonligi   davlat
lavozimlaridagi   afg‘onlar   haqida   fikrlar   mavjud 41
.   Ibratning   “Tarixi   Farg‘ona”
asarida   ta’kidlanganidek   “Samarqandning   so‘nggi   xonlaridan   biri   bo‘lgan”
Xudoyorxonning so‘nggi kunlari, Afg‘oniston bilan bog‘liq voqealari tasvirlangan.
Uning   yozishicha   Xudoyorxonning   Qobuldan   to   Jiddagacha   bo‘lgan   tarixi
Xudoyorxonning   xizmatkori   afg‘on   Hoji   Muhammadjon   degan   shaxs   tomonidan
bayon qilingan 42
. Amir Nasrullo va Dustmuhammadxon aloqalar,Ingliz razvedkasi
faoliyatini Mirzo Olim Maxdumxoji  kabi mahalliy mualliflarning  izlanishlarida o‘z
ifodasini   topgan 43
.   Mirzo   Olim   Maxdum h ojining   ingliz   razvedkasi   faoliyati
borasidagi fikrlari  A.Vamber i  asarlaridagi ma’lumotlar bilan o‘xshashdir 44
.
XIX   asrda   amalga   oshirilgan   i mperiya   davri da   yaratilgan   tarixiy   asarlar
o‘rganilayotgan   muammo   manbalari   orasida   salmoqli   o‘rinni   egallaydi.   Ular
orasida   G.A.Arendarenkoning   asarini   ajratib   ko‘rsatish   mumkin.   Rossiya
imperiyasining   Samarqanddagi   harbiy   amaldorlaridan   biri   bulgan   Arendarenko
o‘zining ma’lumotlarida o‘lkada faoliyat olib borgan afg‘on fuqarolarining savdo –
sotiq va ijtimoiy hayotiga oid xabarlarni beradi. SHuningdek, uning  Samarqandda
Rossiya   imperiyasi   istilosidan   oldingi   davrda   afg‘on   qabila   boshliqlari   va
keyinchalik ushbu mamlakatning siyosiy boshqaruv tizimida nufuzga ega bo‘lgan
shaxslari, harbiy sarkardalari to‘g‘risidagi yozma ma’lumotlari   tadqiqotimiz uchun
40
Агехи   Мухаммад   Риза.   Цветник   счастья.Гулшани   Давлат.   Рукопись   ИВ   АН.В.1891.(перев.   П.П.Иванова)
Текст   воспроизведен   по   изданию :   Материалы     по   истории   туркмени   и   Туркмении.Т.2.Москва.   Институт
Востоковедении.1938.   -С.38.   // Агехи   Мухаммад   Риза.Сады   блогополучия.   Рияз-уд-дауле.   Рукопис   ИВАН
№Д 123(590 ос) -С.47.   //Агехи Мухаммад  Риза.Собрание султанский собитья-Джами – ул вакыати султани.
Рукопись   ИВ   АН.В.   Е6.(перев.З.Аксакова   Текст   воспроизведен   по   изданию:   Материалы     по   истории
туркмени и Туркмении.Т.2.Москва. Институт Востоковедении.1938.-С.14.
41
Муҳаммад Азиз Марғиноний. Тарихи Азизий.Т. Маънавият.1999. –Б.70.
42
Исхоқхон Ибрат.Тарихи Фарғона.Тошкент.: Камалак, 1991.-335 б.
43
Мирзо Олим Махдумхожи.Тарихи Туркистон. Т. “Янги аср авлоди” 2009.181,189-бет.-241б.//
44
 Вамбери  A .Пут е шеств ие   по  Средней  Азии.  M .  “Восточн ая   литература” . 2003 .  – 192 с .
16 muhimdir 45
.   Muallif,   shuningdek,   afg‘on   amirlari   va   ularning   vorislarini   Buxoro
amirligi   harbiy   qo‘shilmalaridagi   faoliyatlarini   yoritib   berishi   afg‘onlarning
yurtimiz   bilan   tarixan   aloqalari   mavjud   bo‘lganligini   isbot   qiluvchi   manbalar
sirasiga   kiradi 46
.   SHuningdek,   afg‘onlarning   iqtisodiy   hayoti   bilan   bog‘liq
ma’lumotlar   A.I.Maksheev ning     ham   imperiya   davriga   oid   tadqiqotlarida
berilgan 47
.
Samarqand   afg‘onlari   tarixini   yoritishda   K.P.Kaufman   faoliyatiga
bag‘ishlangan   to‘plam   materiallari   (Kaufmanskiy   sbornik)   ham   alohida   ahamiyat
kasb   etadi.   To‘plamning   ahamiyatli   jihati   shundaki,   unda   XIX     asr   –70   yillari
oxirida   Afg‘oniston   siyosiy   tuzumida   bo‘lib   o‘tgan   o‘zgarishlar   oqibatida   o‘zaro
kelishmovchilik   va   toju-   taxt   uchun   kurashning   keskinlashuvi   oqibatida   hukmron
doiralarga   tegishli   bo‘lgan   afg‘on   fuqarolari   Samarqand d a   siyosiy   fuqaro   sifatida
yasha ganlig i va Samarqand general gubernatori bilan muzokaralar olib borganligi
yoritilgan.   SHuningdek,   to‘plamda   keyinchalik   afg‘onlar   amiriga   aylangan
sardorning    Kaufman bilan kelishgan holda va Rossiya diplomatik ma’lumotlarida
Afg‘oniston   hududiga   “qochib”   ketdi   degan   ma’lumotlar   berilib,   asl   o‘tkazilgan
chora   tadbirlarning   mohiyati   latent   (yashirilgan)   holatdagi   xabarlar   keltirilgan.
Ushbu   t o‘plam   ma’lumotlari   Samarqandda   yashagan   afg‘on   millatiga   mansub
xalqlar   tarixini   o‘rganishda   katta   ahamiyat   kasb   etadi 48
.   To‘plamda   keltirilgan
bo‘lajak amirning faoliyati alohida ahamiyatga sazovordir.
I.2. XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Samarqanddagi
Afg‘onlar faoliyati.
92   urug‘idan   tashqari   ko‘plab   chet   elliklar:   hind,   yahudiy,   eroni,   afg‘on   va
boshqa ko‘plab millatlar istiqomat qilgan lar . Rus bosqini arafasida shaharda 17 xil
45
Арандаренко   Г.А.   Досуг   в     Туркестане   (1874-1889).   СанктПетербург.   Типография     M .   M .   Стасюлиевич.
1889 г.  -С. 116.
46
Шу   манба.-Б.510.   Унинг   асари   Туркистон   тарихига   бағишланган   бўлсада,   унда   Афғон   амири
Дўстмуҳаммаднинг   Балхни   эгаллаши,   Шералихон,   Абадурахмон   фаолияти   ва   Панж   ҳудуди   бўйлаб
ўтказилган чегара тўғрисида маълумот бериб ўтилган.
47
Макшеев А.И. Исторический  Обзор Туркестана.1890   г. - 374 с .
48
Кауфманский сборник.(изданный   в   памяти 25   лет   истекших со   дня   смерти   покорителя и   у стр оителя
Туркестанского  края.Типолитография.И.Н.  K ушнерев и К. Пименовская. М. 1910. -С. 100.
17 millat  yashaganligi  manbalarda qayd  etilgan 49
. Buning bir  qator  siyosiy,  iqtisodiy
sabablari   mavjud,   albatta.   Sayyoh   Meyendorf ning   ma’lumoticha,   1820   yilda
shaharda   30   ming,   sharqshunos   N.Xan i kov ning   fikricha,   1841   yilda   25   ming,
venger   sayyohi   A.Vamberi ning   fikricha,   1863   yilda   20   ming,   sharqshunos
V.V.Radlov ning   ma’lumot lariga   ko‘ra ,   1868   yilda   10   ming,   A.P.Fedchenko
ma’lumoti  bo‘yi cha, 1869 yilda 30 ming aholi yashagan 50
. 
Turli   siyosiy   jarayonlar   natijasida   kelib   chiqqan   nizolar   oqibatida   shahar
aholisi   goh   ko‘payib,   goh   esa   kamayib   turgan.   Tadqiqot   ob’ekti   bo‘lgan   ushbu
davrni   yorituvchi   manbala r ning   eng   ishonchli   tur laridan   biri   bu   O‘zbekiston
Respublikasi   Milliy   Arxividagi   ma’lumotlardir.   Milliy   Arxivi   fondi   hujjatlarida
mintaqaga   afg‘on   fuqarolarining   kirib   kelishi,   ularnning   mamlakat   ijtimoiy -
iqtisodiy va siyosiy hayotdagi o‘rni haqida ma’lumotlar beradi. 
Milliy   Arxivi   ma’lumotlarida   mamlakatimizga   kirib   kelgan   afg‘on   siyosiy
fuqarolari ,   jumladan   Iskandarbek,   Amir   Abdurahmon,   Ishoqbek   va   ularning
avlodlarini mamlakatning iqtisodiy va siyosiy manfaatlaridan kelib chiqqan holda
moliyaviy ta’minlash haqida gap boradi. Rossiya  va Afg‘oniston aloqalarini keng
miqyosda   boshlanishiga   amir   Do‘stmuhammadxonning   Ost-Indiya   kompaniyasi
bosimi   ostida   Rossiyadan   yordam   so‘rashga   majbur   bo‘lishi   sabab   bo‘ladi 51
.
Manbalar   tahlil i   asosida   i mperiya   siyosatchilari   dastlab   afg‘on   shahzodalaridan
Iskandarbekni   qo‘llab - quvvatlaganiga   guvoh   bo‘ lish   mumkin .   Iskandarbek   ona
tomondan   Do‘stmuhammadxonga   nevara   bo‘lib,   dastlab   Buxoro   amirining
xizmatida bo‘lgan. U amir tomonidan yuqori harbiy lavozimga tayinlangan. Uning
qo‘l  ostida  afg‘on jang chilaridan   iborat  harbiy guruh bo‘lgan.   Rossiya  imperiyasi
bosqini   davrida   Nurota   bekligidagi   janglarda   ishtirok   etishga   tayyorgarlik
k o‘ rayotganda noma’lum  sababga ko‘ra ,  o‘limga hukm qilinadi. Iskandarbek buni
49
Саидкулов   Т.С. Самарканд во второй половине   XIX  и начале   XX  вв.Самарканд 1970 г.-С.109.
50
Самарқанднинг ўрганилаётган давр аҳолиси бўйича Курахмедов А.Э. Экономическая и культурная жизнь
Самаркандской   области   второй   половин ы   XIX -     начала   XX   вв.   Автореф.дис. канд.ист.наук. Ташкент   2001. –
С.28.//Ирисқулов   О.Ж.   XIX   асрнинг   иккинчи   ярми   –   XX   аср   бошларида   Самарқанд   шаҳрида   ижтимоий   –
иқтисодий   ва   маданий   жараёнлар.//   Тарих   фанлари   бўйича   фалсафа   доктори(PhD)   диссертацияси
автореферати.   Самарқанд   . 2019.-50   б.//   Нормуродова   Г.Б.   Социальные   страт ы   Самаркандской   области   в
конце   XIX   начале   –   XX   века:   исторический   анализ   Автореф.   дис.     канд.   ист.   наук.   –   Ташкент,   2011 .-28   с.
тадқиқотларида муфассал маълумот берилган.
51
Евдокимова   A . A .История  стра ны Востока в  новое  время .  Уфа 2009 г.-С.128.
18 sezib   qolib,   Jizzaxda   turgan   rus   qo‘shinlari   tomoniga   o‘tib   ketadi.   Bu   haqda
A.P.Xoroshxin   ham   ma’lumot   berib   o‘tgan.   Uning   yozishicha,   Iskandarbek   amir
sarkardalarini   o‘ldirib,   Jizzaxda   turgan   rus   qo‘shinlariga   kelib   qo‘shilgan   o‘sha
vaqtda uning qo‘l ostida 286 kishilik otryad bo‘lib, ular turli kal i brdagi pistoletlar,
ikki   stvolli   miltiqlar,   ingliz   karabini   (YAtagan),   2   to‘p   va   qalqonlar   bilan
qurollangan lar  hamda ularning 30 tacha otlari bo‘lgan 52
.
Iskandarbek   faoliyati   arxiv   hujjatlarida   shuningdek,   tarixchilar   tomonidan
o‘rganilgan.   H.Ziyoevning   yozishicha,   Iskandarbek   amir   qo‘shinlari   tomoniga
o‘tgan.   Uni   biz   avvalroq   Toshkent   mudofaasiga   qo‘shilganidan   ham   bilishimiz
mumkin. Jizzax  uezdi  boshlig‘i   Nosovichning  yozishicha,  uning huzuriga  1 aprel
kuni   ikki   nafar   afg‘on   –   Nur muhammad   va   Muhammad   G‘ amli   kelib,   rus
armiyasiga   o‘tish   istagini   bildirgan.   YAna   bir   afg‘on   Iskandarxon ning   xatini
keltir gan.   Unda   yozilishicha ,   Iskandarbek   bundan   so‘ng   rus   armiyasiga   xizmat
qilishini,   Buxoro   armiyasiga   xizmat   qilmasligini   bildirgan   va   javobni   Ana-
Qishloqda   kutayotganligini   yozgan .   Ushbu   ma’lumotlar   Samarqand   general-
gubernatorligi mahkamasi hujjatlarida №:1358 raqami bilan qayd etilgan 53
. 
Rossiya   imperiyasi   hukmron   doiralari   asli   kelib   chiqishi   afg‘on   bo‘lgan   va
Buxoro   amirining   xizmatida   bo‘lgan   ushbu   sarkardaga   ishonmasdan ,   u   haqda
ko‘plab   ma’lumotlarni   to‘plagan   va   imperiya   manfaatlari   yo‘lida   foydalanishga
harakat   qilgan.   Xuddi   shu   joyda   Iskandarxon   haqida   quyidagi   ma’lumotlar
keltiriladi:   “Iskandar   Do‘stmuhammadxonga   ona   tarafidan   nabira,   SHerali   bilan
kelishmay   Buxoroga   kelgan.   Buxoro   amiri   uni   afg‘on   batal’oni   boshlig‘i   etib
tayinlaydi.   150   kishilik   afg‘on     batal’oni   Iskandarbek   bilan   Erjar   jangida
qatnashgan   edi” 54
.   Qorovulbegi   Inga-Tillani ng   bildirishicha,   Iskandarbek
boshchiligidagi     afg‘onlar   Nurota   yaqinida   ikki   beklikni   bosib   olib,   ayrim
52
Xo рошхин   A .П.Сборник   статьей   касаюшихсия   до   Туркестанского   края.   СанктПетербург.   Типография   и
хромолитография  A .  T раншева. С тр еменная. № 12. 1876 г.-275  с.
53
Mattiyev   O`.B.   O`tmishga   nazar   jurnali,   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari
faoliyatining tarixshunosligini yoritilishi 19-bet Toshkent 2019.
54
Mattiyev   O`.B.   O`tmishga   nazar   jurnali,   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari
faoliyatining tarixshunosligini yoritilishi 19-bet Toshkent 2019. 
19 sabablarga   ko‘ra   beklarning   boshini   kesgan.   Ular ning   otryad i da   jami   286   kishi
bo‘lgan 55
. 
Iskandarbekning   sarkardalik   qobiliyatidan   foydalanish   ruslarga   ancha   ish
ber gan e di. Hatto imperator Iskandarbek bilan Konstantin saroyida uchrashib, unga
podpolkovnik unvonini beradi  va r us armiyasiga qo‘mondon sifatida jalb etadi 56
.  
Biroq,  Iskandarbekda doimo vatan himoyasi uchun kurashish tuyg‘usi kuchli
bo‘lganligi   sababli,   imperiya   hukumati   doimo   ham   unga   ishonavermagan.   Buni
sezgan   Iskandarbek   Rossiya   xizmatidan   qochib ,   Hindistonga   ketadi.   Britaniya
imperiyasi ham undan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanishga harakat qilib ko‘radi.
Rossiya imperiyasi hukmron doiralari asli kelib chiqishi afg‘on bo‘lgan va Buxoro
amirining   xizmatida   bo‘lgan   ushbu   sarkardaga   ishonmasdan ,   u   haqda   ko‘plab
ma’lumotlarni to‘plagan lar   va imperiya manfaatlari  yo‘lida foydalanishga  harakat
qilgan lar .   Lekin   Iskandarbek   ham   Rossiya   imperiyasiga   qattiq   bog‘lanib
qolmaslikka   harakat   qilgan   va   ularning   kelgusida   o‘ziga   nisbatan   munosabati
o‘zgarishini   sezgan.   U   1871   yilda   Tehrondagi   ukasi   SHohnavozxonga   yozgan
maktubida q u yidagi fikrlarni keltirib o‘tgan. “Ular bizni odam deb hisoblashmaydi
va varvar deb atashadi....” 57
. Iskandarbekning so‘nggi kunlari Seyistonda o‘tadi.   U
to‘g‘risida   ko‘plab   tarixiy   fikrlar   bildirilib   o‘tilgan.   J u mladan:   V.V.Radlov   uni
o‘lja   uchun   bosh   kesuvchi   deb,   Skayler   ajoyib   qutqaruvchi   deb,   Terent ’ ev   esa
O‘rta Osiyodagi eng yaxshi sarkardalardan biri ,  deb ta’riflagan 58
.
                  Xoroshxinning   afg‘on   fuqarolari   to‘g‘risida   bergan   ma’lumotlari   juda
ozchilikni   tashkil   etsa - da,   tadqiqot   uchun   o‘ta   muhim   manba   sanaladi.   Uning
ma’lumotlari afg‘on fuqarolarining ijtimoiy hayotiga ham daxldordir. SHuningdek,
afg‘on   fuqarolari   Samarqand   istilosida   rus   askarlari   tarafida   turib   ham   jang
qilganligi   manbalarda   qayd   etilgan.   Ana   shu   afg‘on   askarlaridan   keyinchalik
imperiya   hukumati   militsiya   qo‘shinlarini   tuzadi.   Bu   militsiya   qo‘shinlari ,
55
Шу манба.-Б.11.
56
Mattiyev   O`.B.   O`tmishga   nazar   jurnali,   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari
faoliyatining tarixshunosligini yoritilishi 19-bet Toshkent 2019
57
 Mattiyev O`.B. O`tmishga nazar jurnali, XIX-XX asrlarda o`rta osiyodagi  yashagan afg`on fuqarolari 
faoliyatining tarixshunosligini yoritilishi 19-bet Toshkent 2019
58
Бартольд В.В.Сочинения. T ом- II .часть-1. M . “Восточная  литература”.1963  г . -С. 417.
20 Xoroshxinning   yozishicha ,   umrini   faqat   qovoqxonalarda   o‘tkazgan 59
.   Afg‘on
fuqarolari   bu   paytda   g‘olib   qo‘shin   tomonida   bo‘lganligi   sababli   ham   mahalliy
aholiga   bepisandlik   bilan   qaragan   hamda   ular   o‘ta   jahldor   odamlar   hisoblanib,
mahalliy aholi ularni shu xislati uchun ham unchalik yoqtirmagan 60
.
                    Rossiya   imperiyasining   afg‘on   siyosiy   fuqarolariga   ko‘rsatayotgan
g‘amxo‘rligi   bejizga   emas   edi,   albatta.  Bundan   siyosiy   maqsadlar   ko‘zlangani   sir
bo‘lmagan. 1873 yilgi Britaniya va Rossiya kelishuviga ko‘ra ,   Rossiya imperiyasi
Afg‘onistondan voz kechdi. Lekin bu to‘liq  holat ni anglatmaydi. CHunki ,  Rossiya
hukumati   Samarqanddagi   siyosiy   afg‘on   fuqarolari,   ayniqsa,   Iskandarbekdan
keyingi   mo‘ljalda   turgan   shaxs   sardor   Abdurahmonni   yashirincha   qo‘llab-
quvvatlay   boshlaydi.   Milliy   Arxivning     fondlarida   sardorning   Samarqandga
kelishi,   uning   kutib   olinishi,   Toshkentga,   K.   Kaufman   huzuriga   jo‘natilishi   va
uning   Afg‘onistonga   qaytib   siyosiy   hokimiyatni   egallashi   to‘g‘risida   bir   talay
ma’lumotlar uchraydi va bu holatga alohida t o‘ xtalib o‘tish maqsadga muvofiqdir. 
Amir   Abdurahmonning   Samarqanddagi   sardorlik   maqomidagi   yillari
tarixchilar   e’tiboridan   chetda   qolmagan.   Amir   Abdurahmon   o‘z   davrining   etuk
bilimli,   uzoqni   ko‘ra   biladigan,   favqulodda   noyob   iste’dod   sohibi   bo‘lgan
hukmdorlaridan   ediki,   bu   uning   keyinchalik   Afg‘oniston   hukmdori   bo‘lgach ,
amalga   oshirgan   ishlarida   namoyon   bo‘ldi.Uning   harbiy   sohadagi   bilimlarini
oshishiga   fon   Kaufman   ham   katta   hissa   qo‘shgan.   K .   K aufman   uni   rus   qurolli
kuchlarini ko‘rsatish uchun paradlarga, harbiy o‘quv mashqlariga chaqirib turgan.
Masalan ,   Abdurahmonxonni   Salor   daryosi   bo‘yida   elektr   simi   yordamida
portlatilgan mina juda qiziqtirgan. Uning uchun rus akademigi E.X.Lensning fizika
kitobi   zudlik   bilan   afg‘on   tiliga   tarjima   qilinadi.   Abdurahmonxon   keyinchalik
Samarqand   qarorgohida   bunday   portlatishlarni   tez-tez   takrorlab   turgan.   Bu   uning
k eyinchalik  Qobulda inliz  mutaxassislari  yordamida  harbiy  qurol-yarog‘   zavodini
qurish i ga     ham   sabab   bo‘ladi.   Abdurahmonxon   Samarqandda   yashagan   davrida ,
59
Xo рошхин   A .П.Сборник   статьей   касаюшихсия   до   Туркестанского   края.   СПб.   Типография   и
хромолитография  A .  T раншева. Стременная. № 12. 1876 г.-С.216.
60
Xo рошхин   A .П.Сборник   статьей   касаюшихсия   до   Туркестанского   края.   СПб.   Типография   и
хромолитография  A .  T раншева. Стременная. № 12. 1876 г.-510  с .
21 1872 yilda o‘g‘li Xabibullaxon tug‘iladi. Ayni Samarqand zaminida Xabibullaxon
davlat boshqaruvini o‘rgana boshlagan 61
.
Sardor Samarqandda yashagan davrida ham Afg‘onistonning ichki va tashqi
siyosatidan savdogarlar, sayyohlar va ayg‘oqchilar vositasida xabardor bo‘lib turdi.
Amir   SHeralixon   taxtni   egallagach,   sardor   Eronga   qochayotganda   uning   ukalari
yangi   hukmdorning   qo‘lida   qolib   ketadi 62
.   Amir   Rossiya   homiyligida   ularni   ham
ozod   qilgan.   Amir   Abdurahmon   o‘z   qo‘li   bilan   K.   Kaufmanga   xat   yozib,   ukalari
Muhammad   Safar,   Muhammad   Azizxon,   Muhammad   Muhsinxonlar   SHerali
ta’qibidan   qutulib,   Samarqandga   kelganligini   ma’lum   qiladi.   Kaufman   ularga
Farg‘ona viloyati kirimi hisobidan mablag‘ ajratadi 63
.  
Kaufmanning   bu   ishi   bevosita   uning   o‘z   x ohishi   bo‘lmay,   bu   imperiya
hukumatining   talabidan   kelib   chiqqan   ish   edi.   Fikrimizni   general-gubernatorlik
mahkamasidagi №185 raqamli ko‘rsatma ham tasdiqlaydi. Unda yozilishicha, 1880
yil 17 oktyabrda Butun Rossiya Imperatorining Samarqand general-gubernatorligi
mahkamasidagi   №185   raqami   bilan   qayd   etilgan   afg‘on   sardorlari   Muhammad
Safar,   Muhammad   Azizxon,   Sardor   Muhammad   Muhsinxonga   3   ming   rubl   yillik
nafaqa berish to‘g‘risidagi qarori ham tasdiqlaydi 64
.  
Afg‘on fuqarolarining xarajatlari uchun mablag‘lar turli siyosiy sabablardan
kelib   chiqqan   holda   Farg‘ona   viloyati   g‘aznachilik   bo‘limidan   ko‘chirilgan.
Manbalarda   shu   maqsadlar   yo‘lida   Farg‘ona   gubernatorligi   g‘aznachiligi   5   ming
rubl ni  Samarqand g‘aznasiga o‘tkazganligi qayd etilgan 65
.
61
Mattiyev O`.B. XIX-XX asrlarda o`rta osiyodagi  yashagan afg`on fuqarolari faoliyatining tarixshunosligini 
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  353- bet
62
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  353- bet
63
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  358- bet
64
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  353- bet
65
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  355- bet
22 Sardor   Abdurahmon   Samarqandda   yashagan   vaqtlarida   tashqi   razvedka
ma’lumotlaridan tashqari, o‘zi bilan birga kelgan afg‘on fuqarolarini o‘z vataniga
qaytarish   va   buning   uchun   Rossiya   imperiyasidan   moliyaviy   ko‘mak   olishga
harakat   qiladi.   Jumladan ,   uning   Kaufmanga   yozgan   maktubida   Afg‘onistonga
qaytish   istagini   bildirayotgan   53   nafar   yaqin lar ining   ro‘yxati   keltir il adi.   Imperiya
tomonidan bunga ruxsat berilib, yo‘l xarajatlari uchun 280 rubl miqdorida mablag‘
ajratiladi 66
.
1879 yil 21 apreldagi  № 3142 raqamli qarorga ko‘ra, Samarqand afg‘onlariga
yana 500 rubl ajratilgan 67
.  Afg‘on shahzodalarini qo‘llab-quvvatlash ishi shu bilan
t o‘ xtab   qolmaydi.   Toshkentda   K. Kaufman   bilan   uchrashib ,   ma’lum   muddat
yashagan Amir Abdurahmon doimiy yashash joyi ajratilgan Samarqandga qaytadi.
Tashqi   ishlar   vazirligi   diplomatik   amaldorining   yozishicha   1879   yil   20   martdagi
№159 ko‘rsatmaga ko‘ra ,  Amir Abdurahmon shu kuni ertalab Samarqandga yo‘lga
chiqqan 68
.  
Tarixiy   tadqiqotlarda   Sardorning   qochoqlik   davrida   Toshkent   va
Samarqandda   yashashi   sababi   sifatida   ularning   markaziy   hududlar   ekanligi     va
qadimdan afg‘onlar yashab kelgan joy lar ekanligiga ishora qilin gan.  
Keyingi tadqiqotlarda buning asosiy  sababi  harbiy vazir D.A. Milyutinning
Kaufmanga   yuborgan   maxfiy   maktubidan   kelib   chiqib   talqin   qilindi   (Ushbu
maktub   Samarqand   general   gubernatorligi   mahkamasida   №34/1879   raqami   bilan
qayd qilingan) .  Maktubga ko‘ra, sardor chegarada yashasa ,  Buxoro-Afg‘oniston va
Rossiya-Afg‘oniston aloqalarida chigalliklar keltirib chiqarishi  mumkin bo‘lgan 69
.
SHu   sababdan   ham   u   chegara   mintaqalardan   uzoqlashtirilgan.   Vaholanki,   uning
Kerki yoki SHerobodda yashash xohishi bo‘lgan 70
.  
66
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 19  3- son  20- bet
67
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  353- bet
68
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  353- bet
69
Семёнов А.А. «Бегство Абдурахмана из Ташкента в Афганистан». Кауфманский сборник. -  М. :  1910.-С. 103 .
70
Бартольд В.В.Сочинения. T ом- II .часть-1. M . “Восточная  литература”.1963  г . -С. 417.
23 Sardor dastlab 1879 yilda Toshkentda yashab yurgan vaqtida Afg‘onistonga
ikki   xizmatkori   bilan   o‘tib   ketishga   harakat   qilgan.   Lekin   imperiya   ma’murlari
buning   oldini   olib,   Toshkentda   doimiy   yashash   uchun   sobiq   general
Golov a chyovning   bog‘ini,   Samarqandda   esa   mashhur   qo shg‘arlik   bek   YOqubbek
va   uning   o‘g‘li   Bekqulibek   yashagan   bog‘ni   tortiq   qil ganlar 71
.   SHu   davrdagi
ma’lumotlarda,   xususan,   Rossiyaning   Erondagi   elchisi   bergan   ma’lumotlarda
Eronda yashayotgan inglizlar ta’siridagi afg‘onlar Abdurahmonni chaqirib olishga
intilayotgani   sababli   uning   nazoratini   ko‘chaytirish   zarurligi   ta’kidlangan.   Bu
inglizlar   tomonidan   Samarqand   va   Afg‘oniston   o‘rtasidagi,   Rossiya   - Buyuk
Britaniya   o‘rtasidagi   m u nosabatlarni   b u zishga   u rinish   deb   baholanadi.   Aslida   bu
holat Rossiya imperiyasining o‘z hatti-harakatlarini oqlash uchun oldindan amalga
oshirilayotgan diplomatik tadbirlar bo‘lgan.
1879   yilda   sardor   o‘z   oilasi   bilan   Toshkentdan   uzoqlashib   ketmaslik   va
amakivachchalari   M u hammad   Sarvarxon   hamda   M u hammad   Muhsinxonlarni
Samarqandda   qoldirish   sharti   bilan   Toshkent   safariga   chiqadi.   Bu   vaqtda   uning
ayg‘oqchilaridan   biri   Abdullajon   Buxoro da   xonlik   askarlari   tomonidan   qo‘lga
olinadi.   Uning   so‘zlariga   ko‘ra ,   sardorni   Afg‘onistondagi   tarafdorlari   maxfiy
ravishda   mamlakatga   taklif   etgan lar .   Bu   orada   sardor   14   yil   oldingi   qochoqlik
davrida   Mashhadda   qoldirib   kelgan   onasi   holidan   xabar   olish   uchun   ikki
mulozimini   Mashhadga   jo‘natishga   ijozat   olib,   o‘zi   53   nafar   xizmatkori   bilan
Samarqandda qoladi. Ikkinchi ingliz-afg‘on urushi davrida sardorning Afg‘oniston
bilan   aloqalari   faollashdi.   Ikki   amakivachchasi   –     Ishoqxon   va   Sarvarxon
Afg‘onistonda uning kelishi uchun zamin tayyorla y di lar .
Bu   vaqtda   Samarqandga   qaytib   kelgan   Abdurahmon   oilasidagi   Abdul
Quddusxon   va   Abdul   G‘iyosxonlar   maxfiy   ravishda   ko‘zdan   g‘oyib   bo‘lgan.
SHundan sal oldinroq sardor Samarqand g‘aznachiligidan 2000 rubl mablag‘ olgan
edi. Sardor ularning yo‘qolish sababini bilmasligini aytgan. Abdul Quddusxonning
nomi   sardor   Afg‘onistonda   hokimiyatni   egallagandan   s o‘ ng,   aniqroq   qilib
71
Семёнов А.А. «Бегство Абдурахмана из Ташкента в Афганистан». Кауфманский сборник. -  М. :  1910.-С. 108 .
24 aytganda,   1892   yilda   xazoriylar   isyonini   bostirish   jarayonida,   Abdul   G‘iyosxon
ismi esa otliq qo‘shinlar sardori sifatida Kelifga jo‘natilganda qayd etiladi 72
.  
1879   yil   14   dekabrda   sardorning   Farg‘onada   yashayotgan   qarindoshlaridan
xabar olish uchun iltimosi qondiril adi va u  yo‘lga chiq adi . Lekin uning Farg‘onaga
etib  bormaganligi   aniqlanib,   19  dekabr   kuni   Sankt -Pe terburgga   shoshilinch   xabar
(depesha)   jo‘natiladi 73
.   Rossiya   imperiyasi   vakillari   uning   qochishiga
ishonmaganligini   sardorning   o‘g‘illari   Habibullaxon,   Nasrullaxon,   M u hammad
Afzalxonlarning Toshkentda qoldirilganligi bilan izoh la gan lar 74
.
SH u nday shoshilinch xabar Buxoro amiriga ham jo‘natilgan.   Un da sardorni
Buxoro   hududlarida   tutib   turish   b u yrug‘i   berilgan.   Maktub   amirga   etib   kelganda
sardor allaqachon amirlik hududini tark etgan edi. SHu o‘rinda sardorning Buxoro
am i rligi   askarlari   tarkibida   xizmat   qilayotgan   afg‘on   favji   bilan   aloqasiga   doir
ma’lumotlar   tahlilini   keltirib   o‘tish   maqsadga   muvofiqdir.   Tarixiy   ma’lumotlarda
keltirilishicha,   amirlik   askarlari   ixtiyoriy   ravishda   o‘zlarini   Afg‘onistonga   olib
ketishlarini   so‘ragan lar .   Agar   amir   qarshilik   qilsa,   ular   amir   xizmatidan   voz
kechishlarini   ta’kidlagan lar .   Bu   haqda   keyinchalik ,   endilikda   amir   maqomidagi
Abdurahmon   Samarqand   general - gubernatori   K.P.Kaufmanga   bitgan   maktubida
tushuncha   berib,   ularni ng   Afg‘onistonga   qaytishi   uchun   r u xsat   so‘ragan.   Lekin
K.P.Kaufman   siyosiy   nizolar   keltirib   chiqarishi   mumkin   bo‘lgan   bu   iltimosni
qondirmagan 75
.   Abdurahmon   shu   tariqa   Afg‘onistonga   o‘tib,   yaratilgan   shart -
sharoit asosida va o‘z iqtidori yordamida hokimiyatni qo‘liga oldi.
Lekin, bu vaqtga kelib Amir Abdurahmon Afg‘onistonda hokimiyatni to‘liq
egallab olgach, Rossiya imperiyasining chizgan chizig‘idan chiqib keta boshlaydi.
Uning   faqat   Hindiston   bilan   chegarada   joylashgan,   biroq,   Angliya   hukumati
tasarrufiga   o‘tib   ketgan   hududlardagi   isyonchilarni   qo‘llab-quvvatlash   siyosati
72
Семёнов А.А. «Бегство Абдурахмана из Ташкента в Афганистан». Кауфманский сборник. -  М. :  1910.-С. 114 .
73
Шу манба.-Б.112.
74
Шу манба.-Б.113.
75
Семёнов А.А. «Бегство Абдурахмана из Ташкента в Афганистан». Кауфманский сборник. -  М. :  1910.-С. 114 .
25 Rossiya   imperiyasi   manfaatlariga   mos   tushmoqda   edi.   SHu   sababli   ham,
Afg‘onistonga   berilayotgan   yordam   Samarqandda   yashayotgan   afg‘onlarga
berilayotgan yordam niqobi ostida davom etaveradi. SHu maqsadlar yo‘lida Bosh
shtab   Osiyo   bo‘limi   harbiy   amaldorining   1891   yil   12   fevraldagi   ko‘rsatmasiga
ko‘ra Is h oqxon va uning yaqinlariga 2300 rubl berilgan ligi  va Sardor Azizxonning
o‘lkadan   chiqib   ketishi   uchun   3000   rubl   ajratil ganligi   haqida   ma’lumotlar
mavjud 76
. 
1894   yil   dekabrdan   Samarqandda   a fg‘on   amirining   qarindoshi
Abdulmajidxon   oilasi   bilan   yashay   boshlagan.   Uning   oilasi da   b uvisi,   onasi,
singillari, 4 yoshli o‘g‘li, 8 ta erkak  va bitta  ayol xizmatchi  hamda  3  ta  qul  bo‘lgan .
Kattaqo‘rg‘on   uezdida   ham   18-42   yosh   oralig‘idagi   4   nafar   afg‘on   fuqarosi   qayd
etilgan.   SHulardan   bittasi   tibbiyot ,   ikkitasi   choy   savdosi   bilan   shug‘ullan gan,
bit tasi   dehqon   bo‘lib,   xotini   o‘zbek   bo‘lgan .   Jizzax   uezdida   esa   bir   nafar   afg‘on
fuqarosi yashashi arxiv hujjatlarida qay d  etiladi 77
.
Britaniya hukumati Afg‘oniston masalasini hal qilish va bu erga Rossiyaning
suq i lib   kirishining   oldini   olish   maqsadida   1893   yilda   Dyurand   shartnomasini
imzolab,   Afg‘onistonni   yanada   o‘z   sirtmog‘iga   torta   boshladi.   Rossiya
imperiyasining mintaqa ichki va tashqi siyosatiga har qanday aralashishining oldini
olish maqsadida Britaniya hukumati Rossiya imperiyasi  bilan 1895 yilda so‘nggi,
yakunlovchi   ahdnomani   imzoladi   va   shu   yo‘l   bilan   Rossiya   imperiyasini
Afg‘onistondan ajratib tashlashga harakat qildi 78
. 
Afg‘onistonga   o‘tib,   1880   yilda   hokimiyatga   kelib   olgan   a mir
Abdurahmonxon   Rossiya   imperiyasi   kutgan   natijani   berdi,   lekin   a mir   ichki   va
tashqi   siyosatda   neytrallikni   saqlab   qoldi.   Inglizlar   bilan   ham   Rossiya   imperiyasi
bilan ham bir xil vaziyatda ish yuritishga harakat qilishi Rossiya imperiyasi uchun
juda ham ma’qul kelmas edi.  CHunki ,  Rossiya imperiya si  amir Abdurahmon orqali
76
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  359- bet
77
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  360- bet
78
Евдокимова   A . A .История  с траны Востока в  новое  время .  Уфа 2009 г.-С.132.
26 Afg‘onistonda   ruslar   ta’sirini   kuchaytirishni   x o h lagan   edi.   SHu   sababli   Rossiya
imperiyasining   e’tibori   endilikda   Afg‘onistonda   a mir   Abdurahmonxonga
hokim i yatni egallashda yordam bergan ,  lekin   keyinchalik orasi buzilib, Samarqand
general-gubernatorligi d a   qolgan   amirning   amakivachchasi   s ardor 79
  Is h oqxonga
qaratildi.   Rossiya   imperiyasi   ma’murlarining   fikricha ,   Afg‘onistonda   i mperiya
ta’sirini   kuchaytirishdek   tarixiy   taqdirning   takrorlanishini   s ardor   Ishoqxon
faoliyatida   kuzatilishi   lozim   edi.   SHu   sababdan   ham ,   s ardor   Ishoqxonga   Rossiya
imperiyasi   tomonidan   siyosiy   b oshpana   berilib,   imperiya   tomonidan   moliyaviy
ta’minotga   olindi.   Amir   Abdurahmondan   ko‘zlangan   maqsadal a rning   ruyobga
chiqishi   s ardor   Ishoqxon   istiqbolida   ko‘rildi.   CHunki   aynan   Ishoqxon   Rossiya
imperiyasi   manfa a tlarida   a mir lik   taxtiga   keluvchi   keyingi   shaxs   bo‘lgan .
Qolaversa ,   u   podsho   naslidan   bo‘l ishi dan   tashqari ,   o‘zining   iste ’ dodi   bilan   ham
ajralib turgan.
1888   yil   18 iyul kuni Ishoqxon (1851-1909) CHor viloyatda isyon k o‘ tardi.
U Mozori sharif shahrida   a mirga b o‘ ysunmasligini e ’ lon qildi. SHu bilan birga ,   u
amir   qo‘shinlariga   bas   kel a   olmasligini   sezib ,   Rossiya   imperiyasidan   yordam
s o‘ rab ,   elchi   yuboradi.   I mperiya   hukumati   uchun   ham   bu   ayni   muddao   bo‘lib
chiqadi. CHunki Rossiya homiyligida hokimiyatga kelgan amir Abdurahmon  unga
nisbatan   teskari   siyosat   yurita   boshlaydi.   1888   yil   17   avgustda   harbiy   vazir
P.S.Vannovskiy, tashqi ishlar vaziri N.K.Girs, bosh shtab boshlig‘i F.K.Velichko,
Osiyo   departamenti   boshlig‘i   I.A.Zinovev,   bosh   shtab   Osiyo   qismi     bo‘limi
boshlig‘i   L.F.Kostenko   ishtirokida   maxfiy   yig‘ilish   bo‘lib,   unda   Ishoqxonga
maxfiy   yordam   berish   qaroriga   kelinadi.   Uning   qo‘llab - quvvatlanishi
Samarqandning   Afg‘oniston   bilan   chegaralari   daxlsizligini   ta’minlashi   mumkin
deb hisoblandi.   Lekin 1888 yil 14 sentyabrda Ishoqxon mag‘lubiyatga uchra ydi va
siyosiy   boshpana   izlab   Samarqandga   o‘ t a di 80
.   Isyon   muvaffaqiyatsizlikka
uchragach,   Samarqandga   qochib   kelib,   shu   erda   umrining   oxirigacha   Rossiya
79
Амир Абдураҳмон 1880 йилда ҳокимиятни эгаллагач, амакиваччаси Исхоқхонни Чор вилоятига ноиб этиб 
тайинлаб, унга сардор мақомини беради.
80
 Петровский Н.Ф. Туркестанские письма / Отв. ред. ак. В.С. Мясников, сост.В.Г. Бухерт. М.: Памятники 
исторической мысли, 2010. –С.30. 
27 imperiyasi  hukumati  homiyligi ostida yashaydi. Bu erda u ko‘chmas mulk egasiga
aylanib, Panjikentga yaqin joydan o‘ziga mulk ham  oladi. Uning foizlar  hisobida
bergan qarzi 500 ming tanga   bo‘lib ,  yillik 15% miqdorda to‘lov olib turgan. Qo‘l
ostida   esa   30ga   yaqin   qaram   va   qarzdor   dehqonlari   bo‘lgan 81
.   Sardor   Ishoqxon
amir Abdurahmonning zulmidan qo‘rqib qochib kelayotgan afg‘onlarning ko‘pligi
va ularni boqish uchun xarajat kattaligini sabab qilib ,   Panjike n t yaqinidagi Robot i
X o‘ jani   mulk   qilish ni   rasmiy   iltimos   qilgan.   Uning   iltimosnoma   xati   graf
Rastovsev   tomonidan   tarjima   qilingan 82
.   Siyosiy   maqsadlarni   ko‘zlagan   imperiya
amaldorlari uning ko‘chmas mulk egasi bo‘lishiga qarshilik bildirmagan lar .   YAna
bir   arxiv   hujjati da   esa   afg‘on   fuqarolarining   ko‘chmas   mulkka   egalik   qilmaslik
to‘g‘risidagi   ma’lumotlar   keltirilgan 83
.   Rossiya   imperiyasi   hukumati   bu   ishi   bilan
afg‘on fuqarolarining ingliz razvedkasi xodimlari bo‘lishi mumkin degan taxminga
bor ib, ehtiyotkorlik yo‘lini tutganligini ko‘rish mumkin .
  Arxiv  manbalaridan  ma’lum   bo‘lishicha,   Samarqand   general-gubernatorlik
mahkamasi viloyat amaldorlariga doimiy ravishda ikkita savol bilan murojaat qilib
turgan :   1.   Hududda   qancha   afg‘on  yashaydi?   2.  Afg‘on  fuqarolari   nima   ish   bilan
band? 84
.   Xuddi   shu   maqsadda   Samarqand   general-gubernatorlik   mahkamasining
1897   yilda   yuborgan   so‘rovnomasiga   Samarqand   harbiy   gubernatori   1898   yil   30
mayda     yuborgan   javob   xabarnomasida   Samarqand   viloyati     va   uning   uezdlarida
yashayotgan     305   ta   afg‘on   fuqarosi   haqida   ma’lumot   berib,   shundan   120   tasi
Ishoqxon bilan birga Samarqand viloyatining hozirgi Urgut va Toyloq tumanlarida,
80 kishi Samarqand shahrida, 105 kishi esa viloyatning turli uezdlarida yashashi ni
keltirib   o‘tgan.   Ishoqxon   va   u   bilan   yashaganlar   choy,   paxta   va   boshqa   tovarlar
savdosi   bilan   shug‘ullan ganlar .   Ba’zilarining   kuchmas   mulki   bo‘lgan .   Masalan,
u lardan   biri   –   Mir   Muzaffarxon   Bog‘izag‘on   masjidida     imomlik   bilan   mashg‘ul
bo‘lgan. 
81
Саидкулов   Т.С. Самарканд во второй половине   XIX  и начале   XX  вв.Самарканд 1970 г.-С.109.
82
ЎзМА. Фонд.И-1, рўйхат-11, иш-1299. в.2.
83
Ўз МА.  Фонд.И-1, рўйхат-11, иш-152 1. в. 1.
84
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 19  3- son  18- bet
28 YUqoridagi ma’lumotlar shuni ko‘rsatib turibdiki,  i mperiya hukumati afg‘on
fuqarolariga har doim ham ishonavermasdan ,   ularni nazorat ostida ushlab turishga
harakat   qilgan.   SHunday   xatlar   №:11225   raqami   bilan   Sirdaryoga,     №:11224
raqami   bilan   Farg‘onaga,   №:   11223   raqami   bilan   Kaspiyorti   viloyat
gubernatorlariga ham jo‘natilgan 85
. 
1907   yil   4   yanvardan   19   dekabrgacha   bo‘lgan   muddatda   turli   masalalar
bo‘yicha   muxbirlar   bilan   uchrashuvlar   tashkil   qili n gan 86
.   Bundan   siyosiy
maqsad lar   ko‘zlangan   bo‘lib,   imperiya   hukumatining   afg‘on   fuqarolari
masalasidagi   munosabatini   keng   jamoatchilikka   et k azish   edi.   Rossiya   imperiyasi
hukumati   a fg‘on   fuqarolarining   diniy   e’tiqodidan   kelib   chiqqan   holda   mahalliy
aholi bilan aralashib ketishini  istamas edi. SHunga qaramasdan ,   afg‘on fuqarolari
mahalliy   millat   vakillari,   ayniqsa,   musulmonlar   bilan   yaxshi   munosabatda
bo‘lgan lar . 
Rossiya   imperiyasining   asosiy   xavotiri   mahalliy   aholining   ko‘tarayotgan
qo‘zg‘olonlari   bo‘lgan   bo‘lsa,   mintaqada   yashovchi   afg‘on   fuqarolarining
isyonlarga   aralashishini   istamas   edi.   Afg‘on   fuqarolarining   ham   mahalliy   aholi
isyonlarida ishtirok etganligini tasdiqlovchi dalillar topilma di . Faqatgina 1898 yilgi
Andijon qo‘zg‘oloni vaqtida Turkiya va Afg‘oniston hukmdorlarining isyonga o‘z
munosabatini   bildirishi   podsho   hukumatini   cho‘chitib   qo‘ydi   va   uni   keskin
choralar   ko‘rishga   majbur   etdi.   Imperiya   ma’murlarining   tavsiyasi   bilan   Andijon
qo‘zg‘oloni sababli Ishoqxon va uning oilasini qurolsizlantirish to‘g‘risida general-
gubernatorlik   ma’muriyati   qaror   chiqardi 87
.   CHunki   afg‘on   fuqarolari   tomonidan
sodir   etilgan   jinoyatlarda   ularning   o‘qotar   qurollarga   ega   bo‘lganligi   to‘g‘risida
ma’lumotlar   mavjud   edi .   Zarafshon   okrugi   sud   bo‘limining   1877   yil   12
oktyabrdagi ko‘rsatmasiga ko‘ra, mahalliy aholi uylariga bosqin qilgan afg‘onlarda
shashka   (qurol)   va   pistoletlar   bo‘lgan.   Qolaversa,   Samarqandda   yashayotgan
85
МА.   Mattiyev O`.B. XIX-XX asrlarda o`rta osiyodagi   yashagan afg`on fuqarolari  faoliyatining tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  355- bet
86
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  356- bet
87
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  355- bet
29 sardor   Abdurahmonga   afg‘on   fuqarolari   qurol   etkazib   kelgan lar 88
.   Qurol larning
miqdori   to‘g‘risida   ma’lumotlar   keltirilmagan ,   ammo   shunisi   aniqki,   ular   katta
partiyada etkazib  berilmagan.   
  XX asrning boshlariga kelgach, Samarqand o‘lkasiga afg‘on fuqarolarining
kirib   kelishi   kuchaydi.  Bu   mavjud   hokimiyatga  qarshi   chiqish   va   qashshoqlikdan
jabrlanish   oqibatida   ro‘y   bergan.   Bu   paytda     Samarqand   general-gubernatorligi
hududiga   11700   nafar   j amshedi   qabilasi   vakillari   qochib   kelganligi   aytiladi 89
.
Rossiya   moliya   vazirligining   1908   yil   23   iyundagi   Samarqand   general-
gubernatorligiga   yo‘llagan   xatida   ko‘chib   kelgan   j amshedi   urug‘i   xonlariga   15
ming   rubl   miqdor i da   kredit   ajratish   talabi   qo‘yilgan 90
.   General - gubernatorlik
amaldorlari  j amshedi xonlarining kreditni qaytarib t o‘ lash imkoniyati mavjudligini
o‘rganib   chiqadi.   O‘rganish   natijasi   shu   bo‘ladiki,   j amshedi   urug‘i   xonlarining
qo‘lida 100  ming ta  qo‘y, 748 ta ot, 1388 ta tuya, 2382 ta mayda shoxli hayvonlar
borligi aniqlan gach , ularga kredit ajratiladi 91
. Arxiv  hujjatlarid a ushbu mablag‘ning
qaytarilib to‘lanishi haqida ma’lumotlar uchramaydi. 
                     Diplomatik amaldor A.Kamelnikovning ma’lumoticha, Samarqand harbiy
gubernatorining   1908   yil   27   sentyabridagi   Samarqand   general-gubernatorligiga
yuborgan   ma’lumotnomasi da   (№652   sonli)   Samarqandda   yashayotgan   afg‘on
urug‘lari xonlari va ularning xizmatkorlari haqida ma’lumotlar uchraydi. Ularning
mulki Kaspiyortida qolganligi sababli yotoqxona uchun kuniga 45 rubl, oyiga 540
rubl,   kunlik   xarajati   uchun   8   rubl,   oyiga   240   rubl,   yiliga   2880   rubl.   Umumiy
xarajat   uchun   3420   rubl   ajratilgan.   SHuningdek ,   shu   manbada   Kushkadan   2   ta
afg‘on amaldori 20 ta xizmatkori bilan kelishi kutilayotganligi   ham  qayd etilgan 92
. 
88
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  356- bet
89
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  358- bet
90
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  360 bet
91
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  360- bet
92
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  357- bet
30 Samarqand viloyatida afg‘onlarning ko‘plab kelishi sababi ularning mazkur
hudud   bilan   aloqalari   qadimdan   mavjud   bo‘lgan ligida ,   deb   izohlash   mumkin 93
.
SHu   sababdan   ham   Samarqandda   yashayotgan   afg‘on   fuqarolarining     soni   ortib
boravergan. Masalan, Samarqanddan o‘z vataniga 500 nafar afg‘on fuqarolarining
kuzatib   qo‘yilganligi   fikrimiz   dalilidir 94
.   Lekin ,   shunga   qaramasdan ,   imperiya
hukumati   o‘z   siyosiy   maqsadlardan   kelib   chiqqan   holda   afg‘on   fuqarolariga
homiylikni   davom   ettiraveradi.   1909   yildan   boshlab   j amshedi   xonlariga   yillik   2
ming   rubl   miqdor i da   nafaqa   tayinlanadi 95
.   Keyinchalik   bu   3 ming   rublga
oshiriladi 96
.   Hattoki,   j amshedi   xonlarini   musulmonlar   bayrami   bilan   qutlash   va
ularga   oyoq kiyimlar i   sotib olish uchun  300 rubl  mablag‘  ajratilgani  to‘g‘risidagi
ma’lumotlar   mavjud 97
.   Samarqandda   yashagan   j amshedi   urug‘i   xonlari   ichida
Ahmad Ali YAlangt o‘ shxon ismi keltiriladi 98
. Bundan ko‘rinib turgan holat shuki,
ismi zikr etilgan xon Samarqanddagi xonlar ichida eng ta’siri kuchli xonlardan biri
bo‘lgan.   CHunki ,   bu   vaqtda   shaharda   undan   tashqari   yana   4   nafar   xonlar   ham
yashar edi lar .
  Rossiya   imperiyasi   hukumati   ko‘rsatmasi   asosida   Samarqand   general-
gubernatorligi   Samarqanddagi   j amshedi   xonlarini   itoatda   tutib   turish   uchun
mablag‘   ajratishni   kanda   qilmaydi.   Samarqand   general-gubernatorligi   mahkamasi
markazning   1913   yildagi   848/112   sonli   ko‘rsatmasi   asosida   j amshedi   urug‘i
xonlariga,   1914   yildan   boshlab   Samarqanddagi   afg‘on   xonlari   va   Ishoqxonning
o‘g‘li   Ibrohimxonga   yillik   3   ming   rubl   miqdorida   nafaqa   tayinlaydi 99
.   Sardor
Ishoqxon   va   j amshedi   urug‘i   xonlari   kelajakda   Rossiya   imperiyasining   afg‘on
93
Абрамов   М.Гузари Самар қ анд.   Т.  Ў збекистон ,  1989 .   – 57  б.Ушбу тадқиқотда Самарқанддаги афғонлар 
яшаган Каварзор маҳалласи келтирилиб ўтилган.
94
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 356-bet
95
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
96
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 355-bet
97
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 354-bet
98
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
99
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
31 mintaqasidagi   manfaatlarini   himoyalovchi   shaxs   bo‘lishligi   zarurati   imperiya
g‘aznachilik   tashkilotini   mablag‘ni   ayamasdan   sarflashiga   sabab   bo‘l gan   e di.
Hattoki   afg‘on   xonlari   ichidagi   eng   ta’siri   kuchlisi   bo‘lgan   Ishoqxon   vafotidan
so‘ng   ham   bu   holat   davom   etaverdi.   1916   yil   15   apreldagi   moliya
departamentining   davlat   g‘aznachiligidagi   №:12995   raqamli   ma’lumotnomasida
qayd   etilishicha,   Ishoqxonning   o‘zi   5   yil   muddatda   yillik   3   ming   rubldan   nafaqa
olgan   bo‘lsa   ham,   uning   oilasi     general - gubernatorlikka   yordam   so‘rab   murojaat
qilavergan 100
. Imperiya hukumati  bu davrda birinchi jahon urushidagi  ishtiroki  va
Samarqand   mintaqasidagi   milliy-ozodlik   kurashlarini   bostirish   uchun   katta
mablag‘   sarflayotganligi   sababli   ular ga   ortiqcha   mablag‘   sarflamaslikka   majbur
edi.   Qolaversa,   afg‘on   xonlari   ham   imperiya   ma’murlari   kutganidek   samara
bermayotgan   edi.   SHu   sababli   Sardor   Ishoqxon   oilasiga   beriladigan   mablag‘ni
qisqartirish   va   1917   yil   2   maydan   boshlab   to‘xtatish   to‘g‘risida   qaror   chiqadi 101
.
Lekin hukumat  o‘z qarorini  o‘zgartirib, Samarqand g‘aznachilik palatasi  1917 yil
27   iyulda   Samarqand   viloyat   komissariga   Ishoqxon   oilasini   moddiy   ta’minlab
turish uchun yillik 3000 rubl mablag‘ ajratishga rozilik xatini jo‘natgan 102
.
100
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
101
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
102
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
32 II bob.  Samarqand – Afg‘on hukmdorlari va taxt vorislarining siyosiy
boshpanasi.
II.1.  Amir Abduraxmonning Samarqanddagi siyosiy quvg‘in davri va uning
hokimiyatga kelishi.
D o ’ s t - M u h a m m a d x o n   t a r i x i   d a v r i   v a   u n d a n   k e y i n g i   d a v r   b e v o s i t a
A f g ’ o n i s t o n n i n g   T u r k i s t o n   b i l a n   m u n o s a b a t l a r i g a   o i d   m a ` l u m o t l a r n i
b a t a f s i l r o n a   t a l q i n   e t i l i s h i n i   t a l a b   e t a d i .   D o ’ s t - M u h a m m a d x o n   y a k k a
h u k m d o r   b o ’ l s a - d a   d a v l a t   b o s h q a r u v i d a   a m a l d o r l a r g a   t a y a n g a n .
M a s a l a n :   M i r z a   M u h a m m a d   M u x s i n - x o n   d a b i r ,   y a ` n i   a m i r   k o t i b i ,   o l i m ,
s h o i r ,   a m i r   m a h k a m a s i   b o s h l i g ’ i ,   k o z i   A b d u r a x m o n x o n   h u q u q s h u n o s ,
b o s h   q o z i   v a   h o k a z o l a r .
A m i r   D o ’ s t - M u h a m m a d x o n n i n g   1 4   t a   q o n u n i y   v a   1   t a   q o n u n i y
b o ’ l m a g a n   x o t i n i   b o ’ l g a n .   U l a r d a   5 2   f a r z a n d i   b o ’ l g a n .   M a v z u n i
y o r i t i s h d a   D o ’ s t - M u h a m m a d x o n n i n g   o ’ g ’ i l l a r i   M u h a m m a d   A f z a l x o n
v a   M u h a m m a d   A ` z a m x o n l a r   t o ’ g ’ r i s i d a   m a ` l u m o t   b e r i b   o ’ t i s h   k e r a k .
C h u n k i   u l a r   D o ’ s t - M u h a m m a d x o n n i n g   b a n g a s h   q a b i l a s i n i n g   v a k i l i
M u l l a   S o d i q   A l i n i n g   q i z i d a n   t u g ’ i l g a n   f a r z a n d l a r i   e d i l a r .     U l a r   k a t t a
x o t i n   f a r z a n d l a r i   h i s o b l a n i b   t a x t v o r i s   s i f a t i d a   k o ’ r s a t i l i s h i   k e r a k   e d i .
B i r o q   1 8 6 2   y i l d a   D o ’ s t - M u h a m m a d x o n   v a f o t   e t g a n i d e n   k e y i n   x o t i n i
H a d i c h a   o n a n i n g   u c h i n c h i   f a r z a n d i   S H e r - A l i x o n   o ’ t q a z i l a d i .   B u n g a
H a d i c h a   o n a n i n g   o t a s i   A f g ’ o n i s t o n   a m i r i   S H u d j a   u l - m u l k   v a z i r i   X o j i
R a x m a t u l l a - x o n   P o p o l z a y n i n g   q i z i   b o ’ l g a n i   v a   u n i n g   a m i r   s a r o y i d a
n u f u z i   j u d a   b a l a n d l i g i   s a b a b   b o ’ l g a n i   b o ’ l i s h i   m u m k i n .   S h u n i n g   u c h u n
33 h a m   M u h a m m a d   A f z a l x o n   h a m .   M u h a m m a d   A ` z a m x o n l a r   S H e r a l i x o n n i
a m i r   s i f a t i d a   t a n   o l m a y d i l a r   v a   u z o q   v a q t   d a v o m   e t g a n   k u r a s h l a r   t a x t
u c h u n   o l i b   b o r i l a d i .   S h u n i   t a ` k i d l a s h   k e r a k k i   A f g ’ o n i s t o n   t a r i x i d a
M u h a m m a d   A f z a l x o n   –   1 8 6 6 - 1 8 6 7   y i l l a r ,   M u h a m m a d   A ` z a m x o n   –
1 8 6 7 - 1 8 6 8   y i l l a r d a   a m i r l i k   q i l i s h d i 1 0 3
.   B i r o q   i c h k i   n i z o l a r ,   t a x t   u c h u n
k u r a s h   S H e r a l i x o n n i n g   y a n a   q a y t a d a n   a m i r   b o ’ l i s h i   u c h u n   i m k o n
y a r a t g a n   b o ’ l s a ,   M u h a m m a d   A f z a l x o n   v a   M u h a m m a d   A ` z a m x o n l a r n i n g
f a r z a n d l a r i   o ’ r t a s i d a g i   t a x t   u c h u n   k u r a s h n i   d a v o m   e t t i r d i .
B u   v o q e a l a r   b e v o s i t a   T u r k i s t o n   h u d u d l a r i ,   x u s u s a n ,   T u r k i s t o n
g e n e r a l - g u b e r n a t o r l i g i ,   T o s h k e n t , S a m a r q a n d   k a b i   s h a h a r l a r i   b i l a n
b o g ’ l i q   b o ’ l g a n   d a v r   b i l a n   i z o h l a n a d i .   B u   d a v r d a   A n g l i y a n i n g
A f g ’ o n i s t o n   i c h k i   i s h l a r i g a   a r a l a s h i s h i   s h u   d a r a j a d a   k e n g   t u s   o l a d i k i .
1 8 7 9   y i l n i n g   f e v r a l   o y i d a   S H e r a l i x o n   v a f o t   e t g a n i d a n   k e y i n     a f g ’ o n
t a x t i   u c h u n   k u r a s h   k e s k i n   t u s   o l d i .   A y n i q s a   a f g ’ o n   x a l q i n i n g
i n g l i z l a r n i n g   i k k i n c h i   y u r i s h i   d a v r i d a   o m m m a v i y   r a i v s h d a   q a r s h i l i k
k o ’ r s a t i s h i ,   a v g u s t   o y i d a   A n g l i y a n i n g   v a k i l i   K a v e n y a r i n i n g   Q o b u l d a
o ’ l d i r i l i s h i   ( t o ’ g ’ r i r o g ’ i   K a v e n y a r i   Q o b u l d a   q o ’ z g ’ o l o n c h i l a r g a     k u l g a
t u s h m a s l i k   u c h u n   u z   u y i g a   o l o v   b e r i b   y u b o r a d i   v a   h a l o k   b o ’ l a d i .   M . N ) .
A f g ’ o n i s t o n   u c h u n   t a x l i k a l i   h i s o b l a n g a n   1 8 7 9   y i l n i n g   o x i r l a r i d a
R o s s i y a   i m p e r i y a s i   h u k m r o n   d o i r a l a r i   A b d u r a x m o n x o n   r e j a s i n i
m u v a f f a q i y a t l i   a m a l g a   o s h i r a d i l a r .   A b d u r a h m o n x o n   M u h a m m a d
A f z a l x o n i n g   o ’ g ’ l i   d e y a r l i   1 0   y i l   T u r k i s t o n   g e n e r a l - g u b e r n a t o r l i g i n i n g
m a r k a z i   T o s h k e n t   s h a h r i d a   y a s h a g a n l i g i   t o ’ g ’ r i s i d a   m a ` l u m o t
b e r i l a d i 1 0 4
.   Y a n a   b i r   t a r i x i y   a s a r d a   T u r k i s t o n d a g i   i m p e r i y a   m a ` m u r l a r i
1 8 8 0   y i l n i n g   b o s h i d a   S H e r - A l i x o n n i n g   j i y a n i   A b d u r a x m o n n i n g
A f g ’ o n i s t o n g a   q a y t i s h i g a   r u x s a t   b e r d i l a r   d e y i l a d i 1 0 5
.
103
 Саид Касим Риштия. Афганистан в  XIX  веке. Изд-во Иностранная литература. – М., 1958, с.279-308.
104
 Сирадж ат-таворих. Т. II . стр. 360.
105
 Независимый Афганистан (40 лет независимости). Сборник статей. Изд-во: Восточной литературы. – М., 
1958. С.241.
34 A f g ’ o n   m u a l l i f i   S a i d   Q o s i m   R i s h t i y a   b u   m a s a l a g a   q u y i d a g i c h a
i z o h   b e r a d i .   « A b d u r a x m o n x o n   a f g ’ o n   x a l q i n i n g   h a q i q i y   d a h o s i   v a
r a h b a r i   s i f a t i d a   y u z a g a   k e l d i » 1 0 6
.   M u a l i f   A b d u r a x m o n x o n n i   o ’ s h a
d a v r d a   s a r d o r   u n v o n i d a   e k a n l i g i n i   e s l a t a d i ,   b u   l a v o z i m   o d a t d a   v i l o y a t
h o k i m l a r i g a   n i s b a t a n   i s h l a t i l g a n .   A b d u r a x m o n x o n n i n g   T u r k i s t o n
h u d u d i d a g i   v i l o y a t l a r   b i l a n   t a n i s h u v i   1 8 5 9   y i l   M u x a m m a d   A f z a l x o n
o ’ g ’ l i g a   B a d a x s h o n   e r l a r i n i   b o ’ y s u n d i r i s h i n i   b u y u r g a n   d a v r d a n
b o s h l a n a d i .     A b d u r a h m o n x o n   g ’ a l a b a g a   e r i s h g a n i d a n   x a b a r   t o p g a n
B u x o r o   a m i r i   M u z a f f a r x o n   o ’ z i   C H o r j u g a   k e l a d i   v a   v a z i y a t n i   k u z a t a d i .
B u x o r o   q o ’ s h i n l a r i   a f g ’ o n   q o ’ s h i n l a r i   b i l a n   t o ’ q n a s h a d i   v a   u n d a
M u h a m m a d   A f z a l x o n   q o ’ s h i n l a r i   u s t u n   k e l a d i .   e r i s h i l g a n   g ’ a l a b a l a r
e v a z i g a   A b d u r a x m o n x o n   T o s h q u r g ’ o n   s a r d o r i   l a v o z i m i g a
t a y i n l a n g a n . 1 0 7
  A b d u r a x m o n   o t a s i   M u x a m m a d   A f z a l x o n   b i l a n   b i r g a
s h i m o l i y   A f g ’ o n i s t o n d a   T a x t a - P u l   s h a h r i n i   q u r i s h n i   b o s h l a y d i l a r .
A b d u r a x m o n x o n   a f g ’ o n   f u q a r o l i g i n i   o l g a n   g e n e r a l   K e m p b o l d a n
( m u s u l m o n c h i l i k k a   o ’ t g a c h   g e n e r a l   S H e r   A x m a d - x o n   n o m i n i   o l a d i )
h a r b i y   i s h n i   y a x s h i   o ’ r g a n a d i .   A b d u r a x m o n x o n   a f g ’ o n   a m i r i
S H e r a l i x o n   v a   o t a s i   M u h a m m a d   A f z a l x o n   o ’ r t a s i d a g i   k u r a s h   p a y t i d a
m a g ’ l u b i y a t g a   u c h r a s h i ,   s h u   s a b a b   b i l a n   o t a s i   t a r a f i d a   b o ’ l i b   o ’ z
q o ’ s h n i l a r i n i   S H e r a l i x o n g a   q a r s h i   b o r i s h i n i   b i l d i r g a n   m a k t u b i   a m i r
q o ’ l i g a   t u s h i b   q o l a d i .   A m i r   A b d u r a x m o n x o n n i   k e c h i r m a y d i   v a   u
o t a s i n i n g   t a k l i f i   b i l a n   1 8 6 3   y i l d a   A m u d a r y o d a n   k e c h i b   o ’ t a d i   v a
B u x o r o   a m i r i   x u z u r i g a   k e l a d i .
B u x o r o   a m i r i   M u z a f f a r x o n   A b d u r a x m o n x o n n i   p o y t a x t g a   t a k l i f
e t a d i .   A b d u r a x m o n   1 8 7 0   y i l g a c h a   o ’ z   y u r t i g a   q a y t i b   k e l a d i   v a
h o k i m i m y a t   u c h u n   b o ’ l g a n   t o r t i s h u v l a r d a   i s h t i r o k   e t a d i .   1 8 7 0   y i l d a
R o s s i y a   i m p e r i y a s i n i n g   r o z i l i g i   b i l a n   t u r k i s t o n   g e n e r a l - g u b e r n a t o r i
i x t i y o r i d a g i   B u x o r o   a m i r l i g i ,   k e y i n c h a l i k   S a m a r q a n d   v a   T o s h k e n t
106
 Саид Касим Риштия. Афганистан в  XIX  веке. Изд-во Иностранная литература. – М., 1958, с.436.
107
 Шу манба. 262-бет.
35 s h a h a r l a r i d a   1 0   y i l d a n   o r t i q r o q   v a q t   d a v o m i d a   y a s h a y d i .   1 8 7 0   y i l d a
K a u f m a n   S H e r a l i x o n g a   m a k t u b   y o ’ l l a b   A b d u r a x m o n x o n n i n g
A f g ’ o n i s t o n   i c h k i   i s h l a r i g a   a r a l a s h m a s l i g i n i   k a f o l a t l a y d i 1 0 8
.
R o s s i y a   i m p e r i y a   m a ` m u r l a r i   A b d u r a x m o n x o n n i n g   T o s h k e n t d a
b o ’ l i s h i d a n   o ’ z l a r i n i n g   e l c h i l i k   m u n o s a b a t l a r i d a   f o y d a l a n d i l a r .
M a s a l a n :   1 8 7 7   y i l   4   s e n t y a b r d a   H i n d i s t o n d a g i   « P a y o n i r »   g a z e t a s i
i n g l i z   h u k m r o n   d o i r a l a r i   b i l a n   k e l i s h i l g a n   h o l d a   S i m l i   y o n i d a   3 0   m i n g
k i s h i l i k   q o ’ s h i n   A f g ’ o n i s t o n   o r q a l i   R o s s i y a   i m p e r i y a s i n i n g   O ’ r t a   O s i
h u d u d l a r i g a   h u j u m   q i l i s h   u c h u n   s a f a r b a r l i k   e ` l o n   q i l i n g a n   d e g a n
x a b a r n i   t a r q a t a d i .   O ’ z   n a v b a t i d a   R o s s i y a   i m p e r i y a s i   h u k m r o n   d o i r a l a r i
h a m   A n g l i y a n i   c h o ’ c h i t i b   q o ’ y i s h   m a q s a d i d a   T o s h k e n t d a   1 2   m i n g
k i s h i l i k   r u s   h a r b i y   q o ’ s h i n l a r i   s a r d o r   A b d u r a x m o n x o n   b o s h c h i l i g i d a
H i n d i s t o n g a   h u j u m   q i l i s h g a   t a y y o r   t u r i b d i   d e g a n   x a b a r n i
t a r q a t i s h a d i 1 0 9
.
A f g ’ o n i s t o n d a   e r a l i x o n n i n g   v a f o t   e t i s h i   m u n o s a b a t i   b i l a n
v a z i y a t n i n g   t e z   s u r ` a t l a r   b i l a n   r i v o j l a n i s h i   s a r d o r   A b d u r a x m o n x o n n i n g
v a t a n i g a   q a y t i s h   v a   m a m l a k a t n i   b o s h q a r i s h n i   o ’ z   q o ’ l i g a   o l i s h
t o ’ g ’ r i s i d a g i   r e j a l a r i   R o s s i y a   i m p e r i y a   d o i r a l a r i   t o m o n i d a n
m a ` q u l l a n d i .   C h u n k i   b i r   p a y t l a r   y a ` n i   1 8 7 0   y i l d a   R o s s i y a
h u k u m a t i n i n g   S H e r a l i x o n g a   q a r s h i   a f g ’ o n   f u q a r o l a r i   u n i n g   h u d u d i d a n
t u r i b   h e c h   q a n d a y   q a r s h i   h a r a k a t l a r g a   y o ’ l   q o ’ y m a s l i g i   t o ’ g ’ r i s i d a g i
a h d n o m a s i   o ’ z   k u c h i n i   y o ’ q o t g a n   d e b ,   h i s o b l a s h   m u m k i n   e d i .   S a b a b
a s o s i y   i s h o n t i r i l g a n   s h a x s   S H e r a l i x o n   s i y o s i y   f a o l i y a t i n i   t o ’ x t a t g a n
e d i .   S h u n i n g   u c h u n   h a m   a f g ’ o n   m u a l l i f i   S a i d   Q o s a m   R e s h t i y a n i n g
t a ` k i d l a s h i c h a   R o s s i y a   i m p e r i y a s i   q o ’ s h n i   A f g ’ o n i s t o n d a   u l a r n i n g
t a r a d f o r i   b o ’ l g a n   h u k u m a t n i n g   k e l i s h i n i   j u d a   x o h l a r   e d i .   1 4   o ’ z
n a v b a t i d a   A n g l i y a   h a m   A f g ’ o n i s t o n d a   k u c h l i   h u k m d o r n i n g   k e l i s h i d a n
108
 Саид Касим Риштия. Афганистан в  XIX  веке. Изд-во Иностранной литературы. – М., 1958, с.336-337.
109
 Шу манба. 397-398-бетлар.
36 m a n f a a t d o r   e d i .   C h u n k i   1 8 7 9   y i l d a g i   h a r b i y   h a r a k a t l a r   n a t i j a s i d a
i n g l i z   q o ’ s h i n l a r i n i n g   k a t t a   t a l o f a t   k u r i s h i ,   s h u n i n g d e k   a f g ’ o n
x a l q i n i n g   m a m l a k a t   m u s t a q i l l i g i   v a   o z o d l i g i   u c h u n   y a k d i l l i k   b i l a n
i n g l i z l a r g a   q a r s h i   t u r i s h i   s a b a b   b o ’ l g a n   e d i .  
S H u n i n g   u c h u n   a f g ’ o n   m u h o j i r l a r i   v a   a y n i q s a   A b d u r a x m o n x o n ,
s h u n i n g d e k ,   u n i n g   b i l a n   b i r g a   b o ’ l g a n   y a q i n   q a r i n d o s h l a r i ,   x u s u s a n
M u h a m m a d   A z a m x o n n i n g   o ’ g ’ l i   i s o q x o n l a r n i n g   T u r k i s t o n d a g i
h a y o t l a r i   t o ’ g ’ r s i d a g i   m a ` l u m o t l a r   u s h b u   m a g i s t r l i k   d i s s e r t a t s i y a s i
d o i r a s i d a   k o ’ r i b   t a h l i l i   q i l i s h   a s o s i y   v a z i f a   q i l i b   o l i n g a n .
T a r i x i y   m a n b a l a r   x u s u s a n   k o ’ p g i n a   t a r i x c h i   o l i m l a r n i n g
t a ` k i d l a s h l a r i c h a   A b d u r a x m o n x o n ,   u n i n g   a t r o f d a g i l a r i n i n g   t u r k i s t o n
g e n e r a l - g u b e r n a t o r l i g i   h u d u d i d a g i   h a y o t i   t o ’ g ’ r i s i d a   « S i r o ` i   a t -
t a v o r i x »   v a   « T a d j   a t - t o v a r i x »   a s a r l a r i   m a ` l u m o t   b e r a d i   d e b ,
h i s o b l a s h a d i .   T o ’ g ’ r i   b u   a s a r l a r d a   A b d u r a x m o n x o n   v a   u n i n g   b i l a n
b i r g a   y a s h a g a n   a f g ’ o n   m u h o j i r l a r i n i n g   h a y o t i   t u r m u s h   t a r z i   s i y o s i y
f a o l i y a t i ,   x u s u s a n   s a r d o r n i n g   q a n d a y   r a s m i y   b a h o n a l a r   b i l a n
A f g ’ o n i s t o n g a   q a y t a r i s h   j a r a y o n l a r i   a f g ’ o n   m u a l l i f l a r i   t o m o n i d a n
y o r i t i l g a n .
B i r o q   s h u n i   t a ` k i d l a s h   j o i z k i   h o z i r g i   d a v r d a   O ’ z b e k i s t o n
R e s p u b l i k a s i   M a r k a z i y   D a v l a t   A r z i v i n i n g   « I - 1 »   ( T u r k i s t o n   g e n e r a l -
g u b e r n a t o r i   k a n t s e l y a r i y a s i )   f o n d i   h u j j a t l a r i d a   r o s s i y a   h u k u m a t i n i n g
a f g ’ o n   m u h o s h i r l a r i n i n g   h a y o t i   v a   i j t i m o i y   h o l a t i   t o ’ g ’ r i s i d a   j u d a
q i l m a t l i   m a ` l u m o t l a r g a   e g a .   M a z k u r   i s h d a   u s h b u     a r x i v   m a ` l u m o t l a r i
a s o s i d a   X I X   a s r n i n g   i k k i n c h i   y a r m i   X X   a s r   b o s h i d a   t u r k i s t o n d a   a f g ’ o n
m u h o j i d l a r i   t o ’ g ’ r i s i d a g i   m a ` l u m o t l a r n i   y a n a d a   k e n g r o q   t a h l i l   e t i s h
v a z i f a s i   d o i r a s i d a   i z l a n i s h l a r   r e j a l a s h t i r i l g a n .
37 « S i r o d j   a t - t o v a r i x »   m u a l l i f   F a y z   M u a x a m m a d x o n   t o ’ g ’ r s i d a
m a ` l u m o t l a r
A f g ’ o n i s t o n n i n g   r a s m i y   t a r i x i n i   o ’ z i d a   a k s   e t t i r g a n   « S i r o j - a t -
t o v a r i x »   q i m m a t l i   t a r i x i y   m a n b a   h i s o b l a n a d i .   A f g ’ o n   x a l q i
t a r i x s h u n o s l i g i n i n g   s h a k l l a n i s h i   m a m l a k a t d a   m a r k a z l a s h g a n   d a v l a t n i n g
y u z a g a   k e l i s h   j a r a y o n l a r i   b i l a n   b o g ’ l i q d i r .   B u   j a r a y o n   x r o n o l o g i k
j i h a t d a n   X I X   a s r n i n g   s o ’ n g g i   c h o r a g i d a g i   v o q e a l a r n i   a k s   e t t i r i b   u n d a
a m i r   b o s h c h i l i g i d a g i   a v t o r i t a r   t u z u m   t a s h k i l   t o p a d i .   B u   t u z u m   o ’ z i n i n g
o l i b   b o r a y o t g a n   i c h k i   v a   t a s h q i   s i y o s a t i n i   o q l a s h   u c h u n   t a r i x i y   a s a r l a r
y a r a t i l i s h i g a   v a   u n d a   b o s h q a r u v d a g i   s u l o l a ,   y i r i k   e r   e g a l a r i n i n g
m a n f a a t l a r i   a k s   e t i s h i   z a r u r   e d i .
A v g ’ o n i s t o n   a m i r i   A b d u r a x m o n x o n   ( 1 8 8 0 - 1 9 0 1 )   h u k m r o n l i k
y i l l a r i n i   o ’ z i d a   a k s   e t t i r g a n   « S i r o d j   a t - t a r i x »   ( T a r i x   s h a m c h i r o g ’ i )
n o m l i   a s a r   H a b i b u l l a x o n n i n g     t o p s h i r i g ’ i   b i l a n ,   d a v l a t   s i y o s a t i
d a r a j a s i d a   y o r i t i l g a n   v a   r a s m i y   a x b o r o t   b e r u v c h i   m a n b a   s i a t i d a
y a r a t i l d i .  
A f g ’ o n i s t o n   t a r i x i d a   1 8 6 3   y i l d a   a m i r   D o ’ s t - M u h a m m a d x o n n i n g
v a f o t   e t i s h i   b i l a n   b o s h l a n i b   k e t g a n   i c h k i   n i z o l a r ,   a m i r n i n g   f a r z a n d l a r i
o ’ r t a s i d a g i   o ’ z a r o   k u r a s h n i n g   t a ` s i r   d o i r a s i   O ’ r t a   O s i y o
h u d u d l a r i g a c h a   e t i b   k e l d i .   D o ’ s t - M u h a m m a d x o n   v a f o t   ( 9   i y u n   1 8 6 3
y i l )   e t g a n i d a n   4   k u n   o ’ t g a c h   m a m l a k a t   t a x t i g a   S H e r a l i x o n   m u n o s i b
d e b   t o p i l d i 1 1 0
.   D o ’ s t - M u h a m m a d x o n   v a f o t   e t g a n   H i r o t d a   u n i n g   d e y a r l i
b a r c h a   f a r z a n d l a r i   j a m l a n g a n   e d i l a r .   E t i b   k e l m a g a n l a r   o r a s i d a
a m i r n i n g   k a t t a   f a r z a n d i   M u h a m m a d   A f z a l x o n   ( 7   m a y   1 8 1 1   y i l d a
t u g ’ i l g a n )   u   j a n b u i y   T u r k i s t o n   h u k m r o n i   e d i .
S H e r a l i x o n   Q o b u l g a   y o ’ l   o l a d i   v a   H i r o t d a   h a l i   y o s h   b o ’ l g a n
u c h i n c h i   o ’ g ’ l i   M u h a m m a d   Y O q u b x o n n i   q o l d i r a d i .   S h u   d a v r d a n
b o s h l a b   i c h k i   n i z o l a r   a v j   o l a   b o s h l a y d i .   A v v a l i g a   S H e r a l i x o n
110
 Ромодин В.А. Афганистан во второй половине  XIX  – начале ХХ вв. Официальная история и 
историография. – Москва, Наука, 1990. С.59.
38 h u k m d o r l i g i n i   t a n   o l g a n   a k a - u k a l a r   q i y i n c h a l i k   o ’ z a r o   h a r b i y
t o ’ q n a s h u v l a r   d a r a j a s i g a   b o r i b   e t g a n   h o k i m i y a t   u c h u n   u r u s h l a r g a
a y l a n i b   k e t d i .
D o ’ s t - M u h a m m a d x o n n i n g   o ’ g ’ i l l a r i :   M u h a m m a d   A f z a l x o n   v a
M u h a m m a d   A z a l i x o n l a r   t a x t   u c h u n   k u r a s h n i   b o s h l a d i l a r .   M u h a m m a d
A m i r o n   v a   M u h a m m a d   S H a r i f x o n l a r   i l o j i   b o r i c h a   S H e r a l i x o n
h u k m d o r l i g i n i   o ’ z l a r i   e g a l l a b   t u r g a n   h u d u d d a   s u s a y t i r i s h g a   h a r a k a t
q i l a   b o s h l a d i l a r .   S h e r a l i n i n g   a y r i m   q a r i n d o s h l a r i   o ’ z   h u d u d l a r i d a
m u s t a q i l   a r m i y a   t a s h k i l   q i l i s h g a   b o ’ l g a n   h a r a k a t l a r i   a m i r   t o m n i d a n
i n k o r   e t i l d i .
S H e r a l i x o n g a   q a r s h i   d a s t l a b k i   k u r a s h n i   X u r m a t   d e g a n   j o y a
b o s h l a d i .   B i r o q   a m i r   q u s h i n l a r i   b i l a n   b o ’ l g a n   t o ’ q n a s h u v d a
m a g ’ l u b i y a t g a   u c h r a d i   v a   d a s t l a b   K o x a t d a ,   k e y i n c h a l i k   P a n j o b
v i l o y a t i n i n g   R a v o n p i n d i   s h a h r i g a   b o r i b   j o y l a s h d i ,   i n g l i z   h u k u m a t i   u n i
o ’ z   q a r a m o g ’ i g a   o l d i 1 1 1
.
B r i t a n i y a   u h k m r o n   d o i r a l a r i   H i n d i s t o n d a   1 8 5 7 - 1 8 5 9   y i l l a r d a g i
q o ’ z g ’ o l o n l a r n i   b o s t i r g a c h ,   c h e g a r a d a g i   p u s h t u n l a r g a   n i s b a t a n   y o p i q
c h e g a r a   s i y o s a t i n i   o l i b   b o r g a n   b o ’ l s a d a ,   a s l i d a   t i z i m l i   a s o s d a
c h e g a r a d a g i   S v a t   v a   H i n d   d a r y o l a r i   o r a l i g ’ i g a   o ’ z i n i n g   j a z o
e k s p e d i t s i y a l a r i n i   y u b o r i b   t u r g a n .   C h u n k i   B r i t a n i y a   m a ` m u r l a r i
p u s h t u n   q a b i l a l a r i   h u d u d l a r i n i   o ’ z l a r i n i n g   m a v q e i l a r i g a   t e g i s h l i   d e b
h i s o b l a g a n l a r .   U l a r   i l o j i   b o r i c h a   b u   h u d u d l a r g a   a f g ’ o n   a m i r i   t a ` s i r i n i
k u c h s i z l a n t i r i s h g a   h a r k a t   q i l g a n l a r .   B r i t a n i y a n i n g   o ’ s h a   d a v r d a g i
d a v l a t   m a ` m u r l a r i   A f g ’ o n i s t o n n i n g   i c h i d a   i c h k i   n i z o l a r n i   i l o j i   b o r i c h a
k e n g a y i s h i n i   i s t a r d i l a r .
1 8 6 5   y i l d a   a m i r   S H e r a l i x o n   b i l a n   u n i n g   k a t t a   a k a s i   M u h a m m a d
A f z a l x o n   o ’ r t a s i d a   y i r i k   h a r b i y   m o j a r a   b o ’ l i b   o ’ t d i .   U s h b u   t o ’ q n a s h u v
111
 Сирадж ат-товарих. – Санкт-Петербург, 1898. С.258-264.
39 H i n d i k u s h n i n g   B a c h i g o h   d e g a n   a h o l i   m a s k a n i d a   b o ’ l i b   o ’ t a d i ,   u n d a
M u h a m m a d   A f z a l x o n   m a g ’ l u b   b o ’ l a d i ,   a s i r g a   o l i n a d i ,   d a s t l a b   Q o b u l g a
k e y i n c h a l i k   G ’ a z n a d a   q o m o q d a   s a q l a n a d i .   M u h a m m a d   A f z a l x o n
h o k i m l i k   q i l g a n   J a n u b i y   T u r k i s t o n   F a t x - M u h a m m a d x o n g a   b e r i l a d i .
B u   v o q e a d a n   s o ’ n g   y a n g i   q a r a m a - q a r s h i l i k   b o s h l a n d i .   U n d a
a m i r n i n g   u k a l a r i   M u h a m m a d   A m i n x o n   v a   M u h a m m a d   S H a r i f x o n   f a o l
i s h t i r o k   e t i s h d i l a r .   U l a r   o ’ r t a s i d a g i   h a l   q i l u v c h i   t o ’ q n a s h u v   1 8 6 5   y i l d a
Q a l ` a n - G i l z o y d a   b o ’ l i b   o ’ t d i .   J a n g d a   a m i r n i n g   o ’ g ’ l i   M u h a m m a d
A l i x o n   v a   M u h a m m a d   A m i n x o n l a r   o ’ z a r o   t o ’ q n a s h d i l a r   v a   i k k a l a s i
h a m   h a l o k   b o ’ l i s h a d i .   O ’ g ’ l i n i n g   h a l o k   b o ’ l g a n i d a n   u z o q   t u s h k u n l i k
h o l a t i g a   t u s h i b   q o l g a n   S H e r a l i x o n   m a m l a k a t   i s h l a r i   b i l a n   q i z i q m a y
q o l d i .
S H u   d a v r d a   M u h a m m a d   A f z a l x o n n i n g   B u x o r o g a   q o c h i b   k e t g a n
o ’ g ’ l i   A b d u r a x m o n x o n   q a y t i b   k e l a d i   v a   O q c h a d a   t u r g a n   h u k u m a t
q o ’ s h i n l a r i n i   o ’ z   t o m o n i g a   a g ’ d a r a d i .   A b d u r a h m o n x o n   F a t x -
M u h a m m a d x o n n i n g   q o ’ s h i n l a r i n i   e n g a d i   v a   T o s h - q u r g ’ o n n i   e g a l l a y d i .
S h u n d a n   k e y i n   B o m i y o n g a   a m a k i s i   M u h a m m a d   A z a m x o n g a   q o ’ s h i l i s h
u c h u n   y u r a d i .   A m a k i s i   M u h a m m a d   A z a m x o n   h a m   h o k i m i y a t n i   e g a l l a s h
m a q s a d i d a   H i n d i s t o n d a n   q a y t i b   k e l m o q d a   e d i .   1 8 6 6   y i l n i n g   b a h o r i d a
u l a r n i n g   b i r l a s h g a n   q o ’ s h i n l a r i   Q o b u l n i   e g a l l a s h d i   v a   M u h a m m a d
A f z a l x o n   a m i r   d e b   e ` l o n   q i l i n d i 1 1 2
.
A m i r   S H e r a l i x o n   o ’ z   k u c h l a r i n i   t o ’ p l a b   J a n u b i y   T u r k i s t o n g a
j o y l a s h i s h d i l a r .   M u h a m m a d   A f z a l x o n n i n g   h o k i m i y a t i   Q a b u l   v a
Q a n d a x o r   b i l a n   c h e g a r a l a n d i .   B r i t a n i y a   h u k u m a t i n i n g   i k a l a
h u k m d o r l a r n i   t a n   o l i s h i ,   M u h a m m a d   A f z a l x o n n i n g   R o s s i y a   b i l a n
y a q i n l a s h i s h   u c h u n   h a r a k a t l a r   q i l d i .   B i o q   1 8 6 7   y i l n i n g   7   o k t y a b r i d a
M u h a m m a d   A f z a l x o n   v a f o t   e t a d i .   Q o b u l n i   b o s h q a r i s h   M u h a m m a d
112
 Ромодин В.А. Очерки по истории и истории культуры Афганистана. Середина  XIX  – первая треть ХХ вв. 
– Москва, 1983. С.164.
40 A z a m x o n g a   o ’ t a d i .   U n i n g   h o k i m i y a t i   k u c h s i z l i k   q i l d i   v a   1 8 6 8   y i l d a
o ’ z a r o   t o ’ q n a s h u v d a   S H e r a l i x o n   g ’ a l a b a   q o z o n d i .   1 8 6 8   y i l   1 1
s e n t y a r d a   S H e r a l i x o n   Q o b u l n i   e g a l l a d i .
M u h a m m a d   A z a m x o n   j i y a n i   A b d u r a h m n   y o n i g a   B a l x g a   b o r a d i .
U n i n g   m a q s a d i   j i y a n i   b i l a n   b i r g a   G ’ a z n a d a   m u s t a h k a m l a n i b   o l i b ,
k u r a s h n i   d a v o m   e t t i r i s h   e d i .   1 8 6 9   y i l   y a n v a r i d a   Z u r m a t   y a q i n i d a
S H e r a l i x o n   q o ’ s h i n l a r i   g ’ a l a b a g a   e r i s h d i l a r .   M u h a m m a d   A z a m x o n   v a
A b d u r a h m o n x o n   b a r c h a   n a r s a l a r i d a n   a j r a l d i l a r .   U l a r n i n g   u z o q   k o ’ c h i b
y u r i s h l a r   d a v r i   b o s h l a n d i .   D a s t l a b ,   h i n d i s t o n ,   k e y i n c h a l i k   B e l u j i s t o n
c h o ’ l l a r i d a n   o ’ t i b   S e l s t o n d a ,   k e y i n   e r o n n i n g   M a s h h a d   c h e g a r a l a r i g a
y a q i n l a s h d i l a r .
B i r o z   v a q t d a n   k e y i n   M u h a m m a d   A z a m x o n   v a f o t   e t a d i .
A b d u r a x m o n x o n   e r o n   s h o x i n i n g   r u x s a t i   b i l a n   X i v a   x o n l i g i g a   b o r a d i .   U
X i v a   x o n l i g i   h u d u d i g a   1 8 6 9   y i l n i n g   s e n t y a b r i d a   e t i b   k e l a d i .   X i v a
x o n l a r i n i n g   a r x i v i d a   A b d u r a h m o n x o n n i n g   x o n g a   y u b o r g a n   m a k t u b i
s a q l a n m o q d a 1 1 3
.   X i v a   t a r i x c h i s i   O g a h i y   A b d u r a x m o n x o n n i n g   X i v a
x o n i   t o m o n i d a n   b u y u k   s a r k a r d a   j a n g c h i   s i f a t i d a   1 8 6 9   y i l   1 8
s e n t y a b r i d a   q a b u l   q i l a d i .   M a ` l u m o t l a r g a   q a r a g a n d a
A b d u r a h m o n x o n n i n g   X i v a x o n i   b i l a n   o ’ z a r o   m u l o q o t i   t a r j i m o n   o r q a l i
o l i b   b o r i g a n ,   c h u n k i   b u   p a y t d a   u   m a h a l l i y   a h o l i   t i l i n i   b i l m a g a n 1 1 4
.
K e y i n c h a l i k   T u r k i s t o n   g e n e r a l - g u b e r n a t o r i   u c h u n   1 8 7 0   y i l
b a h o r i d a   n a s h r   e t i l g a n   b i o g r a f i y a s i d a   A b d u r a h m o n x o n   X i v a   x o n l i g i d a
2 0   k u n   b o ’ l g a n i   v a   b u   d a v r   i c h i d a   x o n l i k d a g i   b o s h q a r u v   t i z i m i n i
m u k a m m a l   o ’ r g a n g a n i   y o z g a n 1 1 5
.   S h u   m a ` l u m o t d a   A b d u r a x m o n x o n
113
 Ромодин В.А. Афганистан во второй половине  XIX  – начале ХХ вв. Официальная история и 
историография. – Москва, Наука, 1990. С.69.
114
 Огаҳи. Шохиди иқбол. 199-бет.
115
 Автобиография Абдурахманхана, эмира Афганистана. Т.1. – Ташкент, 1870. С.134-135.
41 X i v a   x o n i n i n g   y o s h i   2 5   d a   b o ’ l g a n i   v a   x o n l i k d a   i k k i n c h i   n u f u z l i   k i s h i
a f g ’ o n - j i z o y i   b o ’ l g a n i n i   e s l a t a d i .
A b d u r a h m o n x o n   X i v a d a   2 0   k u n l i k   b o ’ l i s h i d n   k e y i n   B u x o r o   a m i r i
x u z u r i g a   y o ’ l   o l a d i .   A b d u r a h m o n x o n   B u x o r o d a   b o ’ l i s h i n i   v a q t l i   d e b ,
b i l g a n   v a   a s s i y   e ` t i b o r n i   i l o j i   b o r i c h a   T u r k i s t o n   g e n e r a l - g u b e r n a t o r l i g i
h u d u d l a r i g a   q a r a t d i .   C h u n k i   X i v a   b i l a n   B u x o r o   o r a l i g ’ i n i   1 5   k u n d a
b o s i b   o ’ t i b ,   B u x o r o g a   k e l i s h i   b i l a n   T u r k i s t o n   g e n e r a l - g u b e r n a t o r i
K . P . F o n   K a u f m a n g a   m a k t u b   y o ’ l l a y d i .
A b d u r a h m o n x o n   i k k i n c h i   m a k t u b i n i   Q a r s h i d a n   S a m a r q a n d g a
y u b o r a d i .   U n d a   a g a r d a   B u x o r o   a m i r i   u n i   1 0   k u n   i c h i d a   j a v o b   b e r m a s a ,
t a l a b   q i l i b   c h a q i r i b   o l i s h l a r i n i   i l t i m o s   q i l a d i .   N i h o y a t   1 8 7 0   y i l n i n g   1 3
f e v r a l i d a   S a m a r q a n d g a   e t i b   k e l a d i .
U n i n g   S a m a r q a n d g a   k i r i b   k e l g a n   p a y t i d a   o i l a   a ` z o l a r i   v a
x i z m a t k o r l a r i   b i l a n   b i r g a   a m i i   2 2 1   k i s h i n i   t a s h k i l   e t g a n 1 1 6
.
A b d u r a h m o n x o n   T u r k i s t o n   g e n e r a l - g u b e r n a t o r i   p a n o h i d a   1 0   y i l g a
y a q i n   y a s h a d i   v a   y i l i g a   k a t t a   m a b l a g ’   b i l a n   t a ` m i n l a n i b   t u r d i .   T a n i q l i
a f g ’ o n   t a r i x c h i s i   S a i d   Q o s i m   R i s h t i y ,   A b d u r a h m o n x o n   y i l i g a   2 5   m i n g
r u b l   y o r d a m   m a b l a g ’ i   o l g a n   d e b   y o z a d i .
A b d u r a h m o n x o n n i n g   d o i m i y   y a s h a s h   j o y i   S a m r a q a n d   m a h a l l i y
a h o l i   u   j o y n i   K a v a r z o r ,   k e y i n c h a l i k   b o g ’ i   a f g ’ o n i   d e b   a t a s h g a n .   S h u
b i l a n   b i r g a   u   t e z - t e z   T o s h k e n t g a   b o r i b   t u r g a n .   K a u f m a n   u n i   r u s   q u r o l l i
k u c h l a r i n i   k o ’ r s a t i s h   u c h u n   p a r a d l a r g a ,   h a r b i y   o ’ q u v   m a s h q l u r i g a
c h a q i r i b   t u r g a n .   M a s a l a n :   A v b d u r a h m o n x o n g a   S a l a r   d a r y o s i   b o ’ y i d a
e l e k t r   s i m i   y o r d a m i d a   p o r t l a t i l g a n   m i n a   j u d a   q i z i q t i r g a n .   U n i n g   u c h u n
r u s   a k a d e m i g i   e . X . L e n t s n i n g   f i z i k a   k i t o b i   z u d l i k   b i l a n   a f g ’ o n   t i l i g a
116
  Mattiyev O`.B. XIX-XX asrlarda o`rta osiyodagi  yashagan afg`on fuqarolari faoliyatining tarixshunosligini 
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  353- bet
42 t a r j i m a   q i l i n a d i .   A b d u r a h m o n x o n   k e y i n c h a l i k   S a m a r q a n d   q a r o r g o h i d a
b u n d a y   p o r t l a t i s h l a r n i   t e z - t e z   t a k r o r l a b   t u r g a n .
K e y i n c h a l i k   Q o b u l d a   i n l i z   m u t a x a s s i s l a r i   y o r d a m i d a   h a r b i y
q u r o l - y a r o g ’   z a v o d i n i   q u r i s h g a   s a b a b   b o ’ l a d i .
A b d u r a h m o n x o n   S a m a r q a n d d a   y a s h a g a n   d a v r i d a   1 8 7 2   y i l d a   o ’ g ’ l i
X a b i b u l l a x o n   t u g ’ i l a d i .   A y n i   S a m a r q a n d   z a m i n i d a   X a b i b u l l a x o n   d a v l a t
b o s h q a r u v i   m a k t a b i n i   o ’ t a y d i .
1 8 8 8   y i l d a   s h i m o l i y   A f g ’ o n i s t o n d a   a m a k i s i   M u h a m m a d
A z a m x o n n i n g   o ’ g ’ l i   I s o q x o n   u n g a   q a r s h i   q o ’ z g ’ o l o n i n i   b o s t i r g a c h
I s o q x o n   y a n a   S a m a r q a n d g a   q a y t a d i   v a   u m r i n i n g   o x i r i g a c h a   1 9 0 3   y i l d a
y a s h a y d i .   U   S a m a r q a n d   t u m a n i   X u j a   A x r o r i   V a l i   q a b r i s t o n i g a   d a f n
e t i l a d i .   a y n a n   s h u   q a b r i s t o n g a   a s h a d d i y   d u s h m a n i   h i s o b l a n g a n   a f g ’ o n
a m i r i   N a s r u l l a x o n   h a m   d a f n   e t i l g a n .
43 II.2.  Sardor Isxoqxon faoliyati.
O‘rta Osiyoning sungi o‘rta asrlar davri tarixi mustamlakachilik tuzumining
kuchayib   ketganligi   bilan   izohlanadi.   Darhaqiqat,   mazkur   davrda   iqtisodiy
munosabatlar   rivojlanishi   tufayli   dunyo   mamlakatlarini   imperialistik   davlatlar
tomonidan   bo‘lib   olina   boshlanishi   O‘rta   osiyo   xonliklariga   hududiy   tuzilishiga
ham   ta’sir   etmasdan   qolmadi.Oqibatda,   mazkur   hududlar   Buyuk   Britaniya   va
Rossiya   imperiyalari   o‘rtasidagi   nizoli   hududga   aylanib   qoldi.   Buyuk   Britaniya
imperiyasi xonliklarni Rossiya imperiyasining janubiy- sharqiy yo‘nalish bo‘yicha
platsdarm   hisoblab,   Afg‘onistonda   o‘z   pozitsiyasini   mustahkamlashga   harakat
qilgan   bo‘lsa,   Rossiya   imperiyasi   ularning   bu   harakatini   O‘rta   Osiyoga   suqulib
kirish   deb   hisoblar   edi.   XIX   asr   o‘rtalaridan   boshlab   ingliz   missiyalarining   kirib
kela   boshlashi   Rossiya   imperiyasining   gumonlarini   tasdiqlab,   jarayonda
inglizlardan “bir qadam” oldinda yurishga undadi.
Rossiya   imperiyasining   O‘rta   Osiyo   masalasida   inglizlarni   ortda   qoldirish
sababini   qo‘yidagicha   izohlash   mumkin.   XVI     asrda   Rossiyada   markazlashgan
davlatning   tashkil   topishi   natijasida   ishlab   chiqarish   munosabatlarining,   savdo-
sotiqning,   shaharlarning   rivojlanib,   xom-   ashyoga   talab   kuchaya   bordi.   SHu
sababli ular xorijiy davlatlar bilan, birinchi navbatda, O‘rta Osiyo xonliklari bilan
munosabatlarni   yo‘lga   qo‘ydi.   Dastlab   iqtisodiy   ahamiyat   kasb   etgan   bu   aloqalar
keyinchalik   siyosiy   ahamiyat   ham   kasb   eta   boshladi.   Bu   holat   XVIII     asrdan
boshlab kuchaydi. XVI  asrning ikkinchi yarmida janubiy- g‘arbiy Sibirda Rossiya
va   Buxoro   manfaatlari   tuqnashdi.   Rossiya   imperiyasining   bunday   tuqnashuvlarda
qo‘li   baland   kelishi   uning   ishtahasini   ochib,   yanada   mamlakat   ichkarisiga   kirib
kela boshlashiga olib keldi.
Rossiya   imperiyasining   xonliklar   hududiga   kirib   kelish   jarayonini,
tarixchilar,   imperiyaning   Hindiston   diyoriga   chiqishga   o‘rinishi   deb
izohlashadi.Haqiqatdan   ham     Rossiya   imperiyasining   bu   maqsadi   yo‘q   emas
edi.Lekin   keyingi   davrdagi   diplomatik   jarayonlar   imperiyaning   Hindistondan   voz
kechishiga   va   O‘rta   Osiyo   xonliklari   bilan   cheklanishiga   sabab   bo‘ldi.   Ammo
Rossiya   imperiyasining   mustamlaka   Samarqand   vositasida   amalga   oshirgan
44 diplomatiyasi bu fikrni tasdiqlamaydi. Samarqandda yashagan afg‘on shahzodalari
Iskandarbek,   Abdurahmon,   Ishoqxon,   Ismoilxonlar   faoliyati   bo‘yicha   amalga
oshirilgan tarixiy tadqiqotlar fikrimiz dalilidir 117
.   
  Afg‘oniston amiri Abdurahmonning siyosiy faoliyatida Samarqand general
–   gubernatorligi   muhim   rol   o‘ynagan.   O‘rta   Osiyodagi   afg‘onlar,   xususan,
Iskandarbek   faoliyati   V.V.Bartold   tadqiqotlarida   kengroq   yoritilgan 118
.   Uning
ta’kidlashicha,   1868   yil   bahorida   Buxoro   amiri   xalqni   muqaddas   urushga   jalb
qilish   maqsadida   Karmanaga   kelgan.   Amirlik   qo‘shini   safida   shahzoda
Iskandarbek   boshchiligida   286   kishilik   afg‘on   otryadi   bo‘lgan.   Iskandarbek
keyinchalik   Rossiya   hukumati   tomonga   o‘tadi.   Radlov   uni   o‘lja   uchun   bosh
kesuvchi deb, Skayler ajoyib qutqaruvchi deb, Teren’tev esa O‘rta Osiyodagi eng
yaxshi   sarkardalardan   biri   deb   ta’riflagan.   O‘rganilayotgan   davr   sovet   davri
tarixshunosligida sardor Abduraxmon faoliyatiga alohida e’tibor qaratilgan. Uning
Afg‘onistonda   muvaffaqiyatsizlikka   uchrab,   Samarqandga   kelishi   va   bu   erdagi
hayoti   katta   qiziqishlarga   sabab   bo‘lgan.   Afg‘on   davlatchiligi   tarixida   muhim   rol
o‘ynagan   ushbu   shaxs   faoliyati   haqiqatdan   ham   hayrotomuzdir.   U   1869   yil   18
sentyabrda Xivaga, keyin Buxoroga, 1870 yil 13 fevralda esa Samarqand general -
gubernatorligiga   keladi.   Uning   jami   221   kishilik   hamrohi   bo‘lgan.   Rossiya
hukumati uni o‘z homiyligiga olib dastlab yillik 18000 rubl, keyinchalik esa 25000
rubl   nafaqa   belgilaydi.     Sardor     Abduraxmon   Rossiya   imperiyasi   ko‘magida
Afg‘onistonda   hokimiyatni   qaytarib   olish   uchun   harakat   qilgan.   SHu   maqsadda
Afg‘onistonga bostirib kirish uchun Kerki yoki SHerobodda harbiy baza ochishga
general- gubernatorlikdan ijozat suraydi. Lekin uning bu iltimosi qondirilmaydi 119
.
Bu   bilan   Rossiya   imperiyasi   o‘zining   tashqi   siyosatini   niqoblashga   harakat
qilganligini sezish qiyin emas.
Mazkur   davr   tarixshunosligining   sardor   Abduraxmon   masalasidagi
tadqiqotlari   V.V.Bartolddan   keyin   ham   davom   etgan.   1863   yilda   afg‘on   amiri
117
Эргашев   Б. Исхакхан-исторический судыба.Россия-Узбекистан:История и Современностъ част 
VII  .Москва 2009.-С.73-74 .
118
Бартольд В.В.Сочинения. T ом- II .часть-1. M . “Восточная  литература”.1963  г . -С. 417.
119
Бартольд В.В.Сочинения. T ом- II .часть-1. M . “Восточная  литература”.1963  г . -С.  417 .
45 Do‘stmuhammadxon vafot etadi. Natijada taxt uchun qattiq kurash boshlanib unda
sobiq   amirning   o‘g‘li   SHeralixon   g‘alabaga   erishadi.   Kurashda   mag‘lubiyatga
uchragan   Abdurahmonxon   (u   SHeralixonning   jiyani)   Rossiya   imperatorining
ijozati   bilan   Samarqandda   yashay   boshlaydi.   Rossiya   imperatorligi   tashqi   ishlar
vazirligi   keyinchalik   Abdurahmonxon   olimidan   foydalanadi.   Abdurahmonxon   va
uning   yaqinlari   hozirgi   Samarqand   shahrining   «Kavarzor»   mahallasi   hududiga
kelib   joylashadilar.   Mahalliy   aholi   u   joyni   «bog‘i   a f g‘oni»   deb   atashgan.
Abdurahmonxon   Rossiya   imperatori   tomonidan   yiliga   10000   rubl   miqdoridagi
hukumat «pensiya»si ham ola boshlaydi 120
.
Rossiya imperiyasining qo‘llab – quvvatlashi natijasida hokimiyatga kelgan
afg‘on amiri Abdurahmon imperiya vakillari mo‘ljallaganidek o‘zlari kutgan odam
bo‘lib  chiqmadi.  Hokimiyatni  egallab  olgan   amir  har   ikkala  imperiyalar  o‘rtasida
neytrallikni saqlagan holda mustaqil siyosat yuritishga intildi va ma’lum ma’noda
buning uddasidan chiqdi. SHundan sung Rossiya imperiyasi vakillari o‘z e’tiborini
amirning amakivachchasi sardor Ishoqxonga qaratdi. 
Afg‘onistonga   o‘tib,   1880   yilda   hokimiyatga   kelib   olgan   Amir
Abdurahmonxon   Rossiya   imperiyasi   kutgan   natijani   berdi,   lekin   Amir   ichki   va
tashqi   siyosatda   neytrallikni   saqlab   qoldi.   Inglizlar   bilan   ham   Rossiya   imperiyasi
bilan ham bir xil vaziyatda ish yuritishga harakat qilishi Rossiya imperiyasi uchun
juda ham ma’qul kelmas edi.  CHunki ,  Rossiya imperiya si  amir Abduraxmon orqali
Afg‘onistonda   ruslar   ta’sirini   kuchaytirishni   x o h lagan   edi.   SHu   sababli   Rossiya
imperiyasining   e’tibori   endilikda   Afg‘onistonda   Amir   Abdurahmonxonga
hokimyatni egallashda yordam bergan lekin ,   keyinchalik orasi buzilib, Samarqand
general-gubernatorligi d a   qolgan   amirning   amakivachchasi   Sardor   Isxoqxonga
qaratildi. 
Rossiya   imperiyasining   fikricha,   Afg‘onistonda   imperiya   ta’sirini
kuchaytirishdek   tarixiy   taqdirning   takrorlanishini   Sardor   Isxoqxon   faoliyatida
kuzatilishi   lozim   edi.   SHu   sababdan   ham,   Sardor   Isxoqxonga   Rossiya   imperiyasi
tomonidan   siyosiy   bandnoma   berilib,   imperiya   tomonidan   moliyaviy   ta’minotga
120
Новая история   стран   зарубежного Востока. Т.- II . Издательство Московского Университета. 1958 -С. 437-
439 .
46 olindi. Amir Do‘stmuhammadxonning nevarasi afg‘on taxt vorislaridan biri Sardor
Isxoqxon   taqdiri   va   uning   faoliyati   uzoq   davrlardan   beri   tarixchilarda   qiziqish
uyg‘otib kelganki, bu qiziqish haligacha so‘nmagan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Amir   Abdurahmondan   ko‘zlangan   maqsadal a rning   ruyobga   chiqishi   Sardor
Isxoqxon   istiqbolida   ko‘rildi.   CHunki   aynan   Isxoqxon   Rossiya   imperiyasi
manfa a tlaridan   Amir   Abduraxmondan   keyingi   shaxs   bo‘lganligi   ehtimoldan   holi
emas.   Vaholanki ,   amirzoda   Isxoqxon   podsho   naslidan   bo‘lganligidan   tashqari ,
o‘zining iste ’ dodi bilan ham ajralib turgan.
  1840   yilda   afg‘on   Amiri   Do‘stmuhammadxon   oilasida   dunyoga   kelgan
Isxoqxon   barcha   shahzodalarga   xos   bilimlar   bilan   etarlicha   ta’minlangan.   Bobosi
Do‘stmuhammadxon   vafot   etgandan   so‘ng   afg‘on   taxtiga   SHeralixon   kelgach,
hokimyat   uchun   shahzodalar   Muhammad   Afzalxon   va   Muhammad   A’zamxonlar
kurashi   boshlandi.   Mazkur   davrlar   afg‘on   xalqi   uchun   juda   og‘ir   davrlar
bo‘lganligi   manbalarda   qayd   etiladi.   Muhammad   Afzalxon   dastlab   ukasi
Muhammad   A’zamxon   foydasi   uchun   toju   taxt   kurashiga   qo‘shiladi.   Amir
Abdurahmon   tarafida   kurashib,   CHor   viloyat   hokimi   bo‘lgach,   amakivachchasi
Amir   Abdurahmonning   markazlashtirish   siyosatiga   qarshi   chiqib,   feodallar   bilan
birgalikda   isyon   ko‘taradi.   Isyon   muvaffaqiyatsizlikka   uchragach,   Samarqandga
qochib   kelib,   shu   erda   umrining   oxirigacha   Rossiya   imperiyasi   homiyligi   ostida
yashaydi.   Bu   erda   u   ko‘chmas   mulk   egasiga   aylanib,   Panjikentga   yaqin   joydan
o‘ziga mulk ham oladi.
  Afg‘on taxti  vorislaridan  biri  bo‘lgan sardor  Isxoqxon Afg‘onistonda amir
Abduraxmonga   qarshi   ko‘targan   qo‘zg‘oloni   muvaffaqiyatsizlik   bilan   tugagach,
Samarqandga   kelib,   Rossiya   imperiyasi   homiyligi   ostida   umr   kechirgan.   Uning
foizlar   hisobida   bergan   qarzi   500   ming   tanga     bo‘lib   yillik   15%   miqdorda   to‘lov
olib   turgan.   Qo‘l   ostida   esa   30   ga   yaqin   qaram   va   qarzdor   dehqonlari   bo‘lgan 121
.
Sardor   Isxoqxon   amir   Abduraxmonning   zulmidan   qo‘rqib   qochib   kelayotgan
afg‘onlarning   ko‘pligi   va   ularni   boqish   uchun   xarajat   kattaligini   sabab   qilib
Pandjiket   yaqinidagi   Robota   Xujani   mulk   qilishga   rasmiy   iltimos   qilgan.   Uning
121
Саидкулов   Т.-С. Самарканд во второй половине   XIX  и начале   XX  вв.Самарканд 1970 г.-С.109.
47 iltimosnoma   xati   graf   Rastovsev   tomonidan   tarjima   qilingan 122
.   Siyosiy
maqsadlarni ko‘zlagan imperiya amaldorlari uning ko‘chmas mulk egasi bo‘lishiga
qarshilik bildirishmagan. 
O‘zbekiston   Milliy   Arxividagi   I-1   fondning   №1521   raqamli   ishida   esa
afg‘on   fuqarolarining   ko‘chmas   mulkka   egalik   qilmaslik   to‘g‘risidagi   fikrlari
keltirilgan 123
.   Rossiya   imperiyasi   hukumati   bu   bilan   afg‘on   fuqarolarining   ingliz
razvedkasi   xodimlari   bo‘lishi   mumkin   degan   taxminga   borganligini   sezishimiz
mumkin. Hududda istiqomat  qiluvchi afg‘onlar ham  nazoratdan chetda qolmaydi,
albatta.   Samarqand   general-gubernatorlik   mahkamasi   viloyat   amaldorlariga   doim
ikkita savol bilan murojaat qilib turishgan. 1. Hududda qancha afg‘on yashaydi? 2.
Afg‘on   fuqarolari   nima   ish   bilan   band? 124
.   Xuddi   shu   maqsadda   Samarqand
general-gubernatorlik   mahkamasining   1897   yilda   yuborgan   so‘rovnomasiga
Samarqand   harbiy   gubernatori   1898   yil   30   mayda     quyidagi   xabarnomasini
jo‘natadi. “Samarqand va uning u’ezdlarida jami 305 ta afg‘on yashaydi. SHundan
120 tasi Isxoqxon bilan birga yashaydi. 80 kishi Samarqand shahrida yashaydi. 105
kishi u’ezdlarda yashaydi. Isxoqxon va u bilan yashaganlar choy, paxta va boshqa
tovarlar savdosi bilan shug‘ullanadi.
Imperiya   hukumati   afg‘on   fuqarolariga   har   doim   ham   ishonavermasdan
ularni   nazorat   ostida   ushlab   turishga   harakat   qilgan.   SHunday   xatlar   №:11225
raqami   bilan   Sirdaryoga,     №:11224   Farg‘onaga,№:   11223   Kaspiyorti   viloyat
gubernatorlariga ham jo‘natilgan 125
. 1907 yil 4 yanvardan 1907 yil 19 dekabrgacha
bo‘lgan   muddatda   turli   masalalar   bo‘yicha   muxbirlar   bilan   uchrashuvlar   tashkil
qilishgan 126
.   Bundan   ko‘zlangan   maqsad   esa   albatta   siyosiy   bo‘lib,   imperiya
hukumatining   Afg‘oniston   masalasidagi   munosabatini   keng   jamoatchilikka
etqazish edi. 
122
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi ,   O ` tmishga   sayohat   jurnali ,   Toshkent 20 20  4- son  353- bet .
123
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
124
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
125
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
126
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
48 Rossiya  imperiyasi  hukumati  Afg‘on  fuqarolarining  diniy  e’tiqodidan  kelib
chiqqan   holda   mahalliy   aholi   bilan   aralashib   ketishini   istamas   edi.   SHunga
qaramasdan afg‘on fuqarolari mahalliy millat vakillari, ayniqsa, musulmonlar bilan
yaxshi   munosabatda   bo‘lgan.   Rossiya   imperiyasining   asosiy   qo‘rquvi   mahalliy
aholining ko‘tarayotgan qo‘zg‘olonlari bo‘lgan bo‘lsa, mintaqada yashovchi afg‘on
fuqarolarining   isyonlarga   aralashishini   istamas   edi.   Afg‘on   fuqarolarining   ham
mahalliy   aholi   isyonlarida   ishtirok   etganligini   tasdiqlovchi   dalillar   topilmagan.
Faqatgina   1898   yilgi   Andijon   qo‘zg‘oloni   vaqtida   Turkiya   va   Afg‘oniston
hukmdorlarining isyonga o‘z munosabatini bildirishi podsho hukumatini cho‘chitib
qo‘ydi   va   keskin   choralar   ko‘rishga   majbur   etdi.   Imperiya   ma’murlarining
tavsiyasi   bilan   Andijon   qo‘zg‘oloni   sababli   Isxoqxon   va   uning   oilasini
qurolsizlantirish to‘g‘risida general-gubernatorlik qaror chiqardi 127
. CHunki afg‘on
fuqarolari   tomonidan   sodir   etilgan   jinoyatlarda   ularning   o‘qotar   qurollarga   ega
bo‘lganligi to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud.
  Zarafshon   okrugi   sud   bo‘limining   1877   yil   12   oktyabrdagi   ko‘rsatmasiga
ko‘ra,   mahalliy   aholi   uylariga   bosqin   qilgan   afg‘onlarda   shashka   va   pistoletlar
bo‘lgan.   Qolaversa,   Samarqandda   yashayotgan   Amir   Abdurahmonga   afg‘on
fuqarolari   qurol   etkazib   kelgan 128
.   Qurol   etkazib   kelish   katta   partiyada   amalga
oshirilmagan, albatta. Ularning  miqdori to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilmagan.
Rossiya   imperiyasi   hukumati   ko‘rsatmasi   asosida   Samarqand   general-
gubernatorligi Samarqanddagi jamshid xonlarini itoatda tutib turish uchun mablag‘
ajratishni   kanda   qilmaydi.   Samarqand   general-gubernatorligi   mahkamasi
markazning   1913   yildagi   848/112   sonli   ko‘rsatmasi   asosida   jamshid   urug‘i
xonlariga,   1914   yildan   boshlab   Samarqanddagi   afg‘on   xonlari   va   Isxoqxonning
o‘g‘li   Ibrohimxonga   yillik   3000   rubl   miqdorida   nafaqat   tayinlaydi 129
.   Sardor
Isxoqxon   va   undan   tashqari   jamshid   urug‘i   xonlari   kelajakda   Rossiya
imperiyasining   Afg‘oniston   mintaqasidagi   Rossiya   manfaatlarini   himoyalovchi
127
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
128
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
129
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
49 shaxs   bo‘lishligi   zarurati   imperiya   g‘aznachilik   tashkilotini   mablag‘ni   ayamasdan
sarflashiga   sabab   bo‘ldi.   Hattoki   afg‘on   xonlari   ichidagi   eng   ta’siri   kuchlisi
bo‘lgan   Isxoqxon   vafotidan   so‘ng   ham   bu   holat   davom   etaverdi.   1916   yil   15
apreldagi   moliya   departamentining   davlat   g‘aznachiligidagi   №:12995   raqamli
ma’lumotnomasida qayd etilishicha, Isxoqxonning o‘zi 5 yil muddatda yillik 3000
rubldan   nafaqa   olgan   bo‘lsa   ham,   Isxoqxon   oilasi     general   –   gubernatorlikka
yordam so‘rab murojaat qilavergan 130
. Imperiya hukumati bu davrda birinchi jahon
urushidagi   ishtiroki   va   Samarqand   mintaqasidagi   milliy-ozodlik   kurashlarini
bostirish   uchun   katta   mablag‘   sarflayotganligi   ularni   mablag‘ni   ortiqcha
sarflamaslikka   olib   kela   boshladi.   Qolaversa,   afg‘on   xonlari   ham   imperiya
ma’murlari   kutganidek   samara   bermayotgan   edi.   SHu   sababli   Sardor   Isxoqxon
oilasiga beriladigan mablag‘ni qisqartirish va 1917 yil 2 maydan boshlab to‘xtatish
to‘g‘risida   qaror   chiqadi 131
.   Lekin   hukumat   o‘z   qarorini   o‘zgartirib,   Samarqand
g‘aznachilik palatasining 1917 yil 27 iyuldagi munosabatlar nusxasi ustiga bitilgan
yozuv   №20392   sonli   Samarqand   viloyat   komissariga   Isxoqxon   oilasini   moddiy
ta’minlab   turish   uchun   yillik   3000   rubl   mablag‘   ajratishga   rozilik   xatini
Samarqandga jo‘natishgan 132
.
Fikrimizga   yakun   sifatida   shuni   aytish   mumkinki,   Sardor   Ishoqxon     Rossiya
imperiyasining Afg‘onistonga ta’sir ko‘rsatish vositasi bo‘lib, ularning ijtimoiy va
iqtisodiy, madaniy qiziqishlari  erli  millatlar  qatorida inobatga olinmagan. Siyosiy
ahamiyat kasb etgan Ishoqxon singari qabila xonlari esa moddiy jihatdan ta’milab
borilgan. Aynan shu holat  ham  Rossiya  imperiyasining tashqi  siyosati  mohiyatini
ko‘rsatib beradi. Tadqiqot jarayonida kelingan xulosalardan biri yana shu bo‘ldiki,
afg‘onlarning   mahalliy   xalq   bilan   o‘zaro   munosabatlari   kuchli   nazorat   ostida
bo‘lgan.   Ularning   o‘lka   milliy   ozodlik   harakatlariga   aralashishini   oldini   olishga
harakat qilingan.
130
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
131
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
132
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining   tarixshunosligini
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
50 Rossiya imperiyasi hukumati nafaqat afg‘on hukmdorlarini ,   balki   ular bilan
birga qochoqqa aylangan oddiy aholini ham nazardan qochirmaganligi manbalarda
o‘z tasdig‘ini topmoqda. CHunki, arxiv fondlarida afg‘on fuqarolari oilasiga kredit
ajratish   to‘g‘risida   ma’lumotlar   keltirilgan.   Samarqandda   vafot   etgan   Sardor
Ishoqxon o‘limidan so‘ng ham Rossiya imperiyasining afg‘on oilalariga homiyligi
davom   etavergan.   CHunki   bundan   siyosiy   maqsad   ko‘zlanganligi   sir   emas   edi.
Qolaversa,   1909   yil   kuzida   Isoqxon   vafot   etib,   uning   oilasidagi   2   nafar   ayoli,   7
nafar  o‘g‘li va 5 nafar qizi  o‘rtasida mulkiy nizolar  kuchayib, o‘g‘illaridan SHoh
Ayyubxon   o‘ldiriladi 133
.   Bu   Ishoqxon   vafotidan   keyin   oilaviy   sharoitning
og‘irlashuvi ,   shaxzodalarning qora mehnatdan bo‘yin tovlashi va afg‘on jamoalari
o‘rtasida   egallagan   mavqelari   jihatidan   mehnat   qilish   ular   uchun   uyat
hisoblanishi ning   oqibati   edi.   Ishoqxonning   vorislari   o‘zlarini ng   xonlar   avlodi
ekanligini   ro‘kach   qilib,   Rossiya   imperiyasidan   moddiy   mablag‘
so‘ra ydilar 134
.Ushbu   maqsadda   berilgan   arizalar   arab   alifbosida   bitilgan   bo‘lib,
sha h zodalarning   shaxsiy   m u hrlari   bilan   tasdiqlangan.   Iltimosnomalarda
sha h zodalar imperiya ajratayotgan mablag‘lardan faqat ularning oilasi emas, balki,
ular   bilan   yashayotgan   boshqa   afg‘onlar   ham   manfaatdor   ekanligini   alohida
ta’kidla ganlar 135
.
SHa h zodalar M u hammad Ibrohim va M u hammad Akbarxonlarning mazkur
iltimosnomasi   1910   yil   1   iyunda   bitilgan   bo‘lib,   shu   asosda   1910   yil   14   iyunda
Samarqand   viloyat   harbiy   gubernatori   general - gubernatorlik   mahkamasiga
s o‘ rovnoma jo‘natadi. General - gubernatorlik mahkamasi Sam a rqand viloyat harbiy
gubernatoriga   yuborgan   javob   xatida   Ishoqxonning   mavjud   naqd   va   ko‘chmas
133
Mattiyev O`.B. XIX-XX asrlarda o`rta osiyodagi  yashagan afg`on fuqarolari faoliyatining tarixshunosligini 
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
134
Mattiyev O`.B. XIX-XX asrlarda o`rta osiyodagi  yashagan afg`on fuqarolari faoliyatining tarixshunosligini 
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
135
Mattiyev O`.B. XIX-XX asrlarda o`rta osiyodagi  yashagan afg`on fuqarolari faoliyatining tarixshunosligini 
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
51 m u lklari   hisobidan   kelib   chiqqan   holda   ish   tutish   zarurligi   to‘g‘risida   ko‘rsatma
bergan 136
.
Berilgan ko‘rsatmalar asosida  Ishoqxon oilasiga moddiy ta’minot ajratiladi.
Lekin ajratilgan ta’minot uning oilasi va o‘zlari bilan yashayotgan afg‘onlar uchun
etarli emasligini sabab qilib ko‘rsatib, sha h zodalar qimmatbaho buyumlar savdosi
bilan   shug‘ullanishga   harakat   qilgan lar .   Bu   haqda   Rossiya   imperatorligi   siyosiy
agentligi hujjatlarida ma’lumotlar keltirilib o‘tilgan.
Rossiya   imperatorligi   siyosiy   agentining   1910   yil   25   iyunda   Samarqand
viloyati   harbiy   gubernatoriga   jo‘natgan   maktubida   Ishoqxonning   farzandlari
M u hammad   SHuaybxon   va   M u hammad   Ismoilxonlarning   Buxoro   amirligidagi
faoliyati   bilan   bog‘liq   ma’lumotlar   batafsil   keltirilgan.   Uning   bildirishicha,
M u hammad   SHuaybxon   va   M u hammad   Ismoilxonlar   Buxoro   amirligiga   kelib
dastlab tarixiy insho o tlarni  ziyorat  qilgan lar   va bundan hayratlan ganlar . SHundan
keyin   Buxoro   amiridan   o‘zlarini   qabul   qilishini   so‘ragan lar .   Bu   s o‘ rovnoma da
ularni   oddiy   afg‘on   fuqarolari   shaklida   emas   balki,   afg‘on   sh ah zodalari   sifatida
qabul qilish s o‘ ralgan . Ammo, uchrashuv   rasmiy shaklda o‘tkazilmagan va ularni
amirning   o‘zi   emas,   qo‘shbegi   Ostonaqulibek   qabul   qilgan.   Qo‘shbegi
Ostonaqulibek ularning olmoslar bilan bezatilgan oltin buyumlar bilan savdo qilish
taklifini   amir   bilan   maslahatlashib,   natijasini   aytishini   ma’lum   qiladi.   Bu   vaqt
orasida   afg‘onlarning   amir   bog‘laridan   birida   yashab   turish   taklifi   ham   rad
etilganligi   sababli   ular   Buxoro   karvonsaroylarida   yashaganligini   Rossiya
imperatorligi siyosiy agenti alohida ta’kidlab o‘tgan.   SHu tariqa, sh a h zodalarning
amir bilan m u zokaralari kutilgan natijani berma gan .Afg‘on oltin buyumlari amirlik
xazinasiga   to‘g‘ri   kelmasligi   sababli   ularning   taklifi   rad   etil gan i   va   ular   shu   kuni
Samarqandga qaytib ketgan lar 137
.
136
Mattiyev O`.B. XIX-XX asrlarda o`rta osiyodagi  yashagan afg`on fuqarolari faoliyatining tarixshunosligini 
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
137
Mattiyev O`.B. XIX-XX asrlarda o`rta osiyodagi  yashagan afg`on fuqarolari faoliyatining tarixshunosligini 
yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
52 SHu   tariqa ,   ular   Rossiya   imperiyasi   moliyaviy   ta’minoti   va   o‘zlarining
ko‘chmas mulklari vositasida kun kechirishda davom et ganlar . Ushbu holat   f evral
to‘ntarishidan   so‘ng   Muvaqqat   hukumatning   ko‘rsatmasi   bilan   Samarqand
qo‘mitasi   tomonidan   ham   davom   ettirilgan.   Arxiv   ma’lumotlaridan   ma’lum
bo‘lishicha ,   Sardor   Ishoqxon   vafotidan   so‘ng  uning   oilasiga   berilayotgan   yordam
qisqargan holda davom ettirilib, 1917 yil 2 maygacha davom etgan 138
. 
            Samarqand   g‘aznachilik   palatasining   1917   yil   27   iyuldagi   munosabatlar
nusxasi   ustiga   bitilgan   yozuv   –   №20392   sonli   hujjatda   Samarqand   viloyat
komissariga   Ishoqxon   oilasini   moddiy   ta’minlab   turish   uchun   yillik   3000   rubl
mablag‘ ajratishga rozilik xati ham mavjud 139
. 
General - gubernatorlik   tarkibidagi   afg‘onlar   har   doim   ham   o‘zlarining
hukmdorlari   vositasida   kun   kechirishmagan.   Ular   t urli   mashg‘ulotlar   bilan
shug‘ullanib ,  ro‘zg‘or tebratgan lar . J u mladan, Samarqand va Kaspiyorti viloyatida
yashagan   600   nafar   atrofida gi   afg‘onlar   g eneral - gubernatorlik   bilan   Afg‘oniston
o‘rtasidagi   savdo   aloqalarida   vositachi   sifatida   muhim   rol   o‘ynaganligi   haqida
ma’lumotlar   mavjud.   Masalan,   ular   birgina   1911   yilda   Kalif   chegara   bojxonasi
orqali   Afg‘onistondan   255   ming   rubl   qiymatga   ega   savdo   mollari   o‘tkazilganligi
qayd etiladi 140
.
XX   asr   boshlariga   kelib ,   Samarqand   viloyatida   istiqomat   qiluvchi   afg‘onlar
bo‘yicha   aniq   ma’lumotlar   berila   boshlandi. 1904   yil gi   S amarqand   viloyat
statistikasida   jami   afg‘onlar   0,010%   deb   k o‘ rsatilgan 141
.   Samarkand   xududidagi
afg‘on   fukarolarining   soni   b o‘ yicha   s o‘ n g gi   umumlashtiruvchi   ma’lumotni
I.I.Zarubin   asarlaridan   olishimiz   mumkin.   Uning   yozishicha ,   1916   yil   1   yanvar
h olatiga   k o‘ ra ,   S amar q andda   36   ta,     K atta qo‘ r g‘ onda   6   nafar   afg‘on   millatiga
138
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining
tarixshunosligini yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
139
Mattiyev   O`.B.   XIX-XX   asrlarda   o`rta   osiyodagi     yashagan   afg`on   fuqarolari   faoliyatining
tarixshunosligini yoritilishi, O`tmishga sayohat jurnali,  Toshkent 2020  4-son 353-bet
140
Семёнов- Тяншаньский В.П. Полное  географические  описание. Изд.Дервина.1913.-С. 651.
141
 Обзор Самаркандской области за 1904 год.Самарканд.Типография “ Трудь ” .1905.-С.41.
53 mansub shaxslar yashagan 142
. SHuningdek, doimiy yashovchi maqomini olmasdan
mamlakatga   kelib   ketuvchi   afg‘onlar   ham   ko‘pchilikni   tashkil   etgan.   Doimiy
yashamaganligi sababli ular statistik to‘plamlarga aniq raqam bilan kiritilmagan.
Fikrimizga   yakun   sifatida   shuni   aytish   mumkinki,   afg‘onlarning   Samarqand
viloyatiga   kirib   kelish   sabablari   va   maqsadlari   turlicha   bo‘lgan.   Bular   asosan
savdo-iqtisodiy  hamda siyosiy   jarayonlar   bilan bog‘liq   edi.   Ularning mintaqadagi
faoliyati   va   turmush   tarzi   bo‘yicha   qisman   ma’lumotlar   keltiriladi.   YUqoridagi
xulosalar   umumlashtirilganda,   Samarqanddagi   afg‘on   fuqarolarining   imperiya
ichki va tashqi siyosatidagi o‘rni ko‘p jihatdan siyosiy ahamiyat kasb etishi ko‘zga
tashlanadi.   Samarqand   afg‘onlari     Rossiya   imperiyasining   Afg‘onistonga   ta’sir
ko‘rsatish   vositasi   bo‘lib,   ularning   ijtimoiy   va   iqtisodiy   manfaatlari ,   madaniy
qiziqishlari ,   mahalliy   millatlar   qatorida ,   inobatga   olinmagan.   Siyosiy   ahamiyat
kasb etgan qabila xonlari esa moddiy jihatdan ta’minlab borilgan. Aynan shu holat
ham  Rossiya  imperiyasining  tashqi   siyosati  mohiyatini   ko‘rsatib  beradi.  Tadqiqot
jarayonida   kelingan   xulosalardan   biri   yana   shu   bo‘ldiki,   afg‘onlarning   mahalliy
xalq   bilan   o‘zaro   munosabatlari   kuchli   nazorat   ostida   bo‘lgan.   Ularning   o‘lka
milliy ozodlik harakatlariga aralashishini oldini olishga harakat qilingan.
SHu   o‘rinda   Samarqandda   yashagan   afg‘on   fuqarolarining   mahalliy   xalq
bilan   diniy   yaqinligi   xususidagi   fikrlar   tahlilini   ham   keltirib   o‘tish   o‘rinlidir.
Naqshbandiya   tariqatiga   e ’ tiqod   qiluvchi   afg‘on   hukmdorlari,   qabila   boshliqlari,
urug‘   xonlari   o‘zlarining   s o‘ nggi   manzillari   sifatida   Samarqanddagi   Xoja   Ahrori
Valiy   va   Maxdumi   A’zam     ziyoratgohlarini   vasiyat   qilishgan.   Maxdumi   A’zam
ziyoratgohi   xizmatchilarining   bildirishicha,   mazkur   qabristonga   a fg‘on   amiri
Habibullaxon   va   uning   vorislaridan   biri   Inoyatullaxon   dafn   etilgan.   Xoja   Ahrori
Valiy   maqbarasida   esa   afg‘on   taxt   vorislaridan   bo‘lmish   Ishoqxon   va   uning   oila
a’zolari   dafn   etilgan.   Ularni   bu   diniy   omil   bilan   bog‘lashimizga   asos   sifatida
aytishimiz   mumkinki,   Naqshbandiya   tariqatining   X I V   asrdagi   yirik   vakili   Xoja
A h rori   V aliyning   Xuroson   mintaqalariga   ta’siri   kuchli   bo‘lib,   aholining   ushbu
142
  Зарубин И.И.Население самаркандской области.( Его численность, этнографический состав и 
территориальное распределение).Ленинград.1926. -С.11.
54 shaxsga   e’tiqodi   baland   bo‘lgan.   Asriy     diniy   e’tiqod   mustahkamligi   keyingi
davrda ham saqlanib qolavergan.
Samarqand   viloyatida   istiqomat   qilgan   afg‘onlar   faoliyatiga   xulosa   sifatida
shuni   aytishimiz   mumkinki,   aynan   Samarqand   viloyatida   yashagan   afg‘on
fuqarolari   faoliyati   o‘zining   murakkab   siyosiy   jarayonlar   bilan   bog‘langanligi
sababli   boshqa   viloyatlarda   yashagan   afg‘onlar   faoliyatidan   tubdan   farq   qiladi.
Tadqiqot   ishining   dolzarbligini   oshirib   turuvchi   omillardan   biri   ham   mazkur
jarayonning   bevosita   Samarqand   viloyati   bilan   bog‘langanligidir.   Tadqiqot
jarayonida   ma’lum   bo‘ldiki,   k o‘ chib   kelayotgan   afg‘on   fuqarolarining   ko‘proq
Samarqandga joylashtirilishi, ularning imperiya g‘aznachiligi va boshqa manbalar
orqali  moliyaviy ta’minlanib borilishi  viloyatning geografik jihatdan q u layligidan
ham dalolat edi.
Xulosa.
“XIX   asrning   o‘rtalari   -   XX   asr   boshlarida   Samarqandda   afg‘on   fuqarolari
tarixi ”   mavzusida   olib   borilgan   tadqiqot   natijalari   asosida   quyidagi   xulosalarni
ilgari surish mumkin:
Bitiruv   malakaviy   ishi   tahlillari   sifatida   quyidagi   fikrlarni   keltirib   o‘tish
maqsadga muvofiqdir. Tahlil etilgan manbalar va adabiyotlar xulosasidan ma’lum
55 bo‘ladiki, mavzu yuzasidan  yaxlit va  aniq tadqiqotlar olib borilmagan. Sovet davri
tarixshunosligida   va   xorijiy   tadqiqotlarda   masalaning   ayrim   jihatlariga   e’tibor
qaratilib,   muammoga   oid   izchil   ma’lumotlar   berilmagan.   Tadqiqot   ishini
yorituvchi   ma’lumotlar   boshqa   maqsadlar   uchun   o‘tkazilgan   tadqiqotlarda   kichik
bir   ob’ektlar   sifatida   berilgan ,   degan   xulosaga   kelindi .   SH u   asosda   tadqiqotda
mavzuga doir  manbalarni muammoviy turkumlash, tasnif va klassifikatsiya  qilish
orqali   ularning   tarixiy   jihatdan   qo‘llanilishi   va   ahamiyati   o‘rganilib,   XIX   asr
o‘rtalari – XX asr boshlarida Samarqandda afg‘on fuqarolarining faoliyat yuritishi
sabablari tasdiqlangan ma’lumotlar asosida tahlil qilindi.
Rossiya   imperiyasining   Afg‘oniston   masalasidagi   qarashlari   ham
mustamlakachi Buyuk Britaniya imperiyasining qarashlaridan mutlaqo farq qilmas
edi.   Faqatgina   maqsadga   erishish   usul   va   vositalari   farq   qilgan   bo‘lib,   ularni
amalga oshirishda Samarqand hududidagi afg‘on etnik guruhlaridan foydalanilgan.
SHu bilan birga, Rossiya imperiyasi ma’muriyati afg‘on fuqarolariga to‘liq ishonib
qolmasdan,   ularning   faoliyatini   m u ntazam   ravishda   nazoratda   ushlab   turgan.   Bu
jarayonni   esa   imperiya   ma’muriyatining   afg‘onlar   ingliz   hukumatiga   ham   xizmat
qilishi mumkin degan xulosaga borganligi bilan izohlash mumkin.
Afg‘onistonni o‘zaro ichki urushlar o‘z girdobiga tortgan va buning natijasida
afg‘on   xalqlari   migratsiyasi   kelib   chiqayotgan   bir   paytda   O‘rta   Osiyo   xonliklari
Xitoy, Hindiston, Afg‘oniston, Eron, Turkiya kabi davlatlar bilan savdo aloqalarini
davom ettirgan. Biroq   ushbu davlatlar ham iqtisodiy qoloq bo‘lib, kerakli sanoat
mollarini  etkazib  berishga   qodir  emas  edi.  SHu  sababli   ham,  xonliklar  o‘zlaridan
birmuncha   iqtisodiy   jihatdan   ustun   bo‘lgan   Rossiya   imperiyasi   bilan   aloqaga
kirishishga majbur bo‘ldi va bu bilan Rossiya imperiyasining e’tiborini o‘ziga jalb
etdi.   Oqibatda   Rossiya   imperiyasi   xonliklarni   zabt   etib,   o‘zlarining   boshqaruv
tizimini o‘rnatdi. Jarayonda esa Samarqand afg‘onlari xizmatidan  ham  foydalandi.
Afg‘on   fuqarolarining   O‘rta   Osiyoda   XIX   asrda   paydo   bo‘lish   sabablaridan
yana   biri   Buyuk   Britaniya   razvedkasining   faoliyati   natijasi   edi.   Xonliklarda
Rossiya   imperiyasi   ta’sirini   yo‘qqa   chiqarish   va   o‘zlarining   ta’sirini   oshirish
56 maqsadida   amalga   oshirilgan   ingliz   eksp e detsiyalarida   ham   afg‘on   fuqarolaridan
foydalanilgan.
  Rossiya   imperiyasi   amaldorlari   o‘zaro   urushlar   natijasida   Samarqand
mintaqasiga  kirib  kelayotgan   a fg‘on  shahzodalari   va  boshqa  afg‘on  fuqarolaridan
o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanishga va kelajakda Afg‘onistonni o‘zining mulkiga
aylantirishga   harakat   qildi.   SHu   maqsadda   Iskandarbek,   Abdurahmon,   Ishoqxon
singari   shahzodalarni   o‘z   homiyligiga   olib,   ularni   nafaqa   shaklida   iqtisodiy
ta’minlab turdi. Xuddi shu maqsad  va uni  amalga oshirishning vositalari tadqiqot
ishimizning  tub  mazmun  mohiyatini   tashkil   etadi. Qolaversa,   Rossiya   imperiyasi,
s ovet davri  tarixshunosligida  mazkur  masala yuzasidan  aniq bir tadqiqot  ishi   olib
boril magan   bo‘lib,   mavjud   tadqiqotlar   ham   siyosiy   maqsadlar ni   ko‘zda   tutgan
hamda   muammoning   demografik   va   etnografik   xususiyatlariga   e’tibor
qaratilmagan.
Mintaqa   afg‘onlarining   Rossiya   imperiyasi   tomonidan   homiylikka   olinishi
kelajakda   Afg‘onistonda   Rossiya   imperiyasi   ta’sirini   ta’minlab   berishi   kerak
bo‘lgan   vosita   bo‘lib,   bundan   tashqari,   o‘lkaga   bo‘ladigan   tashqi   xavfni ng   oldini
olish   uchun   ham   xizmat   qilishi   lozim   edi.   Buni   Samarqandning   zabt   etilishi
masalasi ga musulmon mamlakatlarining e’tirozlari, erli millat vakillarining milliy
ozodlik kurashlariga, diniy nuqtai nazardan kelib chiqqan holda, XIX asr o‘rtalari –
XX   asr   boshlarida   mintaqada   yashagan   afg‘on   fuqarolarining   aralashishini   oldini
olish maqsadida qo‘llangan chora deb baholash mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR VA MANBALAR RO’YXATI
I. Umummetodologik  asarlar va  qo’llanmalar
I.1.   Karimov   I.   A.   Tarixiy   xotirasiz   kelajak   yo’q.   Tanlangan   asarlar.   9   jildli.   VII
jild. –   T oshkent:  O’zbekiston. 1999.   – 410 b.
I.2. Ўзбекистон   Республикаси   Президенти   Ш.   Мирзиёевнинг   Фармони.,
57 “Ўзбекистон   Республикасини   2017-2021   йиллар   давомида   янада
ривожлантириш   бўйича   “Ҳаракатлар   стратегияси”   тўғрисида”   Халқ   сўзи,
2017 й., 8-февраль.
I.3.Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   Ш.   Мирзиёевнинг   Қарори,
“Ўзбекистон   Республикасида   миллий   маданиятни   янада   ривожлантириш
Концепциясини   тасдиқлаш   тўғрисида”   (2018   йил   28  ноябр)   Халқ  сўзи,   2018
й., 29-ноябр .
II. Normativ-huquqiy hujjatlar
II.1.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017   yil   7   fevraldagi   4947-son
farmonining   1   ilovasida   keltirilgan   “2017–2021   yillarda   O’zbekiston
Respublikasini   rivojlantirishning   beshta   ustuvor   yo’nalishi   bo’yicha
Harakatlar strategiyasi”.
II.2.   O’zbekiston Respublikasining «Arxiv ishi to’g’risida»gi Qonuni (2010) .
II.3.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2012   yil   21   martdagi   1730-son
«Zamonaviy   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalarini   yanada   joriy   etish   va
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Qarori.
II.4.   2017   yil   7   fevraldagi   4947-son   «O’zbekiston   Respublikasini   yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi Farmoni.
II.5.   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   1999   yil   30   oktyabrdagi
482-son «Arxiv ishi bo’yicha me’yoriy hujjatlarni tasdiqlash to’g’risida»gi Qarori.
III. Ilmiy adabiyotlar
III.1.Агехи  Мухаммад  Риза.   Цветник  счастья.Гулшани   Давлат.   Рукопись  ИВ
АН.В.1891.(перев.   П.П.Иванова)   Текст   воспроизведен   по   изданию :
Материалы   по   истории   туркмени   и   Туркмении.Т.2.Москва.   Институт
Востоковедении.1938. -38  с . (интернет базасида сақланиб қолган қисми)
III .2.Агехи   Мухаммад   Риза.Сады   блогополучия.   Рияз-уд-дауле.   Рукопис
ИВАН   №Д   123(590   ос)   -47 с .   (интернет   базасида   сақланиб   қолган   қисми)
//Агехи   Мухаммад   Риза.Собрание   султанский   собитья-Джами   –   ул   вакыати
султани.     Рукопись   ИВ   АН.В.   Е6.(перев.З.Аксакова   Текст   воспроизведен   по
58 изданию:   Материалы   по   истории   туркмени   и   Туркмении.Т.2.Москва.
Институт   Востоковедении.1938.-14 с .   (интернет   базасида   сақланиб   қолган
қисми)
III .3.Вамбери А. “Путишество по Средней Азии” .-  М. :  Восточний литературе ,
2003.  – 193  с.
III . 4 .   Галкин   М.П.   “ Этнографический   и   исторический   материал   по   Средней
Азии и Оренбургском крае ” .СПб . Изд. Я.А.Исакова ,  1868.  – 376  с.
III .5.Гребинкин А.Д.Узбеки,  Таджики.Русский  Туркестан.Сборник  изданный
по поводу политехнический выставки.М.1872.Вып-2.
III . 6 .   Макшеев   А.И.   “ Исторический   обзор   Туркестана ”.- С . Петербург. :   1890.-
374  с .
III .7.Миддендорф   А.Ф.   “ Очерки   Ферганское   Долина.   Перевод   с   немецкого
языка. В. П. Ковалевский.  -  Изд. Имератерской Академия Наука. 1882 .-606 с .
III .8. “ Обзор   Закаспийскойи   области   за   1882   год у” . -   Асхабад. :   Отделение
Астраханский Паровой Новой Русской типография , 1892 .-269 с.
III .9.Пален   К.К. ,   “ Отчёт   по   ревизии   Туркестанского   края ” . -   Санкт-
Петербург. :  1910.-263  с .
III .10. Первая всеобшая перепис населен i я Росс i йской импер i и ,1897 г. Издан i е
центральнаго   статистическаго   комитета   минестерство   внутреннихъ   дълъ.
Под ъ  редакц i е ю Н.А. Тройницкаго.  LXXXIX . Ферганская область. - 197.
III . 1 1. Соболева Л.Н.  “ Списки населенних мест Зеравшанский округа ” . -  Санк-
Петербург. :  Типография  “ Императорский Академия Наука ”,  1874.-466  с .
III . 1 2. “Справочная книжка Самаркандской область” .,  Выпуск  II . Составил М.
Вирский. -   Самарканд. :   Типография   Штаба   войск   Самаркандской   областъ ,
1893 .- 224  с .
III . 13 .   Хорошхин   А.П.   “Сборник   статей   касаюшихся   до   Туркестанского
края”. -   Санкт - Питербург. :   Типография   и   хромолитография   А.   Траншейя.
Стременная. № 12. 1876 г.-   531  с .
59 III .14.Зиёев   Ҳ.З.   “ Ўзбекистоннинг   мустақиллик   учун   курашлар   тарихи” .- Т. :
Шарқ ,  2001. - 444  б .
III .15. Зарубин   И.И.Население   Самаркандской   области.(Его   численность,
этнографический   состав   и   территориальное   рспределение).   Ленинград.1926
г.-34 с.
III .16.Иванов  П.П.   “ Очерки по истории Средней Азии ” . -  М. :   Изд. Восточный
летература (Х VI -XIX) ,  1958.-251  с .
III .17.Исмаилова Ж.Х. “ XIX  асрнинг иккинчи ярми ва ХХ асрнинг бошларида
Тошкентнинг янги шаҳар қисми тарихи” .-  Т. :  Фан ва технология, 2004.-139  б .
III .17. “ История   XIX   века ” . ,   Под   редакцией   профессоров   Лависсо   и   Рамбо.
Том . 4.   (перевод   с   французского). -   М. :   Государственное   социально-
экономическое издательство ,  1937.-349  с .
III . 18 . “ История   народов   Узбекистана ” . -   Т.:   ЎзССР   Фанлар   академияси
нашриёти ,  1947 .- 900  с .
III . 19 . “ Кауфманский   сборник.   (изданний   в   памяти   25   лет   истекших   со   дня
смерти   покорителя   и   устроителя   Туркестанского   края ” . -   Москва .:   Типо-
литография Т-ва. И.Н.Кушнерев и К.Пименовская.ул.С.Д ,  1910 .- 247  с .
III .20.Кобзева   О.П.   “Роли   города   Ташкента   в   попитках   возрождение
шелкового   пути   в   кон ц е   XIX   и   начале   ХХ   века”.   Тошкент   шаҳрининг   2200
йиллик   юбилейига   бағишланган   Халқаро   илмий   конференция   материаллари
Тошкент.   Ўзбекистон   Республикаси   Фанлар   академияси.   «Фан»   нашриёти.
2009 . -270  б .
III .21. Колесников   А.А. ,   Хараташвили   Г . С .   “Россия   и   Афганистан:   миссия,
экспедиция,   путишествие.   (Второе   половина   XIX   века   И   начало   ХХ   в)”.-
Санкт - Петербург.: Нестор –история,   2001.-353 с.
III . 22 .   Коллектив   авторов. ,   “ Народы   Мира.   Этнографический   очерк.   Народи
Средней   Азии   и   Казахстана.   (Под   редакции   С.П.Толстова . ,   Т.А.Жданко . ,
С.М.Абрамзона . ,   Н.А.   Кислякова ) .   1-том.-   Москва.:   Изд.   “Академия   Наука”,
1962. - 418 с.
60 III.23.Мадвалиев   А.   Ўзбек   тилининг   изоҳли   лўғати.Тошкент.   “Ўзбекистон
миллий энцеклопедияси” Давлат илмий нашриёти. А-ҳарфи.2015 й.
III . 24 . Mamadiyeva    Sh . “Историография этнографии Зеравшанская долины”
 (  XX -20-30  g  ). WWW . allbest . ru .
III . 24 . Маннонов А.М., Абдуллаев Н.А., Рашидов Р.Р.   “Афғонистон тарихи” .-
Т. :  2008.-344  б .
III .25.Массон В.М.   Рамодин В.А. ,  “История Афганистана” .-  М. :  1965.-464 с.
III .26. Масальский В.И. Туркестанский край.СПБ.,1913.Т-19.-413с.
III .27.Михайлева   Г.А.   “Узбекистан   в   XVIII   –   первое   половине   XIX   века.
Ремесло, торговля и пошлины”.- Тошкент.: Фан, 1991. –112 б.
III .28.Михайлов   Ф.А.   “ Туземцы   Закаспийской   областьи ” . -   Асхабадъ. :   Тип.
К.М.Федорова ,  1900 .- 79  с .
III . 29 .  Набиев Р.Н. “Из истории Кокандского ханства”. - Т. :  Фан ,  1973.-387  с .
III . 3 0 . Назаров Н. “Афғонистонлик ўзбеклар”. -  Т. :  2011. –127  б .
III . 3 1 .   Народ ы   передней   Азии.   Этнографические   очерки.   Под   редакцией
С.П.Толстова. Изд. Академии Наук ССР.   Москва.1957.-614 с.
III .3 2 . Неразик   Е.Е.,   Жилина   А.Н.   Жилище   народов   Средней   Азии   и
Казахстана. Изд. “Наука”.Москва.1982.-241 с.
III .3 3 . “ Новая   история   стран   зарубежного   Востока ” .   Т. II . -М.:   Издательство
Московского Университета ,  1958. -   439  с .
III .34.Нови ц кий   В.О.  “ Из Индии в Фергану” .-  Санкт-Питербург. :  Типография
“ Императорский Академии Науки ” . 1903 .  –297  с.
III .3 5 .Панин   С.Б.   “ Джамшедии.   Миграционний   процесси   в   Российско-
Афганско   отношениях   в   первие   десятилетия   ХХ   в.   –   Восток ,   2014   г.   №5.
III . 3 6.   Панин   С.Б.   “Афганское   направления”   В   Российской   политике   перед
первой мировой войной. Вопросы истории.№2,2016.-С.89.
III .3 7 . Панин   С.Б.   Охрана,   разведка   и   обеспечение   жизнедеятельности   на
Российско- Афганско границе(1900-1918). Вопросы истории.№6,2017.-С.114.
III .3 8 .Поляк А.А. Аграрный - стро й Афганистана. М.изд.Наука, 1964 г.-163  с .
61 III . 3 9 . Поляков С.П. “Исторический этнография. Средней Азии и Казахстана”
- М. :  Московский Университет ,  1980.-172  с .
III .4 0 .Ромодин   В.А. “   Афганистан во   второй   половине   XIX     и   начале   XX
века. Офицальная   история     и     историография   Афганистана   ” Москва.Изд.
Наука.1990 г.-138 с.
  III . 4 1 .Саид   Касим   Риштия.   “ Афганистан   в   XIX   веке ” . -   М.:   Изд-во
Иностранная литература ,  1958.-487  с .
III.42.Саидов   И.М.,   Ш.А.Хаитов.   Хориждаги   Ўзбеклар   тарихи   ва
этнографияси.Самарқанд.2015.-160 б.
III .4 3 .Саидкулов Т,С.  “ Самарканд во второй половине XIX и начале ХХ вв ” . -
Самарқанд .:  1970. – 255 с .
III . 4 4 . Смесова  Е. А .   “ Културно-проевитителская и научная деятелств русских
учер е ждения в Туркестанским крае.(XIX-ХХ) ”.-  Т. :  2014.-163  с .
III . 4 5 .   Семёнов   А.А.   «Бегство   Абдурахмана   из   Ташкента   в   Афганистан».
Кауфманский сборник. -  М. : 1910.-247  с . 
III .46. Семёнов-Тяншаньский   В.П.   “ Полное   географический   описание ” . -   Изд.
Деврина ,  1913.-875  с .
  III .4 7 .Тишков В.А.  “ Расы и народы ” . - М.: Наука, 2001.-265 с.
III.48.Троицкая   А.Л.   “Материалы   по   истории   Кокандского   хонот   ва   XIX
веке” –М.: Изд “Наука”, 1969.-582 с.
III.49.Турсунов   С.,   Пардаев   Т.,   Қурбонов   А.,   Турсунов   Н.   “Ўзбекистон
тарихи   ва   маданияти-   Сурхондарё   этнографияси”.-   Т.:   Ўзбекистон   миллий
кутубхонаси Миллий нашриёти, 2006.-276 б.
III.50.Урақов   Д.,   А.Ерметов.   “XIX   асрнинг   иккинчи   ярми   –   ХХ   асрнинг
бошларида   Тошкентнинг   ижтимоий-иқтисодий   ва   сиёсий   ҳаётини   ёритувчи
манбалар   таҳлили”.   Тошкент   шаҳрининг   2200   йиллик   юбилейига
бағишланган   Халқаро   илмий   конференция   материаллари   Тошкент.
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси. «Фан» нашриёти. 2009.- Б.222-
225.
62 III.51.ФайзиевТ.“Бухоро   хонлигида   қул   савдоси”.
Тошкент.”Ўзбекистон”.1970   . -56 б.
III .5 2 . Хайруллаев   М.М.   таҳрири   остида.   “Ўзбек   дипломатияси   тарихидан”.-
Тошкент.: 2003.-376 б.
III .5 3 . Халфин   Н.А.   “Политика   России   в   Средний   Азии   (1857-1868)”. -   М. :
Издателство ВЛ ,  1960. –1 86 с .
III .54.Хараташвили   Г.С.   “Афганистан,   Англия   и   Россия   в   конце   XIX   века:
проблема   политечиских   и   културних   контактов   по   “Сирадж   ат-Таварих”. -
Санкт-Петербург. :  2016. -70 с.( Интернет базасида сақланиб қолган қисми)
III .5 5 .Хашимов Б.   “Фарғона ўлкашунослиги” .-  Фарғона. :  1996. –153  б.
III .56.Хашимбеков   Х.   “Узбеки     северного     Афганистана”.М.изд.   Институт
вотоковедение.1994 г.-55  с .
III .5 7.Хаитов   Ш.,   Раҳмонов   К.,Аҳмадов   О.   Бухоро   ва   Бухорийларнинг
жаҳоний шуҳрати. Тошкент. “Наврўз”.2020.-200 б.
III . 5 8. Чывир   Л.А.  “ Среднеазиатский этнографический сборник. Вып.  IV . -  М. :
2001.-246  с .
III .5 9 . Шадманова   С.   “Тиббиёт   ва   Туркистон   аҳолиси   XIX-ХХ   асрларда”.-
Тарихий этнология 2017 йил 2-том №:1. 121-бет.
III .6 0 .Шамсутдинов Р.   “История Андижана в документи и материалах (1876-
1917). -241 с.
III .6 1 .Шкунов   В.Н.   Торговые отношения между Россией и Афганистаном на
рынках Центральной Азии. (Извести Самарского научного центра Российский
академии наук. Т.10. №4. 2008) .
III .62.Эргашев   Б. Э.   “ Исхакхан   -   Исторический   судба.   Россия-Узбекистан:
История и современностъ част  VII .-  Москва, 2009. –С.73-74.
III . 6 3 . Этнический   атлас   Узбекистана.   Институт   "Открытое   Общество"   —
Фонд   содействия   —   Узбекистан,   2002.452 .   С траницы   с   иллюстрациями.
Совместное издание  ≪ ИООФС — Узбекистан ≫  и   ЛИА <Р. Элинина>, 2002. -
40с.
63 III .6 4 .Яхшиев   А.Ж.   “Генерал   Чернияев   ҳисоботларида   Тошкент   истилоси” .
Тошкент   шаҳрининг   2200   йиллик   юбилейига   бағишланган   Халқаро   илмий
конференция   материаллари   Тошкент.   Ўзбекистон   Республикаси   Фанлар
академияси. «Фан» нашриёти. 2009 . - Б .270.
Интернет маълумотлари
1. http    ://    www    .   google    .   uz    .
2. http :// www . google . ru
3. http :// www . infolib . ru .
4. http://www.ziyonet.uz.
5. http://www.lex.uz.
6. http://www.prezident.uz.
7. http://www.royallib.com.
8. http:// www.allbest.ru
9. http:// www.pdffactory.com.
10. yandex.ru. http://strategy.regulation.uz  
11. http://president.uz/uz/     
12. http://www.uzhistory/uz     
13. http://www.rushneb.ru.
14. http://www.humus.lievjournal.com.
64

XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Samarqand viloyati etnik tarkibida afg’on fuqarolarining o’rni Reja: Kirish I bob. Mavzuning o‘rganilishiga doir ma ` lumotlar tahlili I.1. Mavzuning yoritilishi.Tarixshunoslik va manbashunoslik tahlili. I.2. XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Samarqanddagi Afg‘onlar faoliyati. II bob. Samarqand Afg‘on hukmdorlari va taxt vorislarining siyosiy boshpanasi. II.1. Amir Abdura h monning Samarqanddagi siyosiy quvg‘in davri va uning hokimiyatga kelishi. II.2. Sardor Isxoqxon faoliyati. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi va zarurati . O‘tmish tarixdan ma’lum bo‘lishicha jahonda yuz bergan geosiyosiy o‘zga rishlar, iqtisodiy omillar xalqlar tarkibining milliy va konfessional jihatdan xilma-xillashuviga, xalqlar tarkibida kam sonli diasporalarning paydo bo‘lishiga asos bo‘lgan. SHu boisdan, hozirgi globallashuv jarayonida migratsiyalar sababli paydo bo‘lgan milliy ozchilikni tashkil qiluvchi xalqlar tarixi va an’analarini qadrlash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ko‘pgina xorijiy ilmiy tadqiqot markazlari ko‘chishlar natijasida boshqa xalqlar tarkibiga kirishga majbur bo‘lgan etnoslarning madaniy me’rosini tadqiq etish, ularning boshqaruv apparati va mahalliy aholi bilan o‘zaro munosabatlariga daxldor o‘z echimini topmagan bir qator masalalarni o‘rganishni davom ettirayotganligi muammo yuzasidan keng qamrovli tadqiqotlar o‘tkazish ehtiyojini yuzaga keltiradi. O‘zbekistonning barcha soha islohotlarida, jumladan, millatlararo munosabat siyosatida xalqlar va elatlar o‘rtasidagi hamjihatlik, o‘zaro hurmat, hamkorlik, do‘stlik rishtalarini yanada mustahkamlash vositasida tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga e’tibor kuchaymoqda. Milliy ozchilikni tashkil qiluvchi xalqlar madaniy ehtiyojini qondirish maqsadida har bir tuman va shaharda milliy madaniy markazlar tashkil qilinmoqda 1 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son “O‘zbekiston Respublikasini 2017-2021 yillarda yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” V bandi, 2019 yil 15 noyabrdagi PF-5876-son “Millatlaro munosabat sohasida O‘zbekiston Respublikasi davlat siyosati konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi farmoni va sohaga oid boshqa me’yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur tadqiqot muayyan darajada xizmat qiladi. 1 Маданият марказлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 30 мартдаги 264 - сон қарорига илова. Google.uz. 2

Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Tadqiqot jarayonida muammoga oid adabiyotlar tahlil qilinar ekan mavzu yuzasidan qator xorijiy va milliy tadqiqotlar o‘tkazilganligiga guvoh bo‘lamiz. Ushbu tadqiqot larda asosan XIX asrning o‘rtalari – XX asr boshlaridagi afg‘on fuqarolari migratsiyasi, uning kelib chiqish sabablari , bunga ta’sir ko‘rsatgan ichki hamda tashqi omillar kabi qator masalalar yuzasidan aniq fikrlar bildirilmasdan, mavzuga yaqin jihatlar keltirib o‘tilgan yoki boshqa maqsadlarda amalga oshirilgan tadqiqotlarda kichik bir ob’ektlar, ikkinchi darajali masalalar sifatida qaralgan. Biroq Samarqandda afg‘on fuqarolarining paydo bo‘lish i sabablari, ularning mamlakat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi o‘rni muammosi alohida , yaxlit tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rganilmagan. Bu esa tanlangan mavzuning ilmiy ahamiyatini belgilaydi. K. Abaza , M.Grulev, F.A.Mixailov, V.O.Novitskiy, A.A.Semyonov, V.P. Semyonov-Tyanshanskiy, V.I.Masalskiy, kabi tadqiqotchilar faoliyati mavzuga oid dastlabki tadqiqot ishlari ekanligiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Ushbu davr tadqiqotlari keltirilgan ma’lumotlarning xususiyatlaridan qat’iy nazar, mavzuni o‘rganish uchun birlamchi asos bo‘lib xizmat qiladi. hamda ularning izlanishlarini olishimiz mumkin 2 . Sovet davri vakillari bo‘lgan V.V.Bartold, P.P.Ivanov, A.L.Troitskaya, R.N.Nabiev, G.A.Xidoyatov, T.S.Saidkulov 3 tadqiqotlarida muammo Samarqanddagi afg‘on fuqarolarining ijtimoiy siyosiy hayotining ba’zi jihatlari, hududlar(viloyatlar) va sohalar bo‘yicha qamrab oladi.Lekin, mazkur davr adabiyotlari ma’lum mafkura ta’sirida yaratilganligi bois mavjud reallikni xolisona 2 Абаза К . Завоевание Туркестана . Санкт-Петербург.1902. - С. 242 . // Грулев М. Соперничества России и Англии ва Средней Азии.Санкт-Петербург .: Издателсътво В. Березовский , 1909.-.380 с . // Михаилов Ф.А.Туземцы Закаспийской областьи.Асхабадъ. : Тип. К.М.Федорова , 1900 .-С. 7. // Нови ц кий В.О. Из Индии в Фергану . Санкт-Петербург. : Типография “ Императорский Академии Науки ” . 1903 . –297 с ,. // Семёнов А.А. «Бегство Абдурахмана из Ташкента в Афганистан». Кауфманский сборник.М. : 1910.-.247 с . // Семёнов- Тяншаньский В.П. Полное географический описание.Изд. Деврина , 1913.-С.875. // Масальский В.И. Туркестанский край.СПБ.,1913.Т-19.-413с. 3 Бартольд В.В.Сочинения.Tом-II.часть-1.M. “Восточная литература”.1963.-1024с.//.Бартольд В.В.История культурной жизни Туркестана.Ленинград,1927. -С. 706. // Иванов П . П. Очерки по истории Средней Азии изд. Восточный летература ( XVI - XIX ) M . 1958 г .-251 с . // Троицкая А.Л. M атериалы по истории Кокандского ханства XIX веке. “Наука” M .1969 г . -157с. //Набиев Р.Н. Из истории Кокандского ханства.Т. Фан.1973 г.- 387с.// Хидоятов Г.А. Из истории Англо- русских отношения в Средней Азии в конце XIX века (60-70 г ). T . “Фан”. 1969.-454 с.// Саидкулов Т.С. Самарканд во второй половине XIX и начале XX вв.Самарканд 1970 г.- 255с. 3

baholash imkonini bermaydi, tarixiy jarayonlar muayyan darajada bir tomonlama qarashlarga asoslangan. Mustaqillik yillarida yaratilgan ilmiy tadqiqotlar yangicha nazariy – metodologik yondashuvlari hamda yangicha tadqiqot uslublari yaratilganligi bilan farqlanadi 4 . Bu davr tadqiqotchilarining ilmiy xulosalarida Samarqand etnik tarkibi, millatlararo munosabatlar, tashqi siyosiy aloqalarda Samarqandning o‘rni, Samarqand etnik guruhlari, jumladan, muhojir afg‘onlardan imperiyaning faol tashqi siyosatida foydalanish, erli millat vakillari bilan munosabatlarda boshqa millat vakillari, shular qatorida, afg‘on fuqarolarini xizmatga jalb qilish, tarixan yagona geosiyosiy maydonda yonma – yon yashab kelgan xalqlar o‘rtasiga nifoq solib, ularni bir- biriga gij- gijlash, qo‘shni Afg‘onistondagi jarayonlarni o‘z foydasiga hal etish maqsadida Samarqand etnik tarkibidagi afg‘onlardan foydalanish kabi holatlar tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rganilgan 5 .Bundan tashqari, 4 Ушбу янгича назарий – методологик ёндашувлар Ҳ.З.Зиёев.Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш.Тошкент,1998.–Б.74.// Ҳ.З.Зиёев.Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлар тарихи.Тошкент, Шарқ, 2001.-444 б. // Ж.Х.Исмаилова. XIX асрнинг иккинчи ярми ва ХХ асрнинг бошларида Тошкентнинг янги шаҳар қисми тарихи.Тошкент , Фан ва технология, 2004.-139 б. //Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи.Тошкент, Шарқ, 2000. – Б.112. //Алимова Д.А., М.И.Филанович.Тошкент тарихи. Тошкент, 2009. –191 б.//Алимова Д. таҳрири остида Ўрта Осиё халқларининг этник тарихи ва минтақа юз берган этник жараёнларнинг манбаларда акс этиши (ХVI-XIX аср биринчи ярми).Тошкент, Янги нашр, 2011. –120 б.//Аҳмаджонов Ғ.Россия империяси Марказий Осиёда. Тошкент.: 2003.-270 б.// Саидов И.М., Хаитов Ш.А. Хориждаги ўзбеклар тарихи ва этнографияси.Самарқанд.2015.-160 б.//Дониёров А.Х., Бўриев О., Аширов А.А. Марказий Осиё халқлари этнографияси, этногенези ва этник тарихи.Тошкент, “Янги нашр”, 2011.-315 б.// Дорошенко Т.И. Тошкентнинг XIX аср охири ХХ аср бошларидаги этнодемографик тарихи бўйича қисқа очерк.Тошкент, Фан, 2009 й.//Nazarov N.Afg’onistonlik o’zbeklar.Тошкент,2011.-Б.11.//Б.Э.Эргашев “Исхакхан - Исторический судба. Россия-Узбекистан: История и современностъ част VII .- Москва, 2009. –С.73-74.// Кабулов Э.А. “Место долини Сурхан в торгових сношения Росси я с Восточним странами” .- Электронний научний журнал “Универсум”, Обшественный науки.: 2015 №1-2.// Маннонов А.М., Абдуллаев Н.А., Рашидов Р.Р.Афғонистон тарихи.Тошкент, 2008.-344 б. каби тадқиқотчилар фаолиятида ўз ифодасини топган. 5 Зиёев Ҳ.З.Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш.Тошкент,1998.–477 б.//Зиёев Ҳ.З.Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлар тарихи.Тошкент, Шарқ, 2001.-444 б.// Исмаилова Ж.Х. XIX асрнинг иккинчи ярми ва ХХ асрнинг бошларида Тошкентнинг янги шаҳар қисми тарихи. Тошкент, Фан ва технология, 2004.-139 б. //Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Т ошкент : Шарқ, 2000. – 367б . //Алимова Д.А., Филанович М.И. Тошкент тарихи. Т ошкент, 2009. –191 б .//Алимова Д. таҳрири остида: Ўрта Осиё халқларининг этник тарихи ва минтақа юз берган этник жараёнларнинг манбаларда акс этиши (ХVI- XIX аср биринчи ярми).Т ошкент, Янги нашр, 2011. –120 б .//Аҳмаджонов Ғ. Россия империяси Марказий Осиёда.Тошкент.: 2003.-270 б .// Саидов И.М., Хаитов Ш.А. Хориждаги ўзбеклар тарихи ва этнографияси. Самарқанд.2015.-160 б.//Дониёров А.Х., Бўриев О., Аширов А.А. Марказий Осиё халқлари этнографияси, этногенези ва этник тарихи.Тошкент, “Янги нашр”, 2011.-315б.//Дорошенко Т.И. Краткий этнодемографический очерк Ташкента конца ХIХ - начала XX века . Тошкент шаҳрининг 2200 йиллик юбилейига бағишланган Халқаро илмий конференция материаллари Тошкент. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси. «Фан» нашриёти. 2009. -Б.270-275. // Nazarov N . Afg ’ onistonlik o ’ zbeklar . T ошкент, 2011. - 1 27 б. //Эргашев Б. Э. “ Исхакхан - Историческ ая суд ь ба. Россия-Узбекистан: История и современностъ част 4

mustaqillik davr ilmiy tadqiqotlarida Samarqand viloyatining o‘rganilayotgan davrdagi axolisining o‘sish dinamikasida afg‘onlarning demografiyasi 6 , afg‘onlarning t a’lim tizimi bilan bog‘liq faoliyatlari keltirilgan 7 . Imperiyaning ko‘chirish siyosati 8 va ijtimoiy qatlamlar tarkibining kengayishi 9 hamda afg‘onlar faoliyati bilan bog‘liq toponim–lar ham tadqiqotlarda o‘z ifodasini topgan 10 . Afg‘oniston tarixi va afg‘onlar faoliyati bilan bog‘liq tadqiqotlarning ilmiy tahliliga ko‘ra, muammoning ko‘proq siyosiy jihatlariga e’tibor qaratilganligi bugungi zamonaviy tadqiqotlarda o‘z ifodasini topdi 11 . SHuningdek, Xorij tarixshunosligida Samarqandning XIX asr o‘rtalari–XX asr boshlaridagi etnik tarkibi, xususan, undagi afg‘on diasporasiga daxldor ma’lumotlar keltiriladi. Afg‘on fuqarolarining general-gubernatorlik davriga oid faoliyatlari bilan bog‘liq ma’lumotlarning XIX asrdanoq berila boshlanganligi muammoning dolzarblik darajasini oshiradi 12 . O‘zbekistonning XX-XXI asr VII .- Москва, 2009. –С.73-74.// Кабулов Э.А. “Место долини Сурхан в торгових сношения Росси я с Восточним странами” .- Электронний научний журнал “ Универсум ”, Обшественний науки . : 2015 №1-2. // Маннонов А.М., Абдуллаев Н.А., Рашидов Р.Р. Афғонистон тарихи . Т ошкент, 2008.-344 б . 6 Курахмедов А.Э. Экономическая и культурная жизнь Самаркандской области второй половин ы XIX - начала XX вв. Автореф.дис. канд.ист.наук. Ташкент 2001. –28 с. // Жабборов М.Р. Освешение истории Ферганской области в «Туркестанском сборнике».Автореф.дис. канд.ист.наук. Ташкент,2000 –28 с.//. Хатамов З.Х. Туркестанский сборник как источник изучения истории Афганистана. Автореф. дис. канд. ист. наук. – Ташкент, 1993.– 26 с.//Ирисқулов О.Ж. XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошларида Самарқанд шаҳрида ижтимоий – иқтисодий ва маданий жараёнлар.// Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори(PhD) диссертацияси автореферати.Самарқанд 2019.-50 б. 7 Мухиддинов.С.И.XIX аср иккинчи ярми – XX аср бошларида Самарқанд вилояти маорифи.// Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори(PhD) диссертацияси автореферати.Самарқанд 2019.-50б. 8 Гоффоров Ш.С. Переселенческая политика Российской Империи в Туркистане (вторая половина XIX – начало ХХ веков): Дисс. док.ист. наук. – Ташкент, 20 03. – 276 л. 9 Нормуродова Г.Б. Социальные страт ы Самаркандской области в конце XIX начале – XX века: исторический анализ Автореф. дис. канд. ист. наук. – Ташкент, 2011 –28 с. 10 Турсунов С.,Умаров И., Пардаев Т.,Холманова Ф.,Турсунов А., .Махмадиярова Н., Нарзуллаева Н. Ўзбекистонда топонимик номлар ва уларнинг тарихи. Термиз.“Сурхон- нашр” нашриёти.2017 й. –351б. 11 Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi.Toshkent. NIF MSH, 2020.-444б. 12 Brig-gen sir Persey Sykes. The History of Afghanistan. London.: Macmillan & Go. LTD, 1940.- 442. p. // Мартенс Ф.Ф. Россия и Англия в Средней Азии.Санкт - Петербург. : Издание к нигопродавца “Эмилъя Г ар тъе” , 1880 . – С. 91 . // Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганское Долина. Перевод с немецкого языка. В. П. Ковалевск аго . - Изд. Имераторской Академия Наука. 1882 .-606с .// Нейманн К.Ф. Афганистан и Англичане. М. Типография Гартъе, 1848.-186 с. // Риттер К. Кабулисатан и Кафиристан. Санкт-Петербург.: Типография им. Федорова и Ком. Вас. Остр., 8 линія, №. 45.1867.-1051с. Hentig Werner Otto von. Von Kabul nach Shanghai. Bericht uber die Afghanistan-Mission 1915/16 und die Ruckkehr uber das Dach der Welt and durch die Wusten Chinas. Hrsg. Hans Wolfram von Hentig. Konstanz, Libelle, 2003. -148 L. // Schwager J. Die Entwicklung Afghanistans als Staat und seine Zwischenstaatlichen Beziehungen. InauguralDissertation zur Erlangung der Doktorwurde einer Hihen Rechts- und Wirtschaftswissenschaftlichen Fakultat (wirtschaftswissenschaftliche Abteilung) der Eberhard-Karls-Universitat zu Tubingen. Universitatsverlag von Robert Noske in Borna. Leipzig, 1932.-205 L. 5