logo

XX asr ikkinchi yarimida Yaponiyaning iqtisodiy va siyosiy ahvoli

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

103.35546875 KB
XX asr ikkinchi yarimida Yaponiyaning iqtisodiy va siyosiy ahvoli
MUNDARIJA:
KIRISH
I. BOB.   40-yillarning   2-yarmi   va   50-yillarda   Yaponiyaning   ijtimoiy,
iqtisodiy va siyosiy ahvoli.
1.1. AQSH okkupatsiya tartiboti davrida Yaponiya (1945 1952).
1.2. San-fransisko tinchlik shartnomasi.
1.3. ,,Dzimmu davri" (1954-1957)
II. BOB. Yaponiya „Iqtisodiyot mo'jizasi" yillarida (1960-1970)
II.1. Iqtisodiy mo'jizasi sabablari, amalga oshirilishi va natijalari.
II.2. Ishchi va demokratik harakatlar.
III. BOB. Yaponiya XX asrning 80-90yilarida. Iqtisodiyoti va tashqi siyosati
III.1. 1980-1990   yillarida   Yaponiya   iqtisodiyotdagi   rivojlanishi   darajalari
(Yutuqlar va yo'qotishlar)
III.2. Mamlakatning   siyosiy   tuzilishi   va   undagi   muammolar.   Tashqi
siyosat.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va bibliografiyasi.
 
1 KIRISH
Bitiruv   malakaviy   ishi   mavzusining   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi .
Mustaqillik   tufayli   demokratiya   yo’lidan   rivojlanayotgan   yurtimizda   tarixiy
manbalarga   tayangan   holda,   tarixiy   voqeilikni   bo’yab   ko’rsatmasdan,   o’z
ko’rinishida yoritish, uni xolis tadqiq etishga sharoit yaratildi. Shu munosabat bilan
yurtimizda tarix faniga alohida e’tibor qaratilib, nafaqat Vatan tarixi, shuningdek,
Jahon   tarixini   o’rganish   alohida   ahamiyat   kasb   etmoqda.   Chunki,   jahon   tarixida
ro’y   bergan   va   ro’y   berayotgan   siyosiy,   iqtisodiy-ijtimoiy   o’zgarishlar,
globallashuv   sharoitida   O’zbekistonga   o’z   ta’sirini   o’tkazmay   qolmaydi.   Zero,
O’zbekiston   tarixi   Jahon   tarixining   ajralmas   qismidir.   Ikkinchi   Jahon   urushi
yakunlanganda   Yaponiyaning   ahvoli   juda   ayanchli   edi.   Bularning   barchasiga
urushning   yana   bir   qancha   salbiy   natijalari   qo’shildi.   Yaponiya   o’zining   barcha
mustamlakalaridan,   xomashyo   bazasidan,   mahsulotlar   bozoridan,   chet   ellardagi,
o’z   boyliklaridan   mahrum   bo’ldi.   Ichki   bozorning   hukumat   harbiy   buyurtmalari
bilan bog’liq bo’lgan katta qismi boy berildi.
Bitiruv malakaviy ishining obyekti va predmeti . Yaponiyaning 1945-yildan
1990-   yilgacha   bo’lgan   tarixini   ilmiy   jihatdan   yoritib   berish   mavzuning   obyekti
hisoblanadi.   Yaponiyaning   iqtisodiy,   siyosiy   va   tashqi   siyosatdagi   faol
harakatlarini o’rganish mavzuning predmeti hisoblanadi.
  Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Yaponiyaning ishchi  va
demokratlar harakatlari, yaponiya mo’jizasi, yaponiya okkupatsiya davri, Dzimmu
davri,   San-Fransisko   shartnomasi   kabilarni   o’ziga   xos   jihatlarini   ilmiy   tomondan
ochib berish va asosiy tendentsiyalarni tadqiq etishdan iborat. Ular quyidagilardir:
*Yaponiyaning iqtisodiyotining rivojlanish omillarini o’rganish;
*Yaponiya   iqtisodiyotining   tezda   rivojlanishdagi   ichki   va   tashqi   ta’sirlarini
tahlil qilish;
*Yaponiyaning AQSH bilan munosabatlarini tahlil qilish;
*Dzimmu davri.
Mavzu bo’yicha adabiyotlar tahlili . Yaponiyani o’rganishda asosan o’zbek,
rus   va   ingliz   tilida   yozilgan   asarlar,   ommaviy   axborot   vositalari   va   internet
2 ma’lumotlariga   murojaat   qilingan.   Sh.   Ergashev 1
,   Kirkvud 2
,   G.   Patrisiya 3
,
Drujinin 4
,  Latishev 5
,  Rodriges 6
,  F.M.   Assamba,   Krillina   M.   Abdurazzoqova 7
  kabi
tadqiqotchilar   bir   qancha   ma’lumotlar   keltirib   o’tganlar.   Shuningdek   internetdagi
rasmiy web saytlaridan yaponiyaga oid ma’lumotlardan ham foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining davriy va xronologik chegaralari.
Bitiruv   malakaviy   ishi   mavzusining   davriy   va   xronologik   chegarasi   1945-
yildan   1990-yilgacha   Yaponiyaning   siyosiy,   iqtisodiy   va   tashqi   aloqalarini   o’z
ichiga oladi.
Bitiruv malakaviy ishida qo’llanilgan uslublarning qisqach tavsifi.
  Mazkur   mavzuni   o’rganishda   avvalo,   O’zbekiston   respublikasiPrezidenti
Shavkat   Mirziyoyevning   milliy   davlatchilik   tarixi,   mamlakat   taraqqiyotining
asosiy   yo’nalishlari,   milliy   ma’naviyatni   yuksaltirishga   qaratilgan   tashqi   siyosat
masalalari   keng   va   har   tomonlama   yoritib   berilgan   asarlariga   va   xalqaro
tashkilotlar   doirasida   O’zbekiston   yondashuvi   yuzasidan   so’zlagan   nutqlariga
tayanildi. Prezidentning tarixni o’rganishda aniq va real voqealarga tayanish kerak,
degan   fikrlari   asosida   mavzu   metodologik   me’yorlar   doirasida   yoritishga   harakat
qilingan. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
asarlaridagi nazariy yondashuvlar ishning metodologik asosi qilib olindi. Xususan,
“Buyuk   kelajagimizni   mard   va   oliyjanob   xalqimiz   bilan   birga   quramiz”   kabi
asarlarida , bundan tashqari O’zbekistonda mustaqillik yillarida chop erilgan ilmiy
asarlar hamda davriy matbuot nashrlaridan keng foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusi natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati .
Mazkur   Bitiruv   malakaviy   ishi   Yaponiyaning   iqtisodiy,   siyosiy,   va   tashqi
aloqalari   nafaqat   tarix,   siyosatshunoslik,   xalqaro   munosabatlar   va   diplomatiya,
balki   iqtisodiyot,   madaniyat   yo’nalishida   taxsil   olayotgan   talabalar,   shuningdek
Markaziy Osiyoning mustaqillik davri bo’yicha izlanish olib borayotgan talabalar
1
 Shuxrat Ergashev “Jahon tarixi” 4-qism T;2014
2
 Kirkvud K.    ” Yaponiya uyg’onish davri”M;1988
3
 Patrisiya.” 1960-yildagi talbalar noroziligi” T;1999
4
 Drujinin N.I. “Yaponiya iqtisodiy mo’jiza” Sankt-Peterburg 2006
5
 Latishev “Yaponiya iqtisodiy mo’jizasi”M;1970
6
  Rodriges . A . M .” Новейшая истори я  стран Азии и Африки ХХ век”  M ;2004
7
 M.Abdurazzoqova “XX asr ikkinchi yarmi jahon tarixi” T;2000
3 va   boshqa   o’z   tarixiga   befarq   bo’lmagan   barcha   odamlar   uchun   ilmiy-   amaliy
qo’llanma sifatida tavsiya etiladi.
Bitiruv malakaviy ishi tarkibining qisqacha tavsifi .
Bitiruv malakaviy ishi Kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ruyxatidan iborat.
Birinchi   bobda,   40-yillarning   ikkinchi   yarmi   va   50-yillarda   Yaponiyaning
ijtimoiy,   iqtisodiy   va   siyosiy   ahvoli   haqida   ma’lumotlar   keltirib   o’tilgan.   Har
qanday   iqtisodiy   jarayonlar   ustidan   qat’iy   nazorat   Yaponiya   uchun   har   doim
harakterli jihat edi.
Ikkinchi   bobda,   Yaponiya   iqtisodiyot   mo’jizasi   1960-1970-
yillarda   ,iqtisodiy   mo’jiza   sabablari,   amalga   oshirilishi   va   natijalari,tashqi
savdoning o’sishi, konchilik sanoatining qisqarishi, transport sanoati va shu kabilar
hqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan.
Uchinchi   bobda,   Yaponiya   XX   asrning   80-90-   yillarida   ,   iqtisodiyot   va
tashqi   aloqalari   ,1980-1990-   yillarda   Yaponiya   iqtisodiyotidagi   rivojlanish
darajalari haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan.
4 I   BOB.   40-yillarning   2-yarmi   va   50-yillarda   Yaponiyaning   ijtimoiy,
iqtisodiy va siyosiy ahvoli. 
1.1 .  AQSH okkupatsiya tartiboti davrida Yaponiya (1945-1952)
  Ikkinchi   jahon   urushi   yakunlanganda   Yaponiyaning   ahvoli   juda   ayanchli
edi.   Urushda   6,5   mln   yapon   halok   bo'ldi,   yana   1,5   mln   kishi   bedarak   yo'qoldi.
Urush   oxiridagi   ommaviy   bombardimonlar   katta   talofatlarga   olib   keldi.   Tokio,
lokogama va boshqa yirik shaharlarda binolarning yarmidan ko'prog'i, 200 ta yirik
aholi   punktlaridan   80   tasi   vayron   qilindi.   Ishlab   chiqarish   uskunalarining   katta
qismi   yaroqsiz   holga   keltirildi.   Bularning   barchasiga   urushning   yana   bir   qancha
salbiy natijalari qo'shildi: Yaponiya o'zining barcha mustamlakalaridan, xomashyo
bazasidan, mahsulotlar bozoridan, chet ellardagi, o'z boylikla ridan mahrum bo'ldi.
Mamlakat   1910-yili   Yaponiya   tarkibiga   kirgan   Koreyadan,   1894 1895   yillardagi
yapon-xitoy  urushidan   keyin  Yaponiyaga  o'tgan  Tayvan  va  Peskador   orollaridan,
1904-1905   yillardagi   rus-yapon   urushidan   keyin   Yaponiyaga   o'tgan   Janubiy
Sakalin va Kuril orollaridan, shuningdek, AQSh tomonidan bosib olingan Ryukyu
orolidan   ayrildi.   Ichki   bozorning   hukumat   harbiy   buyurtmalari   bilan   bog'liq
bo'lgan   katta   qismi   boy   berildi.   Urushdan   keyingi   ommaviy   ishsizlikka
Yaponiyaga   Koreya,   Tayvan   va   boshqa   Osiyo   mamalakatlaridan   ko'chib   kelgan
yana 10 mlndan ziyod kishi hamda armiya va flotdan demobilizatsiya qilingan 10-
15  mln   kishi   qo'shilib,   ahvolni   yanada   murakkablashtirdi.   Ko'chib   kelgan   aholini
tarixiy   vatanida   uy-joy,   ish,   yashash   sharoiti   bilan   ta'minlash   lozimligini   va
Yaponiya   zimmasiga   yuklatilgan   juda   katta   reparatsiya   to'lovlarini   ham   hisobga
olsak,   mamlakat   halokat   yoqasida   turardi.   Ammo   urushning   eng   og'ir   natijasi
axloqiy-psixologik   jarohat   bo'ldi.   Urushdagi   mag'lubiyat,   omma   tomonidan
qo'llab- quvvatlangan kokutay (yaponlarning o'ziga xosligini bildiruvchi mafkura)
g'oyasini   Yaponiyaning   buyuk   tarixiy   miyasiga   deb   qabul   qilgan   totalitar
rejimning ag'darilishi, mamalakatning chet el qo'shinlari tomonidan bosib olinishi,
butun   Yaponiya   tarixi   uning   nomi   bilan   bog'langan   imperator   taqdirining
noma'lumligi   jamiyatda   qo'rqinch   va   tushkunlik   hissini   uyg'otdi.   Odamlar
5 Yaponiya tarixi o'z intihosiga yetdi, deb o'yladilar. 1945 yil 14 avgustda imperator
Yaponiyaning   taslim   bo'lishi   tog'risdagi   aktni   imzolagandan   so'ng   minglab
mutaassib yaponlar qadimgi samuraylar odatiga ko'ra o'zini o'zi o'ldirdi.
Yaponiyada   yuz   yillar   davomida   urug'lar   o'rtasida   bo'lgan   urushlar
jarayonida   mag'lub   tomon   xulq-atvorining   o'ziga   xos   an'analari   shakllangan   edi:
ular   o'zini   to'liq   g'olib   tomon   ixtiyoriga   topshirar,   ularning   irodasiga   to'liq
bo'ysunardi.   1945-yil   ham   yaponlar   qandaydir   qarshilik   haqida   yoki   hatto
g'oliblarga   bo'ysunmaslik   haqida   o'ylab   ham   o'tirmasdan,   okkupatsion
hukumatning har qanday buyrug'ini bajarishga tayyor edi. 8
AQShning   Yaponiyaga   nisbatan   maqsadlari   nimadan   iborat   edi?
Amerikaliklarni   o'ylantirayotgan   masala:   Yaponiyaning   dushmanga   aylanishiga
yo'l   qo'ymaslik   uchun   nima   qilish   kerak?   Buning   uchun,   avvalo,   Yaponiyada
shunday   iqtisodiy   tizimni   yaratishga   ko'maklashish   kerakki,   u   tashqi   tajovuzga
ehtiyoj   qoldirmasdan   rivojlanish   imkonini   bersin.   Bunday   tizim   faqat   bozor
iqtisodiyoti bo'lishi mumkin edi. Ammo uni yaratish uchun Yaponiyada an'anaviy
hisoblangan iqtisodiyot va davlat o'rtasidagi aloqani uzish lozim bo'lardi. Ijtimoiy
tizimni   ham   o'zgartirish   zarur:   faqat   samuraylar   emas,   aholining   barcha
qatlamlariga   imkoniyat   berish   lozim.   Davlatning   o'z   fuqarolariga   ijtimoiy
g'amxo'rlik   qilishdan   voz   kechishi   an'analarining   buzilishi   edi,   ammo   iqtisodiy
rivojlanishni   boshqacha   rag'batlantirish   mumkin   emas   edi.   Siyosiy   tizimning
xarakterini   ham   o'zgartirish,   Yaponiyada   ham   parlament   demokratiyasi
ko'nikmalari hosil qilish lozim edi. Yaponlarda G'arb tushunchasidagi demokratik
an'analar   mutlaqo   mavjud   emasligini   hisobga   olsak,   bu   oson   ish   emas   edi.
Yaponiyada   azaldan   har   bir   kishi   xoh   hunarmandchilik   yoki   qishloq   xo'jaligida,
urush   yoki   boshqaruv   sohasida   bo'lsin   o'z   ishi   bilan   shug'ullanishi   lozim   deb
hisoblangan. Oddiy insonning davlatni boshqarishda ishtirok etishi - xayolga ham
kelmaydigan   ish   edi.   Masalan,   Yaponiyada   siyosiy   partiyalar   tizimi   va   inson
huquqlarining   konstitutsiyaviy   kafolatlariga   juda   qiyinchilik   bilan   ko'nikishdi.
Yapon   an'analarida   har   doim   shaxsning   huquqiga   emas   majburiyatiga   e'tibor
8
Родригес А. М. Новейшая история стран Азии и Африки ХХ век. 1945-2000. М .: 2004. 94-97
6 qaratilar,   ijtimoiy   hayotning   xarakterli   jihati   jamoaviy   hamkorlik   bo'lib,
individualizm har doim qoralandi. Yaponiyada demokratik jarayonlarni boshlagan
amerikaliklar   ikkita   maqsadni:   birinchidan   Yaponiyaning   demokratik   davlatga
aylanishi  va  hech qachon boshqalarga  xavf  solmasligini;  ikkinchidan, yaponlarda
o'zining ming yillik jangchilik an'analariga ega bo'lgan jangovarlik ruhini sindirish
ko'zlangan edilar. Jangovarlik ruhini va militarizmni yo'q qilish uchun jamiyatning
barcha jabhalarida faoliyat yuritgan amaldorlarning keng qatlami orasida tozalash
o'tkazishga  to'g'ri  keldi. 660 ming kishi  shu jarayonga tortildi, ulardan eski  rejim
bilan chambarchas bog'liq bo'lgan 200 ming amaldor ishdan haydaldi. Ular asosan
harbiylar   edi.   Harbiy   jinoyatchilar   uchun   Tokio   xalqlari   harbiy   tribunali   tashkil
qilindi.
Yaponiyani   tor-mor   qilishda   AQSHning   hissasi   shunchalik   katta   ediki,   u
urushdan keyin ittifoqchilari bilan hisoblashib ham o'tirmadi. Stalin maqsad qilgan
Xokkaydo   orolini   sovetlar   tomonidan   okkupatsiya   qilinishiga   qarshilik   qilgan
AQSH   rasman   Yaponiya   masalasini   hal   qilish   vakolatiga   ega   bo'lgan   ikkita
hokimiyat organini tuzdi.
Birinchisi  - AQSH, SSSR va Xitoy, shuningdek, Buyik Britaniya va Tinch
okeani   mamlakatlari   Hamdo'stligi   vakillari   ishtirokidagi  Ittifoq  kengashi   Tokioda
joylashdi.
Ikkinchisi   -   Uzoq   sharq   komissiyasi   -   Vashingtonda   joylashdi   va   11   nafar
a'zolardan   iborat   bo'ldi.   Ammo   amalda   Yaponiyada   hokimiyat   J.   Makartur
boshchiligidagi AQSH okkupatsion qo'shinlari shtabiga tegishli edi.
AQSH   okkupatsiya   ma'muriyati   Yaponiya   rasman   kapitulyatsiya   bo'lgan
1945 yil 2-sentabrdan so'ng darhol tuzilgan edi. Amalda J. Makartur Yaponiyaning
oliy   hukmdoriga   aylanadi.   U   nafsoniyatli   va   avtoritar   odatlarga   moyilligi   kuchli
inson   bo'lib,   uning   xarakteridagi   bu   jihatlar   dastlabki   paytda   ijobiy   rol   o'ynadi.
Boshlanib   ketgan   "sovuq   urush"   sharoitida   Yaponiyadagi   ittifoqchi   organlar
faoliyati   deyarli   to'xtatilib,   amerikaliklar   to'liq   harakat   erkinligiga   ega   bo'ldi.
Ammo   ular   faoliyati   cheklangan   edi.   Yaponiyada   amerikalik   harbiylarning
7 bevosita boshqaruvini  o'rnatish mumkin emas edi. Buning uchun AQSHda yapon
tilini biladigan kishilar soni yetarli emas edi. Shu sababli Yaponiyani faqat yapon
ma'murlariga   tayangan   holda   boshqarish   mumkin   edi.   Davlat   apparatida   tozalash
o'tkazilgandan   so'ng   (yuqorida   aytilgandek,   200   ming   amaldor   lavozimidan
bo'shatildi)   amerikaliklar   bunday   boshqaruv   uchun   yaroqli   tizimni   yaratdi.
Yaponiya   hukumatining   faoliyati   1952   yilgacha   J.   Makartur   shtabi   tomonidan
nazorat   qilindi,   mamlakatni   modernizatsiya   qilish   bo'yicha   reja   va   tashabbuslar
ham   shtabga   tegishli   edi.   Yaponiyada   bozor   iqtisodiyotiga   o'tish.   Har   qanday
iqtisodiy   jarayonlar   ustidan   qat'iy   nazorat   Yaponiya   uchun   har   doim   xarakterli
jihat   edi.   Ammo   davlat   iqtisodiyotda   yetakchi   rol   o'ynagan   paytda   bu
takomillashishga, mahsulot sifatini oshirishga bo'lgan rag'batni so'ndiradi. 9
  Aynan
shu   sababga   ko'ra   hali   XIX   asr   oxiridan   boshlab   yapon   tovarlari   jahon   bozorida
raqobatbardosh emas degan nom taratgan edi.
Rivojlanish   uchun   ichki   resurslarning   yetishmasligini   Yaponiyada   ko'plab
tashqi   siyosatdagi   tajovuzkorlikni   oqlash   uchun   asos   deb   hisoblardi.   Yaponiya
urushda   mag'lubiyatga   uchraguncha   Nazorat   assotsiatsiyalari   deb   atalgan
tashkilotlar   iqtisodning   butun   boshli   sohalarini   boshqarardi.   Ular   dzaybatsu   -
yapon   korporatsiyalari   bilan   chambarchas   bog'langan   bo'lib,   ular   o'rtasida
xomashyo   va   kamyob   materiallarni   bo'lish   bilan   shug'ullanardi.   Bu   tizim   endi
buzilishi va qayta qurilishi lozim edi.
Agrar islohot (1946-1950).
Agrar   islohot   ikki   maqsadni   ko'zladi:   siyosiy   va   iqtisodiy.   Siyosiy   maqsad
yirik   yer   egalari   kichik   ijarachilar   ustidan   hokimiyatga   ega   bo'lgan   yapon
qishlog'ining   tuzilishini   o'zgartirish   edi.   Urushdan   oldingi   Yaponiyada   yirik   yer
egalari   kichik   ijarachilar   hosilining   yarmiga   yaqinini   olardi,   ular   barcha   fermer
xo'jaliklarining uchdan bir qismini tashkil etdi. Yirik er egalari soniga ruhoniylar,
savdogarlar,   amaldorlar,   shifokorlarni   kiritish   mumkin.   Mamlakat   yer   fondining
deyarli yarmi ularning qo'lida to'plangan edi. Iqtisodiy maqsad mamlakatda oziq-
9
  Latishev.”yaponiya iqtisodiy mo’jizasi” M-1970.56-bet
8 ovqat   mahsulotlarini   ko'paytirish   edi.   Agrar   islohot   dunyodagi   eng   ulug'vor
islohotlardan   biri   hisoblanadi,   chunki   u   yuqori   inflatsiya   sharoitida   amalga
oshirildi, natijada u iqtisodiy va siyosiy jihatdan davlatga foydali ta'sir ko'rsatadi.
Eski   mulkdorlik   tizimi   sobiq   imperiya   tuzumining   asosi,   militarizm   ustuni
hisoblanadi.   Shu   sababli   bosqinchi   hokimiyat   Yaponiyada   imperializmning
yangidan   shakl   olishidan   xavfsirab,   yer   tizimini   isloh   qilishga   qaror   qildi.
"Manchester   Guardian"   gazetasi   islohotning   siyosiy   va   iqtisodiy   manfaatlari
g'oyasini yaxshi ifoda etgan edi. "Agrar islohot Yaponiyani qayta qurish yo'lidagi
birinchi   qadam   bo'ladi   va   dehqonlarning   turmush   darajasini   oshirishga   yordam
beradi   va   bu   burilish   sanoatning   xom-ashyodan   mahrum   bo'lishiga   olib   keladi.
Arzon   ishchi   kuchi   va   Yaponiya   armiyasining   safarbarlik   imkoniyatlarini
kamaytirishi,   shu   bilan   birga,   agrar   islohot   dehqonlarning   xarid   qobiliyatining
oshishini   ta'minlaydi   va   ichki   talabning   oshishiga   olib   keladi.   Oqibatda
bosqinchilikka   intilish,   tashqi   bozorga   tovar   olib   chiqish   istagi   susayadi.   Agrar
islohotga qadar qishloq xo'jaligiga yaroqli yerlarning 45,9%i ijaraga berilgan edi.
Urushdan oldingi renta milliy daromadning 5%ini tashkil etdi. Aholi tez-tez yuqori
ijara   haqini   bekor   qilish   shiorlari   bilan   chiqardi.   Jami   6000   ta   chiqishlar   amalga
oshirildi.   Ijara   haqini   oshirish   to'g'risidagi   qaror   urushdan   oldingi   yillarda
Iqtisodiyot   vazirligi   tomonidan   qishloq,   o'rmon   yerlariga   egalik   muammosini   hal
qilish maqsadida qabul qilingan edi. 1945-yil 11-oktabrda J.Makartur Yaponiyada
agrar   islohotlarni   o'tkazish   to'g'risida   direktiva   chiqardi.   O'z   yer   mulkida
yashamaydigan yirik yer mulk egalari shu mulkka egalik qilish huquqidan mahrum
qilindi, yer unda ishlaydiganlarga berildi. Aholining asosiy qatlami fermerlar bo'lib
qoldi. Agrar islohot keyingi iqtisodiy rivojlanish uc hun juda katta ahamiyatga ega
bo'ldi.   Hayotning   yangi   fermerlik   ukladi   dehqonlarda   ko'plab   sanoat
mahsulotlariga   ehtiyojni   paydo   qildi,   bu   esa   aholining   xarid   qobiliyatini
o'sganligini,   mamlakatda   oziq-ovqat   va   xomashyo   ishlab   chiqarish   chiqarishi
keskin   o'sganligini   bildirdi.   Fermerlik   xo'jaliklarini   tashkil   qilish   iqtisodiy
tiklanishning   doimiy   omiliga   aylandi.   1945   yil   oxirida   qishloq   xo'jaligi   yerlarini
tartibga solish  to'g'risidagi  qonun qayta ko'rib chiqilib, ularning doirasini  cheklab
9 qo'ydi.1946-  yil  1-fevralda  Yaponiya  hukumati  tomonidan  ishlab  chiqilgan yangi
islohot   boshlandi.   Lekin   u   yetarlicha   radikal   bo'lmagani   uchun   keyinroq   yana
yangi   dastur   tayyorlandi.   Shu   munosabat   bilan   1946-yil   21-   oktyabrda   "Mustaqil
dehqonlarni   tashkil   etish   to'g'risida"gi   qonun   qabul   qilindi.   Qonunga   ko'ra,
dehqonchilik bilan shug'ullanuvchi yer egalariga 3 gektarga yaqin (Xokaydoda 12
gektar)   yer   ajratilgan,   qishloq   xo'jaligi   bilan   shug'ullanmaganlar   esa   1   gektar
(Xokkaydoda   4   gektar)   yerga   egalik   qilish   huquqiga   ega   bo'lgan.   Hukumat
ortiqcha   yerni   qaytarib   oldi   va   uni   mahalliy   yer   komissiyalariga   majburan   qayta
taqsimladi, ular o'z navbatida yerni ishlashdan manfaatdor bo'lgan har bir kishiga
sotdi. Inflatsiya tufayli ham sotib olish, ham ishtirokchilarning sotish narxlari juda
tez   tushib   ketdi   (1949   yilda   7500   iyen   xarajatlarning   1/5   qismiga   to'g'ri
keldi)."O'tloqlar,   dashtlar,   yaylovlar,   qishloq   xo'jaligiga   yaroqsiz   yerlar   sotib
olinmagan".   Yerning   real   bahosi   inflyatsiya   natijasida   keskin   tushib   ketganligi
sababli   yer   islohotini   amalga   oshirish   musodara   qilish   bilan   barobar   edi.Yer
islohoti jarayonida 1916 million gektar yoki qishloq xo'jaligi yerlarining 37,5 foizi
o'zgardi.   3,749   milliondan   ortiq   yer   egalari   yerlarni   hukumatga   topshirishga
majbur   bo'ldi.   Natijada   qishloq   xo'jaligiga   mo'ljallangan   yerlarning   atigi   10   foizi
ijaraga berildi. Ijara arzon edi. Endi qishloq xo'jaligi narxlarni ushlab turuvchi va
infratuzilmaga   sarmoya   kiritgan   hukumat   yordamida   rivojlandi.   Ikkinchi   jahon
urushidan   keyin   qishloqda   aholining   katta   oqimi   tufayli   paydo   bo'lgan   "qishloq
xo'jaligidagi to'qchilik" yo'qoldi. 1950-yilga kelib yer egalari soni ikki barobardan
ko'proq   (21,6%   dan   61,8%   gacha)   va   ijarachilar   soni   uch   barobardan   ko'proq
(19,6%   dan   67,1%   gacha)   ko'paygan.   Oziq-ovqat   inqirozi   bartaraf   etildi.   1952-
yilda   "Qishloq   xo'jaligi   yerlari   to'g'risidagi"   qonun   qabul   qilindi.   U   yer-mulk
atrofida   tuzilgan   bitimlar   erkinligini   keskin   cheklab   qo'ydi,   chunki   endi   bitimlar
faqat   mahalliy   hokimiyat   ruxsati   bilan   amalga   oshirilishi   mumkin   edi.   "Natijada
yerga   egalik   konsentratsiyasi   bloklandi.   Yaponiya   qishloq   xo'jaligining   tarmoq
tuzilishi   ko'p   yillar   davomida   tushunarsiz   bo'lib   chiqdi.   Shunga   qaramay,   bu
islohot   dunyodagi   eng   muvaffaqiyatli   agrar   islohotlardan   biri   sanaladi".   Egalik
qilish mumkin bo'lgan yer maydoni 9 ga bilan cheklandi, chayqovchilik maqsadida
10 yerni   qayta   sotish   taqiqlandi.   Bo'sh   yerlar   davlat   ixtiyoriga   o'tib,   keyin   minimal
narxlarda   dehqonlarga   berildi.   1945   yil   noyabrda   J.   Makartur   direktivasi   bilan
dzaybatsu   tarqatib   yuborildi   va   to'liq   iqtisodiy   erkinlik   e'lon   qilindi.   Bu   yapon
an'analariga   zid   bo'lib,   odamlar   ming   yillar   davomida   hamma   narsada,   iqtisodiy
faoliyatda   ham   davlatga   suyanishga   ko'nikib   qolgan   edilar.   Kishilar   o'zlarini
ma'naviy qashshoqlashgan deb his qilishdi va to'liq loqaydlikni namoyon etishdi.
Doimiy   davlat   subsidiyalariga   o'rgatib   qo'yilgan   korxonalar   urushdan
keyingi   dastlabki   yillarda   byudjetning   bir   qismini   "yeb   yuborar"   edi.   Bundan
tashqari,   reparatsiya   to'lovlarining   yoki   korporatsiyalar   zimmasiga   tushganligi
uchun ular ishlab chiqarishni tiklashdan manfaatdor emas edi.  10
Monopoliyaga qarshi islohot (1946-1950).
Monopoliyaga   qarshi   islohot   Zaibatsuni   yo'q   qilish   edi.   AQSH   hukumati
agrar   islohotni   o'tkazishni   boshlagani   sababli   ham   bundan   manfaatdor   edi.
Zaibatsu   yapon   militarizatsiyasi   va   tajovuzkorligining   aybdorlari,   Tinch
okeanidagi urushni qo'zg'atuvchilari deb taxmin qilingan. Ular yapon imperialistik
armiyasini   qurol   bilan   ta'minlaganlikda   gumon   qilingan.   Bundan   tashqari,
kapitalning konsentratsiyasi antidemokratik harakatdir. Shuning uchun ham bozor
raqobatini   himoya   qilish,   dehqon   mulkdorlari   institutini,   erkin   tadbirkorlar
institutini, mas'ul menejerlarni yaratish asosiy vazifalar deb hisoblangan. 1945- yil
oktyabr oyida hukumat asosiy Zaibatsu konsernini tugatishga qaror qildi va
1946- yilda ushbu   kompaniyalarni   qayta   tashkil   etish   bo'yicha   qo'mita
tuzildi.
1947- yil iyun oyiga kelib yana 83 ta kichik xolding birlashmalari  qayta
tashkil etildi. Ulardan 28 tasi oilaviy xolding sifatida qayta tashkil etilgan, 55 tasi
esa   ishlab   chiqarish   kompaniyalari   sifatida   qolishiga   ruxsat   berildi.   Ammo
qimmatli   qog'ozlar   bilan   bog'liq   ko'plab   operatsiyalarni   nazorat   qilishning   iloji
yo'q edi.
Qimmatli   qog'ozlarni   sotish   taqiqlangan   bo'lsa-da,   endigina   tashkil   etilgan
kompaniyalar,   hukumat   zarbasi   ostida   qolgan   konsernlarning   53   ta   aksiyalarini
10
Shuhrat Ergashev. Jahon tarixi 4-qism. T.; 2013. 133-139
11 sotdi. Keyingi yilning dekabr oyida Yaponiya parlamenti "O'z faoliyatini tugatish
to'g'risida" qonunni qabul qildi. " Haddan tashqari iqtisodiy konsentratsiya", bu har
qanday monopolistik kompaniyani tarqatib yuborishni nazarda tutgan. Natijada 18
ta   yirik   kompaniya   tarqatib   yuborilgan.   Yapon   po'lat   korporatsiyasi   ikkiga
bo'lingan. Yamata va Fuji po'lat kompaniyalari, Mitsubishi og'ir sanoat birlashmasi
-   Sharqiy   Yaponiya   og'ir   sanoati,   Markaziy   Yaponiya   og'ir   sanoati   va   G'arbiy
Yaponiya   og'ir   sanoat   korxonalarini;   Tokyo   Shibaura   Electrik   o'zining   43   ta
zavodidan   27   tasini   o'z-o'zidan   yo'q   qildi;   Hitachi   ishlab   chiqarish   birlashmasi
o'zining 35 ta zavodidan 19 tasini yo'q qildi. Yuqorida aytib o'tilgan kompaniyalar
tugatilishi   natijasida   po'lat,   temir,   kemasozlik,   pivo,   qog'oz   ishlab   chiqarish   va
boshqa   sohalarda   konsentratsiya   darajasi   kamaydi.   Zaibatsuning   sobiq   egalari   oz
miqdorda tovon oldilar. Yirik korporatsiyalar faqat oilaviy mulk bo'lishni to'xtatdi,
yangi   mulkdorlar   paydo   bo'ldi.   Bosqindan   keyin   tarqatib   yuborilgan   yoki
parchalangan   ayrim   yirik   korxonalar   qayta   tiklandi.   Misol   uchun,   Mitsubishi   va
Mitsui   savdo   kompaniyalari   1954   va   1959-yillarda   mos   ravishda   qayta   tiklandi;
Mitsubisi   og'ir   sanoatida   -   1964   yilda;   yangi   Yaponiya   po'lat   korporatsiyasida   -
1970 yilda Zaybatsu bosh ofislari yo'q bo'lib ketgan bo'lishi mumkin, ammo o'zaro
moliyalashtirish   tufayli   korxonalar   keyresu   guruhiga   to'planishdi.   Tanqidchilar
buni   ko'pincha   "zaybatsuning   qayta   tug'ilishi"   deb   atashadi.   Urushdan   oldin
zaybatsu   bilan   aloqasi   bo'lmagan   sanoat   firmalari   bozorga   xavfsiz   kirish
imkoniyatining   paydo   bo'lishi   tufayli   yirik   korxonalarga   aylandi.   Bunday
kompaniyalarga   Toyota,   Hitachi   va   Yangi   Yaponiya   po'lat   korporatsiyasi   kiradi.
Raqobat yanada jonli tus oldi. Kawasaki po'lat va Sumitomo po'lat kompaniyalari
paydo   bo'ldi.   Honda   avtomobilsozlik   sanoatini   boshladi.   Sony   va   Matsushita
yuksalishi   bilan   umumiy   Yaponiya   sanoati   raqobatbardosh   bozor   modelining
xususiyatlarini   oldi.   Bularning   barchasi   zaybatsuni   tarqatib   yuborish   siyosati
natijasida   sodir   bo'ldi.   Bank   sektori   masalasi   hal   qilinayotganda,   MakArtur
boshchiligidagi  ishg'ol   hukumati   monopoliyaga   qarshi   kurash  va  moliyaning  ikki
bo'linmasi   o'rtasida   ziddiyatni   boshdan   kechirdi.   Monopoliyaga   qarshi
departamentga ko'ra, banklarni qismlarga ajratish, keyin esa filiallar yaratmasdan,
12 mahalliy   banklar   yaratish   bilan   cheklanish   kerak   edi.   Aksincha,   moliya   bo'limi
xodimlarni qisqartirishga qarshi edi. Yirik banklar kelajakdagi moliyaviy bozorlar
uchun asos bo'lib xizmat qilishi kerak edi. Bu keyinchalik Yaponiya iqtisodiyotini
saqlab qoldi.
Mehnat islohoti.
Mehnat islohoti 3 ta mehnat qonuniga asoslandi:
1) Amerikaning  Vagner  qonuni  namunasi  asosida  bo'lib, 1945-yil
dekabrda   e'lon   qilingan   "Ittifoqlar   mehnati   to'g'risida"gi   qonun.   Bu   qonun
ishchilarning   jamoa   muzokaralarini   chaqirish   huquqini   ta'minladi,   kasaba
uyushmalarini fuqarolik qonunchiligidan ozod qildi;
2) 1946-yil   sentabr   oyida   qabul   qilingan   "Mehnat   munosabatlari
to'g'risida"gi qonun ishlab chiqarish nizolarini hal qilish tartiblarini belgilab
berdi, ish tashlashlar ehtimolini kamaytiradi;
3) "Mehnat   me'yorlari   to'g'risidagi   qonun"   1947-yil   aprel   oyida
qabul   qilinib   mehnat   sharoitlarini   yaxshilashga   qaratildi.   Unda   majburiy
mehnatga   yo'l   qo'ymaslik,   ishlab   chiqarishdagi   jarohatlar   bo'yicha   tovon
to'lash, sakkiz soatlik ish kunini joriy etish ko'zda tutilgan.
Ushbu   uchta   qonun   urushdan   keyingi   yillarda   tez   sur'atlar   bilan   kengayib
borayotgan   kasaba   uyushmalarini   qo'llab-quvvatladi.   Ishlab   chiqarishda   nizolar
ko'p   bo'lib,   natijada   kasaba   uyushmalari   nazoratni   o'z   qo'liga   ola   boshladi,
boshqacha aytganda, sifat nazorati ishchilar zimmasiga tushdi. Aholining o'sishiga
mehnat   islohoti   yordam   berdi.   Umumiy   aholi   soni   78,101   million   kishini   tashkil
etdi.Bu   1940-yilga   nisbatan   sezilarli   o'sishdir.   (71,933   mln.)   va   1944   yildan   beri
(74,433   mln.).   1947   yilda   mamlakat   iqtisodiy   tanazzulga   yuz   tutdi,   ish   bilan
bandlar   soni   biroz   oshdi.   Aytish   mumkinki,   AQSh   tomonidan   bosib   olinishi   va
undan   keyingi   o'n   yilliklar   Yaponiyaning   iqtisodiy   tiklanishida   ko'p   afzalliklarni
keltirdi.
Birinchidan,   Amerikaning   yadroviy   soyabon   himoyasi   ostida   yaponlar
13 mudofaa   uchun   katta   mablag'   sarflashlari   shart   emas   edi   va   shu   tariqa   kapital,
ishchi kuchi va energiya kerakli yo'nalishga yo'naltirilishi mumkin edi.
Ikkinchidan,   Yaponiya   okkupatsiya   ostida   bo'lgan   vaqtlarida   Amerika
turmush darajasi va boshqaruvning samarali usullari ta'siri ostida qoldi.
Uchinchidan,   bosib   olish   Yaponiyaning   hukmron   doiralari   tuzilmasida
o'zgarishlarga   olib   keldi.   Siyosat   va   biznesdagi   yangi   rahbarlar   bor   kuchlarini
iqtisodiyotni tiklashga qaratdilar.
Urush   yillarida   ittifoqchi   davlatlarning   harakatlari   tufayli   dengiz   orqali
tashish   to'sib   qo'yildi,   shu   sababli   mamlakatga   xomashyo   olib   kirish   nihoyatda
qiyinlashdi.   Ikkinchi   jahon   urushi   tugagandan   so'ng,   Amerika   bosqinchi   kuchlari
xalqaro savdoga cheklovlar qo'ydi va shu bilan taqiqni uzaytirdi. Ijtimoiy iqtisodiy
muammolar   tufayli   vaziyat   yomonlashdi.   Natijada   aholi   jon   boshiga   yalpi   ichki
mahsulot 1934-36-yillardagi darajasidan 1946-yilda 55 foizga kamaydi.1953-yilga
kelibgina   u   tiklandi.   Tiklanish   tugagach,   Yaponiya   o'n   besh   yildan   ortiq   o'sish
sur'atini saqlab qoldi.
1946- yili   Tiklanishni   moliyalashtirish   davlat   banki   tashkil   qilindi,   ammo
uning kreditlari subsidiyalar tarzida to'landi.
Tiklanish   juda   sekin   yuz   berdi.   Bu   yillari   AQSh   iqtisodiy   yordamini
to'xtovsiz oshirib bordi: Yaponiyaga yordam sifatida Amerikadan oziq-ovqat, dori-
darmon, keng iste'mol tovarlari yetkazib berildi. Ularni sotishdan tushgan mablag'
iqtisodni   maxsus   hisobiga   o'tkazildi.   1946-yil   Iqtisodiy   tashkilotlar   federatsiyasi
(Key-denren)   tashkil   qilindi   va   u   siyosatda   yapon   biznesi   manfaatlarini   himoya
qila   boshladi.   1946-yil   21-noyabrda   kasaba   uyushmalari   to'g'risida   qonun   qabul
qilindi.   Unga   muvofiq   kasaba   uyushmalari   jamoa   shartnomalarini   tuzish,   o'z
talablarini   qo'llash   uchun   ish   tashlashlar   o'tkazish   huquqini   oldi.   Ammo
Yaponiyadagi   Amerika   ma'muriyati   kasaba   uyushmalarini   nazorat   ostida   ushlab,
ularning   ish   haqi   va   mehnat   sharoitlari   to'g'risida   haddan   ziyod   talablarni   ilgari
surishiga yo'l qo'ymas edi.
Osiyocha   tafakkur   va   mehnat   an'analariga   ega   bo'lgan   yaponlarni   g'arbcha
14 mehnat   usullariga   ko'niktirish   oson   kechmadi.   Amerikaliklar   yaponlarni   eng
zamonaviy   biznes   usullari   bilan   tanishtirib   bordi.   1947-yili   Yaponiyada
buxgalteriya   hisobining   amerikacha   usullari   joriy   qilindi,   1949-yili   diplomli
buxgalterlar   to'g'risida   qonun   qabul   qilindi,   korxonalarni   moliyaviy   taftish   qilish
usullari   tartibga   keltirildi.   1950-yildan   kadrlar   tayyorlashning   amerikacha
standartlari   joriy   qilindi.   Yapon   mahsulotlarining   sifatini   oshirishga   katta   e'tibor
qaratildi.  11
E. Deming va boshqa amerikalik mashhur iqtisodchilar ma'ruzalar bilan
chiqdi.   E.   Deming   ma'ruzalaridagi   mahsulot   sifatini   nazorat   qilishning   ilg'or
usullari   yaponlarni   hayratga   soldi.   Yaponlarning   yangiliklarga   intilishi,   barcha
ilg'or   usullarni   tez   ilg'ab   va   o'zlashtirib   olishga   moyilligi   ham   katta   rol   o'ynadi.
1951-yili   E.   Deming   nomidagi   mukofot   ta'sis   etilib,   u   har   yili   sifatni
boshqarishning   yangi   usullarini   joriy   qilishda   erishgan   muvaffaqiyatlar   uchun
korxonalarga   berib   borildi.   Tez   orada   "Made   in   Japan"   degan   belgi   yuqori
sifatning   sinonimi   bo'lib   qoldi.   Shunga   qaramasdan,   iqtisodning   tiklanishi   juda
sekin bordi, 1950-yili  sanoat  ishlab chiqarishining  hajmi  zo'rg'a  urushdan  oldingi
ko'rsatkichning   yarmiga   yetdi.   Bunday   sharoitda   odatdagi   inflatsiyaga   qarshi
usullar   qo'llanildi   va   ular   kuchsiz   korxonalarning   xonavayron   bo'lishiga   hamda
ishsizlikning   oshishiga   olib   keldi.   1949-yildan,   ko'plar   uchun   kutilmaganda,
amerikaliklar   AQShning   bosh   iqtisodiy   maslahatchisi   J.   Dodj   tavsiyasiga   ko'ra
Yaponiyadan   reparatsiya   to'lovlarini   olishni   to'xtatdi.   Iqtisodiyotning   tiklanishi
Dodj   chizig'i   bilan   boshlandi.   Detroyt   banki   gubernatori   Jozef   Dodj   avvalroq
valyuta   islohotlarini   nazorat   qilgan.   Prezident   Truman   tomonidan   okkupatsion
Germaniyadan Yaponiyaga Amerika vakili sifatida yuborildi. Uning islohot rejasi
1949- yil   20-aprelda   parlament   tomonidan   ma'qullangan   va   qabul   qilingan.
1949-   yil   7-martda   bo'lib   o'tgan   konferensiyada   Dodj   islohotning   mazmun-
mohiyatini shunday bayon qildi: "Hukumat inflyatsiyani ochadimi, hukumat ularni
yopishga   ham   majburdir"   dedi.   Hukumat   xarajatlarini   -   subsidiyalarni,
sarmoyalarni   va   hokazolarni   qisqartirishi   qiyin   edi.   Biroq,   bu   qiyin   qarorlardan
qochmasdan   amalga   oshirilishi   kerak.   Davlat   xarajatlari   faqat   soliq   yig'imlari
11
  Patritsiya “1960-yildagi talabalar noroziligi” T-1999.97-99-betlar
15 hisobidan   qoplanishi   kerak.   Hukumat   oddiy   odamlarni   o'z   misolidagina   tejashga
majbur   qila   oladi.   Amerika   yordami   amerikalik   soliq   to'lovchining   pulidir.   Ular
Yaponiyaga   vaqtincha   o'rnini   bosuvchi   va   Yaponiya   o'zi   ishlab   chiqarishi   kerak
bo'lgan   narsaga   qo'shimcha   sifatida   berildi.   Sizning   ishlab   chiqarishingiz
allaqachon   o'sib   bormoqda   va   subsidiyalar   bilan   qo'llab-quvvatlanmaydi.   Ishlab
chiqarishni   ko'paytirish   orqali   siz   subsidiyalarni   oshirasiz.   Hozir   Yaponiya
iqtisodiyoti   ikki   ustunda   turibdi:   biri   Amerika   yordami,   ikkinchisi   byudjet
subsidiyalari.   Bu   ustunlar   juda   baland,   siz   ulardan   yiqilib   tushishingiz   mumkin.
Shunday qilib, "Dodj chizig'i" ning asosiy nuqtalari quyidagilardan iborat eedi
1) Inflyatsiya bosimini ta'minlash maqsadida konsolidatsiyalangan
milliy budjetni muvozanatlashtirish;
2) Qayta   qurish   moliya   banki   faoliyatini   to'xtatib   turishni
qisqartirish;
3) Davlatning   iqtisodiyotga   aralashuvi   darajasini   pasaytirish
(ayniqsa, subsidiyalar, narxlarni nazorat qilish);
4) 1 dollarga 360 iyenadan iborat yagona qat'iy belgilangan kursni
joriy etish;
5   )   xalqaro   savdoga   davlat   savdo   idoralari   orqali   emas,   balki   xususiy
kanallar   orqali   qaytish"   Dodj   daromadlar   va   xarajatlarni   taqsimlangan   balanslash
tamoyilidan   foydalangan.   Shuningdek,   davlat   hokimiyati   va   boshqaruvi
organlarining   markaziy   idoralarida   xodimlarning   qat'iy   soni   belgilab   qo'yildi.   1
dollar   uchun   360   iyena   kursi   juda   yuqori,   chunki   Yaponiyada   xarajatlar   yuqori
darajada   edi.   Shu   sababdan   ko'pgina   tovarlar   jahon   bozorida   raqobatbardosh
bo'lmagan (to'qimachilik tovarlaridan tashqari)  bo'lib chiqdi. 1949-yilda "Valyuta
nazorati va tashqi savdo qonuni", 1950 yilda - "Chet el investitsiyasi to'g'risida"gi
qonun, 1953 yilda - "Kartellar to'g'risida"gi qonun qabul qilindi. Bundan tashqari,
1949-yilda nazorat apparati yaratildi
Chet el valyutasi bilan operatsiyalar faqat maxsus ruxsatnoma bilan amalga
oshirilishi   mumkin   edi.   Barcha   operatsiyalar   banklar   orqali   o'tdi,   lekin   faqat   bir
16 nechta   banklar   ushbu   operatsiyalarni   amalga   oshirish   huquqiga   ega   edi.   Ushbu
qonunning   ma'nosi   pul   tizimining   barqarorligini   mustahkamlash,   to'lov   balansini
qo'llab-quvvatlash   edi.   Asta-sekin   valyuta   nazorati   yumshab   bordi.   Dodj   islohoti
Koreya urushi boshlanishidan oldin ikki yarim yil davom etdi. Islohotlar natijasida
mutanosib   budjet   tamoyillari   yaratildi.   15   yil   davomida   (1950-1965-   yillarda)
mamlakatda profitsit bilan barqaror budjet saqlanib qoldi. 1950-yili Koreya urushi
boshlangandan   so'ng,   yaponlar   AQSh   va   BMT   ekspeditsion   qo'shinlari   uchun
buyurtmalarni   bajarishga   kirishdi   va   1951-yiliyoq   sanoat   ishlab   chiqarishining
urushdan   oldingi   darajasiga   yetdi.   AQSh   kechagi   dushmanini   o'z   hamkoriga
aylantirish kursini tanladi: tashqi savdodagi cheklashlar bekor qilindi; okkupatsiya
rejimini tugatish ishlari jadal olib borildi. 1952-yilga kelib
Yaponiya   iqtisodini   boshqarish   davlat   tizimi   yaratildi.   Quyidagilar   uning
asosiy tarkibiy qismlari bo'ldi;
- Moliya vazirligi;
- Tashqi savdo va sanoat vazirligi;
- Yaponiya banki;
- Iqtisodiy rejalashtirish boshqarmasi.
Davlat   ana   shu   to'rtta   "ustun"   ga   tayanib,   iqtisodga   hal   qiluvchi   ta'sir
o'tkazishga erishdi va bu tadbirlar 1950-1960-yillari Yaponiyaning to'liq iqtisodiy
tiklanishiga olib keldi.  12
Yaponiyada demokratiyaning shakllanishi.
Ayni   paytda   demokratik   islohotlar   ham   olib   borildi.   1945-yil   oktabrda
siyosiy va diniy erkinliklar to'g'risidag' direktiva qabul qilindi. Matbuotda senzura
bekor   qilindi,   barcha   siyosiy   mahbuslar   ozod   etildi,   ilgarigi   militaristik   jamoat
tashkilotlari tarqatib yuborildi. 1945-yil kuzga kelib Yaponiya Liberal, Progressiv,
Sotsial-demokratik   va   Kommunistik   partiyalari   tuzildi,   unda   ilk   bor   ayollar   ham
qatnashdi. Saylov natijalariga ko'ra Liberal partiya - 140 ta, Progressiv partiya - 94
12
Ацамба Ф. М. ,Кириллина С. А. , Луцкий В. Б. История стран Азии и Африки новейшие время часть 2.
М.: 1991. 110-121
17 ta, Sotsialistik partiya - 92 ta va Kommunistik partiya - 5 ta o'rin egalladi. Liberal
partiya   asosida   hukumat   faqat   J.   Makartur   shtabi   topshirig'ini   bajarar   edi.
Amerikaliklar yaponlarni demokratiya sharoitida yashashga o'rgatdi.
1945-yil   dekabrda   ta'lim   tizimini   demokratlashtirish   to'g'risida   direktiva
qabul qilindi. Maktablarda harbiy ta'lim va militarizatsiyalashgan jismoniy tarbiya
bekor   qilindi,   kokutay   g'oyasining   shovinistik   tashviqoti   to'xtatildi,   9   yillik
majburiy ta'lim joriy qilindi, oliy o'quv yurtlarining avtonomiyasi tasdiqlandi. Ayni
paytda   general   Makartur   shtabi   tomonidan   yangi   konstitutsiyani   ishlab   chiqish
boshlandi.   Ammo   bu   ish   juda   murakkab   kechdi.   General   Kanoe   chet   el
g'oyalarining   yaponlarga   majburiy   singdirilishiga   qarshi   norozilik   ramzi   sifatida
o'zini   o'zi   o'ldirdi.   Eng   murakkab   masalalardan   biri   monarxiya   muammosi   edi.
Amerikaliklar   1945-yil   dekabrda   direktiva   chiqarib,   sinto   dinining   davlatdan
ajratilganini   e'lon   qildi.   1946-yil   imperator   Xiroxito   xalqqa   qilgan   yangi   yil
murojaatida o'zining "ilohiy kelib chiqishidan" voz kechdi. Urushdan keyin faqat 5
%   yaponlar,   asosan   kommunistlar,   monarxiyani   bekor   qilish   tarafdori   edi.
Monarxiyaning  bekor   qilinishini  AQShning  ittifoqchilari  bo'lgan  SSSR,  Xitoy  va
Avstraliya   ham   talab   qildi.   Ammo   okkupatsiya   hukumati   davlat   marosimlarini
o'tkazish   uchun   bu   institutni   saqlab   qolishga   qaror   qildi.   O'tkazilgan   so'rov
natijalariga ko'ra, 1946-yil mayda Konstitutsiya loyihasi e'lon qilingandan so'ng 85
% aholi "ramziy monarxiya"ni  qo'llab-quvvatlashini bildirgan. 1946-yil sentabrda
Yaponiyaning yangi  Konstitutsiyasi  parlament  tomonidan tasdiqlandi  va 1947-yil
3-maydan   kuchga   kirdi.   Mamlakatda   amalda   parlament   demokratiyasi   o'rnatildi.
Konstitutsiya tabaqalarni bekor qildi, fuqarolik huquqlari va barchaning, jumladan,
turli   jinslarning   tengligini   e'lon   qildi,   bolalar   mehnatini   qat'iy   taqiqladi.
Konstitutsiyaning   to'qqizinchi   moddasiga   binoan   Yaponiya   qurolli   kuchlardan   va
uni   qo'llash   bilan   qo'rqitishdan   voz   kechdi.   Hokimiyatning   bo'linish   prinsipi
o'rnatildi.
Hukumat   parlament   saylovlarida   ko'pchilik   ovoz   olgan   partiya   tomonidan
shakllantirildi.   Dastlabki   yillarda   yaponlarni   demokratiya   sharoitida   faoliyat
yuritishiga   o'rgatish   uchun   saylovlar   har   yili   o'tkazildi.   1948   yili   Yaponiyada
18 Liberal   va   Demokratik   partiyalar   vakillaridan   iborat   koalitsion   hukumat   tuzilib,
unga   tajribali   siyosatchi   Sigeru   Yosida   boshchilik   qildi.   Yaponiyada   parlament
ikki   palatadan   tashkil   topgan.   Quyi   -   Vakillar   palatasi,   unga   saylovlar   har   to'rt
yilda   bir   marta   o'tkaziladi.   Yuqori   -   Maslahatchilar   palatasi,   Yaponiya
prefekturalari   vakillaridan   tashkil   topadi   va   u   6   yil   muddatga   saylanadi.   Yuqori
palata quyi palata qarorlarini rad etish huquqiga ega, ayni paytda quyi palata ham
bu to'siqni deputatlarning 2/3 qism ovozi va undan ko'proq ovoz bilan yengib o'tish
huquqiga   ega.   Har   qanday   vazirlar   jumladan,   bosh   vazir   ham   avval   parlament
deputati   etib   saylanishi   lozim.   Yaponiyada   faqat   jamiyatda   tanilgan   kishilargina
vazirlik   vazifasini   bajarishga   haqli   deb   hisoblanadi.   1951   yil   1   mayda   general   J.
Makartur o'z lavozimidan ketdi, Yaponiyadagi okkupatsion qo'shinlar qo'mondoni
lavozimini   general   Metyu   Riduey   egalladi.   U   tinchlik   shartnomasi   imzolanishi
jarayonini   tezlashtirdi.   1951-yil   8-sentabrda   52   mamlakat   vakillari   ishtirokidagi
San-Fransisko   tinchlik   konferensiyasida   Yaponiya   bilan   tinchlik   shartnomalari
imzolandi.   Shartnomani   SSSR,   XXP,   Hindiston,   Birma,   Polsha,   Mo'g'iliston,
Chexoslavakiya,   Yugoslaviya,  imzolamadi.  Shartnomaga  ko'ra Yaponiya  o'zining
Koreya,   Tayvan   va   Peskador   orollari,   Mikroneziyaga   da'vosidan,   Xitoy   va
Antarktidadagi   barcha   da'volaridan,   shuningdek,   Janubiy   Saxalin   va   Kuril
orollaridan   voz   kechganini   ta'kidladi.   Janubiy   Saxalin   va   Kuril   orollarining
maqomi noaniqligicha qoldi, chunki Kuril orollarini 1945-yil egallab,
1947- yil   Saxalin   hududini   tarkibiga   qo'shgan   SSSR   shartnomani   imzolash
jarayonida qatnashmadi. Shartnoma bo'yicha Yaponiyadan olib qo'yilgan Ryukyu
orollarini   AQSH   1968-1972   yillarda   qaytarib   berdi.   Yaponiya   bilan   imzolangan
tinchlik   shartnomasi   AQSH   va   Yaponiya   o'rtasida   ikki   tomonlama   xavfsizlik
shartnomasi   imzolangandan   so'ng   kuchga   kirishi   belgilab   qo'yilgan   edi.   Shunday
shartnoma   1952-yil   fevralda   imzolandi.   AQSH   Yaponiya   xavfsizligi   uchun
javobgarlikni o'z zimmasiga oldi va uning hududida o'z qo'shinlarini joylashtirish
huquqiga ega bo'ldi. 1952-yil apreldan okkupatsiya rejimi bekor qilinib, Yaponiya
to'liq mustaqil davlatga aylandi.  13
13
Shuhrat   Ergashev .  Jahon   tarixi  4- qism .  T .; 2013. 116-121
19 1.2. San-fransisko tinchlik shartnomasi.
Amerikaning   hukmron   doiralari   Yaponiya   bilan   tinchlik   shartnomasini
tuzishdi   va   bu   davlatning   AQSHga   qaramligini   ta'minladilar.   Ular   tinchlik
shartnomasi   bilan   bir   qatorda   Yaponiyada   Qo'shma   Shtatlarga   harbiy   bazalarga
ega   bo'lish   va   o'z   qo'shinlarini   Yaponiya   tuprog'ida   saqlash   huquqini   beruvchi
"xavfsizlik   pakti"ni   imzolashni   t   alab   qilishdi.   "Xavfsizlik   pakti"   1945-yildagi
Potsdam   deklaratsiyasiga   zid   edi.   Tinchlik   shartnoma   loyihasi   urushda   ishtirok
etuvchi   boshqa   buyuk   davlatlarning   ishtirokisiz   AQSH   va   Angliya   hukumatlari
tomonidan   tayyorlangan.   Shartnomani   muhokama   qilish   uchun   San-Fransiskoda
konferensiya   chaqirildi,   unga   Osiyo   xalq   demokratik   davlatlari   taklif   qilinmadi.
Hindiston   va   Birma   esa   konferensiyada   ishtirok   etishdan   bosh   tortdi.
Konferentsiyada   Sovet   Ittifoqi,   Polsha   va   Chexoslovakiya   Yaponiyaning
mustahkam   tinchligi,   xavfsizligi   va   demokratik   rivojlanishini   ta'minlashga
qaratilgan   shartnomaga   qo'shimcha   va   o'zgartirishlar   kiritishga   intildi.
Konferensiyaga   raislik   qilgan   Qo'shma   shtatlar   vakili   sovet   Ittifoqi   takliflarini
muhokama   qilishdan   bosh   tortdi.   San-Fransisko   tinchlik   shartnomasi   joriy   ish
masalalari   bo'yicha   eng   muhim   xalqaro   majburiyatlarini   qo'pol   ravishda
buzganligini hisobga olib, SSSR, Polsha va Chexoslovakiya uni imzolashdan bosh
tortdi. Shartnomada Yaponiyaning Koreya mustaqilligini tan olishi, Yaponiyaning
Tayvan,   Penxuledao   (Peskador   orollari),   Kuril   orollari   va   Saxalinning   janubiy
qismi   huquqlarini   rad   etishi   nazarda   tutilgan   edi.   Shartnomaga   ko'ra,   Yaponiya
Ryukyu   orollari   (Okinava)   va   boshqa   bir   qator   orollar   ustidan   AQSh   vasiyligi
(ma'muriyati)   o'rnatishga   rozi   bo'ldi.   Yaponiya   boshqa   davlatlar   bilan
munosabatlarida   kuch   ishlatish   tahdididan   voz   kechish   majburiyatini   o'z
zimmasiga oldi.
1951- yil 8-sentabrda   Yaponiya   bilan   alohida   tinchlik   shartnomasi
imzolandi,   keyin   esa   Yaponiya-Amerika   "xavfsizlik   pakti"   imzolandi,   bu   esa
AQShga   Yaponiyada   quruqlik,   havo   va   dengiz   kuchlarini   joylashtirish   huquqini
berdi.   1952   yil   28   aprelda   San-Fransisko   tinchlik   shartnomasi   kuchga   kirdi.   Bu
hujjatlarning   imzolanishi   ommaviy   norozilik   bilan   kutib   olindi.   Parlamentda
20 deputatlarning katta guruhi  qarshi  ovoz  berdi. Demokratik kuchlar  San-Fransisko
shartnomasini   Yaponiyani   Amerika   imperializmining   Uzoq   Sharqdagi   tajovuzkor
tizimiga   jalb   qilish   vositasi   deb   hisobladilar.   Urush   xavfiga   va   Amerika
imperialistlarining   hukmronligiga   qarshi   harakatni   bostirish   maqsadida
qo'poruvchilik   faoliyatining   oldini   olish   to'g'risidagi   qonun   loyihasini   ishlab
chiqdilar. Shartnomaga qarshi kurash jarayonida
1952- yil mart   oyida   siyosiy   ish   tashlash   bo'lib   o'tdi,   unda   10   millionga
yaqin   odam   qatnashdi.   Sotsialistlar   urushga   qarshi   ommaviy   harakatda   faol
ishtirok etdilar, ularning asosiy talablari AQSH bilan tuzilgan harbiy shartnoma va
bitimlarni   bekor   qilish,   Yaponiyadagi   Amerika   harbiy   bazalarini   tugatish,
shartnomadan bosh tortish edi.
San-Fransisko   tinchlik   shartnomasi   (1952-1960-yillarda)   bir   qator   bitimlar
va   shartnomalar   bilan   to'ldirildi.   Xususan   1952   yilgi   ma'muriy   bitim,   1953   yil
savdo   va   navigatsiya   shartnomasi,   1954   yildagi   o'zaro   mudofaa   yordami
to'g'risidagi shartnoma va boshqalar. Amerika ishg'oli rasman tugatildi, Yaponiya
suveren   davlat   deb   e'lon   qilindi,   lekin   aslida   San-Fransisko   shartnomalari   tizimi
Yaponiyada   Amerika   qo'shinlarining   bo'lishini,   ulardan   ommaning   noroziligini
bostirish   uchun   jandarmeriya   maqsadlarida   foydalanishni   qonuniy   ravishda
ta'minladi.   Amerika   qo'shinlarini   saqlash   xarajatlari   Yaponiya   davlat   byudjetidan
qoplandi.   Yaponiya-Amerika   shartnomasining   ratifikatsiya   qilinishi   1952   yil   1
mayda   katta   norozilik   namoyishiga   sabab   bo'ldi,   bu   tarixga   "qonli   1-may"   nomi
bilan   kirdi.   Rasmiylar   namoyishchilarni   tarqatish   uchun   politsiyani   yubordi.
To'qnashuvda 2 askar halok bo'ldi, 2300 kishi yaralandi, 1232 kishi hibsga olindi.
Sovet Ittifoqining ushbu shartnomaga qarshi chiqishi.
Sovet   Ittifoqi   San-Frantsisko   konferentsiyasida   ishtirok   etdi   va   Sovet
delegatsiyasiga   Sovet   tashqi   ishlar   vazirining   o'rinbosari   Andrey   Gromiko
rahbarlik   qildi.   Konferensiya   boshlanganidan   boshlab   Sovet   Ittifoqi   AQSh   va
Buyuk   Britaniya   tomonidan   tayyorlangan   shartnoma   matni   loyihasiga   keskin
qarshi   chiqdilar.   Sovet   delegatsiyasi   jarayonni   to'xtatish   uchun   bir   nechta
21 muvaffaqiyatsiz   protsessual   urinishlarni   amalga   oshirdi.   Sovet   Ittifoqining
e'tirozlari 1951 yil 8-sentyabrda Gromikoning bayonotida batafsil bayon qilingan.
Bayonotda Sovet
Ittifoqining bir qator da'volari mavjud edi. Shartnoma bo'yicha hech qanday
kafolat   berilmagan;   Yaponiya   militarizmi,   Yaponiya   agressiyasining   asosiy
qurbonlaridan biri bo'lishiga qaramay, Xitoy ishtirok etishga taklif qilinmaganligi;
shartnoma   tayyorlanayotganda   Sovet   Ittifoqi   bilan   maslahatlashilmaganligi;   bu
shartnoma   Yaponiyani   Amerikaning   harbiy   bazasi   sifatida   tashkillashtirishi;
shartnoma   amalda   alohida   tinchlik   shartnomasi   bo'lganligi;   shartnoma   loyihasi
Xitoyning Tayvan va boshqa bir qator orollarga bo'lgan huquqlarini buzganligi va
boshqa   e'tirozlar   bor   edi.   Faqatgina   1956-yil   19-   oktyabrda   Yaponiya   va   Sovet
Ittifoqi tomonidan imzolangan qo'shma deklaratsiya urushni tugatish va diplomatik
munosabatlarni tiklashga xizmat qildi. 14
San-Fransisko shartnomasi VII BOB , 27 moddadan iborat.
I BOB. Tinchlik.
1-modda
• Yaponiya va Ittifoqdosh davlatlarning har biri o'rtasidagi urush
holati 23-moddada ko'rsatilganidek, Yaponiya va tegishli Ittifoqchi davlatlar
o'rtasida ushbu Shartnoma kuchga kirgan kundan boshlab tugatiladi.
• Ittifoqdosh   davlatlar   Yaponiya   xalqining   Yaponiya   va   uning
hududiy suvlari ustidan to'liq suverenitetini tan oladilar.
II- BOB. HUDUD.
2-3-4-moddalar.
• Yaponiya Koreyaning mustaqilligini tan oldi. Koreyaga bo'lgan
barcha huquqlar, unvonlar va da'volardan voz kechdi.
14
Стрелцова Д. В. История Япония. М.: "Аспект пресс" 2018. 572-574
22 • Yaponiya Formosa va Peskador hamda Kuril orollariga, Saxalin
va   unga   tutash   orollarga   bo'lgan   barcha   huquqlar,   huquqlar   va   da'volardan
voz kechadi.
III- BOB. XAVFSIZLIK
5-6-modda.
• Yaponiya   Birlashgan   Millatlar   Tashkiloti   Nizomining   2-
moddasida belgilangan majburiyatlarni qabul qildi.Xalqaro nizolarni xalqaro
tinchlik, xavfsizlik va adolatga xavf tug'dirmaydigan tarzda tinch yo'l bilan
hal qilish;
• Xalqaro   munosabatlarida   har   qanday   davlatning   hududiy
yaxlitligi   yoki   siyosiy   mustaqilligiga   qarshi   yoki   Birlashgan   Millatlar
Tashkilotining maqsadlariga to'g'ri kelmaydigan boshqa usullar bilan tahdid
qilish yoki kuch ishlatishdan tiyilish;
• Birlashgan   Millatlar   Tashkilotiga   Ustavga   muvofiq   amalga
oshiradigan   har   qanday   harakatda   har   tomonlama   yordam   berish   va
Birlashgan   Millatlar   Tashkiloti   oldini   olish   yoki   majburlash   choralarini
ko'rishi mumkin bo'lgan har qanday davlatga yordam berishdan bosh tortish.
• Ittifoqdosh   kuchlar,   o'z   navbatida,   Yaponiya   suveren   davlat
sifatida   Birlashgan   Millatlar   Tashkiloti   Nizomining   51-moddasida
ko'rsatilgan individual yoki jamoaviy o'zini o'zi himoya qilish huquqiga ega
ekanligini va Yaponiya ixtiyoriy ravishda jamoaviy xavfsizlik kelishuvlariga
kirishi mumkinligini tan oladi.
IV BOB. SIYOSIY VA IQTISODIY MODDALAR.
7- 13-moddalar.
• Ittifoqchi   davlatlarning   har   biri   o'zi   bilan   Yaponiya   o'rtasida
23 ushbu   Shartnoma   kuchga   kirgandan   keyin   bir   yil   ichida   Yaponiya   bilan
urushdan   oldingi   har   qanday   ikki   tomonlama   shartnomalar   yoki
konventsiyalar   o'z   kuchini   saqlab   qolish   yoki   qayta   tiklashni   xohlayotgani
va har qanday shartnomalar haqida Yaponiyani xabardor qiladi.
• Yaponiya   1939-yil   1-sentabrda   boshlangan   urush   holatini
tugatish   to'g'risida   Ittifoqchi   davlatlar   tomonidan   hozir   yoki   bundan   keyin
tuziladigan   barcha   shartnomalarning,   shuningdek,   Ittifoqchi   Davlatlar
tomonidan imzolangan kelishuvlarning to'liq kuchini tan oladi.
• Yaponiya   Uzoq   Sharq   bo'yicha   Xalqaro   Harbiy   Tribunal   va
boshqa   Ittifoqchilarning   urush   jinoyatlari   bo'yicha   Yaponiya   ichidagi   va
undan   tashqaridagi   sudlarining   hukmlarini   qabul   qiladi   va   Yaponiyada
qamoqqa   olingan   yapon   fuqarolariga   nisbatan   chiqarilgan   hukmlarni
bajaradi.
• Yaponiya   Ittifoqchi   Davlatlarning   har   biri   bilan   savdo,   dengiz
va   boshqa   tijorat   munosabatlarini   barqaror   va   do'stona   asosda   o'rnatish
bo'yicha   shartnomalar   yoki   bitimlar   tuzish   bo'yicha   muzokaralarga   zudlik
bilan kirishishga tayyorligini e'lon qiladi.
• Yaponiya   xalqaro   fuqaro   aviatsiyasi   to'g'risidagi
konventsiyaning   93-moddasiga   muvofiq   a'zo   bo'lgunga   qadar   ushbu
konvensiyaning   havo   kemalarining   xalqaro   navigatsiyasiga   nisbatan
qo'llaniladigan   qoidalarini   amalga   oshiradi   hamda   standartlar
vaamaliyotlarni amalga oshiradi.
V BOB. DAVOLAR VA MULK.
14-21-moddalar
• Yaponiya ittifoqchi davlatlarga urush paytida yetkazilgan zarar
va   azob-uqubatlar   uchun   tovon   to'lashi   kerakligi   e'tirof   etildi.   Yaponiya
hozirgi   hududlari   yapon   kuchlari   tomonidan   bosib   olingan   va   Yaponiya
24 tomonidan shikastlangan Ittifoqdosh davlatlar bilan xizmatlarni taqdim etish
orqali   yetkazilgan   zararni   qoplash   xarajatlarini   qoplashga   yordam   berish
maqsadida zudlik bilan muzokaralar olib boradi.
• Kichik   band   qoidalarini   hisobga   olgan   holda,   Ittifoqdosh
Davlatlarning   har   biri   o'zining   barcha   mulki,   huquq   va   manfaatlarini
musodara qilish, saqlab qolish, tugatish yoki boshqacha tarzda tasarruf etish
huquqiga ega.
• Yaponiya   va   tegishli   Ittifoqchi   Davlat   o'rtasidagi   ushbu   Shartnoma
kuchga   kirgan   kundan   boshlab   to'qqiz   oy   ichida   berilgan   arizaga   ko'ra,
Yaponiya   bunday   ariza   berilgan   kundan   boshlab   olti   oy   ichida   moddiy   va
nomoddiy mulkni va barcha huquqlarni qaytarib beradi.
• Urush   paytida   buzilgan   sanoat   mulki   huquqlariga   kelsak,   Yaponiya
Ittifoqdosh davlatlar va ularning fuqarolariga Vazirlar Mahkamasining 1949 yil
1   sentyabrdagi   309-sonli,   yanvar   oyidan   kuchga   kirgan   12-sonli   farmoyishi
bilan   ilgari   berilgan   imtiyozlardan   kam   bo'lmagan   imtiyozlar   berishda   davom
etadi.
• Yaponiya   1941-yil   6-dekabrda   Ittifoqdosh   davlatlar   va   ularning
fuqarolarining nashr etilgan va nashr etilmagan asarlariga nisbatan Yaponiyada
mavjud   bo'lgan   adabiy   va   badiiy   mulk   huquqi   shu   kundan   boshlab   amalda
ekanligini tan oladi.
• Har   qanday   Ittifoqchi   Davlatlarning   iltimosiga   binoan,   Yaponiya
hukumati   ushbu   Ittifoqchi   Davlat   fuqarolarining   mulk   huquqi   bilan   bog'liq
ishlar bo'yicha Yaponiya sudlarining har qanday qarori yoki qarorlarini xalqaro
huquqqa muvofiq qayta ko'rib chiqadi.
• Yaponiya   Yaponiya   davlatining   urushdan   oldingi   tashqi   qarzlari   va
keyinchalik   Yaponiya   davlatining   majburiyatlari   deb   e'lon   qilingan   korporativ
tashkilotlarning   qarzlari   bo'yicha   o'z   javobgarligini   tasdiqlaydi   va   kreditorlari
bilan qisqa muddatda muzokaralar olib borish niyatini bildiradi. Ushbu qarzlar
bo'yicha
25 to'lovlarni   qayta   tiklash;   urushdan   oldingi   boshqa   da'volar   va
majburiyatlar   bo'yicha   muzokaralarni   rag'batlantirish;   va   shunga   mos
ravishda summalarni o'tkazishni osonlashtirish.
VI BOB. Nizolarni hal qilish.
22- modda
• Agar   ushbu   Shartnomada   har   qanday   tomonning   fikriga   ko'ra,
Shartnomani  talqin  qilish  yoki  ijro  etish  bo'yicha   maxsus   da'volar   bo'yicha
sudga murojaat qilish yoki boshqa kelishilgan vositalar  bilan hal etilmagan
nizo yuzaga kelgan bo'lsa, nizo ushbu shartnomaning iltimosiga binoan hal
qilinadi.   Har   qanday   tomon   qaror   qabul   qilish   uchun   Xalqaro   Sudga
yuboriladi.   Yaponiya   va   Xalqaro   Sud   Statusining   ishtirokchisi   bo'lmagan
Ittifoqdosh  davlatlar  ushbu  Shartnomani  tegishli   ratifikatsiya  qilish  vaqtida
va   Birlashgan   Millatlar   Tashkiloti   rezolyutsiyasiga   muvofiq   Sud
registratoriga saqlashga  topshiradilar. Xavfsizlik  Kengashining 1946 yil  15
oktyabrdagi   umumiy   deklaratsiyasi   ushbu   moddada   ko'rsatilgan
xarakterdagi   barcha   nizolar   bo'yicha   sudning   yurisdiksiyasini   maxsus
kelishuvsiz qabul qiladi.
VII-BOB. Yakuniy qism.
23- 27-moddalar
• Ushbu   Shartnoma   uni   imzolagan   davlatlar,   shu   jumladan
Yaponiya   tomonidan   ratifikatsiya   qilinadi   va   ratifikatsiya   yorliqlari
Yaponiya tomonidan saqlash uchun topshirilgandan so'ng va ko'pchilik, shu
jumladan, uni ratifikatsiya qilgan barcha davlatlar uchun kuchga kiradi.
• Ushbu   Shartnoma   Amerika   Qo'shma   Shtatlari   Hukumati
arxiviga   saqlash   uchun   topshiriladi,   u   har   bir   imzolagan   davlatga   uning
26 tasdiqlangan nusxasini taqdim etadi.  15
1.3. "Dzimmu davri" (1954-1957).
1950- yil   iyun   oyida   Qo'shma   Shtatlar   tomonidan   boshlangan   Koreyadagi
urush   dengiz   transportining   ko'payishiga,   Yavoniya   iqtisodiyoti,   qurol-yarog'   va
harbiy   materiallar   va   harbiy   texnikani   ta'mirlash   uchun   Koreyadagi   urushga
bo'lgan   talabning   sezilarli   darajada   oshishiga   olib   keldi.   Amerika   harbiy
buyurtmalari   dollar   oqimini   oshirdi.   Uch   yil   ichida   (1950-1952)   maxsus
buyurtmalar   bo'yicha   daromadlar   5,4   baravardan   ko'proq   (151   dan   824   million
dollargacha)   o'sdi,   buning   natijasida   Yaponiyaning  valyuta   zaxirasini   3,7  baravar
ko'payishiga,   1952-   yil   oxirida   1   milliard   dollardan   oshib   ketishiga   olib   keldi.   U
asosiy   kapitalni   yangilash,   eskirgan   asbob-uskunalar   va   xomashyoni   almashtirish
imkonini berdi, bu esa sanoat ishlab chiqarishining o'sishiga ta'sir ko'rsatdi. 1953-
yilda  Koreya   urushi   tugashi  bilan  AQSH  harbiy  buyurtmalari  qisqardi,  ammo  bu
pasayish Yaponiya hukumati tomonidan harbiy buyurtmalarning ko'payishi (1953-
1956-   yillarda   53%   dan   ortiq)   va   chet   el   kapitalining   kirib   kelishi   bilan   qisman
qoplandi.   Oxirgi   hodisa   urushdan   keyingi   Yaponiyada   investitsiya   qilingan
kapitalning   yuqori   rentabelligi   bilan   izohlanadi,   bu   12%   ga   etdi.   Boshqa
kapitalistik   mamlakatlarda   esa   odatdagidek   3-4%   edi.   Yuqori   foyda
yaponiyaliklarning   kam   ish   haqi   olishi   bilan   belgilandi,   bu   Amerika   darajasidan
sezilarli ravishda past edi. Xuddi shu sabab Yaponiyaga xorijiy kreditlar berilishini
belgilab berdi. Ularning asosiy ulushi (77%) AQShga to'g'ri keldi. Uzoq muddatli
kreditlar   ikkita   moliya   instituti   tomonidan   taqdim   etilgan:   AQSh   Eksport-import
banki   va   Xalqaro   (aslida   Amerika)   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   (XTTB).   1953-
1959-yillarda   bu   ikki   bank   Yaponiyaga   maqsadli   kreditlar   berib,   uning   90%i
Yaponiya   iqtisodiyotining   asosiy   tarmoqlarini   rivojlantirishga   yo'naltirildi.
Iqtisodiyotning   o'sishi   moliya   sohasida   ham   o'z   ifodasini   topdi.   Oktyabr   oyidan
elektroenergetika   va   qora   metallurgiya   sohalari   rivojlandi.   1953-yil   defliyatsiya
sodir   bo'ldi,   muomaladagi   qog'oz   pullar   soni   kamaydi,   bu   esa   ichki   bozorda
CSIning pasayishiga o lib keldi va Yaponiya kapitalining eksportini kengaytirishga
15
"История войны на Тихом океане", т.5, М. 1958 г. 2-11
27 olib keldi. Bularning barchasi yapon monopol kapitaliga nafaqat o'zining iqtisodiy
qudratini   tiklash,   balki   iqtisodiyotni   tezlashtirilgan   sur'atlarda   rivojlantirish
imkonini berdi. 1951-yilda barcha sohalarda sanoat ishlab chiqarishining urushdan
oldingi   darajasiga   erishildi   va   1957-yilda   Yaponiya   kemasozlikda   kapitalistik
dunyoda birinchi o'rinni egalladi. 1960-yillarga kelib, Yaponiya sanoatining yillik
o'sishi   taxminan   20%   ni   tashkil   etdi.   Monopolistlar   iqtisodiy   o'sishdan   foyda
olardi,   mehnatkash   ommaning   ahvoli   esa   og'irligicha   qoldi.   Ijtimoiy   norozilik
urushga qarshi harakat bilan to'ldirildi va kuchaydi, bu birinchi navbatda Amerika
harbiy   bazalariga   qarshi   kurashda   namoyon   bo'ldi.   Bu   kurash   Amerika   poligoni
qurilgan   g'arbiy   sohildagi   Utinada   qishlog'i   hududida   boshlandi.   Doimiy   otishma
tufayli   baliqlar   qirg'oqqa   chiqib   qola   boshladi,   dehqonlar   esa   asosiy   oziq-ovqat
mahsulotidan mahrum bo'lishdi. Otishma maydonchasida qolgan mahalliy aholiga
yordam   uchun   butun   Yaponiya   aholisi   ko'tarildi:   qo'shni   hududlardan   kelgan
dehqonlar,   talabalar,   hatto   buddist   rohiblar   ularni   qo'llab-quvvatladi.   Oxir-oqibat,
bosqinchilar   poligonni   tark   etishga   majbur   bo'ldi.   Amerika   harbiy   bazalariga
qarshi shunga o'xshash norozilik namoyishlari boshqa joylarda ham bo'lib o'tdi va
1955-yil noyabr oyida harbiy bazalar qurilishiga qarshi, urushga qarshi Yaponiya
norozilik konferensiyasi bo'lib o'tdi. Urushga qarshi harakatning ikkinchi bosqichi
1954-yilda   boshlandi.   1954-yil   1-martda   Qo'shma   Shtatlar   Bikini   atolli   hududida
vodorod bombasini portlatdi va yapon baliqchi qayig'i zarar ko'rdi. Baliqchilarning
aksariyati   kemani   qoplagan   radioaktiv   kuldan   nobud   bo'lgan.   Aprel   va   may
oylarida Yaponiya hududiga radioaktiv yomg'ir yog'di, buning natijasida bir qator
joylarda   barglar   qurib,   gullar   so'lib   qoldi.   Yaponiyaning   sharqiy   qirg'oqlariga
radioaktiv chiqindilar bilan ifloslangan baliqlar oqib kela boshladi. Baliqchilarning
qayiqlarida ovlangan baliqlar yo'q qilindi. Chunki  ularda Inson hayotiga bevosita
tahdid   bor   edi.   Xirosima   va   Nagasakidan   atom   bombasi   portlashlari,   radiatsiya
ta'siriga uchragan ota- onalardan nogiron bolalar tug'ilishi, portlash qurbonlarining
o'limi   haqida   tobora   ko'proq   xabarlar   kelishda   davom   etdi.   Atom   va   vodorod
qurollarini   taqiqlash   chaqirig'ini   50   mln   inson   imzoladi   .   1-mart   (Bikani   kuni)
ommaviy   qirg'in   qurollarini   taqiqlash   bo'yicha   birgalikdagi   harakatlar   kuni   deb
28 e'lon   qilindi.   1955-yildan   boshlab,   har   yili   6   avgust   kuni   Xirosima   atom
bombasining portlatilgani munosabati bilan atom va vodorod qurollarini taqiqlash
bo'yicha   xalqaro   konferensiya   o'tkaziladi.   1958-yildan   boshlab   Xirosima   va
Nagasakidan Tokiogacha tinchlik marshlari uyushtirildi. Unda millionlab odamlar
ishtirok etdi.
1948- yildan   beri   olib   borilgan   Yaponiyani   remilitarizatsiya   qilish   yo'li,
ishchilar sinfining og'ir moliyaviy ahvoli, hukmron doiralar tomonidan monopolist
kapital manfaatlari yo'lida AQSh bilan tuzilgan harbiy ittifoq - bularning barchasi
ishchilar   harakatining   o'sishiga   turtki   bo'ldi.1952-yili   okkupatsiya   rejimi   bekor
qilingandan   so'ng   hokimiyat   to'liq   S.   Yosida   boshliq   yapon   hukumatiga   o'tdi.   S.
Yosida   ashaddiy   amerikaparast   edi.   U   1954   yili   martda   <<Fukuru   maru>>   (<<
Baxtli ajdaho>>) kemasida yuz bergan baxtsiz hodisadan so'ng ( kema komandasi
nurlanish kasaliga chalindi) iste'foga chiqishga majbur bo'ldi.  16
 Hukumatga 1954-
yildan   Itiro   Xatoyama   boshchilik   qildi.   U   tashqi   ishlar   vaziri   Mamoru   Sigemitsu
ta'siri ostida SSSR va XXR bilan munosabatlarni yaxshilash tarafdori bo'lib chiqdi.
1955-yil   iyun   oyida   muzokaralar   boshlandi   va   1956-yil   oktyabr   oyida   Xatoyama
Moskvaga   keldi,   u   yerda   urush   holatini   tugatish   va   SSSR-   Yaponiya   o'rtasidagi
diplomatik munosabatlarni tiklash to'g'risida deklaratsiya imzolandi, Sovet Ittifoqi
Yaponiyaning Birlashgan Millatlar Tashkilotiga qabul qilinishi haqidagi iltimosini
qo'llab-quvvatlashga   rozi   bo'ldi.   Yaponiya   1956-yil   dekabrda   BMTga   qabul
qilindi.   SSSRda   sudlangan   barcha   yapon   fuqarolari   ozod   qilindi   va   Yaponiyaga
qaytarildi.   Sovet   Ittifoqi   Yaponiyaga   tovon   to'lash   da'volaridan   voz   kechdi.
Deklaratsiya   bilan   bir   vaqtda   okeanning   shimoli-g'arbiy   qismida   ochiq   dengizda
baliq   ovlash   to'g'risidagi   konvensiya   va   dengizda   halokatga   uchragan   odamlarga
yordam   ko'rsatish   to'g'risidagi   bitim   kuchga   kirdi.   Diplomatik   munosabatlarning
tiklanishi   savdo   aloqalarini   rivojlantirish   uchun   qulay   sharoit   yaratdi.   1957-yil
dekabrda Sovet-Yapon shartnomasi imzolandi. Ushbu shartnoma hamda savdo va
to'lovlar   to'g'risidagi   bitimlar   bojxona   to'lovlari,   import-   eksport   bilan   bog'liq
boshqa   qoidalarga   nisbatan   ko'proq   qulaylik   rejimini   ta'minladi.   Sovet   Ittifoqi   va
16
Родригес А. М. Новейшая история стран Азии и Африки ХХ век. 1945-2000. М .; 2004. 97-101
29 Yaponiya o'rtasidagi savdo tenglik va o'zaro manfaatlar asosida rivojlana boshladi.
Yaponiya   SSSRga   kemalar,   suzib   yuruvchi   seld   tagliklari,   shtapel   tolasi,   xalq
iste'moli mollari, plyonkalar sota boshladi. Sovet Ittifoqi esa neft, yog'och, ko'mir,
marganes va xrom rudalari, kaliy tuzlari, to'qimachilik xomashyosi, metall sotishni
boshladi.   1957-yil   fevralda   I.   Xotayamaning   o'rniga   Nubusuki   Kisi   hukumat
boshlig'i   bo'ldi.   Uning   Yaponiyani   "sovuq   urush"   ga   tortish   siyosati   yapon
jamiyatida   tanqidga   uchradi.   1960-yil   1-   mayda   AQSHning   "U-2"   samolyoti
SSSRda urib tushirilishi ortidan boshlangan mojaro tufayli N. Kisi shu yil oxirida
istefoga   chiqishga   majbur   bo'ldi.   Bu   davrda   Yaponiya   iqtisodiyotida   ijobiy
siljishlar   ham   yuz   berdi.   Yapon   korporatsiyalarida   moliyaviy   resurslar   jamladi.
Rekonversiya   -   sanoatni   harbiy   bo'lmagan   mahsulotlarni   ishlab   chiqarishga
o'tkazish jarayoni yakunlandi. 1952 yil apreldan
Yaponiya   to'liq   mustaqil   davlat   huquqini   olgandan   so'ng   boj   siyosatini
mustaqil hal qildi, chet el tovarlariga o'rnatilgan yuqori boj solig'i orqali o'z ishlab
chiqarishini   rivojlantirishini   ta'minladi.   1952-yili   Yaponiya   hukumati   huzurida
Iqtisodiy   masalalari   bo'yicha   kengash   -   mavjud   davlat   institutlari   orqali   butun
iqtisodiy   siyosatni   muvofiqlashtiruvchi   organ   tashkil   qilindi   va   sanoat
texnologiyalari   boshqarmasi   tuzildi.   Uning   huzurida   ilmiy   tadqiqot   institutlari,
laboratoriyalar,   maslahat   punktlarining   butun   boshli   tizimi   faoliyat   yuritib,   ular
xususiy   sektorga   turli   xizmatlar   ko'rsatdi.   Hukumatning   Ilmiy-texnik   markazi
to'g'risida   axborot   yig'ilib,   tahlil   qilindi.   Murojaat   qilgan   tadbirkorlarga   nimani
qanday   joriy   qilish,   texnologik   liniyani   qanday   yangilash,   zarur   uskunalarni
qayerdan   olish   va   shu   kabi   ko'plab   maslahat   yordamlari   berildi.   Shuningdek,
Yaponiyada xususiy, nodavlat tashkilotlarining tarmog'i shakllantirilib, ular yapon
tovarlari   sifatini,   mehnat   unumdorligini   oshirishga   ko'maklashdi.   Masalan,   1955-
yil   martda   Mehnat   unumdorligi   nodavlat   tashkiloti   tuzilib,   u   Yaponiyaga
ma'ruzalar   o'qish   uchun   chet   el   mutaxassislarini   taklif   qilish   va   yapon
muhandislarini   o'qish   va   ilg'or   tajribalarni   egallash   uchun   chet   ellarga   jo'natish
bilan shug'ullandi.Maxsus nashrlar paydo bo'lib, ularda yapon tovarlarining texnik
xarakteristikasi   va   sifati   to'g'risida   haqqoniy   axborotlar   berildi   va   bu   so'zsiz   ular
30 sifatining   yaxshilanilishiga   xizmat   qildi.   Patentlangan   yangiliklarni   joriy   qilishda
Patent   axborot   markazi   katta   rol   o'ynadi.   Yapon   biznesi   ijtimoiy   sharoitlar   bilan
hisoblashishga majbur bo'ldi. Yaponiyada kasaba uyushmalari tashkil qilinib, ular
ishchilar   manfaatlarini   himoya   qila   boshladi.   Yangi   mehnat   qonunlari   qabul
qilindi, 8 soatlik ish kuni, minimal ish haqi o'rnatildi. Amalga oshirilgan tadbirlar
natijasida   Koreya   urushi   yakunlangandan   so'ng   Yaponiyada   iqtisodiy   o'sish
sur'atlari   sezilarli   darajada   jadallashdi.   "Dzimmu   gullab-yashnashi>>   deb   atalgan
jarayon   boshlandi   (1954-1957).   1950-   yillar   o'rtalariga   kelib   Yaponiyada   bozor
iqtisodiyoti   infratuzilmasi   shakllandi   va   iste'molchilar   ehtiyojiga   ziyraklik   bilan
e'tibor   qaratdi.   Bu   esa   milliy   daromadda   jamg'armalarning   katta   foizini   inobatga
olganda, kuchli rag'batlantiruvchi omil bo'ldi.1960-yillarda iqtisodiy rivojlanishda
erishilgan   yutuqlar   Yaponiyada   siyosiy   rejimining   barqarorlashuviga   olib   keldi.
Yaponiyada siyosiy demokratiya borgan sari g'arbcha ko'rinishga ega bo'lib bordi.
Siyosiy   partiyalar   tizimi   shakllandi.   Ularni   shartli   ravishda   G'arbdagi   singari   so'l
partiyalar,   o'ng   partiyalar   va   markazchi   partiyalarga   ajratish   mumkin.
Kommunistlar va sotsialistlar  so'l  partiyalarini tashkil  qildi. Yaponiya Sotsialistik
partiyasi   (YSP)   1960-yillar   boshlaridagi   saylovlarda   30   %,   keyin   esa   20-25   %
ovoz oldi. Yaponiya Kommunistik partiyasi (YKP) ham shu davrda 10 % atrofida
ovozga ega bo'ldi. Demokratik sotsializm partiyasi (DSP) va "Soka gakkay" budda
sektasi asosida tuzilgan "Komeyto" partiyasi markazchilar bo'lib, ular 1950-1960-
yillardagi saylovlarda 6-7 % ovoz oldi. Yaponiya siyosatidagi  o'ng kuchlar vakili
eng yirik partiya - Liberal - demokratik partiya (LDP) edi. U 1955 yili Demokratik
va   Liberal   partiyalarining   qo'shilishidan   tashkil   topgandi.   Mohiyatiga   ko'ra
konservativ bo'lgan LDP avval boshdanoq hokimiyat tepasida bo'lib, iqtisodiyotda
davlat   boshqaruvini   keng   joriy   qilish,   davlat   sektoriga   tayanish   siyosatini   olib
bordi.  17
17
M. Abdurazzoqova XX asr ikkinchi yarmi jahon tarixi. T.;2000. 161-165
31 II. BOB. "Yaponiya iqtisodiyot mojizasi" yillarda (1960-1970)
2.1. Iqtisodiy mo'jiza sabablari, amalga oshirilishi va natijalari
Yaponiya Iqtisodiy mo''jiza" ning sabablari:
1. Qayta   konvertatsiya   qilish   jarayonini   yakunlash   (mamlakat
iqtisodiyotini   tinch   mahsulotlar   ishlab   chiqarishga,   "tinch   yo'lda"   o'tkazish)   va
mashina sanoatini modernizatsiya qilish;
2. Yangi   ijtimoiy   sharoitlar:   kasaba   uyushmalari   va   mehnat
qonunchiligining paydo bo'lishi;
3. Konfutsiyning   mehnat   axloqi   (umr   bo'yi   bandlik   tizimi),   ya'ni.
Yaponiyada ish o'rinlarini o'zgartirish odatiy hol emas va ma'lum vaqt oralig'idan
keyin ko'tarilishlar aniq amalga oshiriladi.
4. Harbiy xarajatlarning kamligi;
5. Xorijiy   texnologiyalardan   foydalanish.   Yaponiya   rahbariyati
patentlarni   faol   ravishda   sotib   oldi.   1950   yildan   1980   yilgacha   chet   el   firmalari
bilan   36   000   dan   ortiq   texnologiya   importi   shartnomalarini   tuzdilar   (shuningdek,
SSSRdan patentlar ham faol sotib olindi);
6. Mehnat ekspluatatsiyasining yuqori darajasi. Yaponiyada real ish haqi
Amerikanikidan 4 baravar past. Ish kunlarining soni va ta'til davomiyligi bo'yicha
Yaponiya ham AQShdan o'zib ketdi.
7. Moslashuvchan   davlat   siyosati.   Davlat   tomonidan   tartibga   solish,
xususan,   tabaqalashtirilgan   va   progressiv   soliqqa   tortish,   qulay   valyuta   kurslari,
tashqi savdoni qattiq nazorat qilish, davlat subsidiyalarini rag'batlantirish maqsadli
edi.
8. Bir qator tarmoqlarning eksportga yo'naltirilganligi.
9. Aholining umumiy savodxonligi. 18
Yaponiyaning iqtisodiy rivojlanishida yuqori sur'atlarda o'sish davri alohida
o'rin   tutadi.   O'sha   yillarda   erishgan   yutuqlari   juda   ham   ko'pligi   sababli,   dunyo
Yaponiyaning   "iqtisodiy   mo'jizasi"   haqida   gapira   boshladi.   1958-yildan   1973-
18
https://el-in.ru/uz/million/prichiny-ekonomicheskogo-chuda-v-yaponii-yaponskoe-ekonomicheskoe.html
32 yilgacha   bo'lgan   15   yil   davomida   Yaponiyaning   yalpi   milliy   mahsuloti   6,5
baravarga,   sanoat   ishlab   chiqarish   hajmi   esa   10   baravarga   oshdi.   60-yillarning
oxirlarida   Fransiya,   Italiya,   Kanada,   Buyuk   Britaniya   va   Germaniya   Federativ
Respublikasini   ortda   qoldirib,   Yaponiya   kapitalistik   dunyoda   sanoat   ishlab
chiqarish   hajmi   bo'yicha   2-o'ringa,   70-yillarning   boshlarida   esa   yalpi   milliy
mahsulot   hajmi   bo'yicha   2-o'ringa   chiqib   oldi.   O'sha   davrda   Yapon
iqtisodiyotining   o'sish   sur'atlari   rivojlangan   kapitalistik   mamlakatlar   orasida   eng
yuqori   bo'lgan   va   yiliga   taxminan   11   %   ni   tashkil   etgan.   Yaponiyaning   iqtisodiy
yutuqlari birinchi navbatda, asosiy kapitalni kengaytirish va yangilashga qaratilgan
ulkan   sarmoyalar   hisobiga   jadal   rivojlanishi   bilan   bog'liq   edi.   Ishlab   chiqarish
sanoatining rivojlanishi davrida mamlakat yalpi ichki mahsulotining qariyb 30% i
jamg'arishga   sarflandi   va   ushbu   mablag'larning   taxminan   2/3   qismi   sanoatni
rivojlantirishga yo'naltirildi.
1957-yilda   sanoatda   qayta   tiklash   jarayonlari   tugagandan   so'ng,   tubdan
qayta   qurilmasdan   uni   yanada   rivojlantirish   mumkin   emasligi   a'yon   bo'ldi.   1950-
yillarning ikkinchi yarmida Yaponiya eski sanoat tarmoqlarida (qora metallurgiya,
neftni qayta ishlash, elektr mashinasozligi, kemasozlik, to'qimachilik va oziq-ovqat
sanoati,   kimyo   sanoati)   asosiy   kapitalni   yangilashning   intensive   jarayoni
boshlandi. Shu bilan bir vaqtda radioelektronika, neft kimyosi, plastmassa, sintetik
kauchuk,   sintetik   tolalar   va   boshqa   yangi   sanoat   korxonalarining   jadal   qurilishi
boshlandi.
Eski sanoat tarmoqlarini qayta qurish ham, yangilarini yaratish ham asosan,
chet   el   uskunalari   va   texnologiyalari   importiga   asoslangan   edi.   Shunday   qilib,
Yaponiya 1950-1971-yillar uchun 15 mingdan ortiq xorijiy patent va litzensiyalar
sotib   oldi,   ularning   60%   dan   ortig'i   AQSh   ga   tegishli   edi.   Texnik   rekonstruksiya
qilish   va   rivojlangan   tarmoq   tuzilmasini   yaratishning   asosini   korxonalarning
mashinalar,   uskunalar,   qurilish   materiallari   va   boshqa   investitsiya   tovarlariga
bo'lgan   ulkan   talabi   tashkil   etdi.   Bu   investitsiya   tovarlari   bozorga   og'ir   sanoat
korxonalarida investitsiyalar va ishlab chiqarish konsentratsiyasining oshishi bilan
birga keldi. Shu bilan birga mashinasozlik sanoati eng yuqori sur'atlarda rivojlandi.
33 Natijada, 60-yillarning oxiri va 70- yillarning boshlarida Yaponiya sanoati tubdan
o'zgardi.   Birinchidan,   uning   tarkibidagi   og'ir   sanoatning   ulushi   sezilarli   darajada
oshdi: 1956- 1973-yillarda 51,7% dan 67,8 % gacha (shu jumladan mashinasozlik
sanoatining ulushi - 17,9% dan 35,3% gacha). Ikkinchidan, 60- yillarning oxiriga
kelib,   Yaponiya   sanoat   ishlab   chiqarishining   deyarli   universal   tarmoq   tuzilishini
yaratdi,   unda   zamonaviy   ishlab   chiqarishning   barcha   turlari,   shu   jumladan,   eng
so'nggila   ri   u   yoki   bu   ko'rinishda   namoyish   etildi.   Uchinchidan,   Yaponiya
sanoatining barcha eski tarmoqlari yangi ishlab chiqarish texnologiyalariga o'tdilar
va   zamonaviy   mahsulotlar   ishlab   chiqarishni   boshladilar.   Shunday   qilib,   qora
metallurgiyada   po'latni   eritish   usuli   bilan   kislorod   konverteriga   hal   qiluvchi
burilish amalga oshirildi; kema qurilishida ulkan tankerlar va quruq yuk kemalarini
qurish   uchun   yangi   texnologiya   joriy   etildi;   kimyo   sanoatida   ammiak,   sun'iy
o'g'itlar va boshqalarni ishlab chiqarish uchun yanada samarali uskunalar o'rnatildi.
1960-yillarning   oxiri   va   70-yillarning   boshlarida   Yaponiya   sanoatining   texnik
darajasi allaqachon dunyodagi eng yuqori ko'rsatkichlardan birini egallab turar edi.
3   yillik   mashinalar   va   uskunalarning   ulushi   70-yillarning   boshlarida   asosiy
vositalar   qiymatining   deyarli   yarmini   tashkil   etdi   va   uskunalarning   quvvati   va
unumdorligi   bo'yicha   qator   yetakchi   tarmoqlarda   Yaponiya   nafaqat   Yevropa
davlatlarini,   balki   Qo'shma   Shtatlar   (birinchi   navbatda   qora   metallurgiya,   neft
kimyosi,   kemasozlik)   ni   ham   ortda   qoldirishga   muvaffaq   bo'ldi.   Yaponiyaning
jahon   ishlab   chiqarishidagi   o'rni   va   roli   tubdan   o'zgardi.   60-yillarning   oxiriga
kelib,   u   og'ir   sanoat   mahsulotlarining   ko'plab   muhim   turlari   bo'yicha   dunyodagi
eng   yirik   ishlab   chiqaruvchiga   aylandi,   kemalar,   kino   va   fotografik   uskunalar,
kimyoviy tolalar ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda birinchi o'rinni;
Po'lat,   elektr   jihozlar,   mashinalar,   tikuv   mashinalari   va   boshqalarni   ishlab
chiqarish   bo'yicha   AQShdan   keyin   ikkinchi,   Bu   yuk   Britaniya   va   Germaniyadan
oldingi o'rinni egalladi.
Tashqi savdoning o'sishi
O'zining   tobora   o'sib   borayotgan   sanoat   qudratiga   tayanib,   Yaponiya   asta-
34 sekin dunyodagi eng yirik sanoat mahsulotlarini eksport qiluvchi mamlakatlardan
biriga aylandi. 1957-1973 yillarda Yaponiya eksportining hajmi deyarli 10 baravar
oshdi.   50-yillarning   oxiridagi   eksport   qiymatining   20-25   foizini   tashkil   etgan
to'qimachilik elektr jihozlari, tikuv mashinalari, kameralar, televizorlar va boshqa
mahsulotlarning eksporti orqada qolib, po'lat, kemalar, avtoulovlar, radiolar, optik
qurilmalar   kabi   ko'plab   og'ir   sanoat   mahsulotlariga   yo'l   ochib   berdi.   1973-yilda
to'qimachilik   mahsulotlari   eksport   qiymatining   9   foizini,   mashina   va   uskunalar   -
55   foizini,   metall   va   metall   buyumlar   -   18,5   foizini,   kimyoviy   mahsulotlar   -
taxminan 6 foizini tashkil etdi. 19
Bundan   tashqari,   agar   ilgari   jahon   bozorlarida   Yaponiya   asosan   nisbatan
past   sifatli   va   murakkabligi   past   bo'lgan   tovarlarning   savdosi   bilan   shug'ullangan
bo'lsa,   60-yillarning   oxiriga   kelib   Yaponiya   yuqori   sifatli,   texnik   jihatdan
murakkab   mahsulotlar   yetkazib   beruvchi   davlat   sifatida   obro'ga   ega   edi.   Asosiy
tabiiy   boyliklarning   har   qanday   zaxiralaridan   mahrum   bo'lgan   Yaponiya
sanoatning   jadal   rivojlanishini   ta'minlash   uchun   xomashyo   va   yoqilg'i   importini
yildan-yilga   ko'paytirishi   kerak   edi.   Jahon   bozorlarida   ushbu   tovarlarning   narxi
uzoq vaqt  barqaror bo'lganligi va hatto pasayganligidan foydalanib, Yaponiya o'z
hududida   qayta   ishlashning   to'liq   tsiklini   tashkil   etib,   xomashyo   importini   afzal
ko'rdi. 1957-1973 yillar  uchun import  hajmi  qariyb 7 baravar  oshdi,  davr  oxirida
xomashyo   uning   qiymatining   uchdan   bir   qismini,   mineral   yoqilg'i   esa   qariyb   22
foizni tashkil etdi (shu jumladan, neft 16 foiz). Avvalgidek, import ulushining 15%
dan   ortig'i   oziq-ovqat   mahsulotlariga   to'g'ri   keldi.   50-yillarning   oxiridan   boshlab
Yaponiya   aholisining   asosiy   oziq-ovqat   mahsuloti   -   guruchga   bo'lgan   ehtiyojini
mahalliy   ishlab   chiqarish   hisobiga   qondira   olgan   bo'lsa-da,   aholi   turmush
darajasining  ortishi   har   xil   turdagi  oziq-ovqat   importini  kengaytirishni  talab  qildi
(birinchi navbatda, chorvachilik mahsulotlari va mevalar).
Mashina   va   uskunalarga   kelsak,   Yaponiyaning   G'arbiy   mamlakatlarning
yetkazib   berishiga   bo'lgan   qaramligi   sezilarli   darajada   kamaydi   (hali   ishlab
chiqarishga   qodir   bo'lmagan,   ilm-fan   talab   qiladigan   texnologiyaning   eng   kichik
19
  Kirkvud.K. “Yaponiya uyg’onish davri” M-1998.124-bet
35 guruhidan   tashqari)   va   70-   yillarning   boshlarida   ushbu   tovarlarning   importdagi
ulushi   10%   dan   kam   bo'lgan.   Jahon   bozorlariga   yapon   tovarlarining   hujumi   shu
qad ar kuchli ediki, importning o'sishiga qaramay, 60-yillarning ikkinchi yarmidan
boshlab   Yaponiyaning   savdo   muvozanati   balansi   doimiy   ravishda   pasayishni
boshladi,   bu   esa   unga   sezilarli   valyuta   zaxiralarini   to'plashga   imkon   berdi   va
kapitalni   faol   ravishda   eksport   qilishni   boshladi.   1951-1970   yillarda   chet   elda
Yaponiyaning   sarmoyalari   taxminan   2,7   milliard   dollarni   tashkil   etdi,   shundan
1,88   milliard   dollar   yoki   70   foizga   yaqini   1960-yillarning   ikkinchi   yarmida
kiritilgan   sarmoya   hisoblanadi.   O'sha   davrda   ishlab   chiqarish   sanoati,   albatta,
mamlakat   iqtisodiy   o'sishining   lokomotivi   rolini   o'ynadi.   Iqtisodiyotning   boshqa
sohalariga kelsak, ularning taqdiri boshqacha edi.
Konchilik sanoatining qisqarishi
Jahon   bozorlarida   arzon   va   sifatli   xom   ashyoning   ko'pligi   o'zining   qazib
olish   sanoatining   amalda   qisqarishiga   olib   keldi.   1957-1970-yillarda   qazib   olish
sanoatida ishlab chiqarish hajmi atigi 11 foizga o'sdi va ularning sanoat mahsuloti
umumiy hajmidagi ulushi 5,1 foizdan 2,1 foizgacha kamaydi. 60-yillarning oxirida
qazib   olish   sanoatida   atigi   500   ming   kishi   yoki   sanoatda   ishlayotganlar   umumiy
sonining 1 foizigina ishlagan. Bunday dinamika uchun eng kichik sanoat - ko'mir
qazib olishda ishlab chiqarishni qisqartirishi hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. 20
Ko'mir   qazib   olishning   maksimal   darajasiga   1961-yilda   erishildi   (54,5
million   tonna),   keyin   u   juda   tez   pasayishni   boshladi   va   70-yillarning   boshlarida
atigi   33   million   tonnani   tashkil   etdi.   Shu   bilan   birga,   Yaponiyaning   ko'p   yillar
davomida   ko'mir   importiga   qaramligi   36   foizdan   56   foizgacha   oshdi.   Boshqa
turdagi   minerallarga   kelsak,   yuqori   o'sish   sur'atlari   davrining   oxiriga   kelib,   faqat
qo'rg'oshin va rux rudalarini, shuningdek marganets va mis rudalarini  qazib olish
Yaponiya   sanoati   uchun   hamon   o'z   ahamiyatini   saqlab   qoldi   (talabning   qariyb
yarmi qo'rg'oshin va rux rudalari, mis rudasida taxminan 20%, marganets rudasida
taxminan 30%). Boshqa barcha turdagi xomashyo va yoqilg'ilarni qazib olish juda
20
  SH.Ergashev.Jahon tarixi”4-qism.T-2014.156-bet
36 ahamiyatsiz (ko'pincha ramziy) bo'lib qoldi.
Transport sanoati
Yuqori   o'sish   sur'atlari   davrida   transport   juda   tez   rivojlandi:   1960-   1973-
yillar   yuk   va   yo'lovchi   tashish   hajmi   deyarli   uch   baravarga   oshdi.   Avtomobil
transporti   sezilarli   darajada   rivojlandi.   70-yillarning   boshlarida   u   yo'lovchilar
tashishning   deyarli   yarmini   va   yuk   tashishning   40%   ini   tashkil   etdi.   Dengiz
transporti ichki yuklarning 40 foizidan ortig'ini va tashqi yuklarning butun hajmini,
temir   yo'l   transporti   yuklarining   qariyb   20   foizini,   yo'lovchilar   tashishning   30
foizini   tashkil   etdi.  30-yillarning   o'rtalaridan   boshlab   Yaponiyaning   temir   yo'llari
uzunligi   deyarli   oshmagan,   ammo   1960-yillarda   ushbu   sohada   bir   qator   muhim
texnik yangiliklar amalga oshirildi. 70- yillarning boshlarida taxminan 27 ming km
(shundan   21,3   ming   km   davlat   temir   yo'llari)   temir   yo'l   bo'lgan.   Yaponiyaning
barcha   yirik   shaharlarini   birlashtirishi   kerak   bo'lgan   "Shinkansen"   tezyurar   temir
yo'l   tarmoqlari   birin-ketin   foydalanishga   topshirildi.   Ushbu   yo'nalish   bo'yicha
poyezdlarning o'rtacha tezligi 160 km / s dan oshdi. 60- yillarning oxirida Xonsyu
va Xokkaydo orollari o'rtasida temir yo'l tunnelining qurilishi boshlandi. (umumiy
uzunligi 36,4 km va suv osti qismining uzunligi 22 km) va birozdan keyin Osaka-
Kobe   hududini   Shikoku   oroli   bilan   bog'lashi   kerak   bo'lgan   ikkita   eng   katta
temiryo'l   ko'priklaridan   biri   qurilishi   boshlandi.   Nihoyat,   60-yillarning   ikkinchi
yarmida   issiqlik   va   elektr   tortish   kuchlariga   to'liq   o'tish   amalga   oshirildi   va   bug'
lokomotivlarini   faqat   eksport   uchun   ishlab   chiqarishda   davom   etdi.   70-yillarning
boshlarida   Yaponiya   dunyodagi   eng   yirik   avtomobil   kuchlaridan   biriga   aylandi.
1971-yilda   mamlakatda   allaqachon   12   milliondan   ortiq   mashina   bo'lgan   va   bu
ko'rsatkich bo'yicha dunyoda
2- o'rinni   (AQShdan   keyin)   egallagan.   60-yillar   intensiv   yo'l   qurilishi
davri   edi.   Xususan,   1969-yilda   536   km   uzunlikdagi   Tokio-Nagoya-Kobe
avtomobil   yo'li   foydalanishga   topshirildi,   bu   aholining   qariyb   yarmi   istiqomat
qiladigan va sanoat mahsulotlarining 2/3 qismidan ko'prog'i joylashgan hududlarni
birlashtirgan.   Yo'llarning   qurilishi   juda   ko'p   pulni   o'zlashtirdi   va   uni
37 moliyalashtirish   bilan   bog'liq   vaziyatni   yumshatish   uchun   1968-yildan   qonun
qabul   qilindi:   unga   ko'ra   yangi   mashina   sotib   olayotganda   har   bir   xaridor   yo'l
qurilishi   uchun   o'z   qiymatining   3%   miqdorida   soliq   to'lashi   kerak   edi.   70-
yillarning   boshlarida   Yaponiya   magistral   yo'llarning   uzunligi   bo'yicha   dunyoda
uchinchi o'rinni (AQSh va Fransiyadan keyin) egallagan bo'lsa-da, yo'llar tarmog'i
sifat jihatidan hali ham ko'plab rivojlangan mamlakatlardan sezilarli darajada farq
qiladi, masalan: 150 ming km yo'llardan faqat 45 foizga yaqini qattiq yuzaga ega
bo'lgan.
Yaponiya   dengiz   flotining   rivojlanishida   yuqori   o'sish   sur'atlari   davri   hal
qiluvchi   bo'ldi.   Faqatgina   1950-yillarning   oxiriga   kelib,   u   urush   natijasida   juda
katta   zarar   ko'rgan   dengiz   flotining   (6,1   million   tonna)   urushgacha   bo'lgan
maksimal darajasini tiklashga muvaffaq bo'ldi. Biroq, keyingi yillarda flot juda tez
sur'atlar   bilan   to'ldirildi,   chunki   1971-yilda   uning   umumiy   tonnasi   bo'yicha
Yaponiya   dunyoda   ikkinchi   o'rinni   egalladi   (30   million   tonnadan   ortiq).   70-
yillarning   boshlarida   Yaponiya   kemalari   kapitalistik   mamlakatlarning   barcha
dengiz   yuklarini   tashish   hajmining   taxminan   20   foizini,   shu   jumladan   Yaponiya
eksportining taxminan 40 foizini va Yaponiya importining 45 foizini tashkil etdi.
Texnik   darajasi   bo'yicha   Yaponiya   floti   dunyodagi   eng   ilg'orlardan   biri   edi:   u
ulkan tankerlardan, kuchli quruq yuklardan, konteyner kemalaridan iborat edi. 
Yaponiya qishloqlaridagi o'zgarishlar
Ushbu   davrda   Yaponiya   qishloqlarida   ham   muhim   o'zgarishlar   yuz   berdi.
50-yillarning   o'rtalariga   kelib   qishloq   aholisining   shaharlarga   tez   sur'atda   chiqib
ketishi   boshlandi.   1955-1973-yillarda   11,5   milliondan   ortiq   kishi   qishloqni   tark
etdi   va   1973-yilga   kelib   qishloq   aholisi   24,7   million   kishiga   kamaydi   (Umumiy
aholining 23% i).
Dehqon   xo'jaliklarining   umumiy   soni   ham   taxminan   900   mingga   kamaydi
va 1973-yilga kelib taxminan 5 mln 160 mingtani tashkil etdi. Fermer xo'jaliklari
sonining   qisqarishiga   asosan   kichik   toifalar   (1   gektargacha   bo'lgan   maydonlar)
sabab   bo'lgan   bo'lsa   -da,   1973-yilda   hali   ham   Yaponiyada   qishloq   xo'jaligining
asosini tashkil etgan 3,5 milliondan ortiq kishi yoki uy xo'jaliklarining uchdan ikki
38 qismi bor edi.
Agrar   islohotning   oqibatlari   yer   ijarasi   ko'lamining   sezilarli   darajada
pasayishida aniq namoyon bo'ldi. 70-yillarning boshlariga kelib qishloqda deyarli
yersiz   dehqon-ijarachilar   qolmadi   va   ijaraga   beriladigan   fermer   xo'jaliklari   soni
taxminan   1   millionga   kamaydi   (1950-yilda   ularning   soni   2   milliondan   oshgan).
Qishloq   xo'jaligi   mahsulotlarining   umumiy   hajmi   bu   davrda   1,5   baravar   oshdi.
1970-   yillarning   boshlarida   garchi   ustunlik   mavqeini   hali   ham   qishloq   xo'jaligi
egallagan   bo'lsa   ham   (ishlab   chiqarish   hajmining   to'rtdan   uch   qismi)   uning
qiymatining   20%   dan   ortig'i   chorvachilik   mahsulotlariga   to'g'ri   keldi.   Endi   ekin
maydonlarining yarmidan kamrog'i sholi uchun ajratilgan, qolgan yerlarda boshqa
ekinlar,   sabzavotlar,   mevali   daraxtlar,   texnik   ekinlar   va   boshqalar   yetishtirilgan.
60-yillarda   qishloq   xo'jaligi   texnikasi   (mini   traktorlar,   yig'im-terim   mashinalari)
qishloqlarda   nisbatan   keng   tarqaldi,   ammo   qishloq   xo'jaligining   aksariyat   ishlari
hali ham qo'lda yoki elektr quvvati yordamida amalga oshirildi. Umuman olganda,
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini  mexanizatsiyalash darajasi  bo'yicha Yaponiya
bu   yillarda   G'arb   mamlakatlaridan   ancha   past   edi.   Shu   bilan   birga,   60-yillarning
oxiriga   kelib,   kimyoviy   o'g'itlarni   iste'mol   qilish   bo'yicha   dunyoda   birinchi
o'rinlardan   birini   egalladi.   O'g'itlar,   pestitsidlardan   intensiv   foydalanish,
shuningdek   agrotexnik   ishlab   chiqarish   usullarini   takomillashtirish   tufayli   yapon
fermerlari   hosildorlikni   sezilarli   darajada   oshirishga   muvaffaq   bo'lishdi   va   60-
yillarning oxirida guruch, shirin kartoshka, piyozning o'rtacha hosildorligi bo'yicha
Yaponiya   dunyodagi   birinchi   o'rinlardan   birini   egalladi.   Dehqonlarning   moddiy
ahvoli ham yaxshilandi. 1957-1973-yillarda dehqonlar oilasining o'rtacha umumiy
daromadi deyarli 7 baravarga oshdi, shu bil an birga, undagi qishloq xo'jaligining
ulushi   1957-yildagi   56,6%   dan   1973-yilda   32,1%   gacha   kamaydi   va   yon
daromadlarning   ulushi   mos   ravishda   43,4%   dan   67,9%   gacha   o'sdi.   70-yillarning
boshlariga   kelib,   uy   xo'jaliklarining   atigi   15   foizi   dehqonchilikdan   o   lingan
daromad bilan ishlagan, 85 foizi u yoki bu tarzda yon daromadga (yollanma ishdan
o'z   biznesini   boshlashgacha)   murojaat   qilgan.   Umuman   olganda,   yapon
qishlog'ining   qiyofasi   juda   o'zgardi.   Dehqonlar   hayotiga   sovutgichlar,
39 changyutgichlar,  kir   yuvish   mashinalari,   televizor   va   radiolar   kirib   bordi,   ko'plab
oilalar hatto mashinalar sotib olish imkoniyatiga ega  bo'lishdi. O'sha davrda davlat
Yaponiya   iqtisodiyotining   sanoat,   qishloq   xo'jaligi   va   boshqa   sohalarini
rivojlantirishda   nihoyatda   muhim   rol   o'ynadi.   Davlat   sektori   hajmi   sezilarli
darajada   kamaygan   bo'lsa-   da,   hukumat   iqtisodiy   rivojlanish   strategiyasini
belgilashda yetakchi rol o'ynadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish.
Yaponiyada   yuqori   o'sish   sur'atlari   davrida   hukumat   dasturlari   sezilarli
darajada   rivojlandi.   Ushbu   yillarda   tuzilgan   rejalarning   eng   mashhurilari   bu
maqsadga   1961-1970-yillarda   erishishni   ta'minlagan   ''Milliy   daromadni   ikki
baravar   oshirish''   va   Yaponiya   bilan   G'arbning   yetakchi   davlatlari   o'rtasidagi
iqtisodiy   va   texnologik   tafovutni   bartaraf   etish   rejalari   edi.   Hukumat   rejalari   va
dasturlari   xususiy   biznes   uchun   muhim   yo'nalish   bo'lib   xizmat   qildi,   chunki   ular
hukumat   tomonidan   e'tibor   va   qo'llab-quvvatlanadigan   sohalar   edi.   Bundan
tashqari,   davlat   xususiy   sektorni   berilgan   yo'nalishlarda   rivojlanishini
rag'batlantirish   uchun   keng   ko'lamli   qarz   berish   va   moliyaviy   vositalardan
foydalangan   va   bu   yetarli   bo'lmaganda,   ma'muriy   usullardan   foydalangan   holda
majburlashga o'tilgan. 60-yillarda hukumatning asosiy tashvishi qora metallurgiya,
neftni   qayta   ishlash,   kimyo   sanoati   shuningdek,   bir   qator   mashinasozlik   sanoati
edi.  21
Qishloq xo'jaligiga kelsak, davlatning asosiy sa'y-harakatlari mahsulotlarning
ayrim   turlarini   (birinchi   navbatda,   sholi)   ishlab   chiqarishni   subsidiyalashga,
kooperativlarga   moliyaviy   yordam   ko'rsatishga,   protektsionistik   tashqi   savdo
siyosatini   olib   borishga,   ilmiy   tadqiqotlarni   tashkil   etishga   va   ularning   amalga
oshirilishini   rag'batlantirishga   qaratilgan   edi.   Natijada   ishlab   chiqarishda
tezlashtirilgan iqtisodiy o'sish bir qator juda salbiy oqibatlarga olib keldi.
Tezlashtirilgan iqtisodiy o'sishning salbiy oqibatlari
Yaponiya orollarining tabiati jiddiy tahdid ostida edi. Bu nafaqat uning yo'q
21
  M.Abdurazzoqovna”XX asr ikkinchi yarmi jahon tarixi”T-2000.136-bet
40 qilinishi, balki Yaponiyada ilgari tibbiyot uchun noma'lum bo'lgan kasalliklarning
paydo bo'lishi ham edi. Yaponiyalik "itay-itay" (ya'ni, ''og'riyapti!''), Minamata va
boshqa   bir   qator   nomlarni   olgan   ushbu   kasalliklar,   atrof-muhitning   ifloslanishi,
ya'ni   dengiz   mahsulotlarida   simob   va   og'ir   metallarning   to'planishi   natijasida
yuzaga   kelgan.   Xususan,   Nigata   prefekturasidagi   Minamata   qishlog'ining   bir
nechta   aholisi   (kasallik   nomi   kelib   chiqqan)   Showa   Denko   zavodidan   oqava
suvlarni muntazam ravishda chiqarib yuborilishi oqibatida uzoq va og'riqli kasallik
tufayli   vafot   etdi.   Yaponiyada   atrof-muhitni   muhofaza   qilish   va   aholining
sog'lig'ini   muhofaza   qilishning   qonunchilik   bazasi   iqtisodiy   o'sishdan   sezilarli
darajada orqada qoldi. Atrof muhitni ifloslantiruvchi kompaniyalarga qarshi ish bir
necha yilga cho'zilib ketgan. Faqat 1970-yil may oyida atrof-muhitni ifloslanishiga
qarshi   kurash   bo'yicha   markaziy   shtab   tashkil   etildi   va   keyingi   yilning   noyabr
oyida   parlamentda   atrof-muhitni   muhofaza   qilish   to'g'risidagi   qonunlar   to'plami
qabul   qilindi.   Urushdan   keyingi   yillarda   ish   bilan   ta'minlash   tarkibida   keskin
o'zgarishlar   yuz   berdi.   70-yillarning   boshlariga   kelib   iqtisodiyotning   birlamchi
tarmoqlarida   -   qishloq,   o'rmon   va   baliq   ovlarida   band   bo'lganlar   soni   ikki   yarim
baravar:   1950-   yildagi   48,3   foizdan   1970-yilda   19,4   foizgacha,   qazib   olish
sanoatida   -   1,7%   dan   0,4%   gacha   kamaydi.   Iqtisodiyotning   boshqa   tarmoqlarida,
qurilish   va   ishlab   chiqarishda,   ayniqsa   xizmat   ko'rsatish   sohasida,   chakana   va
ulgurji savdoda, energetika va gaz ta'minotida ishchilar soni keskin o'sdi.  22
1970-yillarning   boshlarida   Yaponiya   iqtisodiyoti   inqirozga   yuz   tutdi.
Yaponiya iqtisodiyotini inqiroziga 2 ta sabab bor edi.
1. AQSH prezidenti Nikson 1971-yilda dollarni devalvatsiya (milliy pul
birligi  kursini chet  el  valyutasiga  nisbatan pasaytirish) qildi va Yaponiyadan olib
kelinayotgan   tovarlarga   10%   boj   joriy   etdi.   Yapon   iyeni   va   iqtisodiy   o'sishning
sekinla shishiga olib keldi;
2. 1973-yildagi   arab-isroil   urushi,   bu   "neft   shoki"ga   olib   keldi   -   neft
qazib olishning qisqarishi va neft narxining keskin sakrashi yuz berdi (4 marta).
Aynan   mana   shu   sabablar   Yaponiya   iqtisodiy   mo'jizasiga   yakun   yasab
22
Latishev I. A. Yaponiya iqtisodiy mo'jizasi yuzi va noto'g'ri tomoni. -M. 1970. 41-48
41 berdi. 23
2.2. Ishchi va demokratlar harakati. 60-yillardagi ijtimoiy o'zgarishlar.
Yaponiyada   xodimlar   nisbati   o'sishi   hisobiga   ijtimoiy   tuzilma   ham
o'zgargan.   1960-yilda   o'z   biznesiga   ega   bo'lgan   yaponlar   va   u   yerda   hayot
kechirganlar   soni   22,7%   ni   tashkil   etgan,   1970-yilga   kelib   ularning   soni   17,2%
gacha kamaydi. Shu bilan birga, shu davrda yollangan ishchilar soni 53,4 dan 65%
gacha   o'sdi.   Istisno   tariqasida,   1964-yilda   inflyatsiya   juda   katta   muammoga
aylanib,   ko'plab   eng   zarur   narsalar   va   ta'lim   narxlarini   ko'tarib   yubordi.   O'quv
to'lovlari   ko'tarilishiga   qarshi   talabalar   noroziligi   to'lqini   butun   mamlakat   bo'ylab
tarqaldi. Ammo allaqachon  1965-yildan ''Izanagi  boom'' deb  nomlangan  tiklanish
guruhi  norozilik harakati boshlab, 1973-yilgacha davom etgan. Iqtisodiy yutuqlar
aholining   ijtimoiy   ahvolida   sezilarli   o'zgarishlarga,   siyosiy   barqarorlikni   va
iqtisodiy rivojlanishning keyingi sharoitlarini ta'minlashga imkon berdi. Aynan 60-
yillar ko'pchilik yaponlarning turmush darajasi va sifatidagi burilish nuqtasi bo'ldi.
Urbanizatsiya  jarayoni  ham  tez sur'atlar  bilan  rivojlanib bordi. 1955 -  yilga kelib
aholining   uchdan   bir   qismi,   asosan   dehqonlar   uylarini   tashlab,   Yaponiyaning
Tinch okean sohillariga ko'chib o'tdilar, u yerd a sanoat  aholisi  tez sur'atlar bilan
o'sib bordi, zavod va fabrikalar soni ortdi.
Ikeda kabinetini shakllantirish
Yaponiya iqtisodiyotining jadal  rivojlanishi  va AQSh-Yaponiya ''xavfsizlik
shartnomasi''  ga qarshi  oppozitsiya  ayovsiz  kurashining  barbod bo'lishi  Yaponiya
jamiyatida siyosiy  kuchlar  tuzilmasining  o'zgarishiga  ta'sir  ko'rsatgan eng  muhim
omillardan biri bo'ldi. Uning asosiy mazmuni radikal tendentsiyalarning susayishi
va   chap   muxolifat   va   kasaba   uyushma   harakatining   asta-sekin   markazga
burilishidan iborat edi. Yaponiyada yangi o'n yil 1960-yil 19-iyulda Ikeda Xayato
hukumatining   hokimiyat   tepasiga   kelishi   bilan   boshlandi.   Pochta   ishchisining
ajoyib oilasidan chiqqan Ikeda, Yaponiyaning boshqa ko'pgina rahbarlaridan farqli
o'laroq, obro'li Tokio universitetini emas, balki Kioto universitetini bitirgan. 1925-
23
https://el-in.ru/uz/million/prichiny-ekonomicheskogo-chuda-v-yaponii-yaponskoe-ekonomicheskoe.html
42 yilda   u   Moliya   vazirligiga   qo'shildi   va   1929-yilda   Utsunomiya   soliq
ma'muriyatining   direktori   bo'ldi.   Yaponiya   samolyotlari   Perl-Harborni
bombardimon qilgan kuni Ikeda G'aznachilik departamentining soliq boshqarmasi
boshlig'i   lavozimini   egalladi.   Urushdan   so'ng,   1947-yil   fevral   oyida   moliya
vazirining   o'rinbosari   Ishibashi   Tandzan   bo'ldi.   Ikeda   siyosiy   karyerasini
shakllantirish   uchun   juda   ko'p   ish   qildi   va   garchi   u   Ishibashining   siyosiy   raqibi
Yoshida   davrasida   bo'lgan   bo'lsa   ham,   buni   hech   qachon   unutmadi.   Ikeda,
shubhasiz,   omadli   edi.   1949-yil   fevral   oyida   o'zining   uchinchi   kabinetini   tuzgan
Yoshida   darhol   Xirosima   prefekturasidagi   o'z   tumanidan   yangi   saylangan
professional   moliyachiga   e'tibor   qaratdi   va   ikkilanmasdan   uni   moliya   vaziri   etib
tayinladi.   Ushbu   lavozimda   Ikeda   eng   qiyin   sinovga   -   Dodge   rejasini   amalga
oshirishga,   ya'ni   juda   mashhur   bo'lmagan   byudjet   cheklovlari   siyosatiga,
subsidiyalarni   bekor   qilishga   va   narxlarni   tartibga   solishga   va   inflyatsiyani
bostirishiga   to'g'ri   keldi.   Ikeda   belgilangan   yo'nalishni   halol   va   izchil   davom
ettirdi, ammo qat'iy choralar natijasida Yaponiya iqtisodiyoti o'ta og'ir ahvolda edi.
Biroq, an'anaviy ta'limni moliyalashtiruvchi Ikeda uchun bu juda yaxshi iqtisodiy
maktab bo'lib chiqdi.
Saylovlarda LDP muvaffaqiyati
Ikeda   hokimiyat   tepasiga   kelganidan   beri   davlat   siyosati   tezlashtirilgan
iqtisodiy o'sish  muammosini hal qilishga yo'naltirildi. LDP parlamentdagi noyabr
oyidagi   umumiy   saylovlarda   g'alaba   qozonishi   uchun   Ikeda   majburlashi   mumkin
bo'lgan   dastur   va   shiorlarni   ishlab   chiqishi   kerak   edi.   Xalqning   konservatorlarga
bo'lgan singan ishonchini tiklash kerak edi.
Ikeda   eng   to'g'ri   tashviqot   harakatini   topdi   -   u   ''Milliy   daromadni   ikki
baravar   oshirish   rejasi''   ni   ishlab   chiqdi,  bu   tadbirkorlar   va   o'sib   borayotgan   o'rta
sinf   vakillari   o'rtasida   va   keng   omma   tomonidan   qo'llab-quvvatlanadigan   aniq
pozitsiya   edi.   LDP   parlament   saylovlarida   muvaffaqiyatsizlikka   uchraganligi   va
''xavfsizlik   shartnomasi''ga   qarshi   ommaviy   norozilik   namoyishlaridan   so'ng
g'alaba   qozonishga   umidini   uzganligiga   qaramay   g'alaba   qozondi.   Ushbu
43 muvaffaqiyat   tarixiy   nuqtai   nazardan   juda   muhim   edi.   Albatta,   1960-yil
noyabrdagi saylov natijalari nafaqat Ikeda hukumatining to'g'ri qurilgan tashviqot
kompaniyasiga   balki,   boshqa   omillarga   ham,   birinchi   navbatda,   mamlakatni
boshqarish   tajribasiga   ega   bo'lganlarni   afzal   ko'rgan   ommaning   sog'lom
konservatizmiga   ham   ta'sir   qildi.   Bundan   tashqari,   1960-yil   yozidagi   voqealar
paradoksal ravishda nafaqat chap harakatni birlashtira olmadilar, balki uni yanada
parchalab   tashladilar.   Kechagi   ko'plab   sheriklar   va   quroldoshlar   dushmanga
aylanishdi.   50-yillarning   o'rtalaridan   boshlab   muhandislik-texnik   ishchilar,   davlat
xizmatchilari   va   bepul   kasb   egalari   qatlami   Yaponiya   jamiyatida   asta-sekin   o'sib
bordi.   1960-yillarda   tez   iqtisodiy   o'sish   fonida   doimiy   ishchilar   va
xizmatchilarning ish haqi sezilarli darajada oshdi. Bu chap kuchlar mafkurasining
tarqalishi   uchun   qo'shimcha   qiyinchiliklar   tug'dirdi.   Ushbu   davrda   mehnat   va
kapital o'rtasidagi sheriklik munosabatlari shakllanib boradi. Ish tashlashlar asosan
iqtisodiy xarakterga ega bo'ldi, bu eng ko'p Chapga qarashli  kasaba  uyushmalari,
eng   avvalo,   davlat   sektori   kasaba   uyushmalarini   birlashtirgan   Yaponiya   kasaba
uyushmalari   Bosh   Kengashi   (Sokhyo)   ga   katta   ta'sir   ko'rsatdi.   Ishchilarning
''bahorgi''   va   ''kuzgi   tajovuzlari''   odatiy   holga   aylandi,   bu   hol   ba'zida   o'ta   keskin
kurashga   aylanib,   yopiq   muzokaralar   paytida   kelishib   olindi.   Bundan   tashqari,
Yaponiya   sanoatining   jadal   rivojlanishi   shaharlarda   ishchi   kuchining   sezilarli
oqimini   keltirib   chiqardi.   Bu   Yaponiya   shaharlari   aholisining   ijtimoiy   va   siyosiy
tarkibida ma'lum o'zgarishlarga olib keldi va oppozitsiyaning potentsial yordamini
kengaytirdi.   Natijada   yangi   ijtimoiy   qatlamlar   va   shahar   aholisiga   asoslangan
markazchi partiyalar paydo bo'ldi.  24
Markaziy partiyalarning siyosiy maydonga chiqishi
Bunday   birinchi   partiya   Yaponiya-Amerika   ''xavfsizlik   shartnomasi''   ni
qayta   ko'rib   chiqishga   qarshi   kurash   paytida   YSP   tarkibidan   chiqqan   o'ng   qanot
sotsialistlari   tomonidan   yaratilgan   Sotsial   Demokratik   partiyasi   edi.   Yapon
sotsialistlarining   o'ng   va   chap   qanotlari   o'rtasidagi   jiddiy   mafkuraviy
24
Kirkvud K. Yaponiyada uyg'onish davri.-  М ., 1988 125-130
44 kelishmovchiliklari natijasida bo'linishlar ilgari ham ro'y bergan, ammo sotsialistik
tarkibda o'ng qanot kuchlarining mustaqil ijtimoiy bazasi zaifligi tufayli ular qisqa
muddatli   harakat   bo'lib   chiqdi.   Bu   safargi   bo'linish   butunlay   mustaqil   sotsialistik
partiyaning   shakllanishiga   olib   keldi.   Ushbu   doimiy   chegarani   belgilash   uchun
Yaponiya kasaba uyushmalari harakatining bo'linishi asos bo'ldi. Ikki umumdavlat
kasaba   uyushmalari   -   Soxyo   va   Domei   o'ng   va   chap   qanot   sotsialistlariga   mos
ravishda   siyosiy   yordam   ko'rsatdilar.   Yana   bir   yangi   siyosiy   partiya   1964-yil
noyabrda   tashkil   etilgan   Sof   Siyosat   Partiyasi   (Komeito)   edi.   Aslida   bu   partiya
1950- yillarning oxiridan beri siyosiy maydonda faol harakat qilib kelayotgan Soka
Gakkai diniy jamiyatining siyosiy tashkiloti edi. U o'z a'z olarini asosan o'zlarining
mavqeidan noroziligidan foydalanib, asosan, qishloqda tug'ilgan aholini jalb qildi.
60-yillarda Yaponiyada mafkuraviy va siyosiy vaziyat
SDP   va   Komeito   Yaponiya   siyosatida   siyosiy   markazni   tashkil   etishdi   va
Yaponiyada ''o'rta yo'l partiyalari'' deb nomlanishdi. Ko'p yillar davomida ularning
faoliyati   siyosiy   sahnada   muhim   o'zgarishlarga   olib   keldi.   60-yillarning   oxiriga
kelib   markaz   partiyalari   ma'lum   siyosiy   ta'sirga   erishdilar.   1969-yilgi   Vakillar
palatasidagi   saylovlarda   Komeito   47   o'rinni   egallab,   parlamentdagi   ikkinchi
muhim   muxolif   kuchga   aylandi.   SDP   pozitsiyasi   unchalik   ishonchli   bo'lmagan,
ammo   baribir   ancha   barqaror   edi   (31-o'rinni   egalladi).   Markaz   pozitsiyasining
mustahkamlanishi   yetakchi   siyosiy   partiyalar   -   LDP   va   YSP   tomonidan   ma'lum
miqdorda   ovozlarning   chiqib   ketishi   bilan   bog'liq   edi.   Agar   1958-yilda   liberal
demokratlar   va   sotsialistlar   birgalikda   quyi   palatadagi   98%   o'rinlarni   egallagan
bo'lsa   (LDP   -   62%,   YSP-   36%),   parlamentdagi   masalalarni   boshqa   siyosiy
kuchlarning   fikrlarini   hisobga   olmasdan   hal   qilishi   mumkin   edi.   1960-yilgi
saylovlardan   so'ng   ularning   umumiy   ulushi   94%   gacha,   1969   yilda   78%   gacha
kamaydi.   Markaziy   partiyalarning   siyosiy   maydonga   kirishi   Liberal-demokratlar
(1960 - 57,6%, 1963 - 54,7%, 1967 - 48,8%, 1969 - 47, 6%) sifatida ovoz bergan
saylovchilar ulushining pasayishiga olib keldi.
1960-yillarning o'rtalariga kelib, hukmron Liberal-Demokratik partiya qiyin
45 ahvolda edi. Tezkor sanoatlashtirish jarayoni kichik shahar va qishloqlarda qishloq
aholisi   sonining   keskin   pasayishiga   olib   keldi.   Biroq,   Yaponiya   saylov   tizimi
tufayli, vakillik darajasi qishloqlarda yuqori va shahar okruglarida past bo'lganida,
saylovchilarni   qo'llab-   quvvatlashning   pasayishi   LDP   ning   parlamentdagi
vakilligiga YSPga qaraganda kamroq ta'sir ko'rsatdi. Haqiqat shundaki, markazchi
partiyalar   faoliyatining   asosiy   maydoni   (YSP   singari)   shahar   okruglari   bo'lib,
an'anaviy ravishda LDPga ovoz bergan qishloq saylovchilarining xatti-harakatlari
faqat   Komeito   va   SDP   ning   tarkibiga   kirishiga   ta'sir   qildi.   Shunday   qilib,   1969-
yilgi   saylovlarda   LDP   parlamentining   quyi   palatasidagi   vakolatlari   277   dan   288
o'ringa   ko'paytirildi,   YSP   uch   un   esa   ovozlarning   yo'qolishi   oldingi   saylovlarda
140   o'ringa   emas,   90   o'rin-   eng   qiyin   mag'lubiyat   bo'ldi.   60-yillarda   markaziy
partiyalarning siyosiy maydonda paydo bo'lishi LDP uchun foydali bo'ldi.
Shu   bilan   birga,   liberal-demokratlar   tomonidan   parlamentdagi   ustun
mavqeining   saqlanib   qolishi   markaziy   partiyaning   taktik   chap   harakatiga   hissa
qo'shdi. Mamlakatning oliy qonun chiqaruvchi organida mutlaq ko'pchilik o'ringa
ega bo'lgan Yaponiya konservatorlari bu bosqichda deyarli hech qanday koalitsiya
tuzishdan   manfaatdor   emas   edilar.   Shu   sababli,   markazning   partiyalari   YSPning
katta potentsial sherigi sifatida ko'rib chiqildi.
Keyinchalik Yaponiyaning siyosiy spektri shunday ko'rinishga ega edi. O'ng
tomonda   Liberal   Demokratik   partiya   edi,   chap   tomonda   Demokratik   sotsializm
partiyasi   bor   edi,   undan   keyin   markazga   yaqinroq   Komeito.   Markazning   chap
tomonida Yaponiyaning Sotsialistik partiyasi joylashgan bo'lib, u o'zi uch guruhga
bo'lingan: o'ng, markazchilar va chap qanotga bo'lingan. Hali  ham  chap tomonda
Yaponiya Kommunistik partiyasi bor edi, u o'sha paytgacha KPOSni tanqid ostiga
olgan   edi.   Shunday   qilib,   siyosiy   sahnada   allaqachon   LDP   hukumatiga   qarshi
bo'lgan   4   partiya   bor   edi.   Xarakterli   tomoni   shundaki,   1960-yilgi   notinch
voqealardan   so'ng,   ''xavfsizlik   shartnomasi''   ni,   neytrallikni   va   Amerika
imperializmiga   qarshi   kurashni   olib   tashlash   shiorlari   ommaviy   jamoatchilik
fikriga   katta   ta'sir   ko'rsatdi.   Ushbu   shiorlarga   rozi   bo'lish   yoki   rozi   bo'lmaslik
''progressiv''   yoki   ''konservativ''   lagerga   mansublikning   o'ziga   xos   mezonidir.
46 Yangi partiyalar, avvalambor, Liberal-demokratlarning siyosatidan norozi bo'lgan,
ma'lum sabablarga ko'ra aholining qo'llab - quvvatlashiga umid qilganligi sababli,
ular ushbu shiorlarni ma'lum darajada qo'llab-quvvatlashga majbur bo'ldilar.
Mafkuraviy   jihatdan   hukmron   LDP   liberallardan   millatchilargacha   bo'lgan
juda xilma-xil kuchlarni o'z ichiga oldi. Shunga qaramay, hukumat amalda davlat
hokimiyatini   kuchaytirish   bilan   bog'liq   bo'lgan   ba'zi   mafkuraviy   elementlarni
tatbiq etishga, ko'pchilikni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga intildi. Har yili 11-
fevralda   ''davlatning   asos   solingan   kuni''   (kigonssetsu)   bayrami   joriy   qilindi   va
Meijining 100 yilligi ajoyib tarzda nishonlandi.
Partiyada  konstitutsiyani  qayta ko'rib chiqishni  qo'llab-quvvatlaganlar  katta
ta'sirga   ega   bo'lishdi.   Biroq,   mamlakat   jamoatchilik   fikri   ushbu   g'oyaga   nisbatan
sezgir   bo'lib   qolaverdi.   Shuning   uchun   to'g'ridan-   to'g'ri   va   demokratik   saylovlar
orqali   hokimiyat   tepasiga   kelgan   siyosiy   elita   nafaqat   bunday   hissiyotlarni
e'tiborsiz   qoldiribgina   qolmay,   balki   vaqti-vaqti   bilan   o'zlarining   tinchliksevar
intilishlarini   namoyish   etishlari   kerak   edi.   Shu   ma'noda,   Yaponiya
konservatorlarining   yadro   masalasida   pozitsiyasi   xarakterli   edi.   60-yillar   yadroga
qarshi   zo'ravonlik   harakati,   yadroviy   sinovlarga   qarshi   ommaviy   norozilik
namoyishi boshlandi. Ikeda hukumati ikkilangan siyosat olib bordi. Bir tomondan,
ittifoqchilik munosabatlariga sodiq bo'lib, bu masalada Amerikaning pozitsiyasini
to'liq qo'llab-quvvatladi, boshqa tomondan, jamiyatda hukm surayotgan kayfiyatni
hisobga   olib,   tinchlikparvar   va   yadroviy   qurolga   qarshi   kurashuvchi   rolini
o'ynashga harakat qildi. Shuning uchun Ikeda hukumati bir necha bor Moskva va
Vashingtonni  yadro sinovlarini to'xtatishga chaqirdi. Muxolifat  lageri  mafkuraviy
jihatdan ikkiga bo'lingan edi. Uning siyosiy palitrasi ikki qutbni o'z ichiga olgan -
SDP   va   YKP   ,   mos   ravishda   o'ng   va   chap   qanotlarda   joylashgan.   Ushbu   ikki
partiyani   bitta   muxolifat   harakatda   birlashtirish   mumkin   emas   edi.   Ularning
g'oyaviy   va   siyosiy   dushmanligi,   hatto   YKP   va   LDP   o'rtasidagi   dushmanlikdan
ham   oshib   ketdi.   1967-yilning   kuzida   to'rtta   oppozitsiya   partiyalari   (SDP,   YKP,
Komeito   va   YSP)   bosh   kotiblarining   Okinava   va   Ogasavara   orollarini   qaytarish
bo'yicha uchrashuvi bo'lib o'tdi. Bu masalada SDP va YKP murosaga kela olmadi,
47 natijada qo'shma harakatlar amalga oshmadi. YSP raisi Sasaki Kodzo hattoki SDP
ikkinchi   konservativ   partiyaga   aylanganini   aytdi.   Bu   SDP   rahbari   Nisio
Suexironing noroziligiga sabab bo'ldi. Matbuotda yapon sotsial-demokratiyasining
ikki   oqimi   vakillari   o'rtasida   ommaviy   nizo   boshlandi.   Mafkuraviy
platformalarning   o'xshashligiga   qaramay,   sotsialistik   va   kommunistik   partiyalar
o'rtasidagi   munosabatlar   uzoq   vaqt   sherik   bo'la   olmadi.   Bunga   ma'lum   darajada
siyosiy   raqobat   sabab   bo'ldi,   chunki   ikkalasi   ham   bir   xil   ijtimoiy   pozitsiyani
egallab turardi. Xuddi shu davrda KPSS Yaponiya sotsialistlariga murojaat qildi va
kommunistlar   bilan   munosabatlar   sovuqlashdi.   1964-yil   may   oyida   Yaponiya
parlamentida Sinovlarni qisman taqiqlash to'g'risidagi  shartnomaning ratifikatsiya
qilinishi   -   o'sha   paytda   xitoyparast   pozitsiyalarni   egallab   turgan   Yaponiya
Kommunistik   partiyasida   inqirozga   sabab   bo'ldi.   YKP   shartnoma   bo'yicha
Xitoyning   pozitsiyasini   qo'llab-quvvatladi   va   1964-yil   oktyabr   oyi   o'rtalarida
Xitoyda   o'tkazilgan   birinchi   yadro   sinovini   mamnuniyat   bilan   kutib   olgan
Yaponiyadagi   yagona   siyosiy   partiya   edi.   Shiga   Yoshio   va   Suzuki   Ichizo,
partiyaning   yo'nalishiga   qarshi   borishga   jur'at   etgan   kommunist   deputatlar   edi.
O'sha   yilning   iyul   oyida   ular   Kommunistik   partiyaga   alternativ   bilan   ''Yaponiya
ovozi''   nomli   siyosiy   guruhni   tuzdilar.   Dastlab   uni   KPSS   qo'llab-quvvatladi.
Ammo   keyinchalik,   ushbu   guruhda   muvaffaqiyatga   erishish   imkoniyati   yo'qligi
aniqlangandan   so'ng,   Sovet   kommunistlari   undan   ajralib,   YKP   bilan   hamkorlik
qilishga qaytishdi.  25
1968-yilda YKP va KPSS o'rtasida rasmiy yarashish bo'lib o'tdi. Yanvar oyi
oxirida Tokioga M.A. Suslov boshchiligidagi KPSS delegatsiyasi  tashrif buyurdi.
Delegatsiya darajasi ham, muzokaralarning o'zi ham misli ko'rilmagan edi. Shunga
qaramay,   ikki   tomon   o'rtasidagi   munosabatlar   ancha   sovuq   bo'lib   qoldi   va   o'sha
yilning   avgust   oyida   Sovet   qo'shinlari   Pragaga   kirib   kelganidan   keyin
munosabatlar   yanada   yomonlashdi.   1960-yillarning   ikkinchi   yarmida   YKP,
xitoylik   kommunistlar   bilan   ham   kelisha   olmadi,   ular   faol   antisovet   yo'nalishini
tanlab,   uni   qattiq   himoya   qilishga   harakat   qildilar.   Bu   bo'shliq   1966-   yil   mart
25
Shuhrat Ergashev. Jahon tarixi 4-qism. T.; 2013. 108-115
48 oyining   oxirida   Pekindagi   Mao   Tszedun   va   YKPsi   raisi   Miyamoto   Kenji
o'rtasidagi uchrashuvdan so'ng yuzaga keldi. Keyinchalik, Yaponiya Kommunistik
partiyasi qat'iy ravishda mustaqil pozitsiyani egallab, Moskvani ham, Pekinni ham
keskin tanqid qildi.
YKP va Komeito o'rtasidagi farqlar va raqobatga qaramay, ular vaqti- vaqti
bilan   birgalikda   harakatlarni   amalga   oshirdilar.   1968-yil   yanvar   oyida   ular
hukumatga Amerika samolyot tashuvchisi Sasebo portiga kirishga qarshi norozilik
bildirib   murojaat   qilishdi.   Xuddi   shu   partiyalar   parlamentda   Yaponiyani   yadro
qurolidan xoli mamlakat deb e'lon qilish to'g'risidagi qo'shma qaror loyihasi bilan
chiqishdi.   Yaponiyadagi   barcha   chap   va   markaziy   partiyalar   Chexoslovakiyaga
Varshava   shartnomasi   qo'shinlarining   kiritilishiga   qarshi   norozilik   bildirdilar.
Biroq, bu hamkorlik tizimli bo'lib qolmadi.
Vetnam   urushi   urushdan   keyingi   Yaponiyaning   eng   qudratli   g'oyaviy   va
siyosiy   oqimlaridan   biri   bo'lgan   pasifizmga   yangi   hayot   berdi.   YSP   tashqi
xavfsizlik konseptsiyasini ilgari surdi, u ''xavfsizlik shartnomasi'' ni bekor qilishni
va   Yaponiyaning   doimiy,   qurolsiz   betarafligini   e'lon   qilishni   talab   qildi.   Yapon
sotsialistlari   ushbu   g'oya   Yaponiya   konstitutsiyasidan   kelib   chiqqan   deb
ta'kidladilar, unda qurolsiz betaraflik tashqi siyosatning asosi sifatida aniq belgilab
qo'yilgan   edi.   Ular   mamlakat   xavfsizligi   faqat   diplomatik   vositalar   bilan
ta'minlanishi   kerak   deb   hisobladilar.   Tegishli   qoidalar   YSP   ning   rasmiy   dasturiy
hujjatlariga   kiritilgan   (''Yaponiyaning   sotsializm   yo'li'',   1965   va   boshqalar).
Komeito ham ushbu konseptsiyaga qo'shildi. 1968-yil aprelda uning VI kongressi
bo'lib   o'tdi,   unda   tashqi   siyosiy   yo'nalish   tasdiqlandi,   uning   asosiy   bo'g'ini
Yaponiyaning to'liq betaraflikka erishish g'oyasi edi. Hamma partiyalar ham bir xil
qarashda emas edi. Yaponiya Kommunistik partiyasi qurolsiz betaraflik g'oyasiga
qarshi  chiqdi. 1968-yil  7-yanvarda chiqarilgan YKP Milliy xavfsizlik bayonotida
Yaponiya o'z suvereniteti va mustaqilligini himoya qilish uchun o'z huquqiga ega
ekanligi ta'kidlangan. Sotsial-demokratik partiyaning pozitsiyasi  ham alohida edi.
SDP   boshidanoq   Sharq   va   G'arb   o'rtasida   muvozanatni   saqlash   asosida   xalqaro
vaziyatni va harbiy siyosatni  tahlil qilishga harakat qildi. Bu shuni anglatadiki, u
49 xalqaro   va   harbiy   masalalarda   boshqa   muxolif   partiyalarga   qaraganda   tubdan
farqli   qarashlarga   ega   bo'lgan.   Ikkinchidan,   ularni   ichki   siyosiy   xarakterdagi
muhim   masalalar   (hukumatning   mudofaa   sohasidagi   ayrim   huquqlarining
konstitutsiyaga muvofiqligi va boshqalar) nuqtai nazaridan ko'rib chiqdi. SDP esa
ushbu fundamental  masalalardan  iloji  boricha qochib, mudofaa siyosatini  amalga
oshirishning   aniq   masalalari   bo'yicha   polemika   o'tkazdi.   Shu   ma'noda   SDP
boshidanoq   LDP   bilan   bir   xil   tilda   gaplashdi.   1960-yillarning   ikkinchi   yarmida
talabalar harakatida yangi faoliyat  yuz berdi. Va bu nafaqat  Vetnamdagi  urushga
qarshi norozilik harakati bilan bog'liq edi, balki, o'sha davrdagi ma'naviy inqiroz,
ijtimoiy   tuzilishdagi   tub   o'zgarishlar,   o'rta   sinf,   ''iste'molchilar   jamiyati''   ning
shakllanishi,   eski   ideallarning   yo'q   qilinishi   va   yangi   qadriyatlar   tizimining
tug'ilishi,   muammolarning   kuchayishi   bilan   ham   bog'liq   edi.   Bularning   barchasi
muqarrar ravishda ziyolilar, ayniqsa, yoshlar  ongidagi keskin tebranishlarga ta'sir
ko'rsatdi.   Ularning   bir   qismi   paydo   bo'layotgan   ''muassasa''   ga   qo'shilib,
o'zgarishlarni   kutib   oldi,   boshqalari   esa   aksincha,   unga   qarshi   chiqdi.   Bu
shunchaki   yaponcha   hodisa   emas   edi.   Xuddi   shunday   jarayonlar   Yevropada   ham
sodir   bo'lgan.   Nigilizm,   eski   qadriyatlarni   inkor   etish,   yangi   ma'naviyat   izlash
G'arb yoshlariga xos bo'lib qoldi. U yerda ham, Yaponiyada ham talabalar jamoasi
asosan ekstremistik guruhlar ta'sirida bo'lgan. Bu ilmiy-texnik taraqqiyot to'lqinida
tug'ilgan yangi  sivilizatsiyaga moslashish uchun davolanishi  kerak bo'lgan bir xil
ijtimoiy   kasallik   edi.   Talabalar   harakatida   Butun   Yaponiya   talabalar   ittifoqidan
(Zengakuren) uchta guruh ajralib chiqdi:
Kakumaruha (inqilobiy marksistlar guruhi),
Chukakuha (xitoy inqilobchilari guruhi).
Kayxoxa (ozodlik uchun kurash guruhi).
Ularning   barchasi   oxir-oqibat   partiyadan   chiqarib   yuborilgan   sobiq   YKP
a'zolari   ta'siriga   tushib   qolishdi,   shuning   uchun   nafaqat   hukmron   siyosiy   elita,
balki Yaponiya Kommunistik partiyasi  ham  ularning o'ta bo'ronli va ekstremistik
chiqishlarining   markaziga   aylandi.1960-yillarning   ikkinchi   yarmi   dunyoda
maoizmga   bo'lgan   qiziqishning   kuchayishi   bilan   ajralib   turadi.   Boshqa   Osiyo
50 mamlakatlaridan farqli o'laroq, maoizm nafaqat Yaponiya tuprog'ida ildiz otmadi,
balki   (o'ta   chap   talabalar   guruhlari   bundan   mustasno)   jonli   tarafdorlari   ham
bo'lmagan.   Dastlab   unga   ma'lum   bir   qiziqish   bildirgan   Yaponiya   Kommunistik
partiyasi   oxir-oqibat   undan   voz   kechdi.   Maoning   g'oyalariga   sherik   bo'lgan   chap
intellektuallar   ''madaniy   inqilob''   ning   haddan   tashqari   hadiklaridan   qo'rqib,
ulardan   chekinishdi.   Rivojlanayotgan   Iqtisodiyot   Institutidagi   yaponiyalik   bir
necha   olimlargina   uning   ''yutuqlarini''   himoya   qilishdi.   Shunga   qaramay,
mamlakatning   eng   yirik   nashrlari   sahifalarida   Maoning   g'oyalari   asosida   qizg'in
bahs-munozaralar   yuzaga   keldi.   Sato   Eysakuning   hokimiyatga   kelishi   1964-
yilning kuzida Bosh vazir Ikeda kasal  ekanligi  ma'lum  bo'ldi. Oktyabr  oyida erta
nafaqaga chiqmoqchi ekanligini e'lon qildi va 1964- yil noyabr oyida Sato Eysaku
bosh   vazir   bo'ldi.   1964-yil   noyabridan   1972-yil   iyuligacha   yetti   yarim   yildan
ko'proq vaqt davomida Yaponiya hukumatining rahbari sifatida urushdan keyingi
Yaponiya   tarixida   sezilarli   iz   qoldirdi.   Yangi   bosh   vazirning   faoliyati   transport
vazirligidan boshlangan. Uning siyosatdagi otasi xudojo'y Yoshida Shigeru edi. U
1948-yilda   47   yoshli   Satoni   o'z   kabinetining   bosh   kotibi   qildi.   Dastlab   Yoshida
Satoni   o'zi   transport   vaziri   etib   tayinlamoqchi   edi,   ammo   amerikaliklar   bunga
qarshi   chiqishdi.   Sato   harbiy   jinoyatchilar   ro'yxatida   bo'lgan   va   o'sha   paytda
nufuzli   byurokratik   muassasalarda   qamalgan   Kishi   Nobusukening   ukasi   edi.
Yoshida  boshchiligida   Sato  mukammal   siyosiy   maktabda  o'qidi.  Shaxs   sifatida  u
ehtiyotkorlikni, maqsadlariga erishishda qat'iylik bilan harakat qilishni va nafaqat
do'stlari,   balki   raqiblari   bilan   ham   qanday   munosabatda   bo'lishni   bilgan.   Sato
boshchiligidagi   Liberal   Demokratik   Partiya   tashabbusni   chap   tomondan   qo'lga
kiritishga   intildi   va   ushbu   davrda   mamlakatning   iqtisodiy   yutuqlariga   asoslanib
''ijtimoiy   rivojlanish''   shiorini   e'lon   qildi.   1965-yilda   LDP   huzurida   Ijtimoiy
rivojlanish   muammolari   bo'yicha   kengash   tuzildi.   Shunday   qilib,   hukumatning
asosiy   vazifasi   sanoatlashtirishning   jadal   sur'atlarini   ta'minlash   va   ilg'or   G'arb
davlatlaridan orqada qolishni bartaraf etish bo'lgan oldingi besh yillik siyosatdagi
nomutanosibliklarni tuzatishga harakat qildi.  26
26
Patrisiya G. 1960-yillarda talabalar noroziligi. -T., 1999.  13-19
51 52 III BOB. Yaponiya XX asrning 80-90-yillarida.
Iqtisodiyoti va tashqi aloqalari.
3.1. 1980-1990- yillarda Yaponiya iqtisodiyotidagi rivojlanish darajalari
(Yutuqlar va yo'qotishlar).
70-yillarning   o'rtalarida   Yaponiya   iqtisodiyotining   yuqori   energiya   va
xomashyo   zaifligini   ochib   bergan   iqtisodiy   inqirozning   chuqurligi   ko'rinib   qoldi.
1975-1987   yillar   Xom-ashyo   va   materiallar   iste'moli   70   foizdan   ortiqroqqa,
energiya iste'moli bor-yo'g'i 16 foizga o'sdi, ish bilan ta'minlanganlar soni 5 foizga
kamaydi,   real   kapital   jamg'arish   sur'ati   keskin   kamaydi.   Bundan   kelib   chiqadiki,
1973-1974   yillardagi   "neft   zarbasi"   dan   keyin   o'sishning   asosiy   omili   Yaponiya
sanoati ilmiy - texnikaviy taraqqiyotga aylandi, boshqa omillarning ahamiyati esa
nisbatan   kamaydi.   O'sish   omillari   nisbatidagi   bunday   o'zgarishlar   1973   yildan
keyin   Yaponiya   sanoatining   rivojlanishi   birinchi   navbatda   intensiv   o'sish
omillariga   asoslanadi,   degan   xulosaga   kelishga   imkon   beradi.   Yaponiya
firmalarining   asbob-uskunalardan   foydalanish   samaradorligini   oshirishga
qaratilgan sa'y-harakatlari birinchi navbatda sanoatning sanoat apparatining texnik
darajasini yanada oshirishga qaratilgan edi. 70-yillar va 80-yillarning boshlarida u
ishlab   chiqarishni   elektronlashtirishga   asoslangan   edi.   Bu   davrda   deyarli   barcha
turdagi   sanoat   uskunalari   avtomatik   boshqaruvda   edi.   "Neft   zarbasi"   ishlab
chiqarishning   ham   pasayishiga   olib   keldi.   Ishsizlik   darajasi   oshdi   (1970   yildagi
1,1%  dan   1975  yil  1,9%   gacha),  ishsizlarning   real  soni   1  million  kishidan   oshdi.
Biroq,   Yaponiyada   ishsizlik   darajasi   rivojlangan   mamlakatlardagidan   past   edi.
Buning sababi, yuqorida ta'kidlanganidek, Yaponiya korxonalarida ishga yollashni
ta'minlash   eng   ustuvor   vazifa   hisoblangan.   Yaponiya   ishchi   kuchi   kapitalistik
dunyoda   eng   yuqori   ta'lim   darajasiga   ega.   80-   yillarning   boshlariga   kelib   yangi
ishchi   kuchining   qariyb   40%   kollejga   bordi   va   faqat   6%   o'rta   maktab   darajasida
o'qishni   tugatdi.   Yaponiya   "umr   davomida   bandlik"   tizimi   bilan   tavsiflanadi.
Umrbod bandlik tamoyil  sifatida mavjud, ammo amaliyot  sifatida emas. Bu yirik
korporatsiyalarning   ishchilari   va   xodimlariga   va   faqat   erkaklarga   tegishlidir.
53 Doimiy   ishchilar   ishchi   kuchining   20-30%   ni   tashkil   qiladi.   Xodimning   umrbod
mehnati   55-60   yoshga   to'lganda   tugaydi.   Bu   xodim   korxonani   tark   etishi   kerak
degani   emas:   u   yana   o'sha   tadbirkor   tomonidan   ishga   olinishi   mumkin,   lekin   bu
safar   vaqtinchalik.   Jamiyat   miqyosida   bu   rivojlangan   kapitalistik   mamlakatlar
orasida eng past  ishsizlik darajasida o'z aksini topdi, bu 1988 yil oxirida 2,5% ni
tashkil   etdi.   Bir   qator   g'arb   iqtisodchilarining   fikriga   ko'ra,   agar   bu   muammoga
an'anaviy   yondashuvi   tufayli   yapon   firmalari   tomonidan   ushlab   turilgan   ortiqcha
ishchilar   rasman   ro'yxatga   olingan   ishsizlar   qatoriga   kiritilgan   bo'lsa,
Yaponiyadagi ishsizlik ko'lamini kamida ikki baravar oshirish mumkin edi. Davlat
ijtimoiy   barqarorlikni   saqlashdan   manfaatdor   bo'lgan   holda,   yapon
kompaniyalarining   ushbu   yo'nalishini   faol   qo'llab-quvvatlamoqda.   Bunday
kompensatsiyaga   misol:   80-yillarning   ikkinchi   yarmida   amalga   oshirilgan   ish
haqini   saqlab   qolgan   holda   ishchilarni   vaqtincha   ishdan   bo'shatish,   kasbiy   qayta
tayyorlash   yoki   umumiy   ta'limni   tashkil   etish   va   80-yillarning   ikkinchi   yarmida
amalga   oshirilgan   keksa   ishchilarni   yollash   asos   bo'lishi   mumkin.   Ikki   yarim
oydan   besh   oygacha   (firmaning   hajmi   va   profiliga   qarab)   vaqtincha   ishdan
bo'shatilgan   ishchilarga   ish   haqini   to'lash   yoki   qayta   tayyorlashni   tashkil   etish
uchun   kompaniyalar   xarajatlarining   yarmidan   uchdan   ikki   qismigacha   davlat
qoplaydi.   45   yoshdan   54   yoshgacha   bo'lgan   xodimlarni   ishga   yollagan   taqdirda
korxonalarning   uch   oylik   mehnatiga   haq   to'lash   xarajatlarining   uchdan   ikki
qismigacha,   55   yoshdan   56   yoshgacha   bo'lgan   xodimlarni   yollagan   taqdirda   esa
ikki qismigacha subsidiyalar to'lanadi. 1980- yillarning ikkinchi yarmida va 1990-
yillarning   birinchi   yarmida   Yaponiya   iqtisodiyoti   urushdan   keyingi   davrning   eng
katta   muammosiga   duch   keldi,   chunki   Yaponiya   jahon   iqtisodiyoti   va   Amerika
bozori   bilan  chambarchas   bog'langan   edi.  1980-yillarning   boshlarida   Yaponiyada
sodir bo'lgan retsessiya bir vaqtning o'zida AQSh va Germaniyani qamrab olgan va
1975-1985-yillarda Yaponiyaning o'zida sodir bo'lgan tanazzulga qaraganda ancha
kuchsiz   edi.   1980-1983   yillarda   iqtisodiyotning   sanoat   va   xususiy   biznes
sohalarida   rentabellik   neft   inqirozi   davrining   eng   yuqori   ko'rsatkichlari   (1978)
bilan   solishtirganda   mos   ravishda   20%   va   15%   ga   kamaydi.   Ammo   bu
54 qisqarishlar,   shuningdek,   ularning   ta'siri   Yaponiyaning   1974-   1975-yillardagi
tajribasiga   yaqin   emas   edi.   Birinchi   neft   zarbasi   davrida   yalpi   ichki   mahsulot   va
sanoat   ishlab   chiqarishida   haqiqatda   bir   oz   pasayish   kuzatilgan.   1980-1983-
yillardagi siklik tanazzul davrida ham yalpi ichki mahsulot, ham sanoat mahsuloti
juda   tez   o'sishda   davom   etdi   va   sanoat   investitsiyasi,   hech   bo'lmaganda   ijobiy
tendensiyani   saqlab   qoldi.   1982-1983   yillarda,   xuddi   1974-1975   yillarda   bo'lgani
kabi,   AQShning   rekord   darajadagi   byudjet   taqchilligi   va   o'sib   borayotgan
dollarning kombinatsiyasi  Yaponiya iqtisodiyotini turg'unlikdan chiqarib yubordi.
1982-1996-yillar   oralig'ida   AQSh   savdo   va   joriy   hisob   taqchilligi   barcha
rekordlarni  yangilagan  bo'lsa  -da,  Yaponiyaning AQSh  bozoriga eksporti   har  yili
23% darajada o'sdi. Faqatgina shu to'rt yil ichida Yaponiyaning AQShga eksporti
deyarli   yarim   barobarga   o'sdi,   ya'ni   26,4%   dan   38,9%   ga   yetdi.   Eksportning
tiklanishiga   qaramay,   Yaponiyaning   siklik   tiklanishi   zaif   edi.   Eksportni
rag'batlantirish   va   1970-yillarning   oxirida   Yaponiya   hukumatining   Keynscha
choralari   paytida   ko'tarilgan   davlat   qarzining   yana   o'sishidan   qo'rqib,   Yaponiya
hukumati   Qo'shma   Shtatlardagi   kursdan   to'g'ridan-   to'g'ri   farqli   o'laroq,   ichki
qarzlarning o'sishini siqib chiqardi.
16
Xarajatlarni   qisqartirish   va   byudjetni   muvozanatlash   bo'yicha   keng
ko'lamli   chora-tadbirlar   yo'liga   kirishdi.   1980-1985-yillarda   Yaponiya   davlat
byudjeti taqchilligini YaIMga nisbatan 5,2 foizdan 0,8 foizgacha qisqartirdi. 1980-
yillarning   butun   birinchi   yarmida,   bor-yo'g'i   ikki   yil   davomida   -   1984   va   1985-
yillarda Yaponiya kapitalining to'planish sur'ati, ayniqsa, sanoatda yuqori darajada
bo'ldi.   Shunday   q   ilib,   ushbu   davrda   erishilgan   yalpi   ichki   mahsulot   va   mehnat
unumdorligining   o'sish   sur'atlari   1970-yillarning   ikkinchi   yarmiga   nisbatan
sezilarli darajada zaif edi. 1985 yilga kelib, yangi cho'qqisiga ko'tarilgan Yaponiya
sanoat   rentabelligi   hali   ham   1978-yil   darajasidan   bir   oz   pastroq   edi.   Plaza
kelishuvidan   so'ng   dollar   qulab   tushdi   va   iyen   yuqoriga   ko'tarilib,   Yaponiya
iqtisodiyotini   misli   ko'rilmagan   bosim   ostida   qoldirdi.   1985   va   1988-yillar
oralig'ida  iyen uchun savdo  ayirboshlash  kursi  56%  ga va dollarga nisbatan  93%
ga   o'sdi,   bu   1971 1973   va   1975-1978-yillardagiga   qaraganda   ancha   kuchli   o'sish
55 edi. 1985-yil mart oyida bir dollarga nisbatan 260 iyena bo'lgan iyen 1988- yilga
kelib   120   iyenaga   ko'tarilgan   edi.   1990-yilga   kelib,   iyenaning   kursi   14%   ga
pasaydi   va   iyenaning   dollardagi   qiymati   1   dollar   uchun   145   ga   tushdi.   Biroq,
xalqaro   miqyosda   xarajatlarda   haqiqatan   ham   tub   o'zgarishlar   ro'y   berganligi
sababli,   Yaponiya   iqtisodiyoti   endi   eski   shaklda   rivojlanishda   davom   eta   olmadi.
1986-yilga   kelib,   iyenaning   samarali   ayirboshlash   kursi   allaqachon   46%   ga
qadrsizlangan holda,
Yaponiya iqtisodiyoti uzoq davom etgan tiklanish tugaganidan beri potensial
eng   yomon   inqirozga   duch   keldi.   O'sha   yilda   eksport   real   ko'rinishda   4,9   foizga
kamaydi,   xususiy   biznesning   o'sishi   1,2   foizga   tushdi   va   sanoat   ishlab   chiqarishi
pasaydi, bularning barchasi oldinda yana bir og'ir tanazzulga ishora qilmoqda edi.
1986-yilda hukumat foiz stavkasini keskin ravishda 5 foizdan 3 foizga, 1987 yilda
esa urushdan keyingi tarixdagi eng past darajaga - 2,5 foizga keskin pasaytirib, o'ta
yumshoq   pul-kredit   siyosatiga   o'tdi.   Ushbu   chora-tadbirlar   keng   ko'lamli   siklik
pasayishning   oldini   oldi   va   1990-1991-yillar   davomida   davom   etgan   yangi
yuksalishning   kuchayishiga   yordam   berdi.   Ammo   ular   o'zlarining   asosiy
muammolarini   hal   qilmadilar   va   Yaponiya   kapital   to'planishiga   yangi,   yanada
mustahkam   poydevor   bera   olmadi.   Kutilmaganda,   Yaponiya   iqtisodiyoti   o'z
rivojlanishining o'ta og'ir bosqichiga tushib qoldi. Yaponiyaning urushdan keyingi
rivojlanish   strukturasini   belgilab   bergan   institutsional   va   siyosiy   konfiguratsiya
boshidanoq   iste'mol,   ichki   talab   va   importning   ortishi   hisobiga   iqtisodiyotni
investitsiyalarni ko'paytirish yo'nalishiga og'dirdi. Shunday qilib, iqtisodiyot oxir-
oqibat   eksportga   bog'liq   bo'lib   qoldi   va   tashqi   profitsitlarni   yaratishga   moyil   edi,
bu   muqarrar   ravishda   iyenani   yuqori   darajaga   ko'tardi.   Joriy   hisob   balansini
tenglashtirish   tendensiyasi   1968-yilda   boshlangan   bo'lib,   u   1971-1973-yillarda
iyena kursining yuqoriga ko'tarilishi ko'rinishida o'zining birinchi mevasini keltirdi
va   1975-1976   va   1979-yillarda   iyenaning   keyingi   qayta   baholanishi   bilan   davom
etdi.   Ammo   ishlab   chiqarish   tannarxini   bir   vaqtning   o'zida   pasaytirish   hisobiga
muvozanatsiz   ishlagani   Yaponiyaning   iqtisodiy   o'sishi   uchun   tobora   qorong'u
kelajakni   anglatardi.   Pul-kredit   siyosati   rejimi   orqali   hukumat   Yaponiyaning
56 iqtisodiy   evolyutsiyasi   jarayonida   chuqur   o'zgarishlarni   amalga   oshirishga   umid
qildi.   Hukumat   bir-birining   ulkan   ulush   paketlariga   ega   bo'lgan   Yaponiya   sanoat
korxonalari   aktivlarini,   shuningdek,   ulkan   yer   egaliklarini   keskin   kengaytirishga
intildi.   Banklar   o'sib   borayotgan   pulni   davlatdan   aksiyalar   va   yerlarni   faol   sotib
olishni   boshlaydigan   investorlarga   o'tkazish   mexanizmi   bo'lib,   bu   aktivlarning
narxi ko'tarilishiga va korporatsiyalarni boyishiga olib keladi. Hukumat
1970-yillarning   boshlarida   inflyatsiya   yo'li   bilan   valyuta   kursini
pasaytirishga   uringanidek,   bu   safar   ham   kutilgandek   o'ta   arzon   pul   siyosati   keng
tarqalgan   chayqovchilikka   olib   keldi.   1986-yildan   1989-   yilgacha   er   narxlari
keskin   oshdi   va   turar-joy   va   tijorat   mulklari   qiymati   ikki   baravar   ko'tarildi.   Shu
bilan   birga,   Tokio   fond   birjasidagi   qimmatli   qog'ozlar   narxi   1989-yil   oxirida
o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqd i. Shu sababli,  ma'lum  bir nuqtai nazardan,
arzon pul sohasidagi hukumat tajribalari kutilgan natijani berdi, chunki iqtisodiyot
haqiqatan   ham   o'n   yillikning   oxirigacha   davom   etgan   yangi   kuchli   siklik
ko'tarilishni   boshladi.   1986-1990-yillarda   iqtisod   yuksalib,   bino   va   jihozlarga
xususiy   investitsiyalar   yillik   o'rtacha   10,5%   ga   oshdi,   yalpi   ichki   mahsulot   esa
yiliga   4,8%   ga   o'sdi.   1985-1991-yillarda   Yaponiya   asosiy   kapitalning   o'rtacha
yillik   o'sish   sur'atini   6,7%   darajasida   saqlab   qolishga   muvaffaq   bo'ldilar.   O'sha
paytda   amerikalik   sanoat   ishlab   chiqaruvchilari   o'zlarining   asosiy   kapitalini   uch
barobar   sekinroq   ham   oshira   olmadilar.   Shu   bilan   birga,   yapon   sanoat   ishlab
chiqaruvchilari 1980-1985-yillarda (1,75% dan taxminan 2,2% gacha) yalpi ichki
mahsulotga   nisbatan   o'zlarining   ilmiy-tadqiqot   xarajatlarini   deyarli   1/3ga
oshirdilar,   AQSH   ishlab   chiqaruvchilari   esa   o'z   xarajatlarini   bir   xil   miqdorda
qisqartirishdi.(   2,1   dan   1,75%   gacha).   Shu   yillar   davomida   Yaponiya   sanoatida
soatlik mehnat  unumdorligining o'rtacha  yillik o'sish  sur'ati  AQShdagi  2,2 foizga
nisbatan taxminan 5,4 foizni tashkil  etdi. Rivojlanishda bunday sakrashni  amalga
oshirgan   Yaponiya   1980-   yillarning   oxiriga   kelib,   sanoat   ishlab   chiqarishidagi
yuqori   texnologiyali   kapitalni   talab   qiladigan   tovarlar   ulushini   taxminan   85%   ga
oshirishga   muvaffaq   bo'ldi   va   shu   tariqa   Yevropa   Ittifoqini   quvib   yetdi.   Yuqori
texnologiyali va yuqori haq to'lanadigan sanoatga ixtisoslashgan davlatlar, AQSH
57 bilan taqqoslaganda, Yaponiya iqtisodiyoti ish haqi va texnologiyalari past bo'lgan
mahsulotlarga   kamroq   ixtisoslashgan.   Shunga   qaramay,   raqobatbardoshlikni
saqlab   qolish   uchun   yapon   sanoat   ishlab   chiqaruvchilari   texnologiyani
takomillashtirish  va mahsulotning  hayot   aylanishining  yuqori   bosqichlariga o'tish
yo'lida   edilar.   1981-yildayoq   Reygan   ma'muriyati   Yaponiya   importi   oqimini
to'xtatish   uchun   bir   qator   yapon   tovarlariga,   xususan,   avtomobillarga   "ixtiyoriy
eksport   cheklovlari"   (VER)   deb   ataladigan   chora-tadbirlarni   qo'llagan   edi.
Binobarin,   Plaza   kelishuvidan   keyin   dollar   iyenaga   nisbatan   pasayganda,   yapon
ishlab   chiqaruvchilari   uchun   himoyalangan   bozorga   eksport   qilish   ancha
qiyinlashdi.   1985-yildan   1990-yilgacha   Yaponiyaning   AQShga   eksporti   dollar
hisobida atigi  37% ga o'sdi  va natijada Yaponiyaning AQShg a eksporti  umumiy
Yaponiya  eksportining ulushi   sifatida  1986-yildagi   40%   dan 1990-yilda 31   %   ha
tushdi. Yapon eksportchilari 1985-1990- yillar oralig'ida Yevropaga o'z eksportini
dollar   hisobida   168%   ga   oshirishga   muvaffaq   bo'ldilar,   natijada   Yevropaning
Yaponiya eksportidagi ulushi 13% dan 22%gacha ko'paydi.  27
1971-yillarning boshigacha   Yaponiyaning   to'g'ridan-to'g'ri   xorijiy
investitsiyalar   hajmi   unchalik   katta   bo'lmagan   va   asosan   Shimoliy   Amerikada,
yapon   savdo   kompaniyalari   o'z   korxonalarini   tashkil   qilgan,   shuningdek,   Janubi-
Sharqiy Osiyodagi sanoat tarmoqlari uchun xomashyo yetkazib beruvchi mamlakat
bo'lgan.   Ammo   1969-yildan   keyin,   bir   qator   liberallashtirish   chora-tadbirlaridan
so'ng, ayniqsa
1970-1973 va   1977-1978-yillarda   iyena   qayta   baholanganidan   so'ng,
Yaponiya   sanoat   ishlab   chiqaruvchilarining   o'zlarini   himoya   qilish   istagini   aks
ettiruvchi to'g'ridan-to'g'ri yapon xorijiy investitsiyalar hajmining o'sishi kuzatildi.
Ammo   1973-1980-yillarda   Yaponiyada   to'plangan   to'g'ridan-to'g'ri   xorijiy
investitsiyalar   AQShning   xorijiy   investitsiyalarining   yettidan   bir   qismidan
oshmadi. 1985-1989-yillarda Yaponiyaning to'g'ridan-to'g'ri  xorijiy investitsiyalar
hajmi   iyenada   uch   barobar,   dollar   hisobida   esa   olti   barobar   oshdi.   Yaponiya
investitsiyalarining asosiy maqsadlaridan biri ishlab chiqarishni
27
Жукова А. Е. История Япония. М.: Институт востокаведения РАН. 1998 654-659
58 Amerika hududiga ko'chirish edi, bu import to'siqlarini chetlab o'tib, tobora
arzonlashib   borayotgan   Amerika   ishchi   kuchidan   foydalanishga   yordam   beradi.
Yaponiya avtomobillarini AQShga eksport qilishning eng yuqori cho'qqisiga 1985
yilda   erishilgan   bo'lsa-da,   1980-yillarning   ikkinchi   yarmida   AQShda   ishlab
chiqarishning   o'sishi   tufayli   yapon   avtomobil   ishlab   chiqaruvchilarining
Amerikadagi   umumiy   savdosi   har   yili   5%   dan   tezroq   o'sishda   davom   etdi.   Uzoq
muddatda   Sharqiy   Osiyoda   joylashgan   yapon   sanoat   ishlab   chiqaruvchilarining
kirib   kelishi   yanada   muhimroq   bo'lib,   ular   orqali   Yaponiya,   Sharqiy   Osiyo   va
AQSh   o'rtasidagi   yangi   uchburchak   savdo   aloqalarini   rivojlantirishdan   maksimal
foyda olishga harakat qilishdi. Bunday savdoning rivojlanishi yapon sanoat ishlab
chiqaruvchilariga   nafaqat   Amerika   bozoriga   bilvosita   kirish,   yapon   importiga
qo'yilgan cheklovlardan qochib, arzonroq Osiyo ishchi kuchidan foydalanish, balki
Sharqiy   Osiyo   iqtisodiyotining   kuchli   energiyasi   bilan   to'ldirish   imkonini   berdi.
Shunday   qilib,   yapon   sanoat   ishlab   chiqaruvchilari   Sharqiy   Osiyoning   to'rtta
davlatining   texnologik   jihatdan   rivojlangan   tarmoqlarini   tobora   takomillashgan
ishlab   chiqarish   vositalari   va   oraliq   mahsulotlar   bilan   ta'minladilar,   ulardan
to'qimachilik, maishiy elektronika va kompyuter xotirasi kabi yuqori texnologiyali
mahsulotlar   ishlab   chiqarish   uchun   foydalanilgan.   Shu   bilan   birga,   yapon   ishlab
chiqaruvchilari   Janubi-   Sharqiy   Osiyoda   -   Tailand,   Malayziya,   Filippin   va
Indoneziyada ko'plab korxonalarini tashkil etishdi.
Yapon   ishlab   chiqaruvchilari   hali   ham   Shimoliy   Amerika   va   Yaponiya
bozorlarining bir qismini nisbatan arzon ishchi kuchi bilan to'qimachilik, maishiy
texnika   va   maishiy   elektronika   sohasida   nisbatan   yuqori   texnologiyalarni
birlashtira   oladigan   raqobatbardosh   Sharqiy   Osiyo   ishlab   chiqaruvchilariga
berishlari   kerak   edi.   Shunga   ko'ra,   agar   1986-1991-   yillarda   Yaponiyaning
Amerika   importidagi   ulushi   22,2%   dan   18,3%   gacha   pasaygan   bo'lsa,   Sharqiy
Osiyo  ulushi   taxminan  bir  xil  miqdorda,   ya'ni   11,75  dan  15,3%   gacha  o'sdi.   Shu
bilan birga, Sharqiy Osiyoning Yaponiyaga eksporti AQShga nisbatan uch barobar
tezroq   o'sdi.   Shunga   qaramay,   Yaponiya   sanoat   ishlab   chiqaruvchilari   Sharqiy
Osiyoga   eksportini   ko'paytirish   orqal   i   Sharqiy   Osiyo   ishlab   chiqaruvchilarining
59 AQSh   yoki   Yaponiyaning   o'zida   bir   vaqtlar   bozor   ulushlariga   kirishi   tufayli
yo'qotganlaridan   ko'ra   ko'proq   foyda   oldilar.   Yaponiya   eksportchilari   Sharqiy
Osiyo ishlab chiqaruvchilari kapital va mehnatni ko'p iste'mol tovarlarini AQShga
va   ma'lum   darajada   Yaponiyaning   o'ziga   eksport   qilishlari   uchun   yuqori
texnologiyali   kapital   tovarlarni   etkazib   beruvchilar   qatoriga   faol   ravishda   kirib
bordilar.  Shunga   ko'ra,  Yaponiyaning   Sharqiy  Osiyoga   eksporti   1985-1990-yillar
oralig'ida   dollar   hisobida   148%   ga   o'sdi   va   Yaponiyaning   Sharqiy   Osiyoga
eksportining   umumiy   Yaponiya   eksportidagi   ulushi   yillar   davomida   ortdi.
Jumladan, 1985-1992- yillarda "To'rtlik" mamlakatlariga yapon texnikasi eksporti
to'rt barobar, ASEAN mamlakatlariga esa 5 barobar oshdi. Yaponiyaning Sharqiy
Osiyodagi o'sish jarayonidagi ustunligi mintaqaning barcha yetakchi iqtisodiyotlari
bilan   o'zaro   savdodagi   profitsitlarning   ortib   borayotganida   namoyon   bo'ldi.
Shunday   qilib,   Sharqiy   Osiyoning   savdo   va   sanoat   dinamikasi   Yaponiya   uchun
ichki   ishlab   chiqarish   holatini   yaxshilash   va   shu   bilan   yuqori   iyenaning   salbiy
ta'sirini   bartaraf   etishning   asosiy   sharti   ekanligini   isbotladi.   1985-1990-yillar
oralig'ida   samarali   savdo   natijasida   iyena   o'rtacha   yillik   6,9%   ga   qimmatlashdi.
Yaponiyalik ishlab chiqaruvchilarning javobi ta'sirli bo'ldi. Xuddi shu davrda ular
iyenadagi birlik mehnat xarajatlarini yiliga o'rtacha 0,7% ga kamaytirdilar. Shunga
qaramay, bu sa'y- harakatlar ham raqobatbardoshlikning pasayishini oldini olmadi,
chunki   mehnat   birligi   xarajatlarining   o'rtacha   yillik   o'sish   sur'ati   2,6%   ga   etdi.
Yapon ishlab chiqaruvchilari, shunga ko'ra, xalqaro shartlarda narxlarning o'rtacha
yillik   o'sish   sur'atini   3,4   foizga   ta'minlash   uchun   iyenadagi   eksport   narxlarini
yiliga kamida 3,5 foizga pasaytirishga majbur bo'ldilar. Shunday qilib, 1985-1991
yillarda   Yaponiya   eksporti   yiliga   o'rtacha   3,95%   ga   o'sishi   mumkin   edi,   1980-
1985-yillarda   bu   ko'rsatkich   7,7%   bo'lgan.   1973-1979-yillarda   9,9%   ni   tashkil
etgan. Va agar AQSh byudjetining katta taqchilligi tufayli bu o'sish yanada pastroq
bo'lar   edi.   Shu   bilan   birga,   importning   yillik   o'sishi   1980-1985   yillarda   0,8%   va
1973-1979-yillarda   4,1%   dan   11%   gacha   ko'tarildi.   Yaponiyaning   jahon
eksportidagi ulushi 1986-yildagi 10,3 % dan 1990- yilda 8,5 % ga tushdi. Eksport
narxlari   juda   past   bo'lganligi   sababli,   sanoat   eksportining   rentabelligi   muqarrar
60 ravishda   qisqardi.   Bu   yillarda   sanoat   sektori   mahsulotida   sanoat   eksportining
ulushi   qariyb   45%   ga   oshganligi   sababli   yapon   ishlab   chiqaruvchilari   nimalarga
duch   kelganini   tasavvur   qilish   mumkin.   Bu   nima   uchun   1990-yilga   kelib
sanoatning   daromadlilik   darajasi   1985   va   1978-yillardagi   darajadan   oshib
ketmaganligini   tushuntiradi.   Haddan   tashqari   ishlab   chiqarishning   ko'payishi   va
xalqaro   raqobatning   kuchayishi   bilan   bog'liq   sanoat   sektorining   qiyinchiliklari
tobora kuchayib bordi, chunki Yaponiya davlatining eng jiddiy sa'y-harakatlariga
qaramay,   ishlab   chiqarishni   ichki   bozorga   yo'naltirish   orqali   ularni   yengib
o'tishning   iloji   yo'q   edi.   Yaponiya   eksporti   unumdorlikning   tez   o'sishi   uchun
salohiyat mavjud bo'lgan tarmoqlarda to'plangan. Har qanday ma'lum miqdordagi
investitsiyalar   ushbu   tarmoqlarda   boshqa   ko'plab   sohalarga,   ayniqsa   sanoatdan
tashqariga qaraganda unumdorlikni sezilarli darajada tezroq oshirishga olib keladi.
1986-1991-yillarda   hukumat   hohlaganidek,   nosanoat   sektoriga   qo'yilgan
investitsiyalar sanoat tarmog'iga qaraganda ancha tez o'sdi va undagi asosiy kapital
sanoatdagi   6,5   foizga   nisbatan   o'rtacha   yillik   8   foizga   o'sdi.   Shunga   qaramay,
sanoatda   band   bo'lgan   kishiga   to'g'ri   keladigan   mehnat   unumdorligining   o'rtacha
yillik o'sish sur'ati 4,6 foizni tashkil etdi va undan tashqaridagiga nisbatan hamon
yuqori edi, u yerda 4,0 foizni tashkil etdi. Asosiy kapitalning bunday kuchli o'sishi
nosanoat sektorida mehnat unumdorligini oshirish uchun talab qilinganligi sababli
edi.   Sanoat   sektori   kabi   bu   sektor   o'z   rentabelligini   1980-yillar   oxiri   darajasidan
oshira   olmadi.   1990-1991-yillarga   kelib,   umuman   Yaponiya   iqtisodiyotining
xususiy   biznes   sektoridagi   rentabellik   hali   ham   1985   va   1978-   yillardagi   siklik
o'sish   cho'qqilaridan   past   edi.   1989-yil   oxirida   Yaponiya   hukumati   inqirozni
jilovlash   maqsadida   foiz   stavkalarini   asta-sekin   oshira   boshladi.   1990-yilning
ikkinchi   choragida   Qo'shma   Shtatlarda   yana   bir   siklik   retsessiya   boshlanganidan
so'ng, Yaponiya iqtisodiyoti eng uzoq davom etgan yangi turg'unlik davriga kirdi.
1991-1995   yillarda   YaIM   yiliga   atigi   0,8%   ga   o'sdi.   1991-yilda   Yaponiya
iqtisodiyoti   1986-yildagi   kabi   to'siqlarga   duch   keldi.   1991-   1995-yillar   iyena
kursining navbatdagi keskin o'sishi  davri bo'ldi. 1980-yillarning ikkinchi yarmida
o'z   hukumati   ko'magida   yapon   investorlari   misli   ko'rilmagan   miqdorda   Amerika
61 aktivlarini   sotib   olib,   dollar   kursini   pasayishdan   saqladilar.   1990-1995   yillarda
iyenaning   samarali   almashuv   kursi   o'rtacha   yillik   9,5%   ga   oshdi.   Uning   dollarga
nisbatan qiymati jami 54% ga oshdi.  28
Klinton   ma'muriyati,   yuqorida   aytib   o'tilganidek,   defitsitni   moliyalashtirish
yordamida   AQShning   1990-1991   yillardagi   tanazzuldan   tiklanishini
tezlashtirmadi,  bu esa  AQSh  bozorining  nisbatan  sekin  o'sishiga   olib keldi.  Ichki
va   xalqaro   jabhalarda   bosim   ostida   qolgan   yapon   sanoat   ishlab   chiqaruvchilari
og'ir   inqirozga   duch   kelishdi.   O'tgan   yillardagi   ortiqcha   investitsiyalar,   ortiqcha
ishlab   chiqarish   va   mehnat   konsentratsiyasini   bartaraf   etish   qiyin   bo'lganligi,
shuningdek,   kreditlashda   qiynalayotgan   korxonalar   va   banklar   zimmasiga
yuklangan qarz yuklari natijasida ichki talab pasayib ketdi.
1991-1995-yillarda yalpi ichki mahsulotga nisbatan investitsiyalar 20% dan
14%   gacha   qisqardi,   asosiy   kapitalning   o'rtacha   yillik   o'sish   sur'ati   1985-1991
yillarga   nisbatan   uchdan   birdan   ko'proqqa   qisqardi.   1995-   yilga   kelib,   yapon
sanoat   ishlab   chiqaruvchilari   o'z   eksportining   texnologik   darajasini   bir   qadam
oldinga   ko'tarishga   muvaffaq   bo'lishdi.   Yuqori   texnologiyali   mahsulotlar,   shu
jumladan  ilg'or   ishlab   chiqarish   tovarlari   (masalan   sanoat   robotlari)   displeylar   va
boshqa   kompyuter   va   telekommunikatsiya   qurilmalari   va   sanoat   oraliq
mahsulotlarining   (keramika   kabi)   eksportdagi   ulushi   80%   ga   oshdi.   Shu   bilan
birga, yapon sanoat ishlab chiqaruvchilari ishlab chiqarish vositalarining umumiy
eksportdagi   ulushini   48%   dan   62%   ga   ko'tardilar   va   shunga   mos   ravishda
qo'shimcha qiymatlari past bo'lgan tovarlar ulushini kamaytirdilar. Shu bilan birga,
hukumat   ularga   ilmiy-   tadqiqot   subsidiyalarini   ko'paytirish   orqali   likvidlik
bo'shliqlarini to'ldirishga yordam berdi. Biroq, 1985-1990-yillarda, iyena kursining
keskin   o'sishiga   qaramay,   yapon   sanoat   ishlab   chiqaruvchilari   xalqaro
raqobatbardosh mavqeini deyarli saqlab qolishga muvaffaq bo'lgan bo'lsalar, 1991-
1995   yillarda,   aksincha,   ular   nisbiy   mehnat   birligi   xarajatlarining   tez   sur'atlarda
o'sishidan   qochib   qutula   olmadilar.   11%   ni   tashkil   etdi,   bu   hatto   samarali
28
Ацамба Ф. М. ,Кириллина С. А. , Луцкий В. Б. История стран Азии и Африки новейшие время часть 2. 
М.;1991. 123-128
62 ayirboshlash   kursining   mustahkamlanish   tezligidan   oshib   ketdi   va   Yaponiya
eksportining   raqobatbardoshligini   sezilarli   darajada   zaiflashtirdi.   Moliyaviy
bo'lmagan   korporativ   daromad   darajasi   1980-yildan   1995-yilgacha   bo'lgan   davr
oralig'ida 37% ga kamaydi va sanoat darajasi shubhasiz yanada pasaydi. Yaponiya
ishlab   chiqaruvchilari   iyena   kursining   oshishiga   va   bozorlarning   sekinlashuviga
sanoat  investitsiyalarining ortishi  bilan munosib javob bera olmaganligi  va ishlab
chiqarish unumdorligini oshirish orqali nosanoat rentabelligini oshirish resursi juda
cheklanganligi   sababli   ular   eksportga   yo'naltirilgan   mavjud   ishlab   chiqarish
tizimini   saqlab   qolishga   harakat   qilishdi.   1990-yillarning   birinchi   yarmida
mahalliy   valyutalar   iyenaga   nisbatan   dollarga   teng   darajada   qadrsizlanishi
natijasida   nisbiy   xarajatlar   yanada   past   bo'lgan   Sharqiy   Osiyo   hududiga
kengaytirildi. Albatta, bu jarayon 1980- yillarning ikkinchi yarmidan boshlab jadal
davom   etdi.   Reja   nisbatan   arzon   Osiyo   ishchi   kuchidan   foydalanish   va   mehnatni
yanada taqsimlash orqali samaradorlikni oshirish edi. Ammo buning evaziga ba'zi
osiyolik ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlari Yaponiya bozoriga kiritilishi kerak
edi,   ular   kutilganidek,   hatto   allaqachon   yetuk   ko'rinadigan   sanoatda   ham
texnologiyalarni   rivojlantirish   uchun   asos   sifatida   sanoat   ishlab   chiqarishiga
tayanishda   davom   etdilar.   Yaponiya   ko'pincha   Osiyo-Tinch   okeani   integratsiyasi
deb   ataladigan   narsaning   haqiqiy   yadrosi   emas.   Yaponiyani   Osiyo   mamlakatlari
uchun kuchli tortishish markazi, texnologiya va kapital manbai, rivojlanish modeli
sifatida   aytish   mumkin.   Yaponiya   Osiyodagi   eng   dinamik   davlatlar   uchun   eng
yirik bozorga aylandi. Aslida, bu faqat barqaror norasmiy savdo blokidir. Bu yerda
kapitalning   Yevropa   chalkashligi   yo'q.   Yaponiyadan   mintaqaga   bir   tomonlama
kapital   oqimi   mavjud.   Mehnat   migratsiyasi   bir   tomonlama,   teskari   yo'nalishda:
"mehmon   ishchilar"   cheklovlarga   qaramay,   Yaponiyaga   boradilar   (Yaponiya
xorijliklarga   na   qochoq   maqomini,   na   fuqarolikni   bermaydi).   Yevropa
integratsiyasi asos bo'lgan kapitalning o'zaro bog'lanishi va ishchi kuchining erkin
harakatlanishi   uchun   ob'yektiv   shart-sharoitlar   yo'q.   Eksportning   uzoq   davom
etishi va fuqarolar omonatlarining kirib kelishi tijorat banklaridagi depozitlarning
katta   o'sishiga   olib   keldi,   ularning   hajmi   1989-yilga   kelib   YaIMning   120%   ni
63 tashkil   etdi.   Banklarda   keng   tarqalgan   kredit   ekspansiyasi   boshlandi.   Ularning
likvid   mablag'lari   ishlab   chiqarish   ob'ektlariga   emas,   balki   sanoat,   tijorat   va
ko'chmas   mulk   kompaniyalarining   aksiyalari   va   ko'chmas   mulklari   bilan
investitsiya qilingan. Bunga kreditning arzonligi yordam berdi. "Moliyaviy pufak"
1986-1990 yillarda ko'tarildi. Uning Yaponiya fond bozorida shakllanishi  nafaqat
likvid   mablag'larning   ko'pligi,   balki   uning   professional   ishtirokchilari   (brokerlik
kompaniyalari)   bozorining   oligopolistik   tuzilishi   va   korporatsiyalarning   o'z
aksiyalarining   birja   kotirovkasiga   qat'iy   tartibga   solinishi   bilan   bog'liq   edi.
Binobarin,   aksiyalar   bahosi   foyda   darajasidan   -   ularning   moliyaviy   manbasidan,
aksiyadorlik jamiyatlarining birja bahosidan esa - asosiy kapitali qiymatidan ancha
yuqoriga   og'ib   ketdi.   1980-yillarda   Yaponiya   iqtisodiyotining   ichki   talabning
yetishmasligi   va   pul   resurslarining   haddan   tashqari   ko'p   kirib   kelishi   kabi   asosiy
zaif   tomonlari   aniq   namoyon   bo'ldi.   Bozorni   xorijiy   raqobatga   ochish   to'liq
bo'lmagan   va   bu   zaif   tomonlarni   yumshata   olmadi.   Yaponiya   iqtisodi   y   o'sish
uchun   ichki   talabni   ta'minlay   olmadi.   Iqtisodiyotning   tuzilishi   muqobil   bo'lib
chiqdi. Shunday qilib, moliyaviy inqiroz va uzoq davom  etgan  deflyatsiya  uchun
zarur   shart-sharoitlar   yaratildi   -   90-yillarda   Yaponiya   boshiga   tushgan   iqtisodiy
muammolar   yuzaga   keldi.   Bundan   tashqari,   mamlakatning   jahon   kuch
markazlaridan biri sifatidagi mavqei kutilganidan ham zaifroq bo'lib chiqdi, chunki
u Osiyoda o'z mavqeini mustahkamlay olmadi.  29
3.2. Mamlakatning siyosiy tuzilishi va undagi muammolar. Tashqi siyosati.
Yaponiyada boshqaruv shakli parlament monarxiyasi bo'lib uning kiritilishi
dualistik   monarxiyaning   o'rniga   1947-yil   konstitutsiyasi   bilan   rasmiylashtirildi.
1889-yil   konstitutsiyasi   bilan   taqqoslaganda,   Yaponiyaning   yangi   asosiy   qonuni
demokratlashtirish   sari   muhim   qadam   bo'ldi.   Mamlakatning   siyosiy   tizimida,
imperator   vakolatlari   nafaqat   keskin   kamayibgina   qolmay,   balki   sof   nominal
darajaga   tushirildi:   "imperator   faqat   Konstitutsiyada   ko'zda   tutilgan   davlat   ishlari
bilan   bog'liq   harakatlarni   amalga   oshiradi   va   unga   davlat   hokimiyatining   amalga
oshirishi   bilan   bog'liq   vakolatlar   berilmagan".   Ham   qonun   chiqaruvchi,   ham   ijro
29
Kirkvud   K .  Yaponiyada   uyg ' onish   davri .- М., 1988 131-136
64 etuvchi   sohalarda   Imperator   mustaqil   vakolatlardan   mahrum   bo'lgan   va   hech
qanday   holatda   Vazirlar   Mahkamasining   tasdig'isiz   harakat   qila   olmagan.
Yaponiya   konstitutsiyasi   shu   tariqa   monarxiya   boshqaruv   shaklini   saqlab   qolgan
holda,   imperatorni   faqat   asosiy   qonunning   o'zi   bilan   qattiq   cheklangan   tantanali
vakolatlarga   ega   bo'lgan   sof   ramziy   shaxsga   aylantirdi.   "Parlament   davlat
hokimiyatining   oliy   organi   va   davlatning   yagona   qonun   chiqaruvchi   organidir".
Mamlakatning  eng   yuqori  ijro  etuvchi   organi  -   Yaponiya  hukumati,  "ijro  etuvchi
hokimiyatni Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi". Hukumatning vakolatlari juda
keng.   U   qonunlarni   amalga   oshiradi,   davlat   ishlarini   va   tashqi   siyosatini
boshqaradi.   Vazirlar   Mahkamasi   parlament   oldida   jamoaviy   javob   beradi.
Shubhasiz   boshqaruv   shakli   hokimiyat   o'rtasidagi   munosabatlarga   katta   ta'sir
ko'rsatadi.   Ammo   tarixiy   jihatdan   shunday   bo'lganki,   avval   boshqaruv   shakli
paydo bo'ladi, so'ngra ushbu boshqaruv shakli  konstitutsiyani  tashkil  qiladi, unda
birinchi navbatda u o'zining manfaatlarini ifoda etadi va konstitutsiyada boshqaruv
shakl o'ziga xos xususiyatlarga ega barcha oqibatlar bilan belgilanadi.
Yaponiya   unitar   davlat   shu   bilan   birga   unda   pirinsipial   institutlar   keng
rivojlangan. Agar davlat o'zining ichki hududiy tuzilishida boshqa davlatlarga ega
bo'lmasa va to'liq siyosiy birligi bilan ajralib tursa , davlat unitar hisoblanad  i. U
ajralmas.  Muyyan  o'ziga xosligi  bilan  ajralib turadigan alohida mamuriy-hududiy
birliklari   yoki   hududlar   o'zlarining   qonunchiligiga   maxsus   sud   tizimiga   ega
emaslar(shu   bilan   birga   tarkibida   avtonomiyaga   ega   unitar   davlatlar   mavjud;
Italiya   ,   Ispaniya,   Xitoy   va   boshqalar).   Yagona   davlatning   tarkibiy   qisimlarining
har biri bir xil huquqlarga ega va davlat organlarida o'z vakilliklariga ega. Unitar
davlatning   qadr-qimmati   shundan   iboratki,   u   sodda   va   oliy   hokimiyatning   to'liq
kuchiga ega.
Yaponiyaning   hududiy   tashkilotlari   mahalliy   muxtoriyat   tamoyiliga
asoslanadi   va   siyosiy   va   ma'muriy   xarakterga   ega.   Konstitutsiyaning   95-bandiga
binoan   faqat   bitta   mahalliy   davlat   hokimiyati   organiga   tegishli   bo'lgan   maxsus
qonun,   qonunchilikga   muvofiq,   parlament   tomonidan   tegishli   mahalliy   davlat
hokimiyati   organi   saylovchilarning   ko'pchiligining   roziligi   bilan   chiqarilishi
65 mumkin.   Shubhasiz   bunday   rozilik   faqat   mahalliy   referendum   orqali   aniqlanishi
mumkin.   Mahalliy   avtonomiya   bilan   bog'liq   konstitutsiyaviy   qoidalar   bir   qator
qonunlarda   1947-yilgi   mahalliy   avtonomiya   to'g'risidagi   qonun,   moliyaviy
avtonomiya to'g'risidagi qonun, mahalliy soliq to'g'risidagi va 1950-yilda mahalliy
soliqlarni   taqsimlash   to'g'risidagi   qonunlarda   batafsil   bayon   etilgan.   Mahalliy
avtonomiya to'g'risidagi qonun mahalliy hududiy birliklarni ikki guruhga ajratadi:
boshqaruv   organlari   umumiy   vakolatlarga   ega   bo'linmalar   va   hududida   maxsus
yurisdiksiya   vakolatiga   ega   bo'linmalar.   Birinchisi,   o'z   navbatida   eng   yuqori   va
eng   past   darajadagi   siyosiy   va   ma'muriy   biriklarga   bo'linadi.   Yuqori   darajadagi
bo'linmalarga   to'rtta   toifadagi   47   prefektura   kiradi:   <<to>>   (Tokio),   <<do>>
(Xokkaydo),   <<fu>>   (Kyoto,   Osaka)   va   <<   ken>>(qolgan   43   tasi   prefektura).
Prefekturalarning   turli   toifalari   o'rtasidagi   huquqiy   maqomda   tegishli   hududlarni
tashkil   qilish   va   boshqarishda   ba'zi   bir   kichik   farqlar   mavjud.   "Fu"   Va   "Ken"
prefekturlari   o'rtasidagi   farqlarning   eng   kami,   asosan   tarixiy   an'analari   tufayli.
Masalan,   Kioto   Yaponiyaning   qadimgi   poytaxti   sifatida   bir   oz   alohida   maqomga
ega.   Eng   past   darajadagi   birliklar   bu   -   "si"   shaharlari   ,   "mati"   posyolkalari   va
"mura" qishloq jamoalari. Hammasi bo'lib eng past darajada 3437 birlik; shaharlar,
posyolkalar   va   jamoalar   mavjud.   Davlat   poytaxti   Tokio   prefekturasi   o'zlarining
huquqiy   maqomlari   bo'yicha   "si"   shaharlariga   tenglashtirilgan   23   ta   mustaqil
"maxsus tumanlarni" va bir qator shaharlarni, shahar atrofidagi aholi punktlari va
jamoalarini   birlashtiradi.   Tokio   shahrida   shahar   miqyosida   mahalliy   hokimiyat
organlari   mavjud  emas.   Boshqa   prefekturalar   quyi   qismlarga  bo'linadi:   shaharlar,
shaharchalar va jamoalar. Aholisi 1 milliondan ortiq bo'lgan shaharlarga ma'muriy-
hududiy birlik bo'lgan tumanlar kiradi: u yerda o'zini o'zi boshqarish mavjud emas,
hukumat esa shahar meri tomonidan tayinlanadigan mansabdor shaxslar tomonidan
amalga   oshiriladi.   Quyi   darajasidagi   siyosiy-hududiy   birliklar   o'z   chegaralariga
nafaqat aholining yashash joylarini, balki atrofdagi ekin maydonlarini, o'rmonlarni
va   boshqalarni   ham   o'z   ichiga   oladi.   1995-yilda   "Mahalliy   o'zini   o'zj   boshqarish
to'g'risida"   gi   qonunga   o'zgartirishlar   kiritildi,   bu   shaharlarni,   shaharchalar   va
jamoalarni birlashtirish jarayonini osonlashtirdi. Ushbu yangilik bir qator mahalliy
66 muammolarni   hal   qilishga   yordam   berish   uchun   ishlab   chiqilgan,   ammo
birlashtirish   faqat   aholi   va   tegishli   vakillik   organlarning   roziligi   bilan   amalga
oshiriladi. 30
Davlat boshlig'i
konstitutsiyasiga   ko'ra   imperator   davlat   boshlig'idir.   Yaponiya   imperatorlik
sulolasi  dunyodagi   eng qadimiy  merosxo'r  monarxiya  hisoblanadi.  Har  bir  yapon
imperatori   birinchi   imperatori   birinchi   Jimmu   (Jimmu   -   tenno)   ning   avlodi   deb
hisoblangan,   u   o'z   navbatida   quyosh   ma'budasi   Amaterasudan   (osmonning
xudosi)dan kelib chiqqan. Jimmu-tenno taxtiga kirish miloddan avvalgi 660-yilga
to'g'ri   keladi.   Hozirgi   imperator   ushbu   doimiy   qatorda   125-   o'rinni   egallaydi.
Demak,   Yaponiyada   hukmronlik   qilayotgan   oila   barcha   sulolalar   ichida   eng
qadimiydir. Ammo, agar Yaponiyada mavjud bo'lgan ko'p asrlik odatlarni hisobga
olsak, bu imperator yoshligidanoq taxtdan voz kechgan bo'lsa, bu butunlay to'g'ri
bo'lmagan. Bunday holda, taxt u bilan bog'liq bo'lgan shaxs tomonidan ko'pincha
faqat   asrab   olish   yo'li   bilan   meros   qilib   olingan.   Shuning   uchun   barcha   Yapon
imperatorlari bir xil familiyaga tegishli ekanligini tan olish mumkin emas. Har bir
imperatorninng   hukmronligi   yangi   imperator   taxtiga   o'tirgan   kundan   boshlab
o'zgacha   davr   deb   e'lon   qilinadi.   (1989-yildan   Xeysey   davri   boshlangan   -
imperator   Akixito   hukmronligi   davri).   Yaponiyada   ayollar   taxtga   merosxo'rlik
tizimi   mavjud   emas.   Agar   merosxor   bo'lmasa   u   holda   yangi   monarxni   saylash
huquqi   parlamentga   beriladi:   u   har   qanday   odamni   saylaydi   va   butunlay   yangi
sulolani   boshlaydi.   Yaponiyadagi   matbuotda   ayollar   imperatorlik   huquqiga   ega
bo'lishi   uchun   konstitutsiyani   o'zgartirish   haqida   munozaralar   ham   mavjud.
Konstitutsiya   imperator   maqomini   quyidagicha   belgilaydi:   "imperator   davlat   va
xalq birligining ramzidir, uning maqomi suveren hokimiyatga egalik qiluvchi xalq
irodasi bilan belgilanadi"(1-modda).
Qonunchilik palatasi
Konstitutsiyaga   binoan   Yaponiyada   yagona   qonun   chiqaruvchi   organ
30
Кунадзе Г., Острова без мостов: заметки о внешней политике Японии. Новое время.- 2002 г.,17-23
67 parlamentdir.   U   ikki   palatadan   iborat:   Vakillar   Palatasi   (500   deputat)   va
Kengashlar palatasi (252 deputat). Ikkala palataga ham saylovlar to'g'ridan - to'g'ri
bo'lib,   20   yoshga   to'lgan   barcha   fuqorolar   ovoz   berish   huquqiga   ega.   Vakillar
palatasiga   25   yoshda,   Kengashlar   palatasiga   esa   30   yoshda   saylanish   mumkin.
Qonun loyihalarini qabul qilish tartibiga binoan Vakillar Palatasi quyi, Kengashlar
esa   Yaponiya   parlamentidagi   yuqori   pog'onasidadir.   Parlamentni   shakllantirish
tartibi   mamlakat   konstitutsiyasi   bilan,   shuningdek   1950-yil   15-   apreldagi   davlat
amaldorlarini saylash to'g'risidagi qonun bilan belgilanadi. Vakillar palatasi har 4
yilda   qayta   saylanadi,   ammo   muddatidan   oldin   tarqatib   yuborilishi   mumkin.
Bunday   holda,   palataning   yangi   tarkibiga   saylovlar   tarqatilganidan   keyin   40
kundan kechiktirmasdan o'tkaziladi va parlament saylovlardan keyin 30 kun ichida
chaqiriladi. Saylovlar odatda vakolat muddati tugashidan 30 kun oldin o'tkaziladi.
Yarim   asr   davomida   Vakillar   Palatasiga   saylovlar   ko'p   deputatli   130   ta   okrugda
bo'lib   o'tgan.   Biroq   1994-yil   bahorida   saylovning   yangi   tartibi   qabul   qilindi   va
1996-yil   oktyabr   oyida   yangi   saylovlar   bo'yicha   birinchi   saylovlar   o'tkazildi.
O'zgarishlarning   mohiyati   shundan   iboratki,   palata   deputatlari   soni   500   nafarga
qisqartirildi   (512   kishi   bo'lgan)   va   ularning   aksariyati   kichik   bir   saylov
okruglarida,   qolganlari   esa   proporsional   ravishda   partiya   ro'yxatlari   bo'yicha
saylanadi.   Eng   ko'p   ovoz   olgan   nomzodlar   saylangan   deb   hisoblanadi.   Ushbu
saylov   tartibi   yirik   partiyalar   manfaatlariga   mos   keladi   va   unchalik   kuchli
bo'lmagan   siyosiy   guruhlar   uchun   parlamentdagi   vakillik   imkoniyatlarini
cheklaydi. Deputatlikka har bir nomzod belgilangan minimal ovoz to'play olmasa,
davlat mulkiga aylanadi. Kengashlar palatasi 6 yilga saylanadi, ammo har 3 yilda
uning   a'zolarining   yarmi   qayta   saylanadi.   Uning   shakllanishi   prinsipi   biroz
boshqacha.   150   deputat   prefekturadagi   ko'p   deputatli   saylov   okruglariga
(Yaponiyada 47 prefektura mavjud ) yana 2 nafari Okinava orolidan saylanadi va
100   deputat   butun   mamlakat   bo'ylab   milliy   partiyalar   ro'yxatlari   bo'yicha
saylanadi.   Odatda,   milliy   saylov   okrugida   taniqli   siyosiy   va   davlat   arboblari
qatnashadi.   Saylovlar   yuqori   palataning   oldingi   tarkibidagi   vakolat   muddati
tugashidan   30   kun   oldin   o'tkaziladi.   Mahalliy   saylov   komissiyalari   tomonidan
68 tayinlangan maxsus  kuzatuvchilar  va saylovchilar  orasidan uchdan beshta  guvoh,
bundan   tashqari,   har   bir   deputatlikka   nomzod   hisob-kitob   komissiyasiga   o'z
vakillaridan birini yuborish huquqiga ega.
Parlamentning   asosiy   funksiyalari   va   vakolatlariga   quyidagilar   kiradi:
qonunchilik faoliyati - qonun loyihalarini ko'rib chiqish va qonunlarni qabul qilish;
moliyaviy organ - har yili respublika byudjetini tasdiqlash; bosh vazirni tayinlash,
hukumatga   ishonch   masalasini   ko'tarish,   davlat   boshqaruvi   masalalari   bo'yicha
Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tekshirish uchun maxsus komissiyalar tashkil etish,
ijro   etuvchi   hokimiyat   ustidan   nazorat;   ishdan   bo'shatish   to'g'risida   ishi
qozg'atilgan sud xodimlarining ishlarini ko'rib chiqish uchun sudni shakllantirish,
adliya organlari faoliyatini nazorat qilish; tashqi siyosat sohasidagi vakolatlar, shu
jumladan   xalqaro   shartnomalarni   ko'ib   chiqish   va   tasdiqlash.   Qonunchilik
jarayonida parlamentning roli asosan vazirlar mahkamasi tomonidan tayyorlangan
qonun   loyohalarini   tanlash,   o'zgartirish,   qabul   qilish   yoki   rad   etishdan   iborat.
Bundan tashqari u umumiy masalalar bilan shug'ullanishi kerak.
Ijro etuvchi hokimiyat
Oliy ijroiya organi  hukumat  bo'lib, u Yaponiyada Vazirlar  Mahkamasi  deb
ataladi.   Uning   faoliyati   Konstitutsiya,   "Vazirlar   Mahkamasi   to'g'risida"gi   (1947)
va "Davlat boshqaruvini tashkil etish to'g'risida"gi qonunlar (1948) asosida amalga
oshiriladi.
Bosh   vazir   boshchiligidagi   kabinet   tarkibiga   Bosh   vazir   o'rinbosari   kiradi.
Vazirlar   (rahbarlari   alohida   vazirliklar)   va   hukumat   vazirlari   (portfelsiz   vazirlar),
vazirlar   mahkamasining   bosh   kotibi   va   qonunchilik   byurosining   boshlig'i.
Konstitutsiya   fuqarolik   kabinetining   prinsipini   belgilaydi,   unga   ko'ra   vazirlar
mahkamasi   a'zolari   fuqarolar   bo'lishi   kerak.   Ularning   vakolatlari   Vazirlar
Mahkamasi   amalda   Konstitutsiya   qoidalaridan   kelib   chiqadigan   ko'ra   ko'proq
funksional   avtonomiyaga   ega.   Rasmiy   ravishda   faqat   bitta   modda   ijroiya
hokimiyati   vakolatiga   bag'ishlangan.   73-moddaga   muvofiq   Vazirlar   Mahkamasi
umumiy boshqaruv funksiyalari, quyidagi vazifalardir :
69 - qonunlarni vijdonan ijro etish, davlat ishlarini yuritish;
-Tashqi siyosatni boshqarish;
- yoki talab qilinadigan shartnomalar tuzish , sharoitga qarab parlament
tomonidan   keyinchalik   tasdiqlash.   Davlat   xizmatini   tashkil   etish   va   uni   qonun
hujjatlarida belgilangan normalar asosida boshqarish
-Byudjetni tuzish va uni parlamentga taqdim etish;
-Konstitutsiya   va qonunlar   qoidalarini   amalga oshirish  maqsadida   hukumat
qarorlari chiqarish, bundan tashqari, jinoiy jazo faqat  tegishli  qonun ruxsati  bilan
hukumat qarorlarida ko'zda tutilishi mumkin;
-Bu   borada   qarorlar   qabul   qilish;   umumiy   va   xususiy   amnistiyalar,   jazoni
engillashtirish   va   kechiktirish   va   huquqlarni   tiklash   (m.   73).Boshqa   shtatlardan
farqli o'laroq, alohida vazirlar normalar ishlab chiqishda muhim vakolatlarga ega.
Shunday   qilib,   San'atga   ko'ra.   Konstitutsiyaning   74-moddasiga   ko'ra,   hukumat
qarorlari, xuddi  qonunlar  kabi, vakolatli  hukumat vazirlari tomonidan imzolanadi
va Bosh vazir tomonidan imzolanadi.
Bundan tashqari, Bosh vazir vakili bo'lgan Vazirlar Mahkamasi qonunchilik
tashabbusi huquqiga ega. Ko'pincha hukumatning qonunchilik tashabbusi yetakchi
siyosiy partiyalarning fraksiyaviy tuzilmasi, qonun ijodkorligi jarayonining o'ziga
xos   xususiyatlari   va   boshqalar   tufayli   qonun   chiqaruvchi   organ   devorlari   ichida
jiddiy   e'tirozlarga   va   qonun   loyihalari   mazmunini   o'zgartirishga   faol   urinishlarga
duch   keladi.   .   Statistik   ma'lumotlarga   ko'ra,   Yaponiya   hukumati   tomonidan
kiritilgan   qonun   loyihalarining   atigi   83,6   foizi   so'zsiz   qabul   qilingan,   aksariyat
G'arb mamlakatlarida esa bu ko'rsatkich  ancha yuqori. Vazirlar  Mahkamasi  Bosh
vazir   va   hukumat   vazirlari   (birinchi   qism,   66-   modda).   Vazirlar   Mahkamasining
amaldagi tarkibida tegishli vazirliklarga rahbarlik qiluvchi 12 ta hukumat vazirlari
va   portfelsiz   8   ta   vazirlar,   asosan,   Bosh   vazirning   maslahatchilari   bo'lib,   ularga
boshqa   funksiyalar   yuklanishi   mumkin.   Konstitutsiyaga   ko'ra,   Vazirlar
Mahkamasining   barcha   a'zolari   fuqarolik   (66-   moddaning   ikkinchi   qismi)   va
70 vazirlarning   ko'pchiligi   parlament   a'zolari   bo'lishi   kerak   (68-moddaning   birinchi
qismi). Darhaqiqat, deputat bo'lmagan shaxslar Vazirlar Mahkamasi tarkibiga juda
kamdan-kam kiritiladi.
Sud hokimiyati
Umumiy   parlament   saylovlarida   6   dan   ortiq   sud   nomzodlari   odatda   xalq
tomonidan   qayta   ko'rib   chiqiladi.   Masalan,   1996-yil   20-oktabrda   bo'lib   o'tgan
parlament   saylovlarida   1993-yilda   bo'lib   o'tgan   umumiy   parlament   saylovlaridan
so'ng lavozimga tayinlangan 9 nafar sudya nazorat tartibidan o'tkazildi va umuman
olganda 1949-yildan Oliy sud sudyalarini tayinlash bo'yicha birinchi umummilliy
ko'rib   chiqilgandan   buyon   115   nafar   Oliy   sudyalar   bu   o'ziga   xos   sinovdan
o'tishgan.   Biroq   ularning   birortasi   ham   saylovchilarning   xohish-irodasiga   ko'ra
lavozimidan   ozod   etilmagan.   Ko'rinib   turibdiki,   parlament   saylovlarida   "qarshi"
ommaviy   ovoz   berish   imkoniyati   ko'pchilik   uchun   to'xtatuvchi   vazifasini
bajarishga qodir.
Oliy   sud   a'zolarining   Konstitutsiya   va   Oliy   sud   qonunchiligida   nazarda
tutilgan   vakolatlarini   tugatishning   eng   keng   tarqalgan   usuli   bu   70   yoshga
to'lganidan keyin iste'foga chiqishdir. Oliy sud a'zolarining ko'pchiligi tayinlanish
vaqtida 60 yoshdan oshganligi sababli, ularning bu lavozimdagi faoliyati kamdan-
kam   hollarda   o'n   yildan   oshadi.   Sudyalarning   oliy   sud   organiga   tayinlangunga
qadar   bo'lgan   avvalgi   tajribasini   o'rganish   shuni   ko'rsatdiki,   ularning   uchdan   bir
qismi (hozirgi paytda olti nafar sudya) mansabdor yoki professional deb ataladigan
quyi   sudlar   sudyalari,   qolganlari   esa   (hozirda   to'rtta)   xususiy   amaliyotdagi
yuristlardir. Qolgan besh sudyadan ikkitasi mansabdor davlat prokurori, biri elchi
darajasidagi   mansabdor   diplomat,   yana   bittasi   Vazirlar   Mahkamasi   qonunchilik
byurosida bosh direktor lavozimida ishlagan va oxirgisi esa huquq professori  edi.
Oliy   sudning   vakolati   butun   mamlakat   hududiga   taalluqlidir   va   shartli   ravishda
uchta   asosiy   yo'nalishga   bo'linishi   mumkin:   1.   Fuqarolik,   jinoiy   va   ma'muriy
ishlarni ko'rish; 2. Sud boshqaruvi; 3. Konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirish.
Yaponiyadagi oliy sud organi barcha fuqarolik, jinoiy va ma'muriy ishlarda oxirgi
71 chora   hisoblanadi.   Sud   ikkinchi   instansiyada   Davlatga   qarshi   jinoyatlar
to'g'risidagi   ishlari   bo'yicha   va   uchinchi   instansiyada   esa   qolgan   jinoyat   va
fuqarolik ishlari bo'yicha yakuniy qaror qabul qiladi. Shu bilan birga, oddiy ishlar
uchta bo'limning istalgan a'zolari tomonidan ko'rib chiqiladi. 31
Tashqi siyosati
1980-yillarda   Yaponiya   keng   ko'lamli   yordam,   savdo   va   sarmoya   kiritish
strategiyasini   amalga   oshirib,  mintaqaviy   iqtisodiy   yetakchi   sifatida   o'z   mavqeini
mustahkamlashda   ma'lum   muvaffaqiyatlarga   erishmoqda.   ODA   dasturlari   1980-
yillarning boshlarida inson xavfsizligi va farovonligi sohasidagi davlat siyosatining
iqtisodiy   va   ijtimoiy   jihatlarini   integratsiya   qilish   uchun   ishlab   chiqilgan
konsepsiya "har tomonlama xavfsizlik" nuqtai nazaridan shakllantirildi [5].
Bundan   tashqari,   1980-yillarning   o'rtalaridan   boshlab   Yaponiya   xalqaro
jarayonlarning   faol   ishtirokchisi   sifatida   "APR"   atamasini   xalqaro   muloqot   tiliga
faol   kiritmoqda,   bu   atama   orqali   u   nafaqat   geografik,   balki   siyosiy   va   iqtisodiy
mazmunni   ham   tushunadi.   Aynan   shu   qarash   1989   yilda   "hamma   uchun   ochiq
mintaqaviy   hamkorlik"   deb   atash   mumkin   bo'lgan   Osiyo-Tinch   okeani   iqtisodiy
hamjamiyatining   (APEC)   tuzilishiga   asos   bo'ldi.   Bunday   holda,   APEC   tashqi
savdo va investitsiyalarni, shuningdek, eng keng sohalarda iqtisodiy va texnologik
hamkorlikni   liberallashtirish   va   normallashtirishga   hissa   qo'shdi   va   shu   bilan,
birinchi navbatda, Osiyo-Tinch okeani mintaqasi  iqtisodiy rivojlanishining yuqori
dinamikasini   saqlab   qoldi.   Shu   bois   Osiyo-Tinch   okeani   mintaqasidagi   hozirgi
vaziyatda   Yaponiya   mintaqada   xavfsizlik   barqarorligini   ta'minlash   vazifasi
doirasida yuqori faollik ko'rsatib, uchta asosiy yo'nalishda harakat qildi:
- keskinlikni   yumshatish   va   har   tomonlama   xavfsizlikni   ta'minlash
uchun shart - sharoit yaratish orqali global tinchlikni qo'llab-quvvatlovchi kuchlar
bilan birgalikda jahon xalqaro hamkorligida qatnashgan;
- xavfsizlik masalalari bo'yicha muloqotni qo'llab-quvvatladi;
31
https    ://    enc    .   for    .   uz    /   wiki    /   Yaponiya   
72 - ommaviy qirg'in qurollari tarqalishining oldini olish bo'yicha xalqaro
inspeksiya   va   nazoratni   amalga   oshiruvchi   xalqaro   tashkilotlar   va   organlar   bilan
hamkorlikni yo'lga qo'ydi [6].
Mintaqaviy tashkilotlar faoliyatida faol ishtirok etishni davom ettirib, tobora
ko'proq   turli   xil   xalqaro   munosabatlarning   rivojlanishi   natijasida   Yaponiyaning
roli   ortib   bordi.   Shunday   qilib,   1980-yillarning   oxiriga   kelib,   mamlakat   tashqi
siyosiy   strategiyasining   asosiy   vektorlari   aniqlandi.   Ularga   quyidagilar   kiradi:
AQSH bilan harbiy-siyosiy ittifoq; faol mintaqaviy diplomatiya (asosan iqtisodiy)
- o'zini "G'arb dunyosi" yetakchilaridan biri sifatida ko'rsatish istagi, bu
esa   Osiyoda   va   umuman   rivojlanayotgan   mamlakatlar   o'rtasida   o'z   nufuzini
oshirishga urinish edi. Ushbu vektorlarning turli yo'nalishlari o'zini aks ettirmadi.
Sabab   Yaponiya   tashqi   siyosatining   nomuvofiqligi.   Uning   asoslari   deyarli
o'zgarmadi   [8]   1990-yillardan   boshlab   Yaponiya   rasman   BMTning   doimiy   a'zosi
maqomini   olishga   intildi.   Biroq   bu   maqsadga   erishish   BMTni   isloh   qilish   va
tashkilot   nizomiga   o'zgartirishlar   kiritish   bilan   bevosita   bog'liq.   Keyingi   yillarda
Yaponiyaning BMTning turli missiyalari doirasidagi faolligi tez sur'atlar bilan o'sa
boshladi.   Kambodjada   yapon   tinchlikparvar   kuchlari   harakat   qildi,   Mozambik
Yaqin   Sharq,   Afrika   va   boshqa   mintaqalardagi   mojarolarni   hal   qilishda   yordam
berdi.   Bu   davlat   insonparvarlik   yordamini   yetkazib   berish   bo'yicha   qator
operatsiyalarda, jumladan Iroq uchun ham ishtirok etgan. Shuningdek, u qurollarni
nazorat   qilish   va   qurolsizlantirish,   rivojlanayotgan   mamlakatlarda   demokratiya
harakatini targ'ib qilish, dunyo miqyosida atrof-muhit muammolari kabi sohalarda
ishtirok   etdi.   Yaponiya   siyosiy   elitasining   asosiy   ehtiyojlari   "siyosiy   maqom"ni
oshirish kabi muammolarni hal qilishga qaratilgan edi. Yaponiya o'zining iqtisodiy
qudratiga   muvofiq   jahon   siyosatida,   shuningdek,   iqtisodiy   o'sishni   ta'minlash   va
ilmiy-texnikaviy   va   moliyaviy   ustunlik   asosida   Yaponiyaning   jahon
iqtisodiyotidagi   mavqeini   mustahkamlash   [9].   Shunday   qilib,   Tashqi   ishlar
vazirligining 1983- yildagi "Ko'k kitob"ida birinchi marta Yaponiya o'zining tashqi
siyosatini   siyosiy,   mudofaa,   iqtisodiy,   madaniy   sohalarda   global   nuqtai   nazardan
olib   borishi   ko'rsatilgan.   Yaponiyaning   mintaqaviy   siyosati   uzoq   vaqt   davomida
73 bir   necha   omillar   bilan   belgilab   qo'yilgan:   AQSh   bilan   Hind-   Xitoydagi
ittifoqchilik   munosabatlari,   AQSh-Xitoy   munosabatlarining   normallashishi,
ASEAN   rolining   kuchayishi,   Yaponiya   diplomatiyasini   o'z   ifodasini   topishga
undadi.   Osiyo-Tinch   okeani   mintaqasidagi   o'z   siyosati[10].   Yaponiyaning
urushdan   keyingi   davrdagi   butun   tashqi   iqtisodiy   strategiyasi   ko'p   qirralilik
ustuvorligiga,   ya'ni.   Asosan   global   va   mintaqaviy   miqyosdagi   ko'p   tomonlama
iqtisodiy   va   siyosiy   tashkilotlarda   ishtirok   etish   doktrinalari.   Aynan   shunday
tuzilmalarga langar qo'yish orqali Tokio strategik maqsadiga, ya'ni Yaponiyaning
jahon   hamjamiyatida   munosib   o'rin   egallashiga   izchil   erishdi.   Tashqi   siyosat,
tashqi   iqtisodiy   va   byudjetni   rejalashtirish   jarayonida   GATT   (Tariflar   va   savdo
bo'yicha   Bosh   kelishuv),   Xalqaro   valyuta   jamg'armasi   kabi   tashkilotlarga
ustuvorlik   berildi.   Shuningdek,   Yaponiya   tashqi   siyosatining   asoslaridan   biri
sifatida   umuminsoniy   qadriyatlarni   keng   targ'ib   qilish   tamoyilini   ilgari   surish
masalasiga   ham   e'tibor   qaratilmoqda.   Yaponiya   ma'lum   qildi   xorijiy   davlatlarga
yordam   ko'rsatish   to'g'risida   qaror   qabul   qilishda   "demokratlashtirish   va   bozor
iqtisodiyotini   qo'llab-quvvatlashga   qaratilgan   sa'y-   harakatlarga,   shuningdek,
oluvchi   mamlakatlardagi   asosiy   inson   huquqlari   va   erkinliklari   holatiga   jiddiy
e'tibor   qaratadi".   Jahon   tartibida   o'z   mavqeini   mustahkamlash   istagi   Yaponiya
siyosatining asosi bo'lib qoldi. 32
32
Mixaev   V .  Xitoy   va   Yaponiya   jahon   tendensiyalari   fonida .  2007. 57-61
74 XULOSA
  Tarixiy o'tmish bilimlaridan foydalanish, bu holda xorijiy mamlakatlarning
davlat   va   huquq   tarixi,   zamonaviy   bilimlarda   -   turli   xil   rejimlar   va   qit’adagi
mamlakatlarning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda huquqiy bilimlarni
olishning   muhim   usuli   mavjud.   Masalan,   Yaponiyada   e'tiqod   erkinligi   -   bu
yaponlarning   ajdodlariga   sig'inish   asosidagi   Konfutsiy   va   buddizm   g'oyalari
uyg'unligi sifatida juda o'ziga xos mafkura - "din" bo'lgan sintoizmdir. 
Ayni  paytda,  ishda  asosiy   e'tibor  nafaqat   tarixga,  balki  Yaponiyaning  1947
yildagi   so'nggi   Konstitutsiyasiga   ham   qaratilgan,   unga   ko'ra   bu   mamlakat   o'z
parlamentiga ega, armiya va muntazam qurolli kuchlarni yaratishni rad etadi. Shu
bilan birga, mamlakatda yaxshi jihozlangan va zahiradagi politsiya korpusi mavjud
bo'lib,   Yaponiya   buning   uchun   xarajatlar   bo'yicha   dunyoda   7-o'rinni   egallaydi.
Yaponiyada   parlament   monarxiyasi   mavjud   (1947).   Bu   yilga   qadar   u   dualistik
monarxiya edi. Endi imperatorning vakolatlari minimal darajaga tushirildi. Bizning
ishimizning   muhim   xulosasi   shundan   iboratki,   boshqaruv   shakli   hokimiyat
o'rtasidagi  munosabatlarga   katta  ta'sir  ko'rsatadi.   Ammo  tarixan  shunday  bo'ldiki,
birinchi  bo'lib  boshqaruv   shakli  paydo  bo'ldi.  Boshqaruvning   bu  shakli  o'zgargan
boshqaruv shaklini tavsiflovchi yangi konstitutsiya qabul qilinganda rivojlanadi.
Yaponiya   sulolasi   (125-imperator)   dunyodagi   eng   qadimgi   hisoblanadi.
Salik   voris   tizimi   (imperatorlik   tizimi)   taxt   vorisligi   (imperator   faqat   erkak),
inglizlardan   farqli   o'laroq,   masalan,   kastiliya   vorislik   tizimi   mavjud   (qirol   taxtini
ayol kishi egallashi mumkin).
Hozirda   Yaponiya   aholisining   80%   monarxiya   boshqaruv   shaklini   qo‘llab-
quvvatlaydi.   Bizning   fikrimizcha,   Yaponiyadagi   imperatorning   figurasi   ramziy
ma'noga ega emas: uning shaxsiy hayoti va oilasi oshkoralikdan himoyalangan.
Yaponiyadagi   saylov   tizimi   juda   o'ziga   xosdir.   Parlamentning   ijro
hokimiyati   ustidan   nazorati   masalasiga   alohida   e'tibor   qaratilgan.   Bu,   bizning
fikrimizcha,   Ukraina   siyosiy   tizimidagi   eng   katta   o'rin   -   qarorlar   ijrosini   nazorat
qilish   masalasi.   Yaponiya   parlamentining   eng   yuqori   palatasi   (maslahatchilar)
ko'pincha   quyi   palatadan   (vakillardan)   nusxa   ko'chiradi,   bu   esa   kamchilikdir,
75 aftidan, kelajakda faqat bitta palata bo'ladi.
Bizningcha,   Yaponiya   parlamenti   deputatlari   to‘g‘risidagi,   xususan,
deputatlar   tomonidan   tartib-intizomning   buzilishi   haqidagi   qoida   juda   qiziq.   Ular
daxlsiz   bo'lsa-da,   jazolanadi:   1)   majlis   zalida   e'lon   qilingan   ogohlantirish;   2)   uzr
so'rash   taklifi;   3)   yig'ilishlarga   qatnashishni   to'xtatish;   4)   palatadan   chiqarib
yuborish.
Agar   Ukraina   parlamenti   bilan   solishtiradigan   bo'lsak,   unda   blokirovka
qilish, haqorat qilish, bezorilik (tuxum otish, tutunli bomba) sabablari. - bu nafaqat
Ukraina   mentaliteti,   balki   birinchi   navbatda   parlament   mas'uliyati   va   burchi
to'g'risidagi qonun hujjatlarining yo'qligi.
Deputat bag‘rikenglik namunasi bo‘lishi, parlamentda intizomni buzmasligi,
saylangan organ sha’niga putur yetkazmasligi kerak.
Bizning   fikrimizcha,   Yaponiya   Konstitutsiyasining   73-moddasining   ijro
hokimiyati   to'g'risidagi   bandi   juda   qiziq   bo'lib,   bu   erda   Yaponiya   Vazirlar
Mahkamasining   asosiy   vazifasi:   qonunlarni   ixtiyoriy   ravishda   qabul   qilish,tashqi
siyosat,   davlat   ishlarini   yuritish   va   boshqarishdir.   Ukraina   korruptsiya   bilan   falaj
bo'lib   qoldi,   buning   sabablaridan   biri   qabul   qilingan   qonunlarning   adolatsiz
bajarilishi   va   hokazo.   Shuni   ta'kidlash   kerakki,   Yaponiyada   ham   bu   masalalar
amalda har doim ham yuqori darajada hal etilmayapti va bu mamlakatda huquqiy
tizimni isloh qilish tayyorlanmoqda, chunki korrupsiya zamonaviy dunyoda global
muammoga aylangan.
Vazirlar   Kengashi   huzuridagi   Kadrlar   (jinjin)   bo yicha   davlat   xizmatiʻ
sohasidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini nazorat qilish, kadrlar siyosati, davlat
xizmatchilari, kadrlar ustidan shikoyatlar masalalari va boshqalar ustidan nazoratni
amalga oshiruvchi organ sifatida faoliyat yuritadi. 
Yaponiyada   mansabdor   shaxslarning   davlat   xizmatining   xarakterli
xususiyati:   a)   bir   tashkilotda   uzoq   muddatli   (pensiyaga   qadar)   xizmatni   o'z
zimmasiga   oladigan   «umr   bo'yi   bandlik»   tizimi.   Buning   uchun   -   uzluksiz   ish
tajribasidan ish haqi miqdorini oshirish, ya'ni. Mansabdor shaxslarning idoralararo
harakati   yo'q   (faqat   boshqarma   doirasida);   b)   mansabdor   shaxsning   an'anaviy
76 hurmati, Yaponiyaning  iqtisodiy  sohadagi  muvaffaqiyatining tarkibiy qismlaridan
biri.   Yapon   mentaliteti   katta   ahamiyatga   ega:   mehnatsevarlik,   kollektivizm,
hokimiyatga bo’ysunish, shaxslararo munosabatlarni uyg'unlashtirish zarurati, o'z-
o'zini   takomillashtirish   istagi   va   boshqalar.   Amaldor   bo'lish   uchun   siz   tanlov
imtihonidan   o'tishingiz   kerak.   Faqat   "maxsus   xizmat"da   bo'lganlar   imtihondan
o'tmaydi.
SSSR parchalanganidan so'ng, Sovet va partiya nomenklaturasining ko'plab
vakillari hokimiyatni mulkka o'zgartirdilar. Hokimiyatdan boyib ketish manfaatlari
yo'lida   foydalanishga   to'sqinlik   qiladigan   qonunchilikning   yo'qligi   quyidagilarga
olib   keldi:   xususiylashtirish   aholining   asosiy   qismi   uchun   eng   noqulay   sxema
bo'yicha   olib   borildi.   Bu   amaldorlar   o‘z   aloqalaridan   foydalanib,   xalqqa   katta
yo‘qotishlar   keltirdilar.   Mansabdor   shaxslar   va   butun   ijroiya   hokimiyati
lavozimlarni sotish va sotib olish, oilaviy aloqalar yoki shaxsiy sadoqat yo'li bilan
shakllanadi.
Yaponiyada   sud   tizimiga   kelsak,   u   an'anaviy   konservatizm   bilan   ajralib
turadi. 2010-yilda zamonaviy yapon adliyasi tavalludining 120 yilligi nishonlanadi.
An'analarda asosiy narsa sud ishida axloqiy talablarning yuqori darajasidir.
Boshqa   ko‘plab   demokratik   davlatlardan   farqli   o‘laroq,   Yaponiyada   uzoq
vaqt davomida markaziy hukumat va mahalliy hokimiyat organlari o‘rtasida yaxshi
aloqalar   yo‘q   edi.   Markaziy   hokimiyat   mahalliy   ishlarga   samarali   ta'sir   ko'rsata
olmadi   va   butun   shtatda   yagona   siyosat   olib   bordi.   Bu   davlatni,   bir   tomondan,
hududlarni   rivojlantirish   uchun   ijobiy   natijalar   berdi.   Boshqa   tomondan,   davlat
siyosatini   muvofiqlashtirish   yo'q   edi.   Endilikda   bu   masala   gubernator   va   hokim
tomonidan hal qilindi, ikki tomonlama maqom belgilandi.
Hududlarga   ijodiy   mustaqillik   berish   uchun   mahalliy   o'zini   o'zi   boshqarish
tizimini   isloh   qilish   zarur,   bu   Yaponiya   va   boshqa   davlatlar,   xususan   Fransiyada
mavjud.
Shunday qilib, kurs ishida keltirilgan material  “Xorijiy davlatlarning davlat
huquqi”   fanidan   bilimlarni   chuqurlashtirish,   Yaponiya   fenomenini   o‘ziga   xos
77 o‘ziga xosliklari bilan batafsil ko‘rib chiqish imkonini beradi.
Material   qisman   Ikkinchi   jahon   urushida   halokatli   mag‘lubiyatga   uchragan
Yaponiya   urushdan   keyingi   tarixiy   qisqa   davrda   qanday   qilib   iqtisodiyotni   va
umuman   jamiyatni   modernizatsiya   qilishda   ulkan   muvaffaqiyatlarga   erishganligi,
shu   bilan   birga   dunyoning   yetakchi   davlatlari   qatoridan   o‘z   o‘rnini   egallaganligi
haqidagi savolga qisman javob beradi.
78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO‘YXATI
UMUMMETODOLOGIK ASARLAR VA QO‘LLANMALAR
1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yoq. Tanlangan asarlar. 9 jildli. VII 
jild.  Toshkent: Ozbekiston. 1999.  410 b.
2. Karimov. I.A. Yuksak manaviyat  yengilmas kuch.  Toshkent: Manaviyat, 
2008.  176 b.
3. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik Ozbekiston davlatini 
birgalikda barpo etamiz. Ozbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga 
kirishish tantanali marosimiga bagishlangan Oliy Majlis palatalarining 
qoshma majlisidagi nutq, Toshkent, 2016.  56 b.
4. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 
2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 
yilga moljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yonalishlariga 
bagishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi maruza, 
2017 yil 14 yanvar Toshkent: Ozbekiston, 2017.  104 b.
5. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan 
birga quramiz.  Toshkent, Ozbekiston, 2017.  488 b
ILMIY ADABIYOTLAR
6. Mixaev V. Xitoy va Yaponiya jahon tendensiyalari fonida. 2007.
7. Кунадзе Г., Острова без мостов: заметки о внешней политике Японии. 
Новое время.- 2002 г.,
8. Kirkvud K. Yaponiyada uyg'onish davri.- М., 1988 131-136
9. Ацамба Ф. М. ,Кириллина С. А. , Луцкий В. Б. История стран Азии и 
Африки новейшие время часть 2.  М.;1991. 
10. Жукова А. Е. История Япония.  М.: Институт востокаведения РАН. 
79 1998 654-659
11. Akiyama, Terukazu (1977). Yapon rassomligi. Nyu-York: Rizzoli xalqaro 
nashrlari.
12. Alchon, Suzanne Ostin (2003). Quruqlikdagi zararkunanda: global 
istiqbolda yangi dunyo epidemiyalari. Albukerke: Nyu-Meksiko universiteti 
matbuoti.
13. Baten, Yorg (2016). Jahon iqtisodiyoti tarixi: 1500 yildan hozirgi kungacha. 
Kembrij: Kembrij universiteti matbuoti.
14. Beasley, WG (1962). "Yaponiya". Xinsli, FH (tahrir). Yangi Kembrij 
zamonaviy tarixi 11-jild: moddiy taraqqiyot va 1870–1898 yillarda dunyo 
miqyosidagi muammolar. Kembrij: Kembrij universiteti matbuoti.
15. Bix, Xebert P. (2000). Xirohito va zamonaviy Yaponiyaning yaratilishi. 
Nyu-York, Nyu-York: Harper Kollinz. ISBN 978-0-06-186047-8.
16. Bolitho, Garold (2004). "Kitoblarni ko'rib chiqish: Yoshimasa va kumush 
pavilon," Osiyo tadqiqotlari jurnali ". Osiyo tadqiqotlari jurnali. 63 (3).
17. Karter, Uilyam R. (1983). "Asuka davri". Reischauerda Edvin va boshq. 
(tahr.). Kodansha Yaponiya Entsiklopediyasi 1-jild. Tokio: Kodansha.
18. Chayklin, Marta (2013). "Sakoku (1633–1854)". Peresda Lui G. (tahrir). 
Yaponiya urushda: Entsiklopediya. Santa Barbara, Kaliforniya: ABC-CLIO.
19. Collcutt, Martin C. (1983). "Bushidō". Reischauerda Edvin va boshq. (tahr.).
Kodansha Yaponiya Entsiklopediyasi 1-jild. Tokio: Kodansha.
20. Kuk, Alvin (1988). "Tinch okeani urushi" Yaponiyaning Kembrij tarixi: 6-
jild. Kembrij: Kembrij universiteti matbuoti.
21. Crihfield, Liza (1983). "Geysha". Reischauerda Edvin va boshq. (tahr.). 
Kodansha Yaponiya entsiklopediyasi 3-jild. Tokio: Kodansha.
22. Dalbi, Liza (2010). Geyshaning kichik qo'shiqlari. Nyu-York: Tuttle.
23. Bitim, Uilyam E (2006). O'rta asrlarda va zamonaviy Yaponiyada hayotga 
oid qo'llanma. Nyu-York: Fayldagi faktlar.
24. Bitim, Uilyam E va Ruppert, Brayan Duglas (2015). Yapon buddizmining 
madaniy tarixi. Chichester, G'arbiy Sasseks: Vili Blekvell.
80 25. Edstrom, Bert (2016). "Yaponiyaning tashqi siyosati va Yoshida merosi 
qayta ko'rib chiqildi". Edstromda Bert (tahrir). Yaponiya tarixidagi burilish 
nuqtalari. London: Routledge.
26. Farris, Uilyam Ueyn (2009). 1600 yilgacha Yaponiya: Ijtimoiy va iqtisodiy 
tarix. Honolulu, XI: Gavayi universiteti matbuoti. ISBN 978-0-8248-3379-4.
27. Farris, Uilyam Ueyn (1995). Ilk Yaponiyada aholi, kasallik va er, 645–900. 
Kembrij, Massachusets: Garvard universiteti Osiyo markazi. ISBN 978-0-
674-69005-9.
INTERNET SAYTLARI:
28. www.iranicaonline.org
29. www.transoxiana.com
30. www.uzscience.uz
31. www.ziyonet.uz
32. www.cyberleninka.com
33. www.wikipedia.com
34. http://strategy.regulation.gov.uz
81

XX asr ikkinchi yarimida Yaponiyaning iqtisodiy va siyosiy ahvoli MUNDARIJA: KIRISH I. BOB. 40-yillarning 2-yarmi va 50-yillarda Yaponiyaning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ahvoli. 1.1. AQSH okkupatsiya tartiboti davrida Yaponiya (1945 1952). 1.2. San-fransisko tinchlik shartnomasi. 1.3. ,,Dzimmu davri" (1954-1957) II. BOB. Yaponiya „Iqtisodiyot mo'jizasi" yillarida (1960-1970) II.1. Iqtisodiy mo'jizasi sabablari, amalga oshirilishi va natijalari. II.2. Ishchi va demokratik harakatlar. III. BOB. Yaponiya XX asrning 80-90yilarida. Iqtisodiyoti va tashqi siyosati III.1. 1980-1990 yillarida Yaponiya iqtisodiyotdagi rivojlanishi darajalari (Yutuqlar va yo'qotishlar) III.2. Mamlakatning siyosiy tuzilishi va undagi muammolar. Tashqi siyosat. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va bibliografiyasi. 1

KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Mustaqillik tufayli demokratiya yo’lidan rivojlanayotgan yurtimizda tarixiy manbalarga tayangan holda, tarixiy voqeilikni bo’yab ko’rsatmasdan, o’z ko’rinishida yoritish, uni xolis tadqiq etishga sharoit yaratildi. Shu munosabat bilan yurtimizda tarix faniga alohida e’tibor qaratilib, nafaqat Vatan tarixi, shuningdek, Jahon tarixini o’rganish alohida ahamiyat kasb etmoqda. Chunki, jahon tarixida ro’y bergan va ro’y berayotgan siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy o’zgarishlar, globallashuv sharoitida O’zbekistonga o’z ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Zero, O’zbekiston tarixi Jahon tarixining ajralmas qismidir. Ikkinchi Jahon urushi yakunlanganda Yaponiyaning ahvoli juda ayanchli edi. Bularning barchasiga urushning yana bir qancha salbiy natijalari qo’shildi. Yaponiya o’zining barcha mustamlakalaridan, xomashyo bazasidan, mahsulotlar bozoridan, chet ellardagi, o’z boyliklaridan mahrum bo’ldi. Ichki bozorning hukumat harbiy buyurtmalari bilan bog’liq bo’lgan katta qismi boy berildi. Bitiruv malakaviy ishining obyekti va predmeti . Yaponiyaning 1945-yildan 1990- yilgacha bo’lgan tarixini ilmiy jihatdan yoritib berish mavzuning obyekti hisoblanadi. Yaponiyaning iqtisodiy, siyosiy va tashqi siyosatdagi faol harakatlarini o’rganish mavzuning predmeti hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Yaponiyaning ishchi va demokratlar harakatlari, yaponiya mo’jizasi, yaponiya okkupatsiya davri, Dzimmu davri, San-Fransisko shartnomasi kabilarni o’ziga xos jihatlarini ilmiy tomondan ochib berish va asosiy tendentsiyalarni tadqiq etishdan iborat. Ular quyidagilardir: *Yaponiyaning iqtisodiyotining rivojlanish omillarini o’rganish; *Yaponiya iqtisodiyotining tezda rivojlanishdagi ichki va tashqi ta’sirlarini tahlil qilish; *Yaponiyaning AQSH bilan munosabatlarini tahlil qilish; *Dzimmu davri. Mavzu bo’yicha adabiyotlar tahlili . Yaponiyani o’rganishda asosan o’zbek, rus va ingliz tilida yozilgan asarlar, ommaviy axborot vositalari va internet 2

ma’lumotlariga murojaat qilingan. Sh. Ergashev 1 , Kirkvud 2 , G. Patrisiya 3 , Drujinin 4 , Latishev 5 , Rodriges 6 , F.M. Assamba, Krillina M. Abdurazzoqova 7 kabi tadqiqotchilar bir qancha ma’lumotlar keltirib o’tganlar. Shuningdek internetdagi rasmiy web saytlaridan yaponiyaga oid ma’lumotlardan ham foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining davriy va xronologik chegaralari. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining davriy va xronologik chegarasi 1945- yildan 1990-yilgacha Yaponiyaning siyosiy, iqtisodiy va tashqi aloqalarini o’z ichiga oladi. Bitiruv malakaviy ishida qo’llanilgan uslublarning qisqach tavsifi. Mazkur mavzuni o’rganishda avvalo, O’zbekiston respublikasiPrezidenti Shavkat Mirziyoyevning milliy davlatchilik tarixi, mamlakat taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari, milliy ma’naviyatni yuksaltirishga qaratilgan tashqi siyosat masalalari keng va har tomonlama yoritib berilgan asarlariga va xalqaro tashkilotlar doirasida O’zbekiston yondashuvi yuzasidan so’zlagan nutqlariga tayanildi. Prezidentning tarixni o’rganishda aniq va real voqealarga tayanish kerak, degan fikrlari asosida mavzu metodologik me’yorlar doirasida yoritishga harakat qilingan. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning asarlaridagi nazariy yondashuvlar ishning metodologik asosi qilib olindi. Xususan, “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” kabi asarlarida , bundan tashqari O’zbekistonda mustaqillik yillarida chop erilgan ilmiy asarlar hamda davriy matbuot nashrlaridan keng foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusi natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Mazkur Bitiruv malakaviy ishi Yaponiyaning iqtisodiy, siyosiy, va tashqi aloqalari nafaqat tarix, siyosatshunoslik, xalqaro munosabatlar va diplomatiya, balki iqtisodiyot, madaniyat yo’nalishida taxsil olayotgan talabalar, shuningdek Markaziy Osiyoning mustaqillik davri bo’yicha izlanish olib borayotgan talabalar 1 Shuxrat Ergashev “Jahon tarixi” 4-qism T;2014 2 Kirkvud K. ” Yaponiya uyg’onish davri”M;1988 3 Patrisiya.” 1960-yildagi talbalar noroziligi” T;1999 4 Drujinin N.I. “Yaponiya iqtisodiy mo’jiza” Sankt-Peterburg 2006 5 Latishev “Yaponiya iqtisodiy mo’jizasi”M;1970 6 Rodriges . A . M .” Новейшая истори я стран Азии и Африки ХХ век” M ;2004 7 M.Abdurazzoqova “XX asr ikkinchi yarmi jahon tarixi” T;2000 3

va boshqa o’z tarixiga befarq bo’lmagan barcha odamlar uchun ilmiy- amaliy qo’llanma sifatida tavsiya etiladi. Bitiruv malakaviy ishi tarkibining qisqacha tavsifi . Bitiruv malakaviy ishi Kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat. Birinchi bobda, 40-yillarning ikkinchi yarmi va 50-yillarda Yaponiyaning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ahvoli haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Har qanday iqtisodiy jarayonlar ustidan qat’iy nazorat Yaponiya uchun har doim harakterli jihat edi. Ikkinchi bobda, Yaponiya iqtisodiyot mo’jizasi 1960-1970- yillarda ,iqtisodiy mo’jiza sabablari, amalga oshirilishi va natijalari,tashqi savdoning o’sishi, konchilik sanoatining qisqarishi, transport sanoati va shu kabilar hqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Uchinchi bobda, Yaponiya XX asrning 80-90- yillarida , iqtisodiyot va tashqi aloqalari ,1980-1990- yillarda Yaponiya iqtisodiyotidagi rivojlanish darajalari haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. 4

I BOB. 40-yillarning 2-yarmi va 50-yillarda Yaponiyaning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ahvoli. 1.1 . AQSH okkupatsiya tartiboti davrida Yaponiya (1945-1952) Ikkinchi jahon urushi yakunlanganda Yaponiyaning ahvoli juda ayanchli edi. Urushda 6,5 mln yapon halok bo'ldi, yana 1,5 mln kishi bedarak yo'qoldi. Urush oxiridagi ommaviy bombardimonlar katta talofatlarga olib keldi. Tokio, lokogama va boshqa yirik shaharlarda binolarning yarmidan ko'prog'i, 200 ta yirik aholi punktlaridan 80 tasi vayron qilindi. Ishlab chiqarish uskunalarining katta qismi yaroqsiz holga keltirildi. Bularning barchasiga urushning yana bir qancha salbiy natijalari qo'shildi: Yaponiya o'zining barcha mustamlakalaridan, xomashyo bazasidan, mahsulotlar bozoridan, chet ellardagi, o'z boylikla ridan mahrum bo'ldi. Mamlakat 1910-yili Yaponiya tarkibiga kirgan Koreyadan, 1894 1895 yillardagi yapon-xitoy urushidan keyin Yaponiyaga o'tgan Tayvan va Peskador orollaridan, 1904-1905 yillardagi rus-yapon urushidan keyin Yaponiyaga o'tgan Janubiy Sakalin va Kuril orollaridan, shuningdek, AQSh tomonidan bosib olingan Ryukyu orolidan ayrildi. Ichki bozorning hukumat harbiy buyurtmalari bilan bog'liq bo'lgan katta qismi boy berildi. Urushdan keyingi ommaviy ishsizlikka Yaponiyaga Koreya, Tayvan va boshqa Osiyo mamalakatlaridan ko'chib kelgan yana 10 mlndan ziyod kishi hamda armiya va flotdan demobilizatsiya qilingan 10- 15 mln kishi qo'shilib, ahvolni yanada murakkablashtirdi. Ko'chib kelgan aholini tarixiy vatanida uy-joy, ish, yashash sharoiti bilan ta'minlash lozimligini va Yaponiya zimmasiga yuklatilgan juda katta reparatsiya to'lovlarini ham hisobga olsak, mamlakat halokat yoqasida turardi. Ammo urushning eng og'ir natijasi axloqiy-psixologik jarohat bo'ldi. Urushdagi mag'lubiyat, omma tomonidan qo'llab- quvvatlangan kokutay (yaponlarning o'ziga xosligini bildiruvchi mafkura) g'oyasini Yaponiyaning buyuk tarixiy miyasiga deb qabul qilgan totalitar rejimning ag'darilishi, mamalakatning chet el qo'shinlari tomonidan bosib olinishi, butun Yaponiya tarixi uning nomi bilan bog'langan imperator taqdirining noma'lumligi jamiyatda qo'rqinch va tushkunlik hissini uyg'otdi. Odamlar 5