XX asr ikkinchi yarimida Yaponiyaning iqtisodiy va siyosiy ahvoli
![XX asr ikkinchi yarimida Yaponiyaning iqtisodiy va siyosiy ahvoli
MUNDARIJA:
KIRISH
I. BOB. 40-yillarning 2-yarmi va 50-yillarda Yaponiyaning ijtimoiy,
iqtisodiy va siyosiy ahvoli.
1.1. AQSH okkupatsiya tartiboti davrida Yaponiya (1945 1952).
1.2. San-fransisko tinchlik shartnomasi.
1.3. ,,Dzimmu davri" (1954-1957)
II. BOB. Yaponiya „Iqtisodiyot mo'jizasi" yillarida (1960-1970)
II.1. Iqtisodiy mo'jizasi sabablari, amalga oshirilishi va natijalari.
II.2. Ishchi va demokratik harakatlar.
III. BOB. Yaponiya XX asrning 80-90yilarida. Iqtisodiyoti va tashqi siyosati
III.1. 1980-1990 yillarida Yaponiya iqtisodiyotdagi rivojlanishi darajalari
(Yutuqlar va yo'qotishlar)
III.2. Mamlakatning siyosiy tuzilishi va undagi muammolar. Tashqi
siyosat.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va bibliografiyasi.
1](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_1.png)
![KIRISH
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi .
Mustaqillik tufayli demokratiya yo’lidan rivojlanayotgan yurtimizda tarixiy
manbalarga tayangan holda, tarixiy voqeilikni bo’yab ko’rsatmasdan, o’z
ko’rinishida yoritish, uni xolis tadqiq etishga sharoit yaratildi. Shu munosabat bilan
yurtimizda tarix faniga alohida e’tibor qaratilib, nafaqat Vatan tarixi, shuningdek,
Jahon tarixini o’rganish alohida ahamiyat kasb etmoqda. Chunki, jahon tarixida
ro’y bergan va ro’y berayotgan siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy o’zgarishlar,
globallashuv sharoitida O’zbekistonga o’z ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Zero,
O’zbekiston tarixi Jahon tarixining ajralmas qismidir. Ikkinchi Jahon urushi
yakunlanganda Yaponiyaning ahvoli juda ayanchli edi. Bularning barchasiga
urushning yana bir qancha salbiy natijalari qo’shildi. Yaponiya o’zining barcha
mustamlakalaridan, xomashyo bazasidan, mahsulotlar bozoridan, chet ellardagi,
o’z boyliklaridan mahrum bo’ldi. Ichki bozorning hukumat harbiy buyurtmalari
bilan bog’liq bo’lgan katta qismi boy berildi.
Bitiruv malakaviy ishining obyekti va predmeti . Yaponiyaning 1945-yildan
1990- yilgacha bo’lgan tarixini ilmiy jihatdan yoritib berish mavzuning obyekti
hisoblanadi. Yaponiyaning iqtisodiy, siyosiy va tashqi siyosatdagi faol
harakatlarini o’rganish mavzuning predmeti hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Yaponiyaning ishchi va
demokratlar harakatlari, yaponiya mo’jizasi, yaponiya okkupatsiya davri, Dzimmu
davri, San-Fransisko shartnomasi kabilarni o’ziga xos jihatlarini ilmiy tomondan
ochib berish va asosiy tendentsiyalarni tadqiq etishdan iborat. Ular quyidagilardir:
*Yaponiyaning iqtisodiyotining rivojlanish omillarini o’rganish;
*Yaponiya iqtisodiyotining tezda rivojlanishdagi ichki va tashqi ta’sirlarini
tahlil qilish;
*Yaponiyaning AQSH bilan munosabatlarini tahlil qilish;
*Dzimmu davri.
Mavzu bo’yicha adabiyotlar tahlili . Yaponiyani o’rganishda asosan o’zbek,
rus va ingliz tilida yozilgan asarlar, ommaviy axborot vositalari va internet
2](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_2.png)
![ma’lumotlariga murojaat qilingan. Sh. Ergashev 1
, Kirkvud 2
, G. Patrisiya 3
,
Drujinin 4
, Latishev 5
, Rodriges 6
, F.M. Assamba, Krillina M. Abdurazzoqova 7
kabi
tadqiqotchilar bir qancha ma’lumotlar keltirib o’tganlar. Shuningdek internetdagi
rasmiy web saytlaridan yaponiyaga oid ma’lumotlardan ham foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining davriy va xronologik chegaralari.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining davriy va xronologik chegarasi 1945-
yildan 1990-yilgacha Yaponiyaning siyosiy, iqtisodiy va tashqi aloqalarini o’z
ichiga oladi.
Bitiruv malakaviy ishida qo’llanilgan uslublarning qisqach tavsifi.
Mazkur mavzuni o’rganishda avvalo, O’zbekiston respublikasiPrezidenti
Shavkat Mirziyoyevning milliy davlatchilik tarixi, mamlakat taraqqiyotining
asosiy yo’nalishlari, milliy ma’naviyatni yuksaltirishga qaratilgan tashqi siyosat
masalalari keng va har tomonlama yoritib berilgan asarlariga va xalqaro
tashkilotlar doirasida O’zbekiston yondashuvi yuzasidan so’zlagan nutqlariga
tayanildi. Prezidentning tarixni o’rganishda aniq va real voqealarga tayanish kerak,
degan fikrlari asosida mavzu metodologik me’yorlar doirasida yoritishga harakat
qilingan. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
asarlaridagi nazariy yondashuvlar ishning metodologik asosi qilib olindi. Xususan,
“Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” kabi
asarlarida , bundan tashqari O’zbekistonda mustaqillik yillarida chop erilgan ilmiy
asarlar hamda davriy matbuot nashrlaridan keng foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusi natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati .
Mazkur Bitiruv malakaviy ishi Yaponiyaning iqtisodiy, siyosiy, va tashqi
aloqalari nafaqat tarix, siyosatshunoslik, xalqaro munosabatlar va diplomatiya,
balki iqtisodiyot, madaniyat yo’nalishida taxsil olayotgan talabalar, shuningdek
Markaziy Osiyoning mustaqillik davri bo’yicha izlanish olib borayotgan talabalar
1
Shuxrat Ergashev “Jahon tarixi” 4-qism T;2014
2
Kirkvud K. ” Yaponiya uyg’onish davri”M;1988
3
Patrisiya.” 1960-yildagi talbalar noroziligi” T;1999
4
Drujinin N.I. “Yaponiya iqtisodiy mo’jiza” Sankt-Peterburg 2006
5
Latishev “Yaponiya iqtisodiy mo’jizasi”M;1970
6
Rodriges . A . M .” Новейшая истори я стран Азии и Африки ХХ век” M ;2004
7
M.Abdurazzoqova “XX asr ikkinchi yarmi jahon tarixi” T;2000
3](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_3.png)
![va boshqa o’z tarixiga befarq bo’lmagan barcha odamlar uchun ilmiy- amaliy
qo’llanma sifatida tavsiya etiladi.
Bitiruv malakaviy ishi tarkibining qisqacha tavsifi .
Bitiruv malakaviy ishi Kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ruyxatidan iborat.
Birinchi bobda, 40-yillarning ikkinchi yarmi va 50-yillarda Yaponiyaning
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ahvoli haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Har
qanday iqtisodiy jarayonlar ustidan qat’iy nazorat Yaponiya uchun har doim
harakterli jihat edi.
Ikkinchi bobda, Yaponiya iqtisodiyot mo’jizasi 1960-1970-
yillarda ,iqtisodiy mo’jiza sabablari, amalga oshirilishi va natijalari,tashqi
savdoning o’sishi, konchilik sanoatining qisqarishi, transport sanoati va shu kabilar
hqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan.
Uchinchi bobda, Yaponiya XX asrning 80-90- yillarida , iqtisodiyot va
tashqi aloqalari ,1980-1990- yillarda Yaponiya iqtisodiyotidagi rivojlanish
darajalari haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan.
4](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_4.png)
![I BOB. 40-yillarning 2-yarmi va 50-yillarda Yaponiyaning ijtimoiy,
iqtisodiy va siyosiy ahvoli.
1.1 . AQSH okkupatsiya tartiboti davrida Yaponiya (1945-1952)
Ikkinchi jahon urushi yakunlanganda Yaponiyaning ahvoli juda ayanchli
edi. Urushda 6,5 mln yapon halok bo'ldi, yana 1,5 mln kishi bedarak yo'qoldi.
Urush oxiridagi ommaviy bombardimonlar katta talofatlarga olib keldi. Tokio,
lokogama va boshqa yirik shaharlarda binolarning yarmidan ko'prog'i, 200 ta yirik
aholi punktlaridan 80 tasi vayron qilindi. Ishlab chiqarish uskunalarining katta
qismi yaroqsiz holga keltirildi. Bularning barchasiga urushning yana bir qancha
salbiy natijalari qo'shildi: Yaponiya o'zining barcha mustamlakalaridan, xomashyo
bazasidan, mahsulotlar bozoridan, chet ellardagi, o'z boylikla ridan mahrum bo'ldi.
Mamlakat 1910-yili Yaponiya tarkibiga kirgan Koreyadan, 1894 1895 yillardagi
yapon-xitoy urushidan keyin Yaponiyaga o'tgan Tayvan va Peskador orollaridan,
1904-1905 yillardagi rus-yapon urushidan keyin Yaponiyaga o'tgan Janubiy
Sakalin va Kuril orollaridan, shuningdek, AQSh tomonidan bosib olingan Ryukyu
orolidan ayrildi. Ichki bozorning hukumat harbiy buyurtmalari bilan bog'liq
bo'lgan katta qismi boy berildi. Urushdan keyingi ommaviy ishsizlikka
Yaponiyaga Koreya, Tayvan va boshqa Osiyo mamalakatlaridan ko'chib kelgan
yana 10 mlndan ziyod kishi hamda armiya va flotdan demobilizatsiya qilingan 10-
15 mln kishi qo'shilib, ahvolni yanada murakkablashtirdi. Ko'chib kelgan aholini
tarixiy vatanida uy-joy, ish, yashash sharoiti bilan ta'minlash lozimligini va
Yaponiya zimmasiga yuklatilgan juda katta reparatsiya to'lovlarini ham hisobga
olsak, mamlakat halokat yoqasida turardi. Ammo urushning eng og'ir natijasi
axloqiy-psixologik jarohat bo'ldi. Urushdagi mag'lubiyat, omma tomonidan
qo'llab- quvvatlangan kokutay (yaponlarning o'ziga xosligini bildiruvchi mafkura)
g'oyasini Yaponiyaning buyuk tarixiy miyasiga deb qabul qilgan totalitar
rejimning ag'darilishi, mamalakatning chet el qo'shinlari tomonidan bosib olinishi,
butun Yaponiya tarixi uning nomi bilan bog'langan imperator taqdirining
noma'lumligi jamiyatda qo'rqinch va tushkunlik hissini uyg'otdi. Odamlar
5](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_5.png)
![Yaponiya tarixi o'z intihosiga yetdi, deb o'yladilar. 1945 yil 14 avgustda imperator
Yaponiyaning taslim bo'lishi tog'risdagi aktni imzolagandan so'ng minglab
mutaassib yaponlar qadimgi samuraylar odatiga ko'ra o'zini o'zi o'ldirdi.
Yaponiyada yuz yillar davomida urug'lar o'rtasida bo'lgan urushlar
jarayonida mag'lub tomon xulq-atvorining o'ziga xos an'analari shakllangan edi:
ular o'zini to'liq g'olib tomon ixtiyoriga topshirar, ularning irodasiga to'liq
bo'ysunardi. 1945-yil ham yaponlar qandaydir qarshilik haqida yoki hatto
g'oliblarga bo'ysunmaslik haqida o'ylab ham o'tirmasdan, okkupatsion
hukumatning har qanday buyrug'ini bajarishga tayyor edi. 8
AQShning Yaponiyaga nisbatan maqsadlari nimadan iborat edi?
Amerikaliklarni o'ylantirayotgan masala: Yaponiyaning dushmanga aylanishiga
yo'l qo'ymaslik uchun nima qilish kerak? Buning uchun, avvalo, Yaponiyada
shunday iqtisodiy tizimni yaratishga ko'maklashish kerakki, u tashqi tajovuzga
ehtiyoj qoldirmasdan rivojlanish imkonini bersin. Bunday tizim faqat bozor
iqtisodiyoti bo'lishi mumkin edi. Ammo uni yaratish uchun Yaponiyada an'anaviy
hisoblangan iqtisodiyot va davlat o'rtasidagi aloqani uzish lozim bo'lardi. Ijtimoiy
tizimni ham o'zgartirish zarur: faqat samuraylar emas, aholining barcha
qatlamlariga imkoniyat berish lozim. Davlatning o'z fuqarolariga ijtimoiy
g'amxo'rlik qilishdan voz kechishi an'analarining buzilishi edi, ammo iqtisodiy
rivojlanishni boshqacha rag'batlantirish mumkin emas edi. Siyosiy tizimning
xarakterini ham o'zgartirish, Yaponiyada ham parlament demokratiyasi
ko'nikmalari hosil qilish lozim edi. Yaponlarda G'arb tushunchasidagi demokratik
an'analar mutlaqo mavjud emasligini hisobga olsak, bu oson ish emas edi.
Yaponiyada azaldan har bir kishi xoh hunarmandchilik yoki qishloq xo'jaligida,
urush yoki boshqaruv sohasida bo'lsin o'z ishi bilan shug'ullanishi lozim deb
hisoblangan. Oddiy insonning davlatni boshqarishda ishtirok etishi - xayolga ham
kelmaydigan ish edi. Masalan, Yaponiyada siyosiy partiyalar tizimi va inson
huquqlarining konstitutsiyaviy kafolatlariga juda qiyinchilik bilan ko'nikishdi.
Yapon an'analarida har doim shaxsning huquqiga emas majburiyatiga e'tibor
8
Родригес А. М. Новейшая история стран Азии и Африки ХХ век. 1945-2000. М .: 2004. 94-97
6](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_6.png)
![qaratilar, ijtimoiy hayotning xarakterli jihati jamoaviy hamkorlik bo'lib,
individualizm har doim qoralandi. Yaponiyada demokratik jarayonlarni boshlagan
amerikaliklar ikkita maqsadni: birinchidan Yaponiyaning demokratik davlatga
aylanishi va hech qachon boshqalarga xavf solmasligini; ikkinchidan, yaponlarda
o'zining ming yillik jangchilik an'analariga ega bo'lgan jangovarlik ruhini sindirish
ko'zlangan edilar. Jangovarlik ruhini va militarizmni yo'q qilish uchun jamiyatning
barcha jabhalarida faoliyat yuritgan amaldorlarning keng qatlami orasida tozalash
o'tkazishga to'g'ri keldi. 660 ming kishi shu jarayonga tortildi, ulardan eski rejim
bilan chambarchas bog'liq bo'lgan 200 ming amaldor ishdan haydaldi. Ular asosan
harbiylar edi. Harbiy jinoyatchilar uchun Tokio xalqlari harbiy tribunali tashkil
qilindi.
Yaponiyani tor-mor qilishda AQSHning hissasi shunchalik katta ediki, u
urushdan keyin ittifoqchilari bilan hisoblashib ham o'tirmadi. Stalin maqsad qilgan
Xokkaydo orolini sovetlar tomonidan okkupatsiya qilinishiga qarshilik qilgan
AQSH rasman Yaponiya masalasini hal qilish vakolatiga ega bo'lgan ikkita
hokimiyat organini tuzdi.
Birinchisi - AQSH, SSSR va Xitoy, shuningdek, Buyik Britaniya va Tinch
okeani mamlakatlari Hamdo'stligi vakillari ishtirokidagi Ittifoq kengashi Tokioda
joylashdi.
Ikkinchisi - Uzoq sharq komissiyasi - Vashingtonda joylashdi va 11 nafar
a'zolardan iborat bo'ldi. Ammo amalda Yaponiyada hokimiyat J. Makartur
boshchiligidagi AQSH okkupatsion qo'shinlari shtabiga tegishli edi.
AQSH okkupatsiya ma'muriyati Yaponiya rasman kapitulyatsiya bo'lgan
1945 yil 2-sentabrdan so'ng darhol tuzilgan edi. Amalda J. Makartur Yaponiyaning
oliy hukmdoriga aylanadi. U nafsoniyatli va avtoritar odatlarga moyilligi kuchli
inson bo'lib, uning xarakteridagi bu jihatlar dastlabki paytda ijobiy rol o'ynadi.
Boshlanib ketgan "sovuq urush" sharoitida Yaponiyadagi ittifoqchi organlar
faoliyati deyarli to'xtatilib, amerikaliklar to'liq harakat erkinligiga ega bo'ldi.
Ammo ular faoliyati cheklangan edi. Yaponiyada amerikalik harbiylarning
7](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_7.png)
![bevosita boshqaruvini o'rnatish mumkin emas edi. Buning uchun AQSHda yapon
tilini biladigan kishilar soni yetarli emas edi. Shu sababli Yaponiyani faqat yapon
ma'murlariga tayangan holda boshqarish mumkin edi. Davlat apparatida tozalash
o'tkazilgandan so'ng (yuqorida aytilgandek, 200 ming amaldor lavozimidan
bo'shatildi) amerikaliklar bunday boshqaruv uchun yaroqli tizimni yaratdi.
Yaponiya hukumatining faoliyati 1952 yilgacha J. Makartur shtabi tomonidan
nazorat qilindi, mamlakatni modernizatsiya qilish bo'yicha reja va tashabbuslar
ham shtabga tegishli edi. Yaponiyada bozor iqtisodiyotiga o'tish. Har qanday
iqtisodiy jarayonlar ustidan qat'iy nazorat Yaponiya uchun har doim xarakterli
jihat edi. Ammo davlat iqtisodiyotda yetakchi rol o'ynagan paytda bu
takomillashishga, mahsulot sifatini oshirishga bo'lgan rag'batni so'ndiradi. 9
Aynan
shu sababga ko'ra hali XIX asr oxiridan boshlab yapon tovarlari jahon bozorida
raqobatbardosh emas degan nom taratgan edi.
Rivojlanish uchun ichki resurslarning yetishmasligini Yaponiyada ko'plab
tashqi siyosatdagi tajovuzkorlikni oqlash uchun asos deb hisoblardi. Yaponiya
urushda mag'lubiyatga uchraguncha Nazorat assotsiatsiyalari deb atalgan
tashkilotlar iqtisodning butun boshli sohalarini boshqarardi. Ular dzaybatsu -
yapon korporatsiyalari bilan chambarchas bog'langan bo'lib, ular o'rtasida
xomashyo va kamyob materiallarni bo'lish bilan shug'ullanardi. Bu tizim endi
buzilishi va qayta qurilishi lozim edi.
Agrar islohot (1946-1950).
Agrar islohot ikki maqsadni ko'zladi: siyosiy va iqtisodiy. Siyosiy maqsad
yirik yer egalari kichik ijarachilar ustidan hokimiyatga ega bo'lgan yapon
qishlog'ining tuzilishini o'zgartirish edi. Urushdan oldingi Yaponiyada yirik yer
egalari kichik ijarachilar hosilining yarmiga yaqinini olardi, ular barcha fermer
xo'jaliklarining uchdan bir qismini tashkil etdi. Yirik er egalari soniga ruhoniylar,
savdogarlar, amaldorlar, shifokorlarni kiritish mumkin. Mamlakat yer fondining
deyarli yarmi ularning qo'lida to'plangan edi. Iqtisodiy maqsad mamlakatda oziq-
9
Latishev.”yaponiya iqtisodiy mo’jizasi” M-1970.56-bet
8](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_8.png)
![ovqat mahsulotlarini ko'paytirish edi. Agrar islohot dunyodagi eng ulug'vor
islohotlardan biri hisoblanadi, chunki u yuqori inflatsiya sharoitida amalga
oshirildi, natijada u iqtisodiy va siyosiy jihatdan davlatga foydali ta'sir ko'rsatadi.
Eski mulkdorlik tizimi sobiq imperiya tuzumining asosi, militarizm ustuni
hisoblanadi. Shu sababli bosqinchi hokimiyat Yaponiyada imperializmning
yangidan shakl olishidan xavfsirab, yer tizimini isloh qilishga qaror qildi.
"Manchester Guardian" gazetasi islohotning siyosiy va iqtisodiy manfaatlari
g'oyasini yaxshi ifoda etgan edi. "Agrar islohot Yaponiyani qayta qurish yo'lidagi
birinchi qadam bo'ladi va dehqonlarning turmush darajasini oshirishga yordam
beradi va bu burilish sanoatning xom-ashyodan mahrum bo'lishiga olib keladi.
Arzon ishchi kuchi va Yaponiya armiyasining safarbarlik imkoniyatlarini
kamaytirishi, shu bilan birga, agrar islohot dehqonlarning xarid qobiliyatining
oshishini ta'minlaydi va ichki talabning oshishiga olib keladi. Oqibatda
bosqinchilikka intilish, tashqi bozorga tovar olib chiqish istagi susayadi. Agrar
islohotga qadar qishloq xo'jaligiga yaroqli yerlarning 45,9%i ijaraga berilgan edi.
Urushdan oldingi renta milliy daromadning 5%ini tashkil etdi. Aholi tez-tez yuqori
ijara haqini bekor qilish shiorlari bilan chiqardi. Jami 6000 ta chiqishlar amalga
oshirildi. Ijara haqini oshirish to'g'risidagi qaror urushdan oldingi yillarda
Iqtisodiyot vazirligi tomonidan qishloq, o'rmon yerlariga egalik muammosini hal
qilish maqsadida qabul qilingan edi. 1945-yil 11-oktabrda J.Makartur Yaponiyada
agrar islohotlarni o'tkazish to'g'risida direktiva chiqardi. O'z yer mulkida
yashamaydigan yirik yer mulk egalari shu mulkka egalik qilish huquqidan mahrum
qilindi, yer unda ishlaydiganlarga berildi. Aholining asosiy qatlami fermerlar bo'lib
qoldi. Agrar islohot keyingi iqtisodiy rivojlanish uc hun juda katta ahamiyatga ega
bo'ldi. Hayotning yangi fermerlik ukladi dehqonlarda ko'plab sanoat
mahsulotlariga ehtiyojni paydo qildi, bu esa aholining xarid qobiliyatini
o'sganligini, mamlakatda oziq-ovqat va xomashyo ishlab chiqarish chiqarishi
keskin o'sganligini bildirdi. Fermerlik xo'jaliklarini tashkil qilish iqtisodiy
tiklanishning doimiy omiliga aylandi. 1945 yil oxirida qishloq xo'jaligi yerlarini
tartibga solish to'g'risidagi qonun qayta ko'rib chiqilib, ularning doirasini cheklab
9](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_9.png)
![qo'ydi.1946- yil 1-fevralda Yaponiya hukumati tomonidan ishlab chiqilgan yangi
islohot boshlandi. Lekin u yetarlicha radikal bo'lmagani uchun keyinroq yana
yangi dastur tayyorlandi. Shu munosabat bilan 1946-yil 21- oktyabrda "Mustaqil
dehqonlarni tashkil etish to'g'risida"gi qonun qabul qilindi. Qonunga ko'ra,
dehqonchilik bilan shug'ullanuvchi yer egalariga 3 gektarga yaqin (Xokaydoda 12
gektar) yer ajratilgan, qishloq xo'jaligi bilan shug'ullanmaganlar esa 1 gektar
(Xokkaydoda 4 gektar) yerga egalik qilish huquqiga ega bo'lgan. Hukumat
ortiqcha yerni qaytarib oldi va uni mahalliy yer komissiyalariga majburan qayta
taqsimladi, ular o'z navbatida yerni ishlashdan manfaatdor bo'lgan har bir kishiga
sotdi. Inflatsiya tufayli ham sotib olish, ham ishtirokchilarning sotish narxlari juda
tez tushib ketdi (1949 yilda 7500 iyen xarajatlarning 1/5 qismiga to'g'ri
keldi)."O'tloqlar, dashtlar, yaylovlar, qishloq xo'jaligiga yaroqsiz yerlar sotib
olinmagan". Yerning real bahosi inflyatsiya natijasida keskin tushib ketganligi
sababli yer islohotini amalga oshirish musodara qilish bilan barobar edi.Yer
islohoti jarayonida 1916 million gektar yoki qishloq xo'jaligi yerlarining 37,5 foizi
o'zgardi. 3,749 milliondan ortiq yer egalari yerlarni hukumatga topshirishga
majbur bo'ldi. Natijada qishloq xo'jaligiga mo'ljallangan yerlarning atigi 10 foizi
ijaraga berildi. Ijara arzon edi. Endi qishloq xo'jaligi narxlarni ushlab turuvchi va
infratuzilmaga sarmoya kiritgan hukumat yordamida rivojlandi. Ikkinchi jahon
urushidan keyin qishloqda aholining katta oqimi tufayli paydo bo'lgan "qishloq
xo'jaligidagi to'qchilik" yo'qoldi. 1950-yilga kelib yer egalari soni ikki barobardan
ko'proq (21,6% dan 61,8% gacha) va ijarachilar soni uch barobardan ko'proq
(19,6% dan 67,1% gacha) ko'paygan. Oziq-ovqat inqirozi bartaraf etildi. 1952-
yilda "Qishloq xo'jaligi yerlari to'g'risidagi" qonun qabul qilindi. U yer-mulk
atrofida tuzilgan bitimlar erkinligini keskin cheklab qo'ydi, chunki endi bitimlar
faqat mahalliy hokimiyat ruxsati bilan amalga oshirilishi mumkin edi. "Natijada
yerga egalik konsentratsiyasi bloklandi. Yaponiya qishloq xo'jaligining tarmoq
tuzilishi ko'p yillar davomida tushunarsiz bo'lib chiqdi. Shunga qaramay, bu
islohot dunyodagi eng muvaffaqiyatli agrar islohotlardan biri sanaladi". Egalik
qilish mumkin bo'lgan yer maydoni 9 ga bilan cheklandi, chayqovchilik maqsadida
10](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_10.png)
![yerni qayta sotish taqiqlandi. Bo'sh yerlar davlat ixtiyoriga o'tib, keyin minimal
narxlarda dehqonlarga berildi. 1945 yil noyabrda J. Makartur direktivasi bilan
dzaybatsu tarqatib yuborildi va to'liq iqtisodiy erkinlik e'lon qilindi. Bu yapon
an'analariga zid bo'lib, odamlar ming yillar davomida hamma narsada, iqtisodiy
faoliyatda ham davlatga suyanishga ko'nikib qolgan edilar. Kishilar o'zlarini
ma'naviy qashshoqlashgan deb his qilishdi va to'liq loqaydlikni namoyon etishdi.
Doimiy davlat subsidiyalariga o'rgatib qo'yilgan korxonalar urushdan
keyingi dastlabki yillarda byudjetning bir qismini "yeb yuborar" edi. Bundan
tashqari, reparatsiya to'lovlarining yoki korporatsiyalar zimmasiga tushganligi
uchun ular ishlab chiqarishni tiklashdan manfaatdor emas edi. 10
Monopoliyaga qarshi islohot (1946-1950).
Monopoliyaga qarshi islohot Zaibatsuni yo'q qilish edi. AQSH hukumati
agrar islohotni o'tkazishni boshlagani sababli ham bundan manfaatdor edi.
Zaibatsu yapon militarizatsiyasi va tajovuzkorligining aybdorlari, Tinch
okeanidagi urushni qo'zg'atuvchilari deb taxmin qilingan. Ular yapon imperialistik
armiyasini qurol bilan ta'minlaganlikda gumon qilingan. Bundan tashqari,
kapitalning konsentratsiyasi antidemokratik harakatdir. Shuning uchun ham bozor
raqobatini himoya qilish, dehqon mulkdorlari institutini, erkin tadbirkorlar
institutini, mas'ul menejerlarni yaratish asosiy vazifalar deb hisoblangan. 1945- yil
oktyabr oyida hukumat asosiy Zaibatsu konsernini tugatishga qaror qildi va
1946- yilda ushbu kompaniyalarni qayta tashkil etish bo'yicha qo'mita
tuzildi.
1947- yil iyun oyiga kelib yana 83 ta kichik xolding birlashmalari qayta
tashkil etildi. Ulardan 28 tasi oilaviy xolding sifatida qayta tashkil etilgan, 55 tasi
esa ishlab chiqarish kompaniyalari sifatida qolishiga ruxsat berildi. Ammo
qimmatli qog'ozlar bilan bog'liq ko'plab operatsiyalarni nazorat qilishning iloji
yo'q edi.
Qimmatli qog'ozlarni sotish taqiqlangan bo'lsa-da, endigina tashkil etilgan
kompaniyalar, hukumat zarbasi ostida qolgan konsernlarning 53 ta aksiyalarini
10
Shuhrat Ergashev. Jahon tarixi 4-qism. T.; 2013. 133-139
11](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_11.png)
![sotdi. Keyingi yilning dekabr oyida Yaponiya parlamenti "O'z faoliyatini tugatish
to'g'risida" qonunni qabul qildi. " Haddan tashqari iqtisodiy konsentratsiya", bu har
qanday monopolistik kompaniyani tarqatib yuborishni nazarda tutgan. Natijada 18
ta yirik kompaniya tarqatib yuborilgan. Yapon po'lat korporatsiyasi ikkiga
bo'lingan. Yamata va Fuji po'lat kompaniyalari, Mitsubishi og'ir sanoat birlashmasi
- Sharqiy Yaponiya og'ir sanoati, Markaziy Yaponiya og'ir sanoati va G'arbiy
Yaponiya og'ir sanoat korxonalarini; Tokyo Shibaura Electrik o'zining 43 ta
zavodidan 27 tasini o'z-o'zidan yo'q qildi; Hitachi ishlab chiqarish birlashmasi
o'zining 35 ta zavodidan 19 tasini yo'q qildi. Yuqorida aytib o'tilgan kompaniyalar
tugatilishi natijasida po'lat, temir, kemasozlik, pivo, qog'oz ishlab chiqarish va
boshqa sohalarda konsentratsiya darajasi kamaydi. Zaibatsuning sobiq egalari oz
miqdorda tovon oldilar. Yirik korporatsiyalar faqat oilaviy mulk bo'lishni to'xtatdi,
yangi mulkdorlar paydo bo'ldi. Bosqindan keyin tarqatib yuborilgan yoki
parchalangan ayrim yirik korxonalar qayta tiklandi. Misol uchun, Mitsubishi va
Mitsui savdo kompaniyalari 1954 va 1959-yillarda mos ravishda qayta tiklandi;
Mitsubisi og'ir sanoatida - 1964 yilda; yangi Yaponiya po'lat korporatsiyasida -
1970 yilda Zaybatsu bosh ofislari yo'q bo'lib ketgan bo'lishi mumkin, ammo o'zaro
moliyalashtirish tufayli korxonalar keyresu guruhiga to'planishdi. Tanqidchilar
buni ko'pincha "zaybatsuning qayta tug'ilishi" deb atashadi. Urushdan oldin
zaybatsu bilan aloqasi bo'lmagan sanoat firmalari bozorga xavfsiz kirish
imkoniyatining paydo bo'lishi tufayli yirik korxonalarga aylandi. Bunday
kompaniyalarga Toyota, Hitachi va Yangi Yaponiya po'lat korporatsiyasi kiradi.
Raqobat yanada jonli tus oldi. Kawasaki po'lat va Sumitomo po'lat kompaniyalari
paydo bo'ldi. Honda avtomobilsozlik sanoatini boshladi. Sony va Matsushita
yuksalishi bilan umumiy Yaponiya sanoati raqobatbardosh bozor modelining
xususiyatlarini oldi. Bularning barchasi zaybatsuni tarqatib yuborish siyosati
natijasida sodir bo'ldi. Bank sektori masalasi hal qilinayotganda, MakArtur
boshchiligidagi ishg'ol hukumati monopoliyaga qarshi kurash va moliyaning ikki
bo'linmasi o'rtasida ziddiyatni boshdan kechirdi. Monopoliyaga qarshi
departamentga ko'ra, banklarni qismlarga ajratish, keyin esa filiallar yaratmasdan,
12](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_12.png)
![mahalliy banklar yaratish bilan cheklanish kerak edi. Aksincha, moliya bo'limi
xodimlarni qisqartirishga qarshi edi. Yirik banklar kelajakdagi moliyaviy bozorlar
uchun asos bo'lib xizmat qilishi kerak edi. Bu keyinchalik Yaponiya iqtisodiyotini
saqlab qoldi.
Mehnat islohoti.
Mehnat islohoti 3 ta mehnat qonuniga asoslandi:
1) Amerikaning Vagner qonuni namunasi asosida bo'lib, 1945-yil
dekabrda e'lon qilingan "Ittifoqlar mehnati to'g'risida"gi qonun. Bu qonun
ishchilarning jamoa muzokaralarini chaqirish huquqini ta'minladi, kasaba
uyushmalarini fuqarolik qonunchiligidan ozod qildi;
2) 1946-yil sentabr oyida qabul qilingan "Mehnat munosabatlari
to'g'risida"gi qonun ishlab chiqarish nizolarini hal qilish tartiblarini belgilab
berdi, ish tashlashlar ehtimolini kamaytiradi;
3) "Mehnat me'yorlari to'g'risidagi qonun" 1947-yil aprel oyida
qabul qilinib mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratildi. Unda majburiy
mehnatga yo'l qo'ymaslik, ishlab chiqarishdagi jarohatlar bo'yicha tovon
to'lash, sakkiz soatlik ish kunini joriy etish ko'zda tutilgan.
Ushbu uchta qonun urushdan keyingi yillarda tez sur'atlar bilan kengayib
borayotgan kasaba uyushmalarini qo'llab-quvvatladi. Ishlab chiqarishda nizolar
ko'p bo'lib, natijada kasaba uyushmalari nazoratni o'z qo'liga ola boshladi,
boshqacha aytganda, sifat nazorati ishchilar zimmasiga tushdi. Aholining o'sishiga
mehnat islohoti yordam berdi. Umumiy aholi soni 78,101 million kishini tashkil
etdi.Bu 1940-yilga nisbatan sezilarli o'sishdir. (71,933 mln.) va 1944 yildan beri
(74,433 mln.). 1947 yilda mamlakat iqtisodiy tanazzulga yuz tutdi, ish bilan
bandlar soni biroz oshdi. Aytish mumkinki, AQSh tomonidan bosib olinishi va
undan keyingi o'n yilliklar Yaponiyaning iqtisodiy tiklanishida ko'p afzalliklarni
keltirdi.
Birinchidan, Amerikaning yadroviy soyabon himoyasi ostida yaponlar
13](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_13.png)
![mudofaa uchun katta mablag' sarflashlari shart emas edi va shu tariqa kapital,
ishchi kuchi va energiya kerakli yo'nalishga yo'naltirilishi mumkin edi.
Ikkinchidan, Yaponiya okkupatsiya ostida bo'lgan vaqtlarida Amerika
turmush darajasi va boshqaruvning samarali usullari ta'siri ostida qoldi.
Uchinchidan, bosib olish Yaponiyaning hukmron doiralari tuzilmasida
o'zgarishlarga olib keldi. Siyosat va biznesdagi yangi rahbarlar bor kuchlarini
iqtisodiyotni tiklashga qaratdilar.
Urush yillarida ittifoqchi davlatlarning harakatlari tufayli dengiz orqali
tashish to'sib qo'yildi, shu sababli mamlakatga xomashyo olib kirish nihoyatda
qiyinlashdi. Ikkinchi jahon urushi tugagandan so'ng, Amerika bosqinchi kuchlari
xalqaro savdoga cheklovlar qo'ydi va shu bilan taqiqni uzaytirdi. Ijtimoiy iqtisodiy
muammolar tufayli vaziyat yomonlashdi. Natijada aholi jon boshiga yalpi ichki
mahsulot 1934-36-yillardagi darajasidan 1946-yilda 55 foizga kamaydi.1953-yilga
kelibgina u tiklandi. Tiklanish tugagach, Yaponiya o'n besh yildan ortiq o'sish
sur'atini saqlab qoldi.
1946- yili Tiklanishni moliyalashtirish davlat banki tashkil qilindi, ammo
uning kreditlari subsidiyalar tarzida to'landi.
Tiklanish juda sekin yuz berdi. Bu yillari AQSh iqtisodiy yordamini
to'xtovsiz oshirib bordi: Yaponiyaga yordam sifatida Amerikadan oziq-ovqat, dori-
darmon, keng iste'mol tovarlari yetkazib berildi. Ularni sotishdan tushgan mablag'
iqtisodni maxsus hisobiga o'tkazildi. 1946-yil Iqtisodiy tashkilotlar federatsiyasi
(Key-denren) tashkil qilindi va u siyosatda yapon biznesi manfaatlarini himoya
qila boshladi. 1946-yil 21-noyabrda kasaba uyushmalari to'g'risida qonun qabul
qilindi. Unga muvofiq kasaba uyushmalari jamoa shartnomalarini tuzish, o'z
talablarini qo'llash uchun ish tashlashlar o'tkazish huquqini oldi. Ammo
Yaponiyadagi Amerika ma'muriyati kasaba uyushmalarini nazorat ostida ushlab,
ularning ish haqi va mehnat sharoitlari to'g'risida haddan ziyod talablarni ilgari
surishiga yo'l qo'ymas edi.
Osiyocha tafakkur va mehnat an'analariga ega bo'lgan yaponlarni g'arbcha
14](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_14.png)
![mehnat usullariga ko'niktirish oson kechmadi. Amerikaliklar yaponlarni eng
zamonaviy biznes usullari bilan tanishtirib bordi. 1947-yili Yaponiyada
buxgalteriya hisobining amerikacha usullari joriy qilindi, 1949-yili diplomli
buxgalterlar to'g'risida qonun qabul qilindi, korxonalarni moliyaviy taftish qilish
usullari tartibga keltirildi. 1950-yildan kadrlar tayyorlashning amerikacha
standartlari joriy qilindi. Yapon mahsulotlarining sifatini oshirishga katta e'tibor
qaratildi. 11
E. Deming va boshqa amerikalik mashhur iqtisodchilar ma'ruzalar bilan
chiqdi. E. Deming ma'ruzalaridagi mahsulot sifatini nazorat qilishning ilg'or
usullari yaponlarni hayratga soldi. Yaponlarning yangiliklarga intilishi, barcha
ilg'or usullarni tez ilg'ab va o'zlashtirib olishga moyilligi ham katta rol o'ynadi.
1951-yili E. Deming nomidagi mukofot ta'sis etilib, u har yili sifatni
boshqarishning yangi usullarini joriy qilishda erishgan muvaffaqiyatlar uchun
korxonalarga berib borildi. Tez orada "Made in Japan" degan belgi yuqori
sifatning sinonimi bo'lib qoldi. Shunga qaramasdan, iqtisodning tiklanishi juda
sekin bordi, 1950-yili sanoat ishlab chiqarishining hajmi zo'rg'a urushdan oldingi
ko'rsatkichning yarmiga yetdi. Bunday sharoitda odatdagi inflatsiyaga qarshi
usullar qo'llanildi va ular kuchsiz korxonalarning xonavayron bo'lishiga hamda
ishsizlikning oshishiga olib keldi. 1949-yildan, ko'plar uchun kutilmaganda,
amerikaliklar AQShning bosh iqtisodiy maslahatchisi J. Dodj tavsiyasiga ko'ra
Yaponiyadan reparatsiya to'lovlarini olishni to'xtatdi. Iqtisodiyotning tiklanishi
Dodj chizig'i bilan boshlandi. Detroyt banki gubernatori Jozef Dodj avvalroq
valyuta islohotlarini nazorat qilgan. Prezident Truman tomonidan okkupatsion
Germaniyadan Yaponiyaga Amerika vakili sifatida yuborildi. Uning islohot rejasi
1949- yil 20-aprelda parlament tomonidan ma'qullangan va qabul qilingan.
1949- yil 7-martda bo'lib o'tgan konferensiyada Dodj islohotning mazmun-
mohiyatini shunday bayon qildi: "Hukumat inflyatsiyani ochadimi, hukumat ularni
yopishga ham majburdir" dedi. Hukumat xarajatlarini - subsidiyalarni,
sarmoyalarni va hokazolarni qisqartirishi qiyin edi. Biroq, bu qiyin qarorlardan
qochmasdan amalga oshirilishi kerak. Davlat xarajatlari faqat soliq yig'imlari
11
Patritsiya “1960-yildagi talabalar noroziligi” T-1999.97-99-betlar
15](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_15.png)
![hisobidan qoplanishi kerak. Hukumat oddiy odamlarni o'z misolidagina tejashga
majbur qila oladi. Amerika yordami amerikalik soliq to'lovchining pulidir. Ular
Yaponiyaga vaqtincha o'rnini bosuvchi va Yaponiya o'zi ishlab chiqarishi kerak
bo'lgan narsaga qo'shimcha sifatida berildi. Sizning ishlab chiqarishingiz
allaqachon o'sib bormoqda va subsidiyalar bilan qo'llab-quvvatlanmaydi. Ishlab
chiqarishni ko'paytirish orqali siz subsidiyalarni oshirasiz. Hozir Yaponiya
iqtisodiyoti ikki ustunda turibdi: biri Amerika yordami, ikkinchisi byudjet
subsidiyalari. Bu ustunlar juda baland, siz ulardan yiqilib tushishingiz mumkin.
Shunday qilib, "Dodj chizig'i" ning asosiy nuqtalari quyidagilardan iborat eedi
1) Inflyatsiya bosimini ta'minlash maqsadida konsolidatsiyalangan
milliy budjetni muvozanatlashtirish;
2) Qayta qurish moliya banki faoliyatini to'xtatib turishni
qisqartirish;
3) Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi darajasini pasaytirish
(ayniqsa, subsidiyalar, narxlarni nazorat qilish);
4) 1 dollarga 360 iyenadan iborat yagona qat'iy belgilangan kursni
joriy etish;
5 ) xalqaro savdoga davlat savdo idoralari orqali emas, balki xususiy
kanallar orqali qaytish" Dodj daromadlar va xarajatlarni taqsimlangan balanslash
tamoyilidan foydalangan. Shuningdek, davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlarining markaziy idoralarida xodimlarning qat'iy soni belgilab qo'yildi. 1
dollar uchun 360 iyena kursi juda yuqori, chunki Yaponiyada xarajatlar yuqori
darajada edi. Shu sababdan ko'pgina tovarlar jahon bozorida raqobatbardosh
bo'lmagan (to'qimachilik tovarlaridan tashqari) bo'lib chiqdi. 1949-yilda "Valyuta
nazorati va tashqi savdo qonuni", 1950 yilda - "Chet el investitsiyasi to'g'risida"gi
qonun, 1953 yilda - "Kartellar to'g'risida"gi qonun qabul qilindi. Bundan tashqari,
1949-yilda nazorat apparati yaratildi
Chet el valyutasi bilan operatsiyalar faqat maxsus ruxsatnoma bilan amalga
oshirilishi mumkin edi. Barcha operatsiyalar banklar orqali o'tdi, lekin faqat bir
16](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_16.png)
![nechta banklar ushbu operatsiyalarni amalga oshirish huquqiga ega edi. Ushbu
qonunning ma'nosi pul tizimining barqarorligini mustahkamlash, to'lov balansini
qo'llab-quvvatlash edi. Asta-sekin valyuta nazorati yumshab bordi. Dodj islohoti
Koreya urushi boshlanishidan oldin ikki yarim yil davom etdi. Islohotlar natijasida
mutanosib budjet tamoyillari yaratildi. 15 yil davomida (1950-1965- yillarda)
mamlakatda profitsit bilan barqaror budjet saqlanib qoldi. 1950-yili Koreya urushi
boshlangandan so'ng, yaponlar AQSh va BMT ekspeditsion qo'shinlari uchun
buyurtmalarni bajarishga kirishdi va 1951-yiliyoq sanoat ishlab chiqarishining
urushdan oldingi darajasiga yetdi. AQSh kechagi dushmanini o'z hamkoriga
aylantirish kursini tanladi: tashqi savdodagi cheklashlar bekor qilindi; okkupatsiya
rejimini tugatish ishlari jadal olib borildi. 1952-yilga kelib
Yaponiya iqtisodini boshqarish davlat tizimi yaratildi. Quyidagilar uning
asosiy tarkibiy qismlari bo'ldi;
- Moliya vazirligi;
- Tashqi savdo va sanoat vazirligi;
- Yaponiya banki;
- Iqtisodiy rejalashtirish boshqarmasi.
Davlat ana shu to'rtta "ustun" ga tayanib, iqtisodga hal qiluvchi ta'sir
o'tkazishga erishdi va bu tadbirlar 1950-1960-yillari Yaponiyaning to'liq iqtisodiy
tiklanishiga olib keldi. 12
Yaponiyada demokratiyaning shakllanishi.
Ayni paytda demokratik islohotlar ham olib borildi. 1945-yil oktabrda
siyosiy va diniy erkinliklar to'g'risidag' direktiva qabul qilindi. Matbuotda senzura
bekor qilindi, barcha siyosiy mahbuslar ozod etildi, ilgarigi militaristik jamoat
tashkilotlari tarqatib yuborildi. 1945-yil kuzga kelib Yaponiya Liberal, Progressiv,
Sotsial-demokratik va Kommunistik partiyalari tuzildi, unda ilk bor ayollar ham
qatnashdi. Saylov natijalariga ko'ra Liberal partiya - 140 ta, Progressiv partiya - 94
12
Ацамба Ф. М. ,Кириллина С. А. , Луцкий В. Б. История стран Азии и Африки новейшие время часть 2.
М.: 1991. 110-121
17](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_17.png)
![ta, Sotsialistik partiya - 92 ta va Kommunistik partiya - 5 ta o'rin egalladi. Liberal
partiya asosida hukumat faqat J. Makartur shtabi topshirig'ini bajarar edi.
Amerikaliklar yaponlarni demokratiya sharoitida yashashga o'rgatdi.
1945-yil dekabrda ta'lim tizimini demokratlashtirish to'g'risida direktiva
qabul qilindi. Maktablarda harbiy ta'lim va militarizatsiyalashgan jismoniy tarbiya
bekor qilindi, kokutay g'oyasining shovinistik tashviqoti to'xtatildi, 9 yillik
majburiy ta'lim joriy qilindi, oliy o'quv yurtlarining avtonomiyasi tasdiqlandi. Ayni
paytda general Makartur shtabi tomonidan yangi konstitutsiyani ishlab chiqish
boshlandi. Ammo bu ish juda murakkab kechdi. General Kanoe chet el
g'oyalarining yaponlarga majburiy singdirilishiga qarshi norozilik ramzi sifatida
o'zini o'zi o'ldirdi. Eng murakkab masalalardan biri monarxiya muammosi edi.
Amerikaliklar 1945-yil dekabrda direktiva chiqarib, sinto dinining davlatdan
ajratilganini e'lon qildi. 1946-yil imperator Xiroxito xalqqa qilgan yangi yil
murojaatida o'zining "ilohiy kelib chiqishidan" voz kechdi. Urushdan keyin faqat 5
% yaponlar, asosan kommunistlar, monarxiyani bekor qilish tarafdori edi.
Monarxiyaning bekor qilinishini AQShning ittifoqchilari bo'lgan SSSR, Xitoy va
Avstraliya ham talab qildi. Ammo okkupatsiya hukumati davlat marosimlarini
o'tkazish uchun bu institutni saqlab qolishga qaror qildi. O'tkazilgan so'rov
natijalariga ko'ra, 1946-yil mayda Konstitutsiya loyihasi e'lon qilingandan so'ng 85
% aholi "ramziy monarxiya"ni qo'llab-quvvatlashini bildirgan. 1946-yil sentabrda
Yaponiyaning yangi Konstitutsiyasi parlament tomonidan tasdiqlandi va 1947-yil
3-maydan kuchga kirdi. Mamlakatda amalda parlament demokratiyasi o'rnatildi.
Konstitutsiya tabaqalarni bekor qildi, fuqarolik huquqlari va barchaning, jumladan,
turli jinslarning tengligini e'lon qildi, bolalar mehnatini qat'iy taqiqladi.
Konstitutsiyaning to'qqizinchi moddasiga binoan Yaponiya qurolli kuchlardan va
uni qo'llash bilan qo'rqitishdan voz kechdi. Hokimiyatning bo'linish prinsipi
o'rnatildi.
Hukumat parlament saylovlarida ko'pchilik ovoz olgan partiya tomonidan
shakllantirildi. Dastlabki yillarda yaponlarni demokratiya sharoitida faoliyat
yuritishiga o'rgatish uchun saylovlar har yili o'tkazildi. 1948 yili Yaponiyada
18](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_18.png)
![Liberal va Demokratik partiyalar vakillaridan iborat koalitsion hukumat tuzilib,
unga tajribali siyosatchi Sigeru Yosida boshchilik qildi. Yaponiyada parlament
ikki palatadan tashkil topgan. Quyi - Vakillar palatasi, unga saylovlar har to'rt
yilda bir marta o'tkaziladi. Yuqori - Maslahatchilar palatasi, Yaponiya
prefekturalari vakillaridan tashkil topadi va u 6 yil muddatga saylanadi. Yuqori
palata quyi palata qarorlarini rad etish huquqiga ega, ayni paytda quyi palata ham
bu to'siqni deputatlarning 2/3 qism ovozi va undan ko'proq ovoz bilan yengib o'tish
huquqiga ega. Har qanday vazirlar jumladan, bosh vazir ham avval parlament
deputati etib saylanishi lozim. Yaponiyada faqat jamiyatda tanilgan kishilargina
vazirlik vazifasini bajarishga haqli deb hisoblanadi. 1951 yil 1 mayda general J.
Makartur o'z lavozimidan ketdi, Yaponiyadagi okkupatsion qo'shinlar qo'mondoni
lavozimini general Metyu Riduey egalladi. U tinchlik shartnomasi imzolanishi
jarayonini tezlashtirdi. 1951-yil 8-sentabrda 52 mamlakat vakillari ishtirokidagi
San-Fransisko tinchlik konferensiyasida Yaponiya bilan tinchlik shartnomalari
imzolandi. Shartnomani SSSR, XXP, Hindiston, Birma, Polsha, Mo'g'iliston,
Chexoslavakiya, Yugoslaviya, imzolamadi. Shartnomaga ko'ra Yaponiya o'zining
Koreya, Tayvan va Peskador orollari, Mikroneziyaga da'vosidan, Xitoy va
Antarktidadagi barcha da'volaridan, shuningdek, Janubiy Saxalin va Kuril
orollaridan voz kechganini ta'kidladi. Janubiy Saxalin va Kuril orollarining
maqomi noaniqligicha qoldi, chunki Kuril orollarini 1945-yil egallab,
1947- yil Saxalin hududini tarkibiga qo'shgan SSSR shartnomani imzolash
jarayonida qatnashmadi. Shartnoma bo'yicha Yaponiyadan olib qo'yilgan Ryukyu
orollarini AQSH 1968-1972 yillarda qaytarib berdi. Yaponiya bilan imzolangan
tinchlik shartnomasi AQSH va Yaponiya o'rtasida ikki tomonlama xavfsizlik
shartnomasi imzolangandan so'ng kuchga kirishi belgilab qo'yilgan edi. Shunday
shartnoma 1952-yil fevralda imzolandi. AQSH Yaponiya xavfsizligi uchun
javobgarlikni o'z zimmasiga oldi va uning hududida o'z qo'shinlarini joylashtirish
huquqiga ega bo'ldi. 1952-yil apreldan okkupatsiya rejimi bekor qilinib, Yaponiya
to'liq mustaqil davlatga aylandi. 13
13
Shuhrat Ergashev . Jahon tarixi 4- qism . T .; 2013. 116-121
19](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_19.png)
![1.2. San-fransisko tinchlik shartnomasi.
Amerikaning hukmron doiralari Yaponiya bilan tinchlik shartnomasini
tuzishdi va bu davlatning AQSHga qaramligini ta'minladilar. Ular tinchlik
shartnomasi bilan bir qatorda Yaponiyada Qo'shma Shtatlarga harbiy bazalarga
ega bo'lish va o'z qo'shinlarini Yaponiya tuprog'ida saqlash huquqini beruvchi
"xavfsizlik pakti"ni imzolashni t alab qilishdi. "Xavfsizlik pakti" 1945-yildagi
Potsdam deklaratsiyasiga zid edi. Tinchlik shartnoma loyihasi urushda ishtirok
etuvchi boshqa buyuk davlatlarning ishtirokisiz AQSH va Angliya hukumatlari
tomonidan tayyorlangan. Shartnomani muhokama qilish uchun San-Fransiskoda
konferensiya chaqirildi, unga Osiyo xalq demokratik davlatlari taklif qilinmadi.
Hindiston va Birma esa konferensiyada ishtirok etishdan bosh tortdi.
Konferentsiyada Sovet Ittifoqi, Polsha va Chexoslovakiya Yaponiyaning
mustahkam tinchligi, xavfsizligi va demokratik rivojlanishini ta'minlashga
qaratilgan shartnomaga qo'shimcha va o'zgartirishlar kiritishga intildi.
Konferensiyaga raislik qilgan Qo'shma shtatlar vakili sovet Ittifoqi takliflarini
muhokama qilishdan bosh tortdi. San-Fransisko tinchlik shartnomasi joriy ish
masalalari bo'yicha eng muhim xalqaro majburiyatlarini qo'pol ravishda
buzganligini hisobga olib, SSSR, Polsha va Chexoslovakiya uni imzolashdan bosh
tortdi. Shartnomada Yaponiyaning Koreya mustaqilligini tan olishi, Yaponiyaning
Tayvan, Penxuledao (Peskador orollari), Kuril orollari va Saxalinning janubiy
qismi huquqlarini rad etishi nazarda tutilgan edi. Shartnomaga ko'ra, Yaponiya
Ryukyu orollari (Okinava) va boshqa bir qator orollar ustidan AQSh vasiyligi
(ma'muriyati) o'rnatishga rozi bo'ldi. Yaponiya boshqa davlatlar bilan
munosabatlarida kuch ishlatish tahdididan voz kechish majburiyatini o'z
zimmasiga oldi.
1951- yil 8-sentabrda Yaponiya bilan alohida tinchlik shartnomasi
imzolandi, keyin esa Yaponiya-Amerika "xavfsizlik pakti" imzolandi, bu esa
AQShga Yaponiyada quruqlik, havo va dengiz kuchlarini joylashtirish huquqini
berdi. 1952 yil 28 aprelda San-Fransisko tinchlik shartnomasi kuchga kirdi. Bu
hujjatlarning imzolanishi ommaviy norozilik bilan kutib olindi. Parlamentda
20](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_20.png)
![deputatlarning katta guruhi qarshi ovoz berdi. Demokratik kuchlar San-Fransisko
shartnomasini Yaponiyani Amerika imperializmining Uzoq Sharqdagi tajovuzkor
tizimiga jalb qilish vositasi deb hisobladilar. Urush xavfiga va Amerika
imperialistlarining hukmronligiga qarshi harakatni bostirish maqsadida
qo'poruvchilik faoliyatining oldini olish to'g'risidagi qonun loyihasini ishlab
chiqdilar. Shartnomaga qarshi kurash jarayonida
1952- yil mart oyida siyosiy ish tashlash bo'lib o'tdi, unda 10 millionga
yaqin odam qatnashdi. Sotsialistlar urushga qarshi ommaviy harakatda faol
ishtirok etdilar, ularning asosiy talablari AQSH bilan tuzilgan harbiy shartnoma va
bitimlarni bekor qilish, Yaponiyadagi Amerika harbiy bazalarini tugatish,
shartnomadan bosh tortish edi.
San-Fransisko tinchlik shartnomasi (1952-1960-yillarda) bir qator bitimlar
va shartnomalar bilan to'ldirildi. Xususan 1952 yilgi ma'muriy bitim, 1953 yil
savdo va navigatsiya shartnomasi, 1954 yildagi o'zaro mudofaa yordami
to'g'risidagi shartnoma va boshqalar. Amerika ishg'oli rasman tugatildi, Yaponiya
suveren davlat deb e'lon qilindi, lekin aslida San-Fransisko shartnomalari tizimi
Yaponiyada Amerika qo'shinlarining bo'lishini, ulardan ommaning noroziligini
bostirish uchun jandarmeriya maqsadlarida foydalanishni qonuniy ravishda
ta'minladi. Amerika qo'shinlarini saqlash xarajatlari Yaponiya davlat byudjetidan
qoplandi. Yaponiya-Amerika shartnomasining ratifikatsiya qilinishi 1952 yil 1
mayda katta norozilik namoyishiga sabab bo'ldi, bu tarixga "qonli 1-may" nomi
bilan kirdi. Rasmiylar namoyishchilarni tarqatish uchun politsiyani yubordi.
To'qnashuvda 2 askar halok bo'ldi, 2300 kishi yaralandi, 1232 kishi hibsga olindi.
Sovet Ittifoqining ushbu shartnomaga qarshi chiqishi.
Sovet Ittifoqi San-Frantsisko konferentsiyasida ishtirok etdi va Sovet
delegatsiyasiga Sovet tashqi ishlar vazirining o'rinbosari Andrey Gromiko
rahbarlik qildi. Konferensiya boshlanganidan boshlab Sovet Ittifoqi AQSh va
Buyuk Britaniya tomonidan tayyorlangan shartnoma matni loyihasiga keskin
qarshi chiqdilar. Sovet delegatsiyasi jarayonni to'xtatish uchun bir nechta
21](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_21.png)
![muvaffaqiyatsiz protsessual urinishlarni amalga oshirdi. Sovet Ittifoqining
e'tirozlari 1951 yil 8-sentyabrda Gromikoning bayonotida batafsil bayon qilingan.
Bayonotda Sovet
Ittifoqining bir qator da'volari mavjud edi. Shartnoma bo'yicha hech qanday
kafolat berilmagan; Yaponiya militarizmi, Yaponiya agressiyasining asosiy
qurbonlaridan biri bo'lishiga qaramay, Xitoy ishtirok etishga taklif qilinmaganligi;
shartnoma tayyorlanayotganda Sovet Ittifoqi bilan maslahatlashilmaganligi; bu
shartnoma Yaponiyani Amerikaning harbiy bazasi sifatida tashkillashtirishi;
shartnoma amalda alohida tinchlik shartnomasi bo'lganligi; shartnoma loyihasi
Xitoyning Tayvan va boshqa bir qator orollarga bo'lgan huquqlarini buzganligi va
boshqa e'tirozlar bor edi. Faqatgina 1956-yil 19- oktyabrda Yaponiya va Sovet
Ittifoqi tomonidan imzolangan qo'shma deklaratsiya urushni tugatish va diplomatik
munosabatlarni tiklashga xizmat qildi. 14
San-Fransisko shartnomasi VII BOB , 27 moddadan iborat.
I BOB. Tinchlik.
1-modda
• Yaponiya va Ittifoqdosh davlatlarning har biri o'rtasidagi urush
holati 23-moddada ko'rsatilganidek, Yaponiya va tegishli Ittifoqchi davlatlar
o'rtasida ushbu Shartnoma kuchga kirgan kundan boshlab tugatiladi.
• Ittifoqdosh davlatlar Yaponiya xalqining Yaponiya va uning
hududiy suvlari ustidan to'liq suverenitetini tan oladilar.
II- BOB. HUDUD.
2-3-4-moddalar.
• Yaponiya Koreyaning mustaqilligini tan oldi. Koreyaga bo'lgan
barcha huquqlar, unvonlar va da'volardan voz kechdi.
14
Стрелцова Д. В. История Япония. М.: "Аспект пресс" 2018. 572-574
22](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_22.png)
![• Yaponiya Formosa va Peskador hamda Kuril orollariga, Saxalin
va unga tutash orollarga bo'lgan barcha huquqlar, huquqlar va da'volardan
voz kechadi.
III- BOB. XAVFSIZLIK
5-6-modda.
• Yaponiya Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomining 2-
moddasida belgilangan majburiyatlarni qabul qildi.Xalqaro nizolarni xalqaro
tinchlik, xavfsizlik va adolatga xavf tug'dirmaydigan tarzda tinch yo'l bilan
hal qilish;
• Xalqaro munosabatlarida har qanday davlatning hududiy
yaxlitligi yoki siyosiy mustaqilligiga qarshi yoki Birlashgan Millatlar
Tashkilotining maqsadlariga to'g'ri kelmaydigan boshqa usullar bilan tahdid
qilish yoki kuch ishlatishdan tiyilish;
• Birlashgan Millatlar Tashkilotiga Ustavga muvofiq amalga
oshiradigan har qanday harakatda har tomonlama yordam berish va
Birlashgan Millatlar Tashkiloti oldini olish yoki majburlash choralarini
ko'rishi mumkin bo'lgan har qanday davlatga yordam berishdan bosh tortish.
• Ittifoqdosh kuchlar, o'z navbatida, Yaponiya suveren davlat
sifatida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomining 51-moddasida
ko'rsatilgan individual yoki jamoaviy o'zini o'zi himoya qilish huquqiga ega
ekanligini va Yaponiya ixtiyoriy ravishda jamoaviy xavfsizlik kelishuvlariga
kirishi mumkinligini tan oladi.
IV BOB. SIYOSIY VA IQTISODIY MODDALAR.
7- 13-moddalar.
• Ittifoqchi davlatlarning har biri o'zi bilan Yaponiya o'rtasida
23](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_23.png)
![ushbu Shartnoma kuchga kirgandan keyin bir yil ichida Yaponiya bilan
urushdan oldingi har qanday ikki tomonlama shartnomalar yoki
konventsiyalar o'z kuchini saqlab qolish yoki qayta tiklashni xohlayotgani
va har qanday shartnomalar haqida Yaponiyani xabardor qiladi.
• Yaponiya 1939-yil 1-sentabrda boshlangan urush holatini
tugatish to'g'risida Ittifoqchi davlatlar tomonidan hozir yoki bundan keyin
tuziladigan barcha shartnomalarning, shuningdek, Ittifoqchi Davlatlar
tomonidan imzolangan kelishuvlarning to'liq kuchini tan oladi.
• Yaponiya Uzoq Sharq bo'yicha Xalqaro Harbiy Tribunal va
boshqa Ittifoqchilarning urush jinoyatlari bo'yicha Yaponiya ichidagi va
undan tashqaridagi sudlarining hukmlarini qabul qiladi va Yaponiyada
qamoqqa olingan yapon fuqarolariga nisbatan chiqarilgan hukmlarni
bajaradi.
• Yaponiya Ittifoqchi Davlatlarning har biri bilan savdo, dengiz
va boshqa tijorat munosabatlarini barqaror va do'stona asosda o'rnatish
bo'yicha shartnomalar yoki bitimlar tuzish bo'yicha muzokaralarga zudlik
bilan kirishishga tayyorligini e'lon qiladi.
• Yaponiya xalqaro fuqaro aviatsiyasi to'g'risidagi
konventsiyaning 93-moddasiga muvofiq a'zo bo'lgunga qadar ushbu
konvensiyaning havo kemalarining xalqaro navigatsiyasiga nisbatan
qo'llaniladigan qoidalarini amalga oshiradi hamda standartlar
vaamaliyotlarni amalga oshiradi.
V BOB. DAVOLAR VA MULK.
14-21-moddalar
• Yaponiya ittifoqchi davlatlarga urush paytida yetkazilgan zarar
va azob-uqubatlar uchun tovon to'lashi kerakligi e'tirof etildi. Yaponiya
hozirgi hududlari yapon kuchlari tomonidan bosib olingan va Yaponiya
24](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_24.png)
![tomonidan shikastlangan Ittifoqdosh davlatlar bilan xizmatlarni taqdim etish
orqali yetkazilgan zararni qoplash xarajatlarini qoplashga yordam berish
maqsadida zudlik bilan muzokaralar olib boradi.
• Kichik band qoidalarini hisobga olgan holda, Ittifoqdosh
Davlatlarning har biri o'zining barcha mulki, huquq va manfaatlarini
musodara qilish, saqlab qolish, tugatish yoki boshqacha tarzda tasarruf etish
huquqiga ega.
• Yaponiya va tegishli Ittifoqchi Davlat o'rtasidagi ushbu Shartnoma
kuchga kirgan kundan boshlab to'qqiz oy ichida berilgan arizaga ko'ra,
Yaponiya bunday ariza berilgan kundan boshlab olti oy ichida moddiy va
nomoddiy mulkni va barcha huquqlarni qaytarib beradi.
• Urush paytida buzilgan sanoat mulki huquqlariga kelsak, Yaponiya
Ittifoqdosh davlatlar va ularning fuqarolariga Vazirlar Mahkamasining 1949 yil
1 sentyabrdagi 309-sonli, yanvar oyidan kuchga kirgan 12-sonli farmoyishi
bilan ilgari berilgan imtiyozlardan kam bo'lmagan imtiyozlar berishda davom
etadi.
• Yaponiya 1941-yil 6-dekabrda Ittifoqdosh davlatlar va ularning
fuqarolarining nashr etilgan va nashr etilmagan asarlariga nisbatan Yaponiyada
mavjud bo'lgan adabiy va badiiy mulk huquqi shu kundan boshlab amalda
ekanligini tan oladi.
• Har qanday Ittifoqchi Davlatlarning iltimosiga binoan, Yaponiya
hukumati ushbu Ittifoqchi Davlat fuqarolarining mulk huquqi bilan bog'liq
ishlar bo'yicha Yaponiya sudlarining har qanday qarori yoki qarorlarini xalqaro
huquqqa muvofiq qayta ko'rib chiqadi.
• Yaponiya Yaponiya davlatining urushdan oldingi tashqi qarzlari va
keyinchalik Yaponiya davlatining majburiyatlari deb e'lon qilingan korporativ
tashkilotlarning qarzlari bo'yicha o'z javobgarligini tasdiqlaydi va kreditorlari
bilan qisqa muddatda muzokaralar olib borish niyatini bildiradi. Ushbu qarzlar
bo'yicha
25](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_25.png)
![to'lovlarni qayta tiklash; urushdan oldingi boshqa da'volar va
majburiyatlar bo'yicha muzokaralarni rag'batlantirish; va shunga mos
ravishda summalarni o'tkazishni osonlashtirish.
VI BOB. Nizolarni hal qilish.
22- modda
• Agar ushbu Shartnomada har qanday tomonning fikriga ko'ra,
Shartnomani talqin qilish yoki ijro etish bo'yicha maxsus da'volar bo'yicha
sudga murojaat qilish yoki boshqa kelishilgan vositalar bilan hal etilmagan
nizo yuzaga kelgan bo'lsa, nizo ushbu shartnomaning iltimosiga binoan hal
qilinadi. Har qanday tomon qaror qabul qilish uchun Xalqaro Sudga
yuboriladi. Yaponiya va Xalqaro Sud Statusining ishtirokchisi bo'lmagan
Ittifoqdosh davlatlar ushbu Shartnomani tegishli ratifikatsiya qilish vaqtida
va Birlashgan Millatlar Tashkiloti rezolyutsiyasiga muvofiq Sud
registratoriga saqlashga topshiradilar. Xavfsizlik Kengashining 1946 yil 15
oktyabrdagi umumiy deklaratsiyasi ushbu moddada ko'rsatilgan
xarakterdagi barcha nizolar bo'yicha sudning yurisdiksiyasini maxsus
kelishuvsiz qabul qiladi.
VII-BOB. Yakuniy qism.
23- 27-moddalar
• Ushbu Shartnoma uni imzolagan davlatlar, shu jumladan
Yaponiya tomonidan ratifikatsiya qilinadi va ratifikatsiya yorliqlari
Yaponiya tomonidan saqlash uchun topshirilgandan so'ng va ko'pchilik, shu
jumladan, uni ratifikatsiya qilgan barcha davlatlar uchun kuchga kiradi.
• Ushbu Shartnoma Amerika Qo'shma Shtatlari Hukumati
arxiviga saqlash uchun topshiriladi, u har bir imzolagan davlatga uning
26](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_26.png)
![tasdiqlangan nusxasini taqdim etadi. 15
1.3. "Dzimmu davri" (1954-1957).
1950- yil iyun oyida Qo'shma Shtatlar tomonidan boshlangan Koreyadagi
urush dengiz transportining ko'payishiga, Yavoniya iqtisodiyoti, qurol-yarog' va
harbiy materiallar va harbiy texnikani ta'mirlash uchun Koreyadagi urushga
bo'lgan talabning sezilarli darajada oshishiga olib keldi. Amerika harbiy
buyurtmalari dollar oqimini oshirdi. Uch yil ichida (1950-1952) maxsus
buyurtmalar bo'yicha daromadlar 5,4 baravardan ko'proq (151 dan 824 million
dollargacha) o'sdi, buning natijasida Yaponiyaning valyuta zaxirasini 3,7 baravar
ko'payishiga, 1952- yil oxirida 1 milliard dollardan oshib ketishiga olib keldi. U
asosiy kapitalni yangilash, eskirgan asbob-uskunalar va xomashyoni almashtirish
imkonini berdi, bu esa sanoat ishlab chiqarishining o'sishiga ta'sir ko'rsatdi. 1953-
yilda Koreya urushi tugashi bilan AQSH harbiy buyurtmalari qisqardi, ammo bu
pasayish Yaponiya hukumati tomonidan harbiy buyurtmalarning ko'payishi (1953-
1956- yillarda 53% dan ortiq) va chet el kapitalining kirib kelishi bilan qisman
qoplandi. Oxirgi hodisa urushdan keyingi Yaponiyada investitsiya qilingan
kapitalning yuqori rentabelligi bilan izohlanadi, bu 12% ga etdi. Boshqa
kapitalistik mamlakatlarda esa odatdagidek 3-4% edi. Yuqori foyda
yaponiyaliklarning kam ish haqi olishi bilan belgilandi, bu Amerika darajasidan
sezilarli ravishda past edi. Xuddi shu sabab Yaponiyaga xorijiy kreditlar berilishini
belgilab berdi. Ularning asosiy ulushi (77%) AQShga to'g'ri keldi. Uzoq muddatli
kreditlar ikkita moliya instituti tomonidan taqdim etilgan: AQSh Eksport-import
banki va Xalqaro (aslida Amerika) tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB). 1953-
1959-yillarda bu ikki bank Yaponiyaga maqsadli kreditlar berib, uning 90%i
Yaponiya iqtisodiyotining asosiy tarmoqlarini rivojlantirishga yo'naltirildi.
Iqtisodiyotning o'sishi moliya sohasida ham o'z ifodasini topdi. Oktyabr oyidan
elektroenergetika va qora metallurgiya sohalari rivojlandi. 1953-yil defliyatsiya
sodir bo'ldi, muomaladagi qog'oz pullar soni kamaydi, bu esa ichki bozorda
CSIning pasayishiga o lib keldi va Yaponiya kapitalining eksportini kengaytirishga
15
"История войны на Тихом океане", т.5, М. 1958 г. 2-11
27](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_27.png)
![olib keldi. Bularning barchasi yapon monopol kapitaliga nafaqat o'zining iqtisodiy
qudratini tiklash, balki iqtisodiyotni tezlashtirilgan sur'atlarda rivojlantirish
imkonini berdi. 1951-yilda barcha sohalarda sanoat ishlab chiqarishining urushdan
oldingi darajasiga erishildi va 1957-yilda Yaponiya kemasozlikda kapitalistik
dunyoda birinchi o'rinni egalladi. 1960-yillarga kelib, Yaponiya sanoatining yillik
o'sishi taxminan 20% ni tashkil etdi. Monopolistlar iqtisodiy o'sishdan foyda
olardi, mehnatkash ommaning ahvoli esa og'irligicha qoldi. Ijtimoiy norozilik
urushga qarshi harakat bilan to'ldirildi va kuchaydi, bu birinchi navbatda Amerika
harbiy bazalariga qarshi kurashda namoyon bo'ldi. Bu kurash Amerika poligoni
qurilgan g'arbiy sohildagi Utinada qishlog'i hududida boshlandi. Doimiy otishma
tufayli baliqlar qirg'oqqa chiqib qola boshladi, dehqonlar esa asosiy oziq-ovqat
mahsulotidan mahrum bo'lishdi. Otishma maydonchasida qolgan mahalliy aholiga
yordam uchun butun Yaponiya aholisi ko'tarildi: qo'shni hududlardan kelgan
dehqonlar, talabalar, hatto buddist rohiblar ularni qo'llab-quvvatladi. Oxir-oqibat,
bosqinchilar poligonni tark etishga majbur bo'ldi. Amerika harbiy bazalariga
qarshi shunga o'xshash norozilik namoyishlari boshqa joylarda ham bo'lib o'tdi va
1955-yil noyabr oyida harbiy bazalar qurilishiga qarshi, urushga qarshi Yaponiya
norozilik konferensiyasi bo'lib o'tdi. Urushga qarshi harakatning ikkinchi bosqichi
1954-yilda boshlandi. 1954-yil 1-martda Qo'shma Shtatlar Bikini atolli hududida
vodorod bombasini portlatdi va yapon baliqchi qayig'i zarar ko'rdi. Baliqchilarning
aksariyati kemani qoplagan radioaktiv kuldan nobud bo'lgan. Aprel va may
oylarida Yaponiya hududiga radioaktiv yomg'ir yog'di, buning natijasida bir qator
joylarda barglar qurib, gullar so'lib qoldi. Yaponiyaning sharqiy qirg'oqlariga
radioaktiv chiqindilar bilan ifloslangan baliqlar oqib kela boshladi. Baliqchilarning
qayiqlarida ovlangan baliqlar yo'q qilindi. Chunki ularda Inson hayotiga bevosita
tahdid bor edi. Xirosima va Nagasakidan atom bombasi portlashlari, radiatsiya
ta'siriga uchragan ota- onalardan nogiron bolalar tug'ilishi, portlash qurbonlarining
o'limi haqida tobora ko'proq xabarlar kelishda davom etdi. Atom va vodorod
qurollarini taqiqlash chaqirig'ini 50 mln inson imzoladi . 1-mart (Bikani kuni)
ommaviy qirg'in qurollarini taqiqlash bo'yicha birgalikdagi harakatlar kuni deb
28](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_28.png)
![e'lon qilindi. 1955-yildan boshlab, har yili 6 avgust kuni Xirosima atom
bombasining portlatilgani munosabati bilan atom va vodorod qurollarini taqiqlash
bo'yicha xalqaro konferensiya o'tkaziladi. 1958-yildan boshlab Xirosima va
Nagasakidan Tokiogacha tinchlik marshlari uyushtirildi. Unda millionlab odamlar
ishtirok etdi.
1948- yildan beri olib borilgan Yaponiyani remilitarizatsiya qilish yo'li,
ishchilar sinfining og'ir moliyaviy ahvoli, hukmron doiralar tomonidan monopolist
kapital manfaatlari yo'lida AQSh bilan tuzilgan harbiy ittifoq - bularning barchasi
ishchilar harakatining o'sishiga turtki bo'ldi.1952-yili okkupatsiya rejimi bekor
qilingandan so'ng hokimiyat to'liq S. Yosida boshliq yapon hukumatiga o'tdi. S.
Yosida ashaddiy amerikaparast edi. U 1954 yili martda <<Fukuru maru>> (<<
Baxtli ajdaho>>) kemasida yuz bergan baxtsiz hodisadan so'ng ( kema komandasi
nurlanish kasaliga chalindi) iste'foga chiqishga majbur bo'ldi. 16
Hukumatga 1954-
yildan Itiro Xatoyama boshchilik qildi. U tashqi ishlar vaziri Mamoru Sigemitsu
ta'siri ostida SSSR va XXR bilan munosabatlarni yaxshilash tarafdori bo'lib chiqdi.
1955-yil iyun oyida muzokaralar boshlandi va 1956-yil oktyabr oyida Xatoyama
Moskvaga keldi, u yerda urush holatini tugatish va SSSR- Yaponiya o'rtasidagi
diplomatik munosabatlarni tiklash to'g'risida deklaratsiya imzolandi, Sovet Ittifoqi
Yaponiyaning Birlashgan Millatlar Tashkilotiga qabul qilinishi haqidagi iltimosini
qo'llab-quvvatlashga rozi bo'ldi. Yaponiya 1956-yil dekabrda BMTga qabul
qilindi. SSSRda sudlangan barcha yapon fuqarolari ozod qilindi va Yaponiyaga
qaytarildi. Sovet Ittifoqi Yaponiyaga tovon to'lash da'volaridan voz kechdi.
Deklaratsiya bilan bir vaqtda okeanning shimoli-g'arbiy qismida ochiq dengizda
baliq ovlash to'g'risidagi konvensiya va dengizda halokatga uchragan odamlarga
yordam ko'rsatish to'g'risidagi bitim kuchga kirdi. Diplomatik munosabatlarning
tiklanishi savdo aloqalarini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratdi. 1957-yil
dekabrda Sovet-Yapon shartnomasi imzolandi. Ushbu shartnoma hamda savdo va
to'lovlar to'g'risidagi bitimlar bojxona to'lovlari, import- eksport bilan bog'liq
boshqa qoidalarga nisbatan ko'proq qulaylik rejimini ta'minladi. Sovet Ittifoqi va
16
Родригес А. М. Новейшая история стран Азии и Африки ХХ век. 1945-2000. М .; 2004. 97-101
29](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_29.png)
![Yaponiya o'rtasidagi savdo tenglik va o'zaro manfaatlar asosida rivojlana boshladi.
Yaponiya SSSRga kemalar, suzib yuruvchi seld tagliklari, shtapel tolasi, xalq
iste'moli mollari, plyonkalar sota boshladi. Sovet Ittifoqi esa neft, yog'och, ko'mir,
marganes va xrom rudalari, kaliy tuzlari, to'qimachilik xomashyosi, metall sotishni
boshladi. 1957-yil fevralda I. Xotayamaning o'rniga Nubusuki Kisi hukumat
boshlig'i bo'ldi. Uning Yaponiyani "sovuq urush" ga tortish siyosati yapon
jamiyatida tanqidga uchradi. 1960-yil 1- mayda AQSHning "U-2" samolyoti
SSSRda urib tushirilishi ortidan boshlangan mojaro tufayli N. Kisi shu yil oxirida
istefoga chiqishga majbur bo'ldi. Bu davrda Yaponiya iqtisodiyotida ijobiy
siljishlar ham yuz berdi. Yapon korporatsiyalarida moliyaviy resurslar jamladi.
Rekonversiya - sanoatni harbiy bo'lmagan mahsulotlarni ishlab chiqarishga
o'tkazish jarayoni yakunlandi. 1952 yil apreldan
Yaponiya to'liq mustaqil davlat huquqini olgandan so'ng boj siyosatini
mustaqil hal qildi, chet el tovarlariga o'rnatilgan yuqori boj solig'i orqali o'z ishlab
chiqarishini rivojlantirishini ta'minladi. 1952-yili Yaponiya hukumati huzurida
Iqtisodiy masalalari bo'yicha kengash - mavjud davlat institutlari orqali butun
iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtiruvchi organ tashkil qilindi va sanoat
texnologiyalari boshqarmasi tuzildi. Uning huzurida ilmiy tadqiqot institutlari,
laboratoriyalar, maslahat punktlarining butun boshli tizimi faoliyat yuritib, ular
xususiy sektorga turli xizmatlar ko'rsatdi. Hukumatning Ilmiy-texnik markazi
to'g'risida axborot yig'ilib, tahlil qilindi. Murojaat qilgan tadbirkorlarga nimani
qanday joriy qilish, texnologik liniyani qanday yangilash, zarur uskunalarni
qayerdan olish va shu kabi ko'plab maslahat yordamlari berildi. Shuningdek,
Yaponiyada xususiy, nodavlat tashkilotlarining tarmog'i shakllantirilib, ular yapon
tovarlari sifatini, mehnat unumdorligini oshirishga ko'maklashdi. Masalan, 1955-
yil martda Mehnat unumdorligi nodavlat tashkiloti tuzilib, u Yaponiyaga
ma'ruzalar o'qish uchun chet el mutaxassislarini taklif qilish va yapon
muhandislarini o'qish va ilg'or tajribalarni egallash uchun chet ellarga jo'natish
bilan shug'ullandi.Maxsus nashrlar paydo bo'lib, ularda yapon tovarlarining texnik
xarakteristikasi va sifati to'g'risida haqqoniy axborotlar berildi va bu so'zsiz ular
30](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_30.png)
![sifatining yaxshilanilishiga xizmat qildi. Patentlangan yangiliklarni joriy qilishda
Patent axborot markazi katta rol o'ynadi. Yapon biznesi ijtimoiy sharoitlar bilan
hisoblashishga majbur bo'ldi. Yaponiyada kasaba uyushmalari tashkil qilinib, ular
ishchilar manfaatlarini himoya qila boshladi. Yangi mehnat qonunlari qabul
qilindi, 8 soatlik ish kuni, minimal ish haqi o'rnatildi. Amalga oshirilgan tadbirlar
natijasida Koreya urushi yakunlangandan so'ng Yaponiyada iqtisodiy o'sish
sur'atlari sezilarli darajada jadallashdi. "Dzimmu gullab-yashnashi>> deb atalgan
jarayon boshlandi (1954-1957). 1950- yillar o'rtalariga kelib Yaponiyada bozor
iqtisodiyoti infratuzilmasi shakllandi va iste'molchilar ehtiyojiga ziyraklik bilan
e'tibor qaratdi. Bu esa milliy daromadda jamg'armalarning katta foizini inobatga
olganda, kuchli rag'batlantiruvchi omil bo'ldi.1960-yillarda iqtisodiy rivojlanishda
erishilgan yutuqlar Yaponiyada siyosiy rejimining barqarorlashuviga olib keldi.
Yaponiyada siyosiy demokratiya borgan sari g'arbcha ko'rinishga ega bo'lib bordi.
Siyosiy partiyalar tizimi shakllandi. Ularni shartli ravishda G'arbdagi singari so'l
partiyalar, o'ng partiyalar va markazchi partiyalarga ajratish mumkin.
Kommunistlar va sotsialistlar so'l partiyalarini tashkil qildi. Yaponiya Sotsialistik
partiyasi (YSP) 1960-yillar boshlaridagi saylovlarda 30 %, keyin esa 20-25 %
ovoz oldi. Yaponiya Kommunistik partiyasi (YKP) ham shu davrda 10 % atrofida
ovozga ega bo'ldi. Demokratik sotsializm partiyasi (DSP) va "Soka gakkay" budda
sektasi asosida tuzilgan "Komeyto" partiyasi markazchilar bo'lib, ular 1950-1960-
yillardagi saylovlarda 6-7 % ovoz oldi. Yaponiya siyosatidagi o'ng kuchlar vakili
eng yirik partiya - Liberal - demokratik partiya (LDP) edi. U 1955 yili Demokratik
va Liberal partiyalarining qo'shilishidan tashkil topgandi. Mohiyatiga ko'ra
konservativ bo'lgan LDP avval boshdanoq hokimiyat tepasida bo'lib, iqtisodiyotda
davlat boshqaruvini keng joriy qilish, davlat sektoriga tayanish siyosatini olib
bordi. 17
17
M. Abdurazzoqova XX asr ikkinchi yarmi jahon tarixi. T.;2000. 161-165
31](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_31.png)
![II. BOB. "Yaponiya iqtisodiyot mojizasi" yillarda (1960-1970)
2.1. Iqtisodiy mo'jiza sabablari, amalga oshirilishi va natijalari
Yaponiya Iqtisodiy mo''jiza" ning sabablari:
1. Qayta konvertatsiya qilish jarayonini yakunlash (mamlakat
iqtisodiyotini tinch mahsulotlar ishlab chiqarishga, "tinch yo'lda" o'tkazish) va
mashina sanoatini modernizatsiya qilish;
2. Yangi ijtimoiy sharoitlar: kasaba uyushmalari va mehnat
qonunchiligining paydo bo'lishi;
3. Konfutsiyning mehnat axloqi (umr bo'yi bandlik tizimi), ya'ni.
Yaponiyada ish o'rinlarini o'zgartirish odatiy hol emas va ma'lum vaqt oralig'idan
keyin ko'tarilishlar aniq amalga oshiriladi.
4. Harbiy xarajatlarning kamligi;
5. Xorijiy texnologiyalardan foydalanish. Yaponiya rahbariyati
patentlarni faol ravishda sotib oldi. 1950 yildan 1980 yilgacha chet el firmalari
bilan 36 000 dan ortiq texnologiya importi shartnomalarini tuzdilar (shuningdek,
SSSRdan patentlar ham faol sotib olindi);
6. Mehnat ekspluatatsiyasining yuqori darajasi. Yaponiyada real ish haqi
Amerikanikidan 4 baravar past. Ish kunlarining soni va ta'til davomiyligi bo'yicha
Yaponiya ham AQShdan o'zib ketdi.
7. Moslashuvchan davlat siyosati. Davlat tomonidan tartibga solish,
xususan, tabaqalashtirilgan va progressiv soliqqa tortish, qulay valyuta kurslari,
tashqi savdoni qattiq nazorat qilish, davlat subsidiyalarini rag'batlantirish maqsadli
edi.
8. Bir qator tarmoqlarning eksportga yo'naltirilganligi.
9. Aholining umumiy savodxonligi. 18
Yaponiyaning iqtisodiy rivojlanishida yuqori sur'atlarda o'sish davri alohida
o'rin tutadi. O'sha yillarda erishgan yutuqlari juda ham ko'pligi sababli, dunyo
Yaponiyaning "iqtisodiy mo'jizasi" haqida gapira boshladi. 1958-yildan 1973-
18
https://el-in.ru/uz/million/prichiny-ekonomicheskogo-chuda-v-yaponii-yaponskoe-ekonomicheskoe.html
32](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_32.png)
![yilgacha bo'lgan 15 yil davomida Yaponiyaning yalpi milliy mahsuloti 6,5
baravarga, sanoat ishlab chiqarish hajmi esa 10 baravarga oshdi. 60-yillarning
oxirlarida Fransiya, Italiya, Kanada, Buyuk Britaniya va Germaniya Federativ
Respublikasini ortda qoldirib, Yaponiya kapitalistik dunyoda sanoat ishlab
chiqarish hajmi bo'yicha 2-o'ringa, 70-yillarning boshlarida esa yalpi milliy
mahsulot hajmi bo'yicha 2-o'ringa chiqib oldi. O'sha davrda Yapon
iqtisodiyotining o'sish sur'atlari rivojlangan kapitalistik mamlakatlar orasida eng
yuqori bo'lgan va yiliga taxminan 11 % ni tashkil etgan. Yaponiyaning iqtisodiy
yutuqlari birinchi navbatda, asosiy kapitalni kengaytirish va yangilashga qaratilgan
ulkan sarmoyalar hisobiga jadal rivojlanishi bilan bog'liq edi. Ishlab chiqarish
sanoatining rivojlanishi davrida mamlakat yalpi ichki mahsulotining qariyb 30% i
jamg'arishga sarflandi va ushbu mablag'larning taxminan 2/3 qismi sanoatni
rivojlantirishga yo'naltirildi.
1957-yilda sanoatda qayta tiklash jarayonlari tugagandan so'ng, tubdan
qayta qurilmasdan uni yanada rivojlantirish mumkin emasligi a'yon bo'ldi. 1950-
yillarning ikkinchi yarmida Yaponiya eski sanoat tarmoqlarida (qora metallurgiya,
neftni qayta ishlash, elektr mashinasozligi, kemasozlik, to'qimachilik va oziq-ovqat
sanoati, kimyo sanoati) asosiy kapitalni yangilashning intensive jarayoni
boshlandi. Shu bilan bir vaqtda radioelektronika, neft kimyosi, plastmassa, sintetik
kauchuk, sintetik tolalar va boshqa yangi sanoat korxonalarining jadal qurilishi
boshlandi.
Eski sanoat tarmoqlarini qayta qurish ham, yangilarini yaratish ham asosan,
chet el uskunalari va texnologiyalari importiga asoslangan edi. Shunday qilib,
Yaponiya 1950-1971-yillar uchun 15 mingdan ortiq xorijiy patent va litzensiyalar
sotib oldi, ularning 60% dan ortig'i AQSh ga tegishli edi. Texnik rekonstruksiya
qilish va rivojlangan tarmoq tuzilmasini yaratishning asosini korxonalarning
mashinalar, uskunalar, qurilish materiallari va boshqa investitsiya tovarlariga
bo'lgan ulkan talabi tashkil etdi. Bu investitsiya tovarlari bozorga og'ir sanoat
korxonalarida investitsiyalar va ishlab chiqarish konsentratsiyasining oshishi bilan
birga keldi. Shu bilan birga mashinasozlik sanoati eng yuqori sur'atlarda rivojlandi.
33](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_33.png)
![Natijada, 60-yillarning oxiri va 70- yillarning boshlarida Yaponiya sanoati tubdan
o'zgardi. Birinchidan, uning tarkibidagi og'ir sanoatning ulushi sezilarli darajada
oshdi: 1956- 1973-yillarda 51,7% dan 67,8 % gacha (shu jumladan mashinasozlik
sanoatining ulushi - 17,9% dan 35,3% gacha). Ikkinchidan, 60- yillarning oxiriga
kelib, Yaponiya sanoat ishlab chiqarishining deyarli universal tarmoq tuzilishini
yaratdi, unda zamonaviy ishlab chiqarishning barcha turlari, shu jumladan, eng
so'nggila ri u yoki bu ko'rinishda namoyish etildi. Uchinchidan, Yaponiya
sanoatining barcha eski tarmoqlari yangi ishlab chiqarish texnologiyalariga o'tdilar
va zamonaviy mahsulotlar ishlab chiqarishni boshladilar. Shunday qilib, qora
metallurgiyada po'latni eritish usuli bilan kislorod konverteriga hal qiluvchi
burilish amalga oshirildi; kema qurilishida ulkan tankerlar va quruq yuk kemalarini
qurish uchun yangi texnologiya joriy etildi; kimyo sanoatida ammiak, sun'iy
o'g'itlar va boshqalarni ishlab chiqarish uchun yanada samarali uskunalar o'rnatildi.
1960-yillarning oxiri va 70-yillarning boshlarida Yaponiya sanoatining texnik
darajasi allaqachon dunyodagi eng yuqori ko'rsatkichlardan birini egallab turar edi.
3 yillik mashinalar va uskunalarning ulushi 70-yillarning boshlarida asosiy
vositalar qiymatining deyarli yarmini tashkil etdi va uskunalarning quvvati va
unumdorligi bo'yicha qator yetakchi tarmoqlarda Yaponiya nafaqat Yevropa
davlatlarini, balki Qo'shma Shtatlar (birinchi navbatda qora metallurgiya, neft
kimyosi, kemasozlik) ni ham ortda qoldirishga muvaffaq bo'ldi. Yaponiyaning
jahon ishlab chiqarishidagi o'rni va roli tubdan o'zgardi. 60-yillarning oxiriga
kelib, u og'ir sanoat mahsulotlarining ko'plab muhim turlari bo'yicha dunyodagi
eng yirik ishlab chiqaruvchiga aylandi, kemalar, kino va fotografik uskunalar,
kimyoviy tolalar ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda birinchi o'rinni;
Po'lat, elektr jihozlar, mashinalar, tikuv mashinalari va boshqalarni ishlab
chiqarish bo'yicha AQShdan keyin ikkinchi, Bu yuk Britaniya va Germaniyadan
oldingi o'rinni egalladi.
Tashqi savdoning o'sishi
O'zining tobora o'sib borayotgan sanoat qudratiga tayanib, Yaponiya asta-
34](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_34.png)
![sekin dunyodagi eng yirik sanoat mahsulotlarini eksport qiluvchi mamlakatlardan
biriga aylandi. 1957-1973 yillarda Yaponiya eksportining hajmi deyarli 10 baravar
oshdi. 50-yillarning oxiridagi eksport qiymatining 20-25 foizini tashkil etgan
to'qimachilik elektr jihozlari, tikuv mashinalari, kameralar, televizorlar va boshqa
mahsulotlarning eksporti orqada qolib, po'lat, kemalar, avtoulovlar, radiolar, optik
qurilmalar kabi ko'plab og'ir sanoat mahsulotlariga yo'l ochib berdi. 1973-yilda
to'qimachilik mahsulotlari eksport qiymatining 9 foizini, mashina va uskunalar -
55 foizini, metall va metall buyumlar - 18,5 foizini, kimyoviy mahsulotlar -
taxminan 6 foizini tashkil etdi. 19
Bundan tashqari, agar ilgari jahon bozorlarida Yaponiya asosan nisbatan
past sifatli va murakkabligi past bo'lgan tovarlarning savdosi bilan shug'ullangan
bo'lsa, 60-yillarning oxiriga kelib Yaponiya yuqori sifatli, texnik jihatdan
murakkab mahsulotlar yetkazib beruvchi davlat sifatida obro'ga ega edi. Asosiy
tabiiy boyliklarning har qanday zaxiralaridan mahrum bo'lgan Yaponiya
sanoatning jadal rivojlanishini ta'minlash uchun xomashyo va yoqilg'i importini
yildan-yilga ko'paytirishi kerak edi. Jahon bozorlarida ushbu tovarlarning narxi
uzoq vaqt barqaror bo'lganligi va hatto pasayganligidan foydalanib, Yaponiya o'z
hududida qayta ishlashning to'liq tsiklini tashkil etib, xomashyo importini afzal
ko'rdi. 1957-1973 yillar uchun import hajmi qariyb 7 baravar oshdi, davr oxirida
xomashyo uning qiymatining uchdan bir qismini, mineral yoqilg'i esa qariyb 22
foizni tashkil etdi (shu jumladan, neft 16 foiz). Avvalgidek, import ulushining 15%
dan ortig'i oziq-ovqat mahsulotlariga to'g'ri keldi. 50-yillarning oxiridan boshlab
Yaponiya aholisining asosiy oziq-ovqat mahsuloti - guruchga bo'lgan ehtiyojini
mahalliy ishlab chiqarish hisobiga qondira olgan bo'lsa-da, aholi turmush
darajasining ortishi har xil turdagi oziq-ovqat importini kengaytirishni talab qildi
(birinchi navbatda, chorvachilik mahsulotlari va mevalar).
Mashina va uskunalarga kelsak, Yaponiyaning G'arbiy mamlakatlarning
yetkazib berishiga bo'lgan qaramligi sezilarli darajada kamaydi (hali ishlab
chiqarishga qodir bo'lmagan, ilm-fan talab qiladigan texnologiyaning eng kichik
19
Kirkvud.K. “Yaponiya uyg’onish davri” M-1998.124-bet
35](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_35.png)
![guruhidan tashqari) va 70- yillarning boshlarida ushbu tovarlarning importdagi
ulushi 10% dan kam bo'lgan. Jahon bozorlariga yapon tovarlarining hujumi shu
qad ar kuchli ediki, importning o'sishiga qaramay, 60-yillarning ikkinchi yarmidan
boshlab Yaponiyaning savdo muvozanati balansi doimiy ravishda pasayishni
boshladi, bu esa unga sezilarli valyuta zaxiralarini to'plashga imkon berdi va
kapitalni faol ravishda eksport qilishni boshladi. 1951-1970 yillarda chet elda
Yaponiyaning sarmoyalari taxminan 2,7 milliard dollarni tashkil etdi, shundan
1,88 milliard dollar yoki 70 foizga yaqini 1960-yillarning ikkinchi yarmida
kiritilgan sarmoya hisoblanadi. O'sha davrda ishlab chiqarish sanoati, albatta,
mamlakat iqtisodiy o'sishining lokomotivi rolini o'ynadi. Iqtisodiyotning boshqa
sohalariga kelsak, ularning taqdiri boshqacha edi.
Konchilik sanoatining qisqarishi
Jahon bozorlarida arzon va sifatli xom ashyoning ko'pligi o'zining qazib
olish sanoatining amalda qisqarishiga olib keldi. 1957-1970-yillarda qazib olish
sanoatida ishlab chiqarish hajmi atigi 11 foizga o'sdi va ularning sanoat mahsuloti
umumiy hajmidagi ulushi 5,1 foizdan 2,1 foizgacha kamaydi. 60-yillarning oxirida
qazib olish sanoatida atigi 500 ming kishi yoki sanoatda ishlayotganlar umumiy
sonining 1 foizigina ishlagan. Bunday dinamika uchun eng kichik sanoat - ko'mir
qazib olishda ishlab chiqarishni qisqartirishi hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. 20
Ko'mir qazib olishning maksimal darajasiga 1961-yilda erishildi (54,5
million tonna), keyin u juda tez pasayishni boshladi va 70-yillarning boshlarida
atigi 33 million tonnani tashkil etdi. Shu bilan birga, Yaponiyaning ko'p yillar
davomida ko'mir importiga qaramligi 36 foizdan 56 foizgacha oshdi. Boshqa
turdagi minerallarga kelsak, yuqori o'sish sur'atlari davrining oxiriga kelib, faqat
qo'rg'oshin va rux rudalarini, shuningdek marganets va mis rudalarini qazib olish
Yaponiya sanoati uchun hamon o'z ahamiyatini saqlab qoldi (talabning qariyb
yarmi qo'rg'oshin va rux rudalari, mis rudasida taxminan 20%, marganets rudasida
taxminan 30%). Boshqa barcha turdagi xomashyo va yoqilg'ilarni qazib olish juda
20
SH.Ergashev.Jahon tarixi”4-qism.T-2014.156-bet
36](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_36.png)
![ahamiyatsiz (ko'pincha ramziy) bo'lib qoldi.
Transport sanoati
Yuqori o'sish sur'atlari davrida transport juda tez rivojlandi: 1960- 1973-
yillar yuk va yo'lovchi tashish hajmi deyarli uch baravarga oshdi. Avtomobil
transporti sezilarli darajada rivojlandi. 70-yillarning boshlarida u yo'lovchilar
tashishning deyarli yarmini va yuk tashishning 40% ini tashkil etdi. Dengiz
transporti ichki yuklarning 40 foizidan ortig'ini va tashqi yuklarning butun hajmini,
temir yo'l transporti yuklarining qariyb 20 foizini, yo'lovchilar tashishning 30
foizini tashkil etdi. 30-yillarning o'rtalaridan boshlab Yaponiyaning temir yo'llari
uzunligi deyarli oshmagan, ammo 1960-yillarda ushbu sohada bir qator muhim
texnik yangiliklar amalga oshirildi. 70- yillarning boshlarida taxminan 27 ming km
(shundan 21,3 ming km davlat temir yo'llari) temir yo'l bo'lgan. Yaponiyaning
barcha yirik shaharlarini birlashtirishi kerak bo'lgan "Shinkansen" tezyurar temir
yo'l tarmoqlari birin-ketin foydalanishga topshirildi. Ushbu yo'nalish bo'yicha
poyezdlarning o'rtacha tezligi 160 km / s dan oshdi. 60- yillarning oxirida Xonsyu
va Xokkaydo orollari o'rtasida temir yo'l tunnelining qurilishi boshlandi. (umumiy
uzunligi 36,4 km va suv osti qismining uzunligi 22 km) va birozdan keyin Osaka-
Kobe hududini Shikoku oroli bilan bog'lashi kerak bo'lgan ikkita eng katta
temiryo'l ko'priklaridan biri qurilishi boshlandi. Nihoyat, 60-yillarning ikkinchi
yarmida issiqlik va elektr tortish kuchlariga to'liq o'tish amalga oshirildi va bug'
lokomotivlarini faqat eksport uchun ishlab chiqarishda davom etdi. 70-yillarning
boshlarida Yaponiya dunyodagi eng yirik avtomobil kuchlaridan biriga aylandi.
1971-yilda mamlakatda allaqachon 12 milliondan ortiq mashina bo'lgan va bu
ko'rsatkich bo'yicha dunyoda
2- o'rinni (AQShdan keyin) egallagan. 60-yillar intensiv yo'l qurilishi
davri edi. Xususan, 1969-yilda 536 km uzunlikdagi Tokio-Nagoya-Kobe
avtomobil yo'li foydalanishga topshirildi, bu aholining qariyb yarmi istiqomat
qiladigan va sanoat mahsulotlarining 2/3 qismidan ko'prog'i joylashgan hududlarni
birlashtirgan. Yo'llarning qurilishi juda ko'p pulni o'zlashtirdi va uni
37](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_37.png)
![moliyalashtirish bilan bog'liq vaziyatni yumshatish uchun 1968-yildan qonun
qabul qilindi: unga ko'ra yangi mashina sotib olayotganda har bir xaridor yo'l
qurilishi uchun o'z qiymatining 3% miqdorida soliq to'lashi kerak edi. 70-
yillarning boshlarida Yaponiya magistral yo'llarning uzunligi bo'yicha dunyoda
uchinchi o'rinni (AQSh va Fransiyadan keyin) egallagan bo'lsa-da, yo'llar tarmog'i
sifat jihatidan hali ham ko'plab rivojlangan mamlakatlardan sezilarli darajada farq
qiladi, masalan: 150 ming km yo'llardan faqat 45 foizga yaqini qattiq yuzaga ega
bo'lgan.
Yaponiya dengiz flotining rivojlanishida yuqori o'sish sur'atlari davri hal
qiluvchi bo'ldi. Faqatgina 1950-yillarning oxiriga kelib, u urush natijasida juda
katta zarar ko'rgan dengiz flotining (6,1 million tonna) urushgacha bo'lgan
maksimal darajasini tiklashga muvaffaq bo'ldi. Biroq, keyingi yillarda flot juda tez
sur'atlar bilan to'ldirildi, chunki 1971-yilda uning umumiy tonnasi bo'yicha
Yaponiya dunyoda ikkinchi o'rinni egalladi (30 million tonnadan ortiq). 70-
yillarning boshlarida Yaponiya kemalari kapitalistik mamlakatlarning barcha
dengiz yuklarini tashish hajmining taxminan 20 foizini, shu jumladan Yaponiya
eksportining taxminan 40 foizini va Yaponiya importining 45 foizini tashkil etdi.
Texnik darajasi bo'yicha Yaponiya floti dunyodagi eng ilg'orlardan biri edi: u
ulkan tankerlardan, kuchli quruq yuklardan, konteyner kemalaridan iborat edi.
Yaponiya qishloqlaridagi o'zgarishlar
Ushbu davrda Yaponiya qishloqlarida ham muhim o'zgarishlar yuz berdi.
50-yillarning o'rtalariga kelib qishloq aholisining shaharlarga tez sur'atda chiqib
ketishi boshlandi. 1955-1973-yillarda 11,5 milliondan ortiq kishi qishloqni tark
etdi va 1973-yilga kelib qishloq aholisi 24,7 million kishiga kamaydi (Umumiy
aholining 23% i).
Dehqon xo'jaliklarining umumiy soni ham taxminan 900 mingga kamaydi
va 1973-yilga kelib taxminan 5 mln 160 mingtani tashkil etdi. Fermer xo'jaliklari
sonining qisqarishiga asosan kichik toifalar (1 gektargacha bo'lgan maydonlar)
sabab bo'lgan bo'lsa -da, 1973-yilda hali ham Yaponiyada qishloq xo'jaligining
asosini tashkil etgan 3,5 milliondan ortiq kishi yoki uy xo'jaliklarining uchdan ikki
38](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_38.png)
![qismi bor edi.
Agrar islohotning oqibatlari yer ijarasi ko'lamining sezilarli darajada
pasayishida aniq namoyon bo'ldi. 70-yillarning boshlariga kelib qishloqda deyarli
yersiz dehqon-ijarachilar qolmadi va ijaraga beriladigan fermer xo'jaliklari soni
taxminan 1 millionga kamaydi (1950-yilda ularning soni 2 milliondan oshgan).
Qishloq xo'jaligi mahsulotlarining umumiy hajmi bu davrda 1,5 baravar oshdi.
1970- yillarning boshlarida garchi ustunlik mavqeini hali ham qishloq xo'jaligi
egallagan bo'lsa ham (ishlab chiqarish hajmining to'rtdan uch qismi) uning
qiymatining 20% dan ortig'i chorvachilik mahsulotlariga to'g'ri keldi. Endi ekin
maydonlarining yarmidan kamrog'i sholi uchun ajratilgan, qolgan yerlarda boshqa
ekinlar, sabzavotlar, mevali daraxtlar, texnik ekinlar va boshqalar yetishtirilgan.
60-yillarda qishloq xo'jaligi texnikasi (mini traktorlar, yig'im-terim mashinalari)
qishloqlarda nisbatan keng tarqaldi, ammo qishloq xo'jaligining aksariyat ishlari
hali ham qo'lda yoki elektr quvvati yordamida amalga oshirildi. Umuman olganda,
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini mexanizatsiyalash darajasi bo'yicha Yaponiya
bu yillarda G'arb mamlakatlaridan ancha past edi. Shu bilan birga, 60-yillarning
oxiriga kelib, kimyoviy o'g'itlarni iste'mol qilish bo'yicha dunyoda birinchi
o'rinlardan birini egalladi. O'g'itlar, pestitsidlardan intensiv foydalanish,
shuningdek agrotexnik ishlab chiqarish usullarini takomillashtirish tufayli yapon
fermerlari hosildorlikni sezilarli darajada oshirishga muvaffaq bo'lishdi va 60-
yillarning oxirida guruch, shirin kartoshka, piyozning o'rtacha hosildorligi bo'yicha
Yaponiya dunyodagi birinchi o'rinlardan birini egalladi. Dehqonlarning moddiy
ahvoli ham yaxshilandi. 1957-1973-yillarda dehqonlar oilasining o'rtacha umumiy
daromadi deyarli 7 baravarga oshdi, shu bil an birga, undagi qishloq xo'jaligining
ulushi 1957-yildagi 56,6% dan 1973-yilda 32,1% gacha kamaydi va yon
daromadlarning ulushi mos ravishda 43,4% dan 67,9% gacha o'sdi. 70-yillarning
boshlariga kelib, uy xo'jaliklarining atigi 15 foizi dehqonchilikdan o lingan
daromad bilan ishlagan, 85 foizi u yoki bu tarzda yon daromadga (yollanma ishdan
o'z biznesini boshlashgacha) murojaat qilgan. Umuman olganda, yapon
qishlog'ining qiyofasi juda o'zgardi. Dehqonlar hayotiga sovutgichlar,
39](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_39.png)
![changyutgichlar, kir yuvish mashinalari, televizor va radiolar kirib bordi, ko'plab
oilalar hatto mashinalar sotib olish imkoniyatiga ega bo'lishdi. O'sha davrda davlat
Yaponiya iqtisodiyotining sanoat, qishloq xo'jaligi va boshqa sohalarini
rivojlantirishda nihoyatda muhim rol o'ynadi. Davlat sektori hajmi sezilarli
darajada kamaygan bo'lsa- da, hukumat iqtisodiy rivojlanish strategiyasini
belgilashda yetakchi rol o'ynadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish.
Yaponiyada yuqori o'sish sur'atlari davrida hukumat dasturlari sezilarli
darajada rivojlandi. Ushbu yillarda tuzilgan rejalarning eng mashhurilari bu
maqsadga 1961-1970-yillarda erishishni ta'minlagan ''Milliy daromadni ikki
baravar oshirish'' va Yaponiya bilan G'arbning yetakchi davlatlari o'rtasidagi
iqtisodiy va texnologik tafovutni bartaraf etish rejalari edi. Hukumat rejalari va
dasturlari xususiy biznes uchun muhim yo'nalish bo'lib xizmat qildi, chunki ular
hukumat tomonidan e'tibor va qo'llab-quvvatlanadigan sohalar edi. Bundan
tashqari, davlat xususiy sektorni berilgan yo'nalishlarda rivojlanishini
rag'batlantirish uchun keng ko'lamli qarz berish va moliyaviy vositalardan
foydalangan va bu yetarli bo'lmaganda, ma'muriy usullardan foydalangan holda
majburlashga o'tilgan. 60-yillarda hukumatning asosiy tashvishi qora metallurgiya,
neftni qayta ishlash, kimyo sanoati shuningdek, bir qator mashinasozlik sanoati
edi. 21
Qishloq xo'jaligiga kelsak, davlatning asosiy sa'y-harakatlari mahsulotlarning
ayrim turlarini (birinchi navbatda, sholi) ishlab chiqarishni subsidiyalashga,
kooperativlarga moliyaviy yordam ko'rsatishga, protektsionistik tashqi savdo
siyosatini olib borishga, ilmiy tadqiqotlarni tashkil etishga va ularning amalga
oshirilishini rag'batlantirishga qaratilgan edi. Natijada ishlab chiqarishda
tezlashtirilgan iqtisodiy o'sish bir qator juda salbiy oqibatlarga olib keldi.
Tezlashtirilgan iqtisodiy o'sishning salbiy oqibatlari
Yaponiya orollarining tabiati jiddiy tahdid ostida edi. Bu nafaqat uning yo'q
21
M.Abdurazzoqovna”XX asr ikkinchi yarmi jahon tarixi”T-2000.136-bet
40](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_40.png)
![qilinishi, balki Yaponiyada ilgari tibbiyot uchun noma'lum bo'lgan kasalliklarning
paydo bo'lishi ham edi. Yaponiyalik "itay-itay" (ya'ni, ''og'riyapti!''), Minamata va
boshqa bir qator nomlarni olgan ushbu kasalliklar, atrof-muhitning ifloslanishi,
ya'ni dengiz mahsulotlarida simob va og'ir metallarning to'planishi natijasida
yuzaga kelgan. Xususan, Nigata prefekturasidagi Minamata qishlog'ining bir
nechta aholisi (kasallik nomi kelib chiqqan) Showa Denko zavodidan oqava
suvlarni muntazam ravishda chiqarib yuborilishi oqibatida uzoq va og'riqli kasallik
tufayli vafot etdi. Yaponiyada atrof-muhitni muhofaza qilish va aholining
sog'lig'ini muhofaza qilishning qonunchilik bazasi iqtisodiy o'sishdan sezilarli
darajada orqada qoldi. Atrof muhitni ifloslantiruvchi kompaniyalarga qarshi ish bir
necha yilga cho'zilib ketgan. Faqat 1970-yil may oyida atrof-muhitni ifloslanishiga
qarshi kurash bo'yicha markaziy shtab tashkil etildi va keyingi yilning noyabr
oyida parlamentda atrof-muhitni muhofaza qilish to'g'risidagi qonunlar to'plami
qabul qilindi. Urushdan keyingi yillarda ish bilan ta'minlash tarkibida keskin
o'zgarishlar yuz berdi. 70-yillarning boshlariga kelib iqtisodiyotning birlamchi
tarmoqlarida - qishloq, o'rmon va baliq ovlarida band bo'lganlar soni ikki yarim
baravar: 1950- yildagi 48,3 foizdan 1970-yilda 19,4 foizgacha, qazib olish
sanoatida - 1,7% dan 0,4% gacha kamaydi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida,
qurilish va ishlab chiqarishda, ayniqsa xizmat ko'rsatish sohasida, chakana va
ulgurji savdoda, energetika va gaz ta'minotida ishchilar soni keskin o'sdi. 22
1970-yillarning boshlarida Yaponiya iqtisodiyoti inqirozga yuz tutdi.
Yaponiya iqtisodiyotini inqiroziga 2 ta sabab bor edi.
1. AQSH prezidenti Nikson 1971-yilda dollarni devalvatsiya (milliy pul
birligi kursini chet el valyutasiga nisbatan pasaytirish) qildi va Yaponiyadan olib
kelinayotgan tovarlarga 10% boj joriy etdi. Yapon iyeni va iqtisodiy o'sishning
sekinla shishiga olib keldi;
2. 1973-yildagi arab-isroil urushi, bu "neft shoki"ga olib keldi - neft
qazib olishning qisqarishi va neft narxining keskin sakrashi yuz berdi (4 marta).
Aynan mana shu sabablar Yaponiya iqtisodiy mo'jizasiga yakun yasab
22
Latishev I. A. Yaponiya iqtisodiy mo'jizasi yuzi va noto'g'ri tomoni. -M. 1970. 41-48
41](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_41.png)
![berdi. 23
2.2. Ishchi va demokratlar harakati. 60-yillardagi ijtimoiy o'zgarishlar.
Yaponiyada xodimlar nisbati o'sishi hisobiga ijtimoiy tuzilma ham
o'zgargan. 1960-yilda o'z biznesiga ega bo'lgan yaponlar va u yerda hayot
kechirganlar soni 22,7% ni tashkil etgan, 1970-yilga kelib ularning soni 17,2%
gacha kamaydi. Shu bilan birga, shu davrda yollangan ishchilar soni 53,4 dan 65%
gacha o'sdi. Istisno tariqasida, 1964-yilda inflyatsiya juda katta muammoga
aylanib, ko'plab eng zarur narsalar va ta'lim narxlarini ko'tarib yubordi. O'quv
to'lovlari ko'tarilishiga qarshi talabalar noroziligi to'lqini butun mamlakat bo'ylab
tarqaldi. Ammo allaqachon 1965-yildan ''Izanagi boom'' deb nomlangan tiklanish
guruhi norozilik harakati boshlab, 1973-yilgacha davom etgan. Iqtisodiy yutuqlar
aholining ijtimoiy ahvolida sezilarli o'zgarishlarga, siyosiy barqarorlikni va
iqtisodiy rivojlanishning keyingi sharoitlarini ta'minlashga imkon berdi. Aynan 60-
yillar ko'pchilik yaponlarning turmush darajasi va sifatidagi burilish nuqtasi bo'ldi.
Urbanizatsiya jarayoni ham tez sur'atlar bilan rivojlanib bordi. 1955 - yilga kelib
aholining uchdan bir qismi, asosan dehqonlar uylarini tashlab, Yaponiyaning
Tinch okean sohillariga ko'chib o'tdilar, u yerd a sanoat aholisi tez sur'atlar bilan
o'sib bordi, zavod va fabrikalar soni ortdi.
Ikeda kabinetini shakllantirish
Yaponiya iqtisodiyotining jadal rivojlanishi va AQSh-Yaponiya ''xavfsizlik
shartnomasi'' ga qarshi oppozitsiya ayovsiz kurashining barbod bo'lishi Yaponiya
jamiyatida siyosiy kuchlar tuzilmasining o'zgarishiga ta'sir ko'rsatgan eng muhim
omillardan biri bo'ldi. Uning asosiy mazmuni radikal tendentsiyalarning susayishi
va chap muxolifat va kasaba uyushma harakatining asta-sekin markazga
burilishidan iborat edi. Yaponiyada yangi o'n yil 1960-yil 19-iyulda Ikeda Xayato
hukumatining hokimiyat tepasiga kelishi bilan boshlandi. Pochta ishchisining
ajoyib oilasidan chiqqan Ikeda, Yaponiyaning boshqa ko'pgina rahbarlaridan farqli
o'laroq, obro'li Tokio universitetini emas, balki Kioto universitetini bitirgan. 1925-
23
https://el-in.ru/uz/million/prichiny-ekonomicheskogo-chuda-v-yaponii-yaponskoe-ekonomicheskoe.html
42](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_42.png)
![yilda u Moliya vazirligiga qo'shildi va 1929-yilda Utsunomiya soliq
ma'muriyatining direktori bo'ldi. Yaponiya samolyotlari Perl-Harborni
bombardimon qilgan kuni Ikeda G'aznachilik departamentining soliq boshqarmasi
boshlig'i lavozimini egalladi. Urushdan so'ng, 1947-yil fevral oyida moliya
vazirining o'rinbosari Ishibashi Tandzan bo'ldi. Ikeda siyosiy karyerasini
shakllantirish uchun juda ko'p ish qildi va garchi u Ishibashining siyosiy raqibi
Yoshida davrasida bo'lgan bo'lsa ham, buni hech qachon unutmadi. Ikeda,
shubhasiz, omadli edi. 1949-yil fevral oyida o'zining uchinchi kabinetini tuzgan
Yoshida darhol Xirosima prefekturasidagi o'z tumanidan yangi saylangan
professional moliyachiga e'tibor qaratdi va ikkilanmasdan uni moliya vaziri etib
tayinladi. Ushbu lavozimda Ikeda eng qiyin sinovga - Dodge rejasini amalga
oshirishga, ya'ni juda mashhur bo'lmagan byudjet cheklovlari siyosatiga,
subsidiyalarni bekor qilishga va narxlarni tartibga solishga va inflyatsiyani
bostirishiga to'g'ri keldi. Ikeda belgilangan yo'nalishni halol va izchil davom
ettirdi, ammo qat'iy choralar natijasida Yaponiya iqtisodiyoti o'ta og'ir ahvolda edi.
Biroq, an'anaviy ta'limni moliyalashtiruvchi Ikeda uchun bu juda yaxshi iqtisodiy
maktab bo'lib chiqdi.
Saylovlarda LDP muvaffaqiyati
Ikeda hokimiyat tepasiga kelganidan beri davlat siyosati tezlashtirilgan
iqtisodiy o'sish muammosini hal qilishga yo'naltirildi. LDP parlamentdagi noyabr
oyidagi umumiy saylovlarda g'alaba qozonishi uchun Ikeda majburlashi mumkin
bo'lgan dastur va shiorlarni ishlab chiqishi kerak edi. Xalqning konservatorlarga
bo'lgan singan ishonchini tiklash kerak edi.
Ikeda eng to'g'ri tashviqot harakatini topdi - u ''Milliy daromadni ikki
baravar oshirish rejasi'' ni ishlab chiqdi, bu tadbirkorlar va o'sib borayotgan o'rta
sinf vakillari o'rtasida va keng omma tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan aniq
pozitsiya edi. LDP parlament saylovlarida muvaffaqiyatsizlikka uchraganligi va
''xavfsizlik shartnomasi''ga qarshi ommaviy norozilik namoyishlaridan so'ng
g'alaba qozonishga umidini uzganligiga qaramay g'alaba qozondi. Ushbu
43](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_43.png)
![muvaffaqiyat tarixiy nuqtai nazardan juda muhim edi. Albatta, 1960-yil
noyabrdagi saylov natijalari nafaqat Ikeda hukumatining to'g'ri qurilgan tashviqot
kompaniyasiga balki, boshqa omillarga ham, birinchi navbatda, mamlakatni
boshqarish tajribasiga ega bo'lganlarni afzal ko'rgan ommaning sog'lom
konservatizmiga ham ta'sir qildi. Bundan tashqari, 1960-yil yozidagi voqealar
paradoksal ravishda nafaqat chap harakatni birlashtira olmadilar, balki uni yanada
parchalab tashladilar. Kechagi ko'plab sheriklar va quroldoshlar dushmanga
aylanishdi. 50-yillarning o'rtalaridan boshlab muhandislik-texnik ishchilar, davlat
xizmatchilari va bepul kasb egalari qatlami Yaponiya jamiyatida asta-sekin o'sib
bordi. 1960-yillarda tez iqtisodiy o'sish fonida doimiy ishchilar va
xizmatchilarning ish haqi sezilarli darajada oshdi. Bu chap kuchlar mafkurasining
tarqalishi uchun qo'shimcha qiyinchiliklar tug'dirdi. Ushbu davrda mehnat va
kapital o'rtasidagi sheriklik munosabatlari shakllanib boradi. Ish tashlashlar asosan
iqtisodiy xarakterga ega bo'ldi, bu eng ko'p Chapga qarashli kasaba uyushmalari,
eng avvalo, davlat sektori kasaba uyushmalarini birlashtirgan Yaponiya kasaba
uyushmalari Bosh Kengashi (Sokhyo) ga katta ta'sir ko'rsatdi. Ishchilarning
''bahorgi'' va ''kuzgi tajovuzlari'' odatiy holga aylandi, bu hol ba'zida o'ta keskin
kurashga aylanib, yopiq muzokaralar paytida kelishib olindi. Bundan tashqari,
Yaponiya sanoatining jadal rivojlanishi shaharlarda ishchi kuchining sezilarli
oqimini keltirib chiqardi. Bu Yaponiya shaharlari aholisining ijtimoiy va siyosiy
tarkibida ma'lum o'zgarishlarga olib keldi va oppozitsiyaning potentsial yordamini
kengaytirdi. Natijada yangi ijtimoiy qatlamlar va shahar aholisiga asoslangan
markazchi partiyalar paydo bo'ldi. 24
Markaziy partiyalarning siyosiy maydonga chiqishi
Bunday birinchi partiya Yaponiya-Amerika ''xavfsizlik shartnomasi'' ni
qayta ko'rib chiqishga qarshi kurash paytida YSP tarkibidan chiqqan o'ng qanot
sotsialistlari tomonidan yaratilgan Sotsial Demokratik partiyasi edi. Yapon
sotsialistlarining o'ng va chap qanotlari o'rtasidagi jiddiy mafkuraviy
24
Kirkvud K. Yaponiyada uyg'onish davri.- М ., 1988 125-130
44](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_44.png)
![kelishmovchiliklari natijasida bo'linishlar ilgari ham ro'y bergan, ammo sotsialistik
tarkibda o'ng qanot kuchlarining mustaqil ijtimoiy bazasi zaifligi tufayli ular qisqa
muddatli harakat bo'lib chiqdi. Bu safargi bo'linish butunlay mustaqil sotsialistik
partiyaning shakllanishiga olib keldi. Ushbu doimiy chegarani belgilash uchun
Yaponiya kasaba uyushmalari harakatining bo'linishi asos bo'ldi. Ikki umumdavlat
kasaba uyushmalari - Soxyo va Domei o'ng va chap qanot sotsialistlariga mos
ravishda siyosiy yordam ko'rsatdilar. Yana bir yangi siyosiy partiya 1964-yil
noyabrda tashkil etilgan Sof Siyosat Partiyasi (Komeito) edi. Aslida bu partiya
1950- yillarning oxiridan beri siyosiy maydonda faol harakat qilib kelayotgan Soka
Gakkai diniy jamiyatining siyosiy tashkiloti edi. U o'z a'z olarini asosan o'zlarining
mavqeidan noroziligidan foydalanib, asosan, qishloqda tug'ilgan aholini jalb qildi.
60-yillarda Yaponiyada mafkuraviy va siyosiy vaziyat
SDP va Komeito Yaponiya siyosatida siyosiy markazni tashkil etishdi va
Yaponiyada ''o'rta yo'l partiyalari'' deb nomlanishdi. Ko'p yillar davomida ularning
faoliyati siyosiy sahnada muhim o'zgarishlarga olib keldi. 60-yillarning oxiriga
kelib markaz partiyalari ma'lum siyosiy ta'sirga erishdilar. 1969-yilgi Vakillar
palatasidagi saylovlarda Komeito 47 o'rinni egallab, parlamentdagi ikkinchi
muhim muxolif kuchga aylandi. SDP pozitsiyasi unchalik ishonchli bo'lmagan,
ammo baribir ancha barqaror edi (31-o'rinni egalladi). Markaz pozitsiyasining
mustahkamlanishi yetakchi siyosiy partiyalar - LDP va YSP tomonidan ma'lum
miqdorda ovozlarning chiqib ketishi bilan bog'liq edi. Agar 1958-yilda liberal
demokratlar va sotsialistlar birgalikda quyi palatadagi 98% o'rinlarni egallagan
bo'lsa (LDP - 62%, YSP- 36%), parlamentdagi masalalarni boshqa siyosiy
kuchlarning fikrlarini hisobga olmasdan hal qilishi mumkin edi. 1960-yilgi
saylovlardan so'ng ularning umumiy ulushi 94% gacha, 1969 yilda 78% gacha
kamaydi. Markaziy partiyalarning siyosiy maydonga kirishi Liberal-demokratlar
(1960 - 57,6%, 1963 - 54,7%, 1967 - 48,8%, 1969 - 47, 6%) sifatida ovoz bergan
saylovchilar ulushining pasayishiga olib keldi.
1960-yillarning o'rtalariga kelib, hukmron Liberal-Demokratik partiya qiyin
45](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_45.png)
![ahvolda edi. Tezkor sanoatlashtirish jarayoni kichik shahar va qishloqlarda qishloq
aholisi sonining keskin pasayishiga olib keldi. Biroq, Yaponiya saylov tizimi
tufayli, vakillik darajasi qishloqlarda yuqori va shahar okruglarida past bo'lganida,
saylovchilarni qo'llab- quvvatlashning pasayishi LDP ning parlamentdagi
vakilligiga YSPga qaraganda kamroq ta'sir ko'rsatdi. Haqiqat shundaki, markazchi
partiyalar faoliyatining asosiy maydoni (YSP singari) shahar okruglari bo'lib,
an'anaviy ravishda LDPga ovoz bergan qishloq saylovchilarining xatti-harakatlari
faqat Komeito va SDP ning tarkibiga kirishiga ta'sir qildi. Shunday qilib, 1969-
yilgi saylovlarda LDP parlamentining quyi palatasidagi vakolatlari 277 dan 288
o'ringa ko'paytirildi, YSP uch un esa ovozlarning yo'qolishi oldingi saylovlarda
140 o'ringa emas, 90 o'rin- eng qiyin mag'lubiyat bo'ldi. 60-yillarda markaziy
partiyalarning siyosiy maydonda paydo bo'lishi LDP uchun foydali bo'ldi.
Shu bilan birga, liberal-demokratlar tomonidan parlamentdagi ustun
mavqeining saqlanib qolishi markaziy partiyaning taktik chap harakatiga hissa
qo'shdi. Mamlakatning oliy qonun chiqaruvchi organida mutlaq ko'pchilik o'ringa
ega bo'lgan Yaponiya konservatorlari bu bosqichda deyarli hech qanday koalitsiya
tuzishdan manfaatdor emas edilar. Shu sababli, markazning partiyalari YSPning
katta potentsial sherigi sifatida ko'rib chiqildi.
Keyinchalik Yaponiyaning siyosiy spektri shunday ko'rinishga ega edi. O'ng
tomonda Liberal Demokratik partiya edi, chap tomonda Demokratik sotsializm
partiyasi bor edi, undan keyin markazga yaqinroq Komeito. Markazning chap
tomonida Yaponiyaning Sotsialistik partiyasi joylashgan bo'lib, u o'zi uch guruhga
bo'lingan: o'ng, markazchilar va chap qanotga bo'lingan. Hali ham chap tomonda
Yaponiya Kommunistik partiyasi bor edi, u o'sha paytgacha KPOSni tanqid ostiga
olgan edi. Shunday qilib, siyosiy sahnada allaqachon LDP hukumatiga qarshi
bo'lgan 4 partiya bor edi. Xarakterli tomoni shundaki, 1960-yilgi notinch
voqealardan so'ng, ''xavfsizlik shartnomasi'' ni, neytrallikni va Amerika
imperializmiga qarshi kurashni olib tashlash shiorlari ommaviy jamoatchilik
fikriga katta ta'sir ko'rsatdi. Ushbu shiorlarga rozi bo'lish yoki rozi bo'lmaslik
''progressiv'' yoki ''konservativ'' lagerga mansublikning o'ziga xos mezonidir.
46](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_46.png)
![Yangi partiyalar, avvalambor, Liberal-demokratlarning siyosatidan norozi bo'lgan,
ma'lum sabablarga ko'ra aholining qo'llab - quvvatlashiga umid qilganligi sababli,
ular ushbu shiorlarni ma'lum darajada qo'llab-quvvatlashga majbur bo'ldilar.
Mafkuraviy jihatdan hukmron LDP liberallardan millatchilargacha bo'lgan
juda xilma-xil kuchlarni o'z ichiga oldi. Shunga qaramay, hukumat amalda davlat
hokimiyatini kuchaytirish bilan bog'liq bo'lgan ba'zi mafkuraviy elementlarni
tatbiq etishga, ko'pchilikni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga intildi. Har yili 11-
fevralda ''davlatning asos solingan kuni'' (kigonssetsu) bayrami joriy qilindi va
Meijining 100 yilligi ajoyib tarzda nishonlandi.
Partiyada konstitutsiyani qayta ko'rib chiqishni qo'llab-quvvatlaganlar katta
ta'sirga ega bo'lishdi. Biroq, mamlakat jamoatchilik fikri ushbu g'oyaga nisbatan
sezgir bo'lib qolaverdi. Shuning uchun to'g'ridan- to'g'ri va demokratik saylovlar
orqali hokimiyat tepasiga kelgan siyosiy elita nafaqat bunday hissiyotlarni
e'tiborsiz qoldiribgina qolmay, balki vaqti-vaqti bilan o'zlarining tinchliksevar
intilishlarini namoyish etishlari kerak edi. Shu ma'noda, Yaponiya
konservatorlarining yadro masalasida pozitsiyasi xarakterli edi. 60-yillar yadroga
qarshi zo'ravonlik harakati, yadroviy sinovlarga qarshi ommaviy norozilik
namoyishi boshlandi. Ikeda hukumati ikkilangan siyosat olib bordi. Bir tomondan,
ittifoqchilik munosabatlariga sodiq bo'lib, bu masalada Amerikaning pozitsiyasini
to'liq qo'llab-quvvatladi, boshqa tomondan, jamiyatda hukm surayotgan kayfiyatni
hisobga olib, tinchlikparvar va yadroviy qurolga qarshi kurashuvchi rolini
o'ynashga harakat qildi. Shuning uchun Ikeda hukumati bir necha bor Moskva va
Vashingtonni yadro sinovlarini to'xtatishga chaqirdi. Muxolifat lageri mafkuraviy
jihatdan ikkiga bo'lingan edi. Uning siyosiy palitrasi ikki qutbni o'z ichiga olgan -
SDP va YKP , mos ravishda o'ng va chap qanotlarda joylashgan. Ushbu ikki
partiyani bitta muxolifat harakatda birlashtirish mumkin emas edi. Ularning
g'oyaviy va siyosiy dushmanligi, hatto YKP va LDP o'rtasidagi dushmanlikdan
ham oshib ketdi. 1967-yilning kuzida to'rtta oppozitsiya partiyalari (SDP, YKP,
Komeito va YSP) bosh kotiblarining Okinava va Ogasavara orollarini qaytarish
bo'yicha uchrashuvi bo'lib o'tdi. Bu masalada SDP va YKP murosaga kela olmadi,
47](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_47.png)
![natijada qo'shma harakatlar amalga oshmadi. YSP raisi Sasaki Kodzo hattoki SDP
ikkinchi konservativ partiyaga aylanganini aytdi. Bu SDP rahbari Nisio
Suexironing noroziligiga sabab bo'ldi. Matbuotda yapon sotsial-demokratiyasining
ikki oqimi vakillari o'rtasida ommaviy nizo boshlandi. Mafkuraviy
platformalarning o'xshashligiga qaramay, sotsialistik va kommunistik partiyalar
o'rtasidagi munosabatlar uzoq vaqt sherik bo'la olmadi. Bunga ma'lum darajada
siyosiy raqobat sabab bo'ldi, chunki ikkalasi ham bir xil ijtimoiy pozitsiyani
egallab turardi. Xuddi shu davrda KPSS Yaponiya sotsialistlariga murojaat qildi va
kommunistlar bilan munosabatlar sovuqlashdi. 1964-yil may oyida Yaponiya
parlamentida Sinovlarni qisman taqiqlash to'g'risidagi shartnomaning ratifikatsiya
qilinishi - o'sha paytda xitoyparast pozitsiyalarni egallab turgan Yaponiya
Kommunistik partiyasida inqirozga sabab bo'ldi. YKP shartnoma bo'yicha
Xitoyning pozitsiyasini qo'llab-quvvatladi va 1964-yil oktyabr oyi o'rtalarida
Xitoyda o'tkazilgan birinchi yadro sinovini mamnuniyat bilan kutib olgan
Yaponiyadagi yagona siyosiy partiya edi. Shiga Yoshio va Suzuki Ichizo,
partiyaning yo'nalishiga qarshi borishga jur'at etgan kommunist deputatlar edi.
O'sha yilning iyul oyida ular Kommunistik partiyaga alternativ bilan ''Yaponiya
ovozi'' nomli siyosiy guruhni tuzdilar. Dastlab uni KPSS qo'llab-quvvatladi.
Ammo keyinchalik, ushbu guruhda muvaffaqiyatga erishish imkoniyati yo'qligi
aniqlangandan so'ng, Sovet kommunistlari undan ajralib, YKP bilan hamkorlik
qilishga qaytishdi. 25
1968-yilda YKP va KPSS o'rtasida rasmiy yarashish bo'lib o'tdi. Yanvar oyi
oxirida Tokioga M.A. Suslov boshchiligidagi KPSS delegatsiyasi tashrif buyurdi.
Delegatsiya darajasi ham, muzokaralarning o'zi ham misli ko'rilmagan edi. Shunga
qaramay, ikki tomon o'rtasidagi munosabatlar ancha sovuq bo'lib qoldi va o'sha
yilning avgust oyida Sovet qo'shinlari Pragaga kirib kelganidan keyin
munosabatlar yanada yomonlashdi. 1960-yillarning ikkinchi yarmida YKP,
xitoylik kommunistlar bilan ham kelisha olmadi, ular faol antisovet yo'nalishini
tanlab, uni qattiq himoya qilishga harakat qildilar. Bu bo'shliq 1966- yil mart
25
Shuhrat Ergashev. Jahon tarixi 4-qism. T.; 2013. 108-115
48](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_48.png)
![oyining oxirida Pekindagi Mao Tszedun va YKPsi raisi Miyamoto Kenji
o'rtasidagi uchrashuvdan so'ng yuzaga keldi. Keyinchalik, Yaponiya Kommunistik
partiyasi qat'iy ravishda mustaqil pozitsiyani egallab, Moskvani ham, Pekinni ham
keskin tanqid qildi.
YKP va Komeito o'rtasidagi farqlar va raqobatga qaramay, ular vaqti- vaqti
bilan birgalikda harakatlarni amalga oshirdilar. 1968-yil yanvar oyida ular
hukumatga Amerika samolyot tashuvchisi Sasebo portiga kirishga qarshi norozilik
bildirib murojaat qilishdi. Xuddi shu partiyalar parlamentda Yaponiyani yadro
qurolidan xoli mamlakat deb e'lon qilish to'g'risidagi qo'shma qaror loyihasi bilan
chiqishdi. Yaponiyadagi barcha chap va markaziy partiyalar Chexoslovakiyaga
Varshava shartnomasi qo'shinlarining kiritilishiga qarshi norozilik bildirdilar.
Biroq, bu hamkorlik tizimli bo'lib qolmadi.
Vetnam urushi urushdan keyingi Yaponiyaning eng qudratli g'oyaviy va
siyosiy oqimlaridan biri bo'lgan pasifizmga yangi hayot berdi. YSP tashqi
xavfsizlik konseptsiyasini ilgari surdi, u ''xavfsizlik shartnomasi'' ni bekor qilishni
va Yaponiyaning doimiy, qurolsiz betarafligini e'lon qilishni talab qildi. Yapon
sotsialistlari ushbu g'oya Yaponiya konstitutsiyasidan kelib chiqqan deb
ta'kidladilar, unda qurolsiz betaraflik tashqi siyosatning asosi sifatida aniq belgilab
qo'yilgan edi. Ular mamlakat xavfsizligi faqat diplomatik vositalar bilan
ta'minlanishi kerak deb hisobladilar. Tegishli qoidalar YSP ning rasmiy dasturiy
hujjatlariga kiritilgan (''Yaponiyaning sotsializm yo'li'', 1965 va boshqalar).
Komeito ham ushbu konseptsiyaga qo'shildi. 1968-yil aprelda uning VI kongressi
bo'lib o'tdi, unda tashqi siyosiy yo'nalish tasdiqlandi, uning asosiy bo'g'ini
Yaponiyaning to'liq betaraflikka erishish g'oyasi edi. Hamma partiyalar ham bir xil
qarashda emas edi. Yaponiya Kommunistik partiyasi qurolsiz betaraflik g'oyasiga
qarshi chiqdi. 1968-yil 7-yanvarda chiqarilgan YKP Milliy xavfsizlik bayonotida
Yaponiya o'z suvereniteti va mustaqilligini himoya qilish uchun o'z huquqiga ega
ekanligi ta'kidlangan. Sotsial-demokratik partiyaning pozitsiyasi ham alohida edi.
SDP boshidanoq Sharq va G'arb o'rtasida muvozanatni saqlash asosida xalqaro
vaziyatni va harbiy siyosatni tahlil qilishga harakat qildi. Bu shuni anglatadiki, u
49](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_49.png)
![xalqaro va harbiy masalalarda boshqa muxolif partiyalarga qaraganda tubdan
farqli qarashlarga ega bo'lgan. Ikkinchidan, ularni ichki siyosiy xarakterdagi
muhim masalalar (hukumatning mudofaa sohasidagi ayrim huquqlarining
konstitutsiyaga muvofiqligi va boshqalar) nuqtai nazaridan ko'rib chiqdi. SDP esa
ushbu fundamental masalalardan iloji boricha qochib, mudofaa siyosatini amalga
oshirishning aniq masalalari bo'yicha polemika o'tkazdi. Shu ma'noda SDP
boshidanoq LDP bilan bir xil tilda gaplashdi. 1960-yillarning ikkinchi yarmida
talabalar harakatida yangi faoliyat yuz berdi. Va bu nafaqat Vetnamdagi urushga
qarshi norozilik harakati bilan bog'liq edi, balki, o'sha davrdagi ma'naviy inqiroz,
ijtimoiy tuzilishdagi tub o'zgarishlar, o'rta sinf, ''iste'molchilar jamiyati'' ning
shakllanishi, eski ideallarning yo'q qilinishi va yangi qadriyatlar tizimining
tug'ilishi, muammolarning kuchayishi bilan ham bog'liq edi. Bularning barchasi
muqarrar ravishda ziyolilar, ayniqsa, yoshlar ongidagi keskin tebranishlarga ta'sir
ko'rsatdi. Ularning bir qismi paydo bo'layotgan ''muassasa'' ga qo'shilib,
o'zgarishlarni kutib oldi, boshqalari esa aksincha, unga qarshi chiqdi. Bu
shunchaki yaponcha hodisa emas edi. Xuddi shunday jarayonlar Yevropada ham
sodir bo'lgan. Nigilizm, eski qadriyatlarni inkor etish, yangi ma'naviyat izlash
G'arb yoshlariga xos bo'lib qoldi. U yerda ham, Yaponiyada ham talabalar jamoasi
asosan ekstremistik guruhlar ta'sirida bo'lgan. Bu ilmiy-texnik taraqqiyot to'lqinida
tug'ilgan yangi sivilizatsiyaga moslashish uchun davolanishi kerak bo'lgan bir xil
ijtimoiy kasallik edi. Talabalar harakatida Butun Yaponiya talabalar ittifoqidan
(Zengakuren) uchta guruh ajralib chiqdi:
Kakumaruha (inqilobiy marksistlar guruhi),
Chukakuha (xitoy inqilobchilari guruhi).
Kayxoxa (ozodlik uchun kurash guruhi).
Ularning barchasi oxir-oqibat partiyadan chiqarib yuborilgan sobiq YKP
a'zolari ta'siriga tushib qolishdi, shuning uchun nafaqat hukmron siyosiy elita,
balki Yaponiya Kommunistik partiyasi ham ularning o'ta bo'ronli va ekstremistik
chiqishlarining markaziga aylandi.1960-yillarning ikkinchi yarmi dunyoda
maoizmga bo'lgan qiziqishning kuchayishi bilan ajralib turadi. Boshqa Osiyo
50](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_50.png)
![mamlakatlaridan farqli o'laroq, maoizm nafaqat Yaponiya tuprog'ida ildiz otmadi,
balki (o'ta chap talabalar guruhlari bundan mustasno) jonli tarafdorlari ham
bo'lmagan. Dastlab unga ma'lum bir qiziqish bildirgan Yaponiya Kommunistik
partiyasi oxir-oqibat undan voz kechdi. Maoning g'oyalariga sherik bo'lgan chap
intellektuallar ''madaniy inqilob'' ning haddan tashqari hadiklaridan qo'rqib,
ulardan chekinishdi. Rivojlanayotgan Iqtisodiyot Institutidagi yaponiyalik bir
necha olimlargina uning ''yutuqlarini'' himoya qilishdi. Shunga qaramay,
mamlakatning eng yirik nashrlari sahifalarida Maoning g'oyalari asosida qizg'in
bahs-munozaralar yuzaga keldi. Sato Eysakuning hokimiyatga kelishi 1964-
yilning kuzida Bosh vazir Ikeda kasal ekanligi ma'lum bo'ldi. Oktyabr oyida erta
nafaqaga chiqmoqchi ekanligini e'lon qildi va 1964- yil noyabr oyida Sato Eysaku
bosh vazir bo'ldi. 1964-yil noyabridan 1972-yil iyuligacha yetti yarim yildan
ko'proq vaqt davomida Yaponiya hukumatining rahbari sifatida urushdan keyingi
Yaponiya tarixida sezilarli iz qoldirdi. Yangi bosh vazirning faoliyati transport
vazirligidan boshlangan. Uning siyosatdagi otasi xudojo'y Yoshida Shigeru edi. U
1948-yilda 47 yoshli Satoni o'z kabinetining bosh kotibi qildi. Dastlab Yoshida
Satoni o'zi transport vaziri etib tayinlamoqchi edi, ammo amerikaliklar bunga
qarshi chiqishdi. Sato harbiy jinoyatchilar ro'yxatida bo'lgan va o'sha paytda
nufuzli byurokratik muassasalarda qamalgan Kishi Nobusukening ukasi edi.
Yoshida boshchiligida Sato mukammal siyosiy maktabda o'qidi. Shaxs sifatida u
ehtiyotkorlikni, maqsadlariga erishishda qat'iylik bilan harakat qilishni va nafaqat
do'stlari, balki raqiblari bilan ham qanday munosabatda bo'lishni bilgan. Sato
boshchiligidagi Liberal Demokratik Partiya tashabbusni chap tomondan qo'lga
kiritishga intildi va ushbu davrda mamlakatning iqtisodiy yutuqlariga asoslanib
''ijtimoiy rivojlanish'' shiorini e'lon qildi. 1965-yilda LDP huzurida Ijtimoiy
rivojlanish muammolari bo'yicha kengash tuzildi. Shunday qilib, hukumatning
asosiy vazifasi sanoatlashtirishning jadal sur'atlarini ta'minlash va ilg'or G'arb
davlatlaridan orqada qolishni bartaraf etish bo'lgan oldingi besh yillik siyosatdagi
nomutanosibliklarni tuzatishga harakat qildi. 26
26
Patrisiya G. 1960-yillarda talabalar noroziligi. -T., 1999. 13-19
51](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_51.png)
![52](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_52.png)
![III BOB. Yaponiya XX asrning 80-90-yillarida.
Iqtisodiyoti va tashqi aloqalari.
3.1. 1980-1990- yillarda Yaponiya iqtisodiyotidagi rivojlanish darajalari
(Yutuqlar va yo'qotishlar).
70-yillarning o'rtalarida Yaponiya iqtisodiyotining yuqori energiya va
xomashyo zaifligini ochib bergan iqtisodiy inqirozning chuqurligi ko'rinib qoldi.
1975-1987 yillar Xom-ashyo va materiallar iste'moli 70 foizdan ortiqroqqa,
energiya iste'moli bor-yo'g'i 16 foizga o'sdi, ish bilan ta'minlanganlar soni 5 foizga
kamaydi, real kapital jamg'arish sur'ati keskin kamaydi. Bundan kelib chiqadiki,
1973-1974 yillardagi "neft zarbasi" dan keyin o'sishning asosiy omili Yaponiya
sanoati ilmiy - texnikaviy taraqqiyotga aylandi, boshqa omillarning ahamiyati esa
nisbatan kamaydi. O'sish omillari nisbatidagi bunday o'zgarishlar 1973 yildan
keyin Yaponiya sanoatining rivojlanishi birinchi navbatda intensiv o'sish
omillariga asoslanadi, degan xulosaga kelishga imkon beradi. Yaponiya
firmalarining asbob-uskunalardan foydalanish samaradorligini oshirishga
qaratilgan sa'y-harakatlari birinchi navbatda sanoatning sanoat apparatining texnik
darajasini yanada oshirishga qaratilgan edi. 70-yillar va 80-yillarning boshlarida u
ishlab chiqarishni elektronlashtirishga asoslangan edi. Bu davrda deyarli barcha
turdagi sanoat uskunalari avtomatik boshqaruvda edi. "Neft zarbasi" ishlab
chiqarishning ham pasayishiga olib keldi. Ishsizlik darajasi oshdi (1970 yildagi
1,1% dan 1975 yil 1,9% gacha), ishsizlarning real soni 1 million kishidan oshdi.
Biroq, Yaponiyada ishsizlik darajasi rivojlangan mamlakatlardagidan past edi.
Buning sababi, yuqorida ta'kidlanganidek, Yaponiya korxonalarida ishga yollashni
ta'minlash eng ustuvor vazifa hisoblangan. Yaponiya ishchi kuchi kapitalistik
dunyoda eng yuqori ta'lim darajasiga ega. 80- yillarning boshlariga kelib yangi
ishchi kuchining qariyb 40% kollejga bordi va faqat 6% o'rta maktab darajasida
o'qishni tugatdi. Yaponiya "umr davomida bandlik" tizimi bilan tavsiflanadi.
Umrbod bandlik tamoyil sifatida mavjud, ammo amaliyot sifatida emas. Bu yirik
korporatsiyalarning ishchilari va xodimlariga va faqat erkaklarga tegishlidir.
53](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_53.png)
![Doimiy ishchilar ishchi kuchining 20-30% ni tashkil qiladi. Xodimning umrbod
mehnati 55-60 yoshga to'lganda tugaydi. Bu xodim korxonani tark etishi kerak
degani emas: u yana o'sha tadbirkor tomonidan ishga olinishi mumkin, lekin bu
safar vaqtinchalik. Jamiyat miqyosida bu rivojlangan kapitalistik mamlakatlar
orasida eng past ishsizlik darajasida o'z aksini topdi, bu 1988 yil oxirida 2,5% ni
tashkil etdi. Bir qator g'arb iqtisodchilarining fikriga ko'ra, agar bu muammoga
an'anaviy yondashuvi tufayli yapon firmalari tomonidan ushlab turilgan ortiqcha
ishchilar rasman ro'yxatga olingan ishsizlar qatoriga kiritilgan bo'lsa,
Yaponiyadagi ishsizlik ko'lamini kamida ikki baravar oshirish mumkin edi. Davlat
ijtimoiy barqarorlikni saqlashdan manfaatdor bo'lgan holda, yapon
kompaniyalarining ushbu yo'nalishini faol qo'llab-quvvatlamoqda. Bunday
kompensatsiyaga misol: 80-yillarning ikkinchi yarmida amalga oshirilgan ish
haqini saqlab qolgan holda ishchilarni vaqtincha ishdan bo'shatish, kasbiy qayta
tayyorlash yoki umumiy ta'limni tashkil etish va 80-yillarning ikkinchi yarmida
amalga oshirilgan keksa ishchilarni yollash asos bo'lishi mumkin. Ikki yarim
oydan besh oygacha (firmaning hajmi va profiliga qarab) vaqtincha ishdan
bo'shatilgan ishchilarga ish haqini to'lash yoki qayta tayyorlashni tashkil etish
uchun kompaniyalar xarajatlarining yarmidan uchdan ikki qismigacha davlat
qoplaydi. 45 yoshdan 54 yoshgacha bo'lgan xodimlarni ishga yollagan taqdirda
korxonalarning uch oylik mehnatiga haq to'lash xarajatlarining uchdan ikki
qismigacha, 55 yoshdan 56 yoshgacha bo'lgan xodimlarni yollagan taqdirda esa
ikki qismigacha subsidiyalar to'lanadi. 1980- yillarning ikkinchi yarmida va 1990-
yillarning birinchi yarmida Yaponiya iqtisodiyoti urushdan keyingi davrning eng
katta muammosiga duch keldi, chunki Yaponiya jahon iqtisodiyoti va Amerika
bozori bilan chambarchas bog'langan edi. 1980-yillarning boshlarida Yaponiyada
sodir bo'lgan retsessiya bir vaqtning o'zida AQSh va Germaniyani qamrab olgan va
1975-1985-yillarda Yaponiyaning o'zida sodir bo'lgan tanazzulga qaraganda ancha
kuchsiz edi. 1980-1983 yillarda iqtisodiyotning sanoat va xususiy biznes
sohalarida rentabellik neft inqirozi davrining eng yuqori ko'rsatkichlari (1978)
bilan solishtirganda mos ravishda 20% va 15% ga kamaydi. Ammo bu
54](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_54.png)
![qisqarishlar, shuningdek, ularning ta'siri Yaponiyaning 1974- 1975-yillardagi
tajribasiga yaqin emas edi. Birinchi neft zarbasi davrida yalpi ichki mahsulot va
sanoat ishlab chiqarishida haqiqatda bir oz pasayish kuzatilgan. 1980-1983-
yillardagi siklik tanazzul davrida ham yalpi ichki mahsulot, ham sanoat mahsuloti
juda tez o'sishda davom etdi va sanoat investitsiyasi, hech bo'lmaganda ijobiy
tendensiyani saqlab qoldi. 1982-1983 yillarda, xuddi 1974-1975 yillarda bo'lgani
kabi, AQShning rekord darajadagi byudjet taqchilligi va o'sib borayotgan
dollarning kombinatsiyasi Yaponiya iqtisodiyotini turg'unlikdan chiqarib yubordi.
1982-1996-yillar oralig'ida AQSh savdo va joriy hisob taqchilligi barcha
rekordlarni yangilagan bo'lsa -da, Yaponiyaning AQSh bozoriga eksporti har yili
23% darajada o'sdi. Faqatgina shu to'rt yil ichida Yaponiyaning AQShga eksporti
deyarli yarim barobarga o'sdi, ya'ni 26,4% dan 38,9% ga yetdi. Eksportning
tiklanishiga qaramay, Yaponiyaning siklik tiklanishi zaif edi. Eksportni
rag'batlantirish va 1970-yillarning oxirida Yaponiya hukumatining Keynscha
choralari paytida ko'tarilgan davlat qarzining yana o'sishidan qo'rqib, Yaponiya
hukumati Qo'shma Shtatlardagi kursdan to'g'ridan- to'g'ri farqli o'laroq, ichki
qarzlarning o'sishini siqib chiqardi.
16
Xarajatlarni qisqartirish va byudjetni muvozanatlash bo'yicha keng
ko'lamli chora-tadbirlar yo'liga kirishdi. 1980-1985-yillarda Yaponiya davlat
byudjeti taqchilligini YaIMga nisbatan 5,2 foizdan 0,8 foizgacha qisqartirdi. 1980-
yillarning butun birinchi yarmida, bor-yo'g'i ikki yil davomida - 1984 va 1985-
yillarda Yaponiya kapitalining to'planish sur'ati, ayniqsa, sanoatda yuqori darajada
bo'ldi. Shunday q ilib, ushbu davrda erishilgan yalpi ichki mahsulot va mehnat
unumdorligining o'sish sur'atlari 1970-yillarning ikkinchi yarmiga nisbatan
sezilarli darajada zaif edi. 1985 yilga kelib, yangi cho'qqisiga ko'tarilgan Yaponiya
sanoat rentabelligi hali ham 1978-yil darajasidan bir oz pastroq edi. Plaza
kelishuvidan so'ng dollar qulab tushdi va iyen yuqoriga ko'tarilib, Yaponiya
iqtisodiyotini misli ko'rilmagan bosim ostida qoldirdi. 1985 va 1988-yillar
oralig'ida iyen uchun savdo ayirboshlash kursi 56% ga va dollarga nisbatan 93%
ga o'sdi, bu 1971 1973 va 1975-1978-yillardagiga qaraganda ancha kuchli o'sish
55](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_55.png)
![edi. 1985-yil mart oyida bir dollarga nisbatan 260 iyena bo'lgan iyen 1988- yilga
kelib 120 iyenaga ko'tarilgan edi. 1990-yilga kelib, iyenaning kursi 14% ga
pasaydi va iyenaning dollardagi qiymati 1 dollar uchun 145 ga tushdi. Biroq,
xalqaro miqyosda xarajatlarda haqiqatan ham tub o'zgarishlar ro'y berganligi
sababli, Yaponiya iqtisodiyoti endi eski shaklda rivojlanishda davom eta olmadi.
1986-yilga kelib, iyenaning samarali ayirboshlash kursi allaqachon 46% ga
qadrsizlangan holda,
Yaponiya iqtisodiyoti uzoq davom etgan tiklanish tugaganidan beri potensial
eng yomon inqirozga duch keldi. O'sha yilda eksport real ko'rinishda 4,9 foizga
kamaydi, xususiy biznesning o'sishi 1,2 foizga tushdi va sanoat ishlab chiqarishi
pasaydi, bularning barchasi oldinda yana bir og'ir tanazzulga ishora qilmoqda edi.
1986-yilda hukumat foiz stavkasini keskin ravishda 5 foizdan 3 foizga, 1987 yilda
esa urushdan keyingi tarixdagi eng past darajaga - 2,5 foizga keskin pasaytirib, o'ta
yumshoq pul-kredit siyosatiga o'tdi. Ushbu chora-tadbirlar keng ko'lamli siklik
pasayishning oldini oldi va 1990-1991-yillar davomida davom etgan yangi
yuksalishning kuchayishiga yordam berdi. Ammo ular o'zlarining asosiy
muammolarini hal qilmadilar va Yaponiya kapital to'planishiga yangi, yanada
mustahkam poydevor bera olmadi. Kutilmaganda, Yaponiya iqtisodiyoti o'z
rivojlanishining o'ta og'ir bosqichiga tushib qoldi. Yaponiyaning urushdan keyingi
rivojlanish strukturasini belgilab bergan institutsional va siyosiy konfiguratsiya
boshidanoq iste'mol, ichki talab va importning ortishi hisobiga iqtisodiyotni
investitsiyalarni ko'paytirish yo'nalishiga og'dirdi. Shunday qilib, iqtisodiyot oxir-
oqibat eksportga bog'liq bo'lib qoldi va tashqi profitsitlarni yaratishga moyil edi,
bu muqarrar ravishda iyenani yuqori darajaga ko'tardi. Joriy hisob balansini
tenglashtirish tendensiyasi 1968-yilda boshlangan bo'lib, u 1971-1973-yillarda
iyena kursining yuqoriga ko'tarilishi ko'rinishida o'zining birinchi mevasini keltirdi
va 1975-1976 va 1979-yillarda iyenaning keyingi qayta baholanishi bilan davom
etdi. Ammo ishlab chiqarish tannarxini bir vaqtning o'zida pasaytirish hisobiga
muvozanatsiz ishlagani Yaponiyaning iqtisodiy o'sishi uchun tobora qorong'u
kelajakni anglatardi. Pul-kredit siyosati rejimi orqali hukumat Yaponiyaning
56](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_56.png)
![iqtisodiy evolyutsiyasi jarayonida chuqur o'zgarishlarni amalga oshirishga umid
qildi. Hukumat bir-birining ulkan ulush paketlariga ega bo'lgan Yaponiya sanoat
korxonalari aktivlarini, shuningdek, ulkan yer egaliklarini keskin kengaytirishga
intildi. Banklar o'sib borayotgan pulni davlatdan aksiyalar va yerlarni faol sotib
olishni boshlaydigan investorlarga o'tkazish mexanizmi bo'lib, bu aktivlarning
narxi ko'tarilishiga va korporatsiyalarni boyishiga olib keladi. Hukumat
1970-yillarning boshlarida inflyatsiya yo'li bilan valyuta kursini
pasaytirishga uringanidek, bu safar ham kutilgandek o'ta arzon pul siyosati keng
tarqalgan chayqovchilikka olib keldi. 1986-yildan 1989- yilgacha er narxlari
keskin oshdi va turar-joy va tijorat mulklari qiymati ikki baravar ko'tarildi. Shu
bilan birga, Tokio fond birjasidagi qimmatli qog'ozlar narxi 1989-yil oxirida
o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqd i. Shu sababli, ma'lum bir nuqtai nazardan,
arzon pul sohasidagi hukumat tajribalari kutilgan natijani berdi, chunki iqtisodiyot
haqiqatan ham o'n yillikning oxirigacha davom etgan yangi kuchli siklik
ko'tarilishni boshladi. 1986-1990-yillarda iqtisod yuksalib, bino va jihozlarga
xususiy investitsiyalar yillik o'rtacha 10,5% ga oshdi, yalpi ichki mahsulot esa
yiliga 4,8% ga o'sdi. 1985-1991-yillarda Yaponiya asosiy kapitalning o'rtacha
yillik o'sish sur'atini 6,7% darajasida saqlab qolishga muvaffaq bo'ldilar. O'sha
paytda amerikalik sanoat ishlab chiqaruvchilari o'zlarining asosiy kapitalini uch
barobar sekinroq ham oshira olmadilar. Shu bilan birga, yapon sanoat ishlab
chiqaruvchilari 1980-1985-yillarda (1,75% dan taxminan 2,2% gacha) yalpi ichki
mahsulotga nisbatan o'zlarining ilmiy-tadqiqot xarajatlarini deyarli 1/3ga
oshirdilar, AQSH ishlab chiqaruvchilari esa o'z xarajatlarini bir xil miqdorda
qisqartirishdi.( 2,1 dan 1,75% gacha). Shu yillar davomida Yaponiya sanoatida
soatlik mehnat unumdorligining o'rtacha yillik o'sish sur'ati AQShdagi 2,2 foizga
nisbatan taxminan 5,4 foizni tashkil etdi. Rivojlanishda bunday sakrashni amalga
oshirgan Yaponiya 1980- yillarning oxiriga kelib, sanoat ishlab chiqarishidagi
yuqori texnologiyali kapitalni talab qiladigan tovarlar ulushini taxminan 85% ga
oshirishga muvaffaq bo'ldi va shu tariqa Yevropa Ittifoqini quvib yetdi. Yuqori
texnologiyali va yuqori haq to'lanadigan sanoatga ixtisoslashgan davlatlar, AQSH
57](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_57.png)
![bilan taqqoslaganda, Yaponiya iqtisodiyoti ish haqi va texnologiyalari past bo'lgan
mahsulotlarga kamroq ixtisoslashgan. Shunga qaramay, raqobatbardoshlikni
saqlab qolish uchun yapon sanoat ishlab chiqaruvchilari texnologiyani
takomillashtirish va mahsulotning hayot aylanishining yuqori bosqichlariga o'tish
yo'lida edilar. 1981-yildayoq Reygan ma'muriyati Yaponiya importi oqimini
to'xtatish uchun bir qator yapon tovarlariga, xususan, avtomobillarga "ixtiyoriy
eksport cheklovlari" (VER) deb ataladigan chora-tadbirlarni qo'llagan edi.
Binobarin, Plaza kelishuvidan keyin dollar iyenaga nisbatan pasayganda, yapon
ishlab chiqaruvchilari uchun himoyalangan bozorga eksport qilish ancha
qiyinlashdi. 1985-yildan 1990-yilgacha Yaponiyaning AQShga eksporti dollar
hisobida atigi 37% ga o'sdi va natijada Yaponiyaning AQShg a eksporti umumiy
Yaponiya eksportining ulushi sifatida 1986-yildagi 40% dan 1990-yilda 31 % ha
tushdi. Yapon eksportchilari 1985-1990- yillar oralig'ida Yevropaga o'z eksportini
dollar hisobida 168% ga oshirishga muvaffaq bo'ldilar, natijada Yevropaning
Yaponiya eksportidagi ulushi 13% dan 22%gacha ko'paydi. 27
1971-yillarning boshigacha Yaponiyaning to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalar hajmi unchalik katta bo'lmagan va asosan Shimoliy Amerikada,
yapon savdo kompaniyalari o'z korxonalarini tashkil qilgan, shuningdek, Janubi-
Sharqiy Osiyodagi sanoat tarmoqlari uchun xomashyo yetkazib beruvchi mamlakat
bo'lgan. Ammo 1969-yildan keyin, bir qator liberallashtirish chora-tadbirlaridan
so'ng, ayniqsa
1970-1973 va 1977-1978-yillarda iyena qayta baholanganidan so'ng,
Yaponiya sanoat ishlab chiqaruvchilarining o'zlarini himoya qilish istagini aks
ettiruvchi to'g'ridan-to'g'ri yapon xorijiy investitsiyalar hajmining o'sishi kuzatildi.
Ammo 1973-1980-yillarda Yaponiyada to'plangan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalar AQShning xorijiy investitsiyalarining yettidan bir qismidan
oshmadi. 1985-1989-yillarda Yaponiyaning to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar
hajmi iyenada uch barobar, dollar hisobida esa olti barobar oshdi. Yaponiya
investitsiyalarining asosiy maqsadlaridan biri ishlab chiqarishni
27
Жукова А. Е. История Япония. М.: Институт востокаведения РАН. 1998 654-659
58](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_58.png)
![Amerika hududiga ko'chirish edi, bu import to'siqlarini chetlab o'tib, tobora
arzonlashib borayotgan Amerika ishchi kuchidan foydalanishga yordam beradi.
Yaponiya avtomobillarini AQShga eksport qilishning eng yuqori cho'qqisiga 1985
yilda erishilgan bo'lsa-da, 1980-yillarning ikkinchi yarmida AQShda ishlab
chiqarishning o'sishi tufayli yapon avtomobil ishlab chiqaruvchilarining
Amerikadagi umumiy savdosi har yili 5% dan tezroq o'sishda davom etdi. Uzoq
muddatda Sharqiy Osiyoda joylashgan yapon sanoat ishlab chiqaruvchilarining
kirib kelishi yanada muhimroq bo'lib, ular orqali Yaponiya, Sharqiy Osiyo va
AQSh o'rtasidagi yangi uchburchak savdo aloqalarini rivojlantirishdan maksimal
foyda olishga harakat qilishdi. Bunday savdoning rivojlanishi yapon sanoat ishlab
chiqaruvchilariga nafaqat Amerika bozoriga bilvosita kirish, yapon importiga
qo'yilgan cheklovlardan qochib, arzonroq Osiyo ishchi kuchidan foydalanish, balki
Sharqiy Osiyo iqtisodiyotining kuchli energiyasi bilan to'ldirish imkonini berdi.
Shunday qilib, yapon sanoat ishlab chiqaruvchilari Sharqiy Osiyoning to'rtta
davlatining texnologik jihatdan rivojlangan tarmoqlarini tobora takomillashgan
ishlab chiqarish vositalari va oraliq mahsulotlar bilan ta'minladilar, ulardan
to'qimachilik, maishiy elektronika va kompyuter xotirasi kabi yuqori texnologiyali
mahsulotlar ishlab chiqarish uchun foydalanilgan. Shu bilan birga, yapon ishlab
chiqaruvchilari Janubi- Sharqiy Osiyoda - Tailand, Malayziya, Filippin va
Indoneziyada ko'plab korxonalarini tashkil etishdi.
Yapon ishlab chiqaruvchilari hali ham Shimoliy Amerika va Yaponiya
bozorlarining bir qismini nisbatan arzon ishchi kuchi bilan to'qimachilik, maishiy
texnika va maishiy elektronika sohasida nisbatan yuqori texnologiyalarni
birlashtira oladigan raqobatbardosh Sharqiy Osiyo ishlab chiqaruvchilariga
berishlari kerak edi. Shunga ko'ra, agar 1986-1991- yillarda Yaponiyaning
Amerika importidagi ulushi 22,2% dan 18,3% gacha pasaygan bo'lsa, Sharqiy
Osiyo ulushi taxminan bir xil miqdorda, ya'ni 11,75 dan 15,3% gacha o'sdi. Shu
bilan birga, Sharqiy Osiyoning Yaponiyaga eksporti AQShga nisbatan uch barobar
tezroq o'sdi. Shunga qaramay, Yaponiya sanoat ishlab chiqaruvchilari Sharqiy
Osiyoga eksportini ko'paytirish orqal i Sharqiy Osiyo ishlab chiqaruvchilarining
59](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_59.png)
![AQSh yoki Yaponiyaning o'zida bir vaqtlar bozor ulushlariga kirishi tufayli
yo'qotganlaridan ko'ra ko'proq foyda oldilar. Yaponiya eksportchilari Sharqiy
Osiyo ishlab chiqaruvchilari kapital va mehnatni ko'p iste'mol tovarlarini AQShga
va ma'lum darajada Yaponiyaning o'ziga eksport qilishlari uchun yuqori
texnologiyali kapital tovarlarni etkazib beruvchilar qatoriga faol ravishda kirib
bordilar. Shunga ko'ra, Yaponiyaning Sharqiy Osiyoga eksporti 1985-1990-yillar
oralig'ida dollar hisobida 148% ga o'sdi va Yaponiyaning Sharqiy Osiyoga
eksportining umumiy Yaponiya eksportidagi ulushi yillar davomida ortdi.
Jumladan, 1985-1992- yillarda "To'rtlik" mamlakatlariga yapon texnikasi eksporti
to'rt barobar, ASEAN mamlakatlariga esa 5 barobar oshdi. Yaponiyaning Sharqiy
Osiyodagi o'sish jarayonidagi ustunligi mintaqaning barcha yetakchi iqtisodiyotlari
bilan o'zaro savdodagi profitsitlarning ortib borayotganida namoyon bo'ldi.
Shunday qilib, Sharqiy Osiyoning savdo va sanoat dinamikasi Yaponiya uchun
ichki ishlab chiqarish holatini yaxshilash va shu bilan yuqori iyenaning salbiy
ta'sirini bartaraf etishning asosiy sharti ekanligini isbotladi. 1985-1990-yillar
oralig'ida samarali savdo natijasida iyena o'rtacha yillik 6,9% ga qimmatlashdi.
Yaponiyalik ishlab chiqaruvchilarning javobi ta'sirli bo'ldi. Xuddi shu davrda ular
iyenadagi birlik mehnat xarajatlarini yiliga o'rtacha 0,7% ga kamaytirdilar. Shunga
qaramay, bu sa'y- harakatlar ham raqobatbardoshlikning pasayishini oldini olmadi,
chunki mehnat birligi xarajatlarining o'rtacha yillik o'sish sur'ati 2,6% ga etdi.
Yapon ishlab chiqaruvchilari, shunga ko'ra, xalqaro shartlarda narxlarning o'rtacha
yillik o'sish sur'atini 3,4 foizga ta'minlash uchun iyenadagi eksport narxlarini
yiliga kamida 3,5 foizga pasaytirishga majbur bo'ldilar. Shunday qilib, 1985-1991
yillarda Yaponiya eksporti yiliga o'rtacha 3,95% ga o'sishi mumkin edi, 1980-
1985-yillarda bu ko'rsatkich 7,7% bo'lgan. 1973-1979-yillarda 9,9% ni tashkil
etgan. Va agar AQSh byudjetining katta taqchilligi tufayli bu o'sish yanada pastroq
bo'lar edi. Shu bilan birga, importning yillik o'sishi 1980-1985 yillarda 0,8% va
1973-1979-yillarda 4,1% dan 11% gacha ko'tarildi. Yaponiyaning jahon
eksportidagi ulushi 1986-yildagi 10,3 % dan 1990- yilda 8,5 % ga tushdi. Eksport
narxlari juda past bo'lganligi sababli, sanoat eksportining rentabelligi muqarrar
60](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_60.png)
![ravishda qisqardi. Bu yillarda sanoat sektori mahsulotida sanoat eksportining
ulushi qariyb 45% ga oshganligi sababli yapon ishlab chiqaruvchilari nimalarga
duch kelganini tasavvur qilish mumkin. Bu nima uchun 1990-yilga kelib
sanoatning daromadlilik darajasi 1985 va 1978-yillardagi darajadan oshib
ketmaganligini tushuntiradi. Haddan tashqari ishlab chiqarishning ko'payishi va
xalqaro raqobatning kuchayishi bilan bog'liq sanoat sektorining qiyinchiliklari
tobora kuchayib bordi, chunki Yaponiya davlatining eng jiddiy sa'y-harakatlariga
qaramay, ishlab chiqarishni ichki bozorga yo'naltirish orqali ularni yengib
o'tishning iloji yo'q edi. Yaponiya eksporti unumdorlikning tez o'sishi uchun
salohiyat mavjud bo'lgan tarmoqlarda to'plangan. Har qanday ma'lum miqdordagi
investitsiyalar ushbu tarmoqlarda boshqa ko'plab sohalarga, ayniqsa sanoatdan
tashqariga qaraganda unumdorlikni sezilarli darajada tezroq oshirishga olib keladi.
1986-1991-yillarda hukumat hohlaganidek, nosanoat sektoriga qo'yilgan
investitsiyalar sanoat tarmog'iga qaraganda ancha tez o'sdi va undagi asosiy kapital
sanoatdagi 6,5 foizga nisbatan o'rtacha yillik 8 foizga o'sdi. Shunga qaramay,
sanoatda band bo'lgan kishiga to'g'ri keladigan mehnat unumdorligining o'rtacha
yillik o'sish sur'ati 4,6 foizni tashkil etdi va undan tashqaridagiga nisbatan hamon
yuqori edi, u yerda 4,0 foizni tashkil etdi. Asosiy kapitalning bunday kuchli o'sishi
nosanoat sektorida mehnat unumdorligini oshirish uchun talab qilinganligi sababli
edi. Sanoat sektori kabi bu sektor o'z rentabelligini 1980-yillar oxiri darajasidan
oshira olmadi. 1990-1991-yillarga kelib, umuman Yaponiya iqtisodiyotining
xususiy biznes sektoridagi rentabellik hali ham 1985 va 1978- yillardagi siklik
o'sish cho'qqilaridan past edi. 1989-yil oxirida Yaponiya hukumati inqirozni
jilovlash maqsadida foiz stavkalarini asta-sekin oshira boshladi. 1990-yilning
ikkinchi choragida Qo'shma Shtatlarda yana bir siklik retsessiya boshlanganidan
so'ng, Yaponiya iqtisodiyoti eng uzoq davom etgan yangi turg'unlik davriga kirdi.
1991-1995 yillarda YaIM yiliga atigi 0,8% ga o'sdi. 1991-yilda Yaponiya
iqtisodiyoti 1986-yildagi kabi to'siqlarga duch keldi. 1991- 1995-yillar iyena
kursining navbatdagi keskin o'sishi davri bo'ldi. 1980-yillarning ikkinchi yarmida
o'z hukumati ko'magida yapon investorlari misli ko'rilmagan miqdorda Amerika
61](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_61.png)
![aktivlarini sotib olib, dollar kursini pasayishdan saqladilar. 1990-1995 yillarda
iyenaning samarali almashuv kursi o'rtacha yillik 9,5% ga oshdi. Uning dollarga
nisbatan qiymati jami 54% ga oshdi. 28
Klinton ma'muriyati, yuqorida aytib o'tilganidek, defitsitni moliyalashtirish
yordamida AQShning 1990-1991 yillardagi tanazzuldan tiklanishini
tezlashtirmadi, bu esa AQSh bozorining nisbatan sekin o'sishiga olib keldi. Ichki
va xalqaro jabhalarda bosim ostida qolgan yapon sanoat ishlab chiqaruvchilari
og'ir inqirozga duch kelishdi. O'tgan yillardagi ortiqcha investitsiyalar, ortiqcha
ishlab chiqarish va mehnat konsentratsiyasini bartaraf etish qiyin bo'lganligi,
shuningdek, kreditlashda qiynalayotgan korxonalar va banklar zimmasiga
yuklangan qarz yuklari natijasida ichki talab pasayib ketdi.
1991-1995-yillarda yalpi ichki mahsulotga nisbatan investitsiyalar 20% dan
14% gacha qisqardi, asosiy kapitalning o'rtacha yillik o'sish sur'ati 1985-1991
yillarga nisbatan uchdan birdan ko'proqqa qisqardi. 1995- yilga kelib, yapon
sanoat ishlab chiqaruvchilari o'z eksportining texnologik darajasini bir qadam
oldinga ko'tarishga muvaffaq bo'lishdi. Yuqori texnologiyali mahsulotlar, shu
jumladan ilg'or ishlab chiqarish tovarlari (masalan sanoat robotlari) displeylar va
boshqa kompyuter va telekommunikatsiya qurilmalari va sanoat oraliq
mahsulotlarining (keramika kabi) eksportdagi ulushi 80% ga oshdi. Shu bilan
birga, yapon sanoat ishlab chiqaruvchilari ishlab chiqarish vositalarining umumiy
eksportdagi ulushini 48% dan 62% ga ko'tardilar va shunga mos ravishda
qo'shimcha qiymatlari past bo'lgan tovarlar ulushini kamaytirdilar. Shu bilan birga,
hukumat ularga ilmiy- tadqiqot subsidiyalarini ko'paytirish orqali likvidlik
bo'shliqlarini to'ldirishga yordam berdi. Biroq, 1985-1990-yillarda, iyena kursining
keskin o'sishiga qaramay, yapon sanoat ishlab chiqaruvchilari xalqaro
raqobatbardosh mavqeini deyarli saqlab qolishga muvaffaq bo'lgan bo'lsalar, 1991-
1995 yillarda, aksincha, ular nisbiy mehnat birligi xarajatlarining tez sur'atlarda
o'sishidan qochib qutula olmadilar. 11% ni tashkil etdi, bu hatto samarali
28
Ацамба Ф. М. ,Кириллина С. А. , Луцкий В. Б. История стран Азии и Африки новейшие время часть 2.
М.;1991. 123-128
62](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_62.png)
![ayirboshlash kursining mustahkamlanish tezligidan oshib ketdi va Yaponiya
eksportining raqobatbardoshligini sezilarli darajada zaiflashtirdi. Moliyaviy
bo'lmagan korporativ daromad darajasi 1980-yildan 1995-yilgacha bo'lgan davr
oralig'ida 37% ga kamaydi va sanoat darajasi shubhasiz yanada pasaydi. Yaponiya
ishlab chiqaruvchilari iyena kursining oshishiga va bozorlarning sekinlashuviga
sanoat investitsiyalarining ortishi bilan munosib javob bera olmaganligi va ishlab
chiqarish unumdorligini oshirish orqali nosanoat rentabelligini oshirish resursi juda
cheklanganligi sababli ular eksportga yo'naltirilgan mavjud ishlab chiqarish
tizimini saqlab qolishga harakat qilishdi. 1990-yillarning birinchi yarmida
mahalliy valyutalar iyenaga nisbatan dollarga teng darajada qadrsizlanishi
natijasida nisbiy xarajatlar yanada past bo'lgan Sharqiy Osiyo hududiga
kengaytirildi. Albatta, bu jarayon 1980- yillarning ikkinchi yarmidan boshlab jadal
davom etdi. Reja nisbatan arzon Osiyo ishchi kuchidan foydalanish va mehnatni
yanada taqsimlash orqali samaradorlikni oshirish edi. Ammo buning evaziga ba'zi
osiyolik ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlari Yaponiya bozoriga kiritilishi kerak
edi, ular kutilganidek, hatto allaqachon yetuk ko'rinadigan sanoatda ham
texnologiyalarni rivojlantirish uchun asos sifatida sanoat ishlab chiqarishiga
tayanishda davom etdilar. Yaponiya ko'pincha Osiyo-Tinch okeani integratsiyasi
deb ataladigan narsaning haqiqiy yadrosi emas. Yaponiyani Osiyo mamlakatlari
uchun kuchli tortishish markazi, texnologiya va kapital manbai, rivojlanish modeli
sifatida aytish mumkin. Yaponiya Osiyodagi eng dinamik davlatlar uchun eng
yirik bozorga aylandi. Aslida, bu faqat barqaror norasmiy savdo blokidir. Bu yerda
kapitalning Yevropa chalkashligi yo'q. Yaponiyadan mintaqaga bir tomonlama
kapital oqimi mavjud. Mehnat migratsiyasi bir tomonlama, teskari yo'nalishda:
"mehmon ishchilar" cheklovlarga qaramay, Yaponiyaga boradilar (Yaponiya
xorijliklarga na qochoq maqomini, na fuqarolikni bermaydi). Yevropa
integratsiyasi asos bo'lgan kapitalning o'zaro bog'lanishi va ishchi kuchining erkin
harakatlanishi uchun ob'yektiv shart-sharoitlar yo'q. Eksportning uzoq davom
etishi va fuqarolar omonatlarining kirib kelishi tijorat banklaridagi depozitlarning
katta o'sishiga olib keldi, ularning hajmi 1989-yilga kelib YaIMning 120% ni
63](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_63.png)
![tashkil etdi. Banklarda keng tarqalgan kredit ekspansiyasi boshlandi. Ularning
likvid mablag'lari ishlab chiqarish ob'ektlariga emas, balki sanoat, tijorat va
ko'chmas mulk kompaniyalarining aksiyalari va ko'chmas mulklari bilan
investitsiya qilingan. Bunga kreditning arzonligi yordam berdi. "Moliyaviy pufak"
1986-1990 yillarda ko'tarildi. Uning Yaponiya fond bozorida shakllanishi nafaqat
likvid mablag'larning ko'pligi, balki uning professional ishtirokchilari (brokerlik
kompaniyalari) bozorining oligopolistik tuzilishi va korporatsiyalarning o'z
aksiyalarining birja kotirovkasiga qat'iy tartibga solinishi bilan bog'liq edi.
Binobarin, aksiyalar bahosi foyda darajasidan - ularning moliyaviy manbasidan,
aksiyadorlik jamiyatlarining birja bahosidan esa - asosiy kapitali qiymatidan ancha
yuqoriga og'ib ketdi. 1980-yillarda Yaponiya iqtisodiyotining ichki talabning
yetishmasligi va pul resurslarining haddan tashqari ko'p kirib kelishi kabi asosiy
zaif tomonlari aniq namoyon bo'ldi. Bozorni xorijiy raqobatga ochish to'liq
bo'lmagan va bu zaif tomonlarni yumshata olmadi. Yaponiya iqtisodi y o'sish
uchun ichki talabni ta'minlay olmadi. Iqtisodiyotning tuzilishi muqobil bo'lib
chiqdi. Shunday qilib, moliyaviy inqiroz va uzoq davom etgan deflyatsiya uchun
zarur shart-sharoitlar yaratildi - 90-yillarda Yaponiya boshiga tushgan iqtisodiy
muammolar yuzaga keldi. Bundan tashqari, mamlakatning jahon kuch
markazlaridan biri sifatidagi mavqei kutilganidan ham zaifroq bo'lib chiqdi, chunki
u Osiyoda o'z mavqeini mustahkamlay olmadi. 29
3.2. Mamlakatning siyosiy tuzilishi va undagi muammolar. Tashqi siyosati.
Yaponiyada boshqaruv shakli parlament monarxiyasi bo'lib uning kiritilishi
dualistik monarxiyaning o'rniga 1947-yil konstitutsiyasi bilan rasmiylashtirildi.
1889-yil konstitutsiyasi bilan taqqoslaganda, Yaponiyaning yangi asosiy qonuni
demokratlashtirish sari muhim qadam bo'ldi. Mamlakatning siyosiy tizimida,
imperator vakolatlari nafaqat keskin kamayibgina qolmay, balki sof nominal
darajaga tushirildi: "imperator faqat Konstitutsiyada ko'zda tutilgan davlat ishlari
bilan bog'liq harakatlarni amalga oshiradi va unga davlat hokimiyatining amalga
oshirishi bilan bog'liq vakolatlar berilmagan". Ham qonun chiqaruvchi, ham ijro
29
Kirkvud K . Yaponiyada uyg ' onish davri .- М., 1988 131-136
64](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_64.png)
![etuvchi sohalarda Imperator mustaqil vakolatlardan mahrum bo'lgan va hech
qanday holatda Vazirlar Mahkamasining tasdig'isiz harakat qila olmagan.
Yaponiya konstitutsiyasi shu tariqa monarxiya boshqaruv shaklini saqlab qolgan
holda, imperatorni faqat asosiy qonunning o'zi bilan qattiq cheklangan tantanali
vakolatlarga ega bo'lgan sof ramziy shaxsga aylantirdi. "Parlament davlat
hokimiyatining oliy organi va davlatning yagona qonun chiqaruvchi organidir".
Mamlakatning eng yuqori ijro etuvchi organi - Yaponiya hukumati, "ijro etuvchi
hokimiyatni Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi". Hukumatning vakolatlari juda
keng. U qonunlarni amalga oshiradi, davlat ishlarini va tashqi siyosatini
boshqaradi. Vazirlar Mahkamasi parlament oldida jamoaviy javob beradi.
Shubhasiz boshqaruv shakli hokimiyat o'rtasidagi munosabatlarga katta ta'sir
ko'rsatadi. Ammo tarixiy jihatdan shunday bo'lganki, avval boshqaruv shakli
paydo bo'ladi, so'ngra ushbu boshqaruv shakli konstitutsiyani tashkil qiladi, unda
birinchi navbatda u o'zining manfaatlarini ifoda etadi va konstitutsiyada boshqaruv
shakl o'ziga xos xususiyatlarga ega barcha oqibatlar bilan belgilanadi.
Yaponiya unitar davlat shu bilan birga unda pirinsipial institutlar keng
rivojlangan. Agar davlat o'zining ichki hududiy tuzilishida boshqa davlatlarga ega
bo'lmasa va to'liq siyosiy birligi bilan ajralib tursa , davlat unitar hisoblanad i. U
ajralmas. Muyyan o'ziga xosligi bilan ajralib turadigan alohida mamuriy-hududiy
birliklari yoki hududlar o'zlarining qonunchiligiga maxsus sud tizimiga ega
emaslar(shu bilan birga tarkibida avtonomiyaga ega unitar davlatlar mavjud;
Italiya , Ispaniya, Xitoy va boshqalar). Yagona davlatning tarkibiy qisimlarining
har biri bir xil huquqlarga ega va davlat organlarida o'z vakilliklariga ega. Unitar
davlatning qadr-qimmati shundan iboratki, u sodda va oliy hokimiyatning to'liq
kuchiga ega.
Yaponiyaning hududiy tashkilotlari mahalliy muxtoriyat tamoyiliga
asoslanadi va siyosiy va ma'muriy xarakterga ega. Konstitutsiyaning 95-bandiga
binoan faqat bitta mahalliy davlat hokimiyati organiga tegishli bo'lgan maxsus
qonun, qonunchilikga muvofiq, parlament tomonidan tegishli mahalliy davlat
hokimiyati organi saylovchilarning ko'pchiligining roziligi bilan chiqarilishi
65](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_65.png)
![mumkin. Shubhasiz bunday rozilik faqat mahalliy referendum orqali aniqlanishi
mumkin. Mahalliy avtonomiya bilan bog'liq konstitutsiyaviy qoidalar bir qator
qonunlarda 1947-yilgi mahalliy avtonomiya to'g'risidagi qonun, moliyaviy
avtonomiya to'g'risidagi qonun, mahalliy soliq to'g'risidagi va 1950-yilda mahalliy
soliqlarni taqsimlash to'g'risidagi qonunlarda batafsil bayon etilgan. Mahalliy
avtonomiya to'g'risidagi qonun mahalliy hududiy birliklarni ikki guruhga ajratadi:
boshqaruv organlari umumiy vakolatlarga ega bo'linmalar va hududida maxsus
yurisdiksiya vakolatiga ega bo'linmalar. Birinchisi, o'z navbatida eng yuqori va
eng past darajadagi siyosiy va ma'muriy biriklarga bo'linadi. Yuqori darajadagi
bo'linmalarga to'rtta toifadagi 47 prefektura kiradi: <<to>> (Tokio), <<do>>
(Xokkaydo), <<fu>> (Kyoto, Osaka) va << ken>>(qolgan 43 tasi prefektura).
Prefekturalarning turli toifalari o'rtasidagi huquqiy maqomda tegishli hududlarni
tashkil qilish va boshqarishda ba'zi bir kichik farqlar mavjud. "Fu" Va "Ken"
prefekturlari o'rtasidagi farqlarning eng kami, asosan tarixiy an'analari tufayli.
Masalan, Kioto Yaponiyaning qadimgi poytaxti sifatida bir oz alohida maqomga
ega. Eng past darajadagi birliklar bu - "si" shaharlari , "mati" posyolkalari va
"mura" qishloq jamoalari. Hammasi bo'lib eng past darajada 3437 birlik; shaharlar,
posyolkalar va jamoalar mavjud. Davlat poytaxti Tokio prefekturasi o'zlarining
huquqiy maqomlari bo'yicha "si" shaharlariga tenglashtirilgan 23 ta mustaqil
"maxsus tumanlarni" va bir qator shaharlarni, shahar atrofidagi aholi punktlari va
jamoalarini birlashtiradi. Tokio shahrida shahar miqyosida mahalliy hokimiyat
organlari mavjud emas. Boshqa prefekturalar quyi qismlarga bo'linadi: shaharlar,
shaharchalar va jamoalar. Aholisi 1 milliondan ortiq bo'lgan shaharlarga ma'muriy-
hududiy birlik bo'lgan tumanlar kiradi: u yerda o'zini o'zi boshqarish mavjud emas,
hukumat esa shahar meri tomonidan tayinlanadigan mansabdor shaxslar tomonidan
amalga oshiriladi. Quyi darajasidagi siyosiy-hududiy birliklar o'z chegaralariga
nafaqat aholining yashash joylarini, balki atrofdagi ekin maydonlarini, o'rmonlarni
va boshqalarni ham o'z ichiga oladi. 1995-yilda "Mahalliy o'zini o'zj boshqarish
to'g'risida" gi qonunga o'zgartirishlar kiritildi, bu shaharlarni, shaharchalar va
jamoalarni birlashtirish jarayonini osonlashtirdi. Ushbu yangilik bir qator mahalliy
66](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_66.png)
![muammolarni hal qilishga yordam berish uchun ishlab chiqilgan, ammo
birlashtirish faqat aholi va tegishli vakillik organlarning roziligi bilan amalga
oshiriladi. 30
Davlat boshlig'i
konstitutsiyasiga ko'ra imperator davlat boshlig'idir. Yaponiya imperatorlik
sulolasi dunyodagi eng qadimiy merosxo'r monarxiya hisoblanadi. Har bir yapon
imperatori birinchi imperatori birinchi Jimmu (Jimmu - tenno) ning avlodi deb
hisoblangan, u o'z navbatida quyosh ma'budasi Amaterasudan (osmonning
xudosi)dan kelib chiqqan. Jimmu-tenno taxtiga kirish miloddan avvalgi 660-yilga
to'g'ri keladi. Hozirgi imperator ushbu doimiy qatorda 125- o'rinni egallaydi.
Demak, Yaponiyada hukmronlik qilayotgan oila barcha sulolalar ichida eng
qadimiydir. Ammo, agar Yaponiyada mavjud bo'lgan ko'p asrlik odatlarni hisobga
olsak, bu imperator yoshligidanoq taxtdan voz kechgan bo'lsa, bu butunlay to'g'ri
bo'lmagan. Bunday holda, taxt u bilan bog'liq bo'lgan shaxs tomonidan ko'pincha
faqat asrab olish yo'li bilan meros qilib olingan. Shuning uchun barcha Yapon
imperatorlari bir xil familiyaga tegishli ekanligini tan olish mumkin emas. Har bir
imperatorninng hukmronligi yangi imperator taxtiga o'tirgan kundan boshlab
o'zgacha davr deb e'lon qilinadi. (1989-yildan Xeysey davri boshlangan -
imperator Akixito hukmronligi davri). Yaponiyada ayollar taxtga merosxo'rlik
tizimi mavjud emas. Agar merosxor bo'lmasa u holda yangi monarxni saylash
huquqi parlamentga beriladi: u har qanday odamni saylaydi va butunlay yangi
sulolani boshlaydi. Yaponiyadagi matbuotda ayollar imperatorlik huquqiga ega
bo'lishi uchun konstitutsiyani o'zgartirish haqida munozaralar ham mavjud.
Konstitutsiya imperator maqomini quyidagicha belgilaydi: "imperator davlat va
xalq birligining ramzidir, uning maqomi suveren hokimiyatga egalik qiluvchi xalq
irodasi bilan belgilanadi"(1-modda).
Qonunchilik palatasi
Konstitutsiyaga binoan Yaponiyada yagona qonun chiqaruvchi organ
30
Кунадзе Г., Острова без мостов: заметки о внешней политике Японии. Новое время.- 2002 г.,17-23
67](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_67.png)
![parlamentdir. U ikki palatadan iborat: Vakillar Palatasi (500 deputat) va
Kengashlar palatasi (252 deputat). Ikkala palataga ham saylovlar to'g'ridan - to'g'ri
bo'lib, 20 yoshga to'lgan barcha fuqorolar ovoz berish huquqiga ega. Vakillar
palatasiga 25 yoshda, Kengashlar palatasiga esa 30 yoshda saylanish mumkin.
Qonun loyihalarini qabul qilish tartibiga binoan Vakillar Palatasi quyi, Kengashlar
esa Yaponiya parlamentidagi yuqori pog'onasidadir. Parlamentni shakllantirish
tartibi mamlakat konstitutsiyasi bilan, shuningdek 1950-yil 15- apreldagi davlat
amaldorlarini saylash to'g'risidagi qonun bilan belgilanadi. Vakillar palatasi har 4
yilda qayta saylanadi, ammo muddatidan oldin tarqatib yuborilishi mumkin.
Bunday holda, palataning yangi tarkibiga saylovlar tarqatilganidan keyin 40
kundan kechiktirmasdan o'tkaziladi va parlament saylovlardan keyin 30 kun ichida
chaqiriladi. Saylovlar odatda vakolat muddati tugashidan 30 kun oldin o'tkaziladi.
Yarim asr davomida Vakillar Palatasiga saylovlar ko'p deputatli 130 ta okrugda
bo'lib o'tgan. Biroq 1994-yil bahorida saylovning yangi tartibi qabul qilindi va
1996-yil oktyabr oyida yangi saylovlar bo'yicha birinchi saylovlar o'tkazildi.
O'zgarishlarning mohiyati shundan iboratki, palata deputatlari soni 500 nafarga
qisqartirildi (512 kishi bo'lgan) va ularning aksariyati kichik bir saylov
okruglarida, qolganlari esa proporsional ravishda partiya ro'yxatlari bo'yicha
saylanadi. Eng ko'p ovoz olgan nomzodlar saylangan deb hisoblanadi. Ushbu
saylov tartibi yirik partiyalar manfaatlariga mos keladi va unchalik kuchli
bo'lmagan siyosiy guruhlar uchun parlamentdagi vakillik imkoniyatlarini
cheklaydi. Deputatlikka har bir nomzod belgilangan minimal ovoz to'play olmasa,
davlat mulkiga aylanadi. Kengashlar palatasi 6 yilga saylanadi, ammo har 3 yilda
uning a'zolarining yarmi qayta saylanadi. Uning shakllanishi prinsipi biroz
boshqacha. 150 deputat prefekturadagi ko'p deputatli saylov okruglariga
(Yaponiyada 47 prefektura mavjud ) yana 2 nafari Okinava orolidan saylanadi va
100 deputat butun mamlakat bo'ylab milliy partiyalar ro'yxatlari bo'yicha
saylanadi. Odatda, milliy saylov okrugida taniqli siyosiy va davlat arboblari
qatnashadi. Saylovlar yuqori palataning oldingi tarkibidagi vakolat muddati
tugashidan 30 kun oldin o'tkaziladi. Mahalliy saylov komissiyalari tomonidan
68](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_68.png)
![tayinlangan maxsus kuzatuvchilar va saylovchilar orasidan uchdan beshta guvoh,
bundan tashqari, har bir deputatlikka nomzod hisob-kitob komissiyasiga o'z
vakillaridan birini yuborish huquqiga ega.
Parlamentning asosiy funksiyalari va vakolatlariga quyidagilar kiradi:
qonunchilik faoliyati - qonun loyihalarini ko'rib chiqish va qonunlarni qabul qilish;
moliyaviy organ - har yili respublika byudjetini tasdiqlash; bosh vazirni tayinlash,
hukumatga ishonch masalasini ko'tarish, davlat boshqaruvi masalalari bo'yicha
Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tekshirish uchun maxsus komissiyalar tashkil etish,
ijro etuvchi hokimiyat ustidan nazorat; ishdan bo'shatish to'g'risida ishi
qozg'atilgan sud xodimlarining ishlarini ko'rib chiqish uchun sudni shakllantirish,
adliya organlari faoliyatini nazorat qilish; tashqi siyosat sohasidagi vakolatlar, shu
jumladan xalqaro shartnomalarni ko'ib chiqish va tasdiqlash. Qonunchilik
jarayonida parlamentning roli asosan vazirlar mahkamasi tomonidan tayyorlangan
qonun loyohalarini tanlash, o'zgartirish, qabul qilish yoki rad etishdan iborat.
Bundan tashqari u umumiy masalalar bilan shug'ullanishi kerak.
Ijro etuvchi hokimiyat
Oliy ijroiya organi hukumat bo'lib, u Yaponiyada Vazirlar Mahkamasi deb
ataladi. Uning faoliyati Konstitutsiya, "Vazirlar Mahkamasi to'g'risida"gi (1947)
va "Davlat boshqaruvini tashkil etish to'g'risida"gi qonunlar (1948) asosida amalga
oshiriladi.
Bosh vazir boshchiligidagi kabinet tarkibiga Bosh vazir o'rinbosari kiradi.
Vazirlar (rahbarlari alohida vazirliklar) va hukumat vazirlari (portfelsiz vazirlar),
vazirlar mahkamasining bosh kotibi va qonunchilik byurosining boshlig'i.
Konstitutsiya fuqarolik kabinetining prinsipini belgilaydi, unga ko'ra vazirlar
mahkamasi a'zolari fuqarolar bo'lishi kerak. Ularning vakolatlari Vazirlar
Mahkamasi amalda Konstitutsiya qoidalaridan kelib chiqadigan ko'ra ko'proq
funksional avtonomiyaga ega. Rasmiy ravishda faqat bitta modda ijroiya
hokimiyati vakolatiga bag'ishlangan. 73-moddaga muvofiq Vazirlar Mahkamasi
umumiy boshqaruv funksiyalari, quyidagi vazifalardir :
69](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_69.png)
![- qonunlarni vijdonan ijro etish, davlat ishlarini yuritish;
-Tashqi siyosatni boshqarish;
- yoki talab qilinadigan shartnomalar tuzish , sharoitga qarab parlament
tomonidan keyinchalik tasdiqlash. Davlat xizmatini tashkil etish va uni qonun
hujjatlarida belgilangan normalar asosida boshqarish
-Byudjetni tuzish va uni parlamentga taqdim etish;
-Konstitutsiya va qonunlar qoidalarini amalga oshirish maqsadida hukumat
qarorlari chiqarish, bundan tashqari, jinoiy jazo faqat tegishli qonun ruxsati bilan
hukumat qarorlarida ko'zda tutilishi mumkin;
-Bu borada qarorlar qabul qilish; umumiy va xususiy amnistiyalar, jazoni
engillashtirish va kechiktirish va huquqlarni tiklash (m. 73).Boshqa shtatlardan
farqli o'laroq, alohida vazirlar normalar ishlab chiqishda muhim vakolatlarga ega.
Shunday qilib, San'atga ko'ra. Konstitutsiyaning 74-moddasiga ko'ra, hukumat
qarorlari, xuddi qonunlar kabi, vakolatli hukumat vazirlari tomonidan imzolanadi
va Bosh vazir tomonidan imzolanadi.
Bundan tashqari, Bosh vazir vakili bo'lgan Vazirlar Mahkamasi qonunchilik
tashabbusi huquqiga ega. Ko'pincha hukumatning qonunchilik tashabbusi yetakchi
siyosiy partiyalarning fraksiyaviy tuzilmasi, qonun ijodkorligi jarayonining o'ziga
xos xususiyatlari va boshqalar tufayli qonun chiqaruvchi organ devorlari ichida
jiddiy e'tirozlarga va qonun loyihalari mazmunini o'zgartirishga faol urinishlarga
duch keladi. . Statistik ma'lumotlarga ko'ra, Yaponiya hukumati tomonidan
kiritilgan qonun loyihalarining atigi 83,6 foizi so'zsiz qabul qilingan, aksariyat
G'arb mamlakatlarida esa bu ko'rsatkich ancha yuqori. Vazirlar Mahkamasi Bosh
vazir va hukumat vazirlari (birinchi qism, 66- modda). Vazirlar Mahkamasining
amaldagi tarkibida tegishli vazirliklarga rahbarlik qiluvchi 12 ta hukumat vazirlari
va portfelsiz 8 ta vazirlar, asosan, Bosh vazirning maslahatchilari bo'lib, ularga
boshqa funksiyalar yuklanishi mumkin. Konstitutsiyaga ko'ra, Vazirlar
Mahkamasining barcha a'zolari fuqarolik (66- moddaning ikkinchi qismi) va
70](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_70.png)
![vazirlarning ko'pchiligi parlament a'zolari bo'lishi kerak (68-moddaning birinchi
qismi). Darhaqiqat, deputat bo'lmagan shaxslar Vazirlar Mahkamasi tarkibiga juda
kamdan-kam kiritiladi.
Sud hokimiyati
Umumiy parlament saylovlarida 6 dan ortiq sud nomzodlari odatda xalq
tomonidan qayta ko'rib chiqiladi. Masalan, 1996-yil 20-oktabrda bo'lib o'tgan
parlament saylovlarida 1993-yilda bo'lib o'tgan umumiy parlament saylovlaridan
so'ng lavozimga tayinlangan 9 nafar sudya nazorat tartibidan o'tkazildi va umuman
olganda 1949-yildan Oliy sud sudyalarini tayinlash bo'yicha birinchi umummilliy
ko'rib chiqilgandan buyon 115 nafar Oliy sudyalar bu o'ziga xos sinovdan
o'tishgan. Biroq ularning birortasi ham saylovchilarning xohish-irodasiga ko'ra
lavozimidan ozod etilmagan. Ko'rinib turibdiki, parlament saylovlarida "qarshi"
ommaviy ovoz berish imkoniyati ko'pchilik uchun to'xtatuvchi vazifasini
bajarishga qodir.
Oliy sud a'zolarining Konstitutsiya va Oliy sud qonunchiligida nazarda
tutilgan vakolatlarini tugatishning eng keng tarqalgan usuli bu 70 yoshga
to'lganidan keyin iste'foga chiqishdir. Oliy sud a'zolarining ko'pchiligi tayinlanish
vaqtida 60 yoshdan oshganligi sababli, ularning bu lavozimdagi faoliyati kamdan-
kam hollarda o'n yildan oshadi. Sudyalarning oliy sud organiga tayinlangunga
qadar bo'lgan avvalgi tajribasini o'rganish shuni ko'rsatdiki, ularning uchdan bir
qismi (hozirgi paytda olti nafar sudya) mansabdor yoki professional deb ataladigan
quyi sudlar sudyalari, qolganlari esa (hozirda to'rtta) xususiy amaliyotdagi
yuristlardir. Qolgan besh sudyadan ikkitasi mansabdor davlat prokurori, biri elchi
darajasidagi mansabdor diplomat, yana bittasi Vazirlar Mahkamasi qonunchilik
byurosida bosh direktor lavozimida ishlagan va oxirgisi esa huquq professori edi.
Oliy sudning vakolati butun mamlakat hududiga taalluqlidir va shartli ravishda
uchta asosiy yo'nalishga bo'linishi mumkin: 1. Fuqarolik, jinoiy va ma'muriy
ishlarni ko'rish; 2. Sud boshqaruvi; 3. Konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirish.
Yaponiyadagi oliy sud organi barcha fuqarolik, jinoiy va ma'muriy ishlarda oxirgi
71](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_71.png)
![chora hisoblanadi. Sud ikkinchi instansiyada Davlatga qarshi jinoyatlar
to'g'risidagi ishlari bo'yicha va uchinchi instansiyada esa qolgan jinoyat va
fuqarolik ishlari bo'yicha yakuniy qaror qabul qiladi. Shu bilan birga, oddiy ishlar
uchta bo'limning istalgan a'zolari tomonidan ko'rib chiqiladi. 31
Tashqi siyosati
1980-yillarda Yaponiya keng ko'lamli yordam, savdo va sarmoya kiritish
strategiyasini amalga oshirib, mintaqaviy iqtisodiy yetakchi sifatida o'z mavqeini
mustahkamlashda ma'lum muvaffaqiyatlarga erishmoqda. ODA dasturlari 1980-
yillarning boshlarida inson xavfsizligi va farovonligi sohasidagi davlat siyosatining
iqtisodiy va ijtimoiy jihatlarini integratsiya qilish uchun ishlab chiqilgan
konsepsiya "har tomonlama xavfsizlik" nuqtai nazaridan shakllantirildi [5].
Bundan tashqari, 1980-yillarning o'rtalaridan boshlab Yaponiya xalqaro
jarayonlarning faol ishtirokchisi sifatida "APR" atamasini xalqaro muloqot tiliga
faol kiritmoqda, bu atama orqali u nafaqat geografik, balki siyosiy va iqtisodiy
mazmunni ham tushunadi. Aynan shu qarash 1989 yilda "hamma uchun ochiq
mintaqaviy hamkorlik" deb atash mumkin bo'lgan Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy
hamjamiyatining (APEC) tuzilishiga asos bo'ldi. Bunday holda, APEC tashqi
savdo va investitsiyalarni, shuningdek, eng keng sohalarda iqtisodiy va texnologik
hamkorlikni liberallashtirish va normallashtirishga hissa qo'shdi va shu bilan,
birinchi navbatda, Osiyo-Tinch okeani mintaqasi iqtisodiy rivojlanishining yuqori
dinamikasini saqlab qoldi. Shu bois Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi hozirgi
vaziyatda Yaponiya mintaqada xavfsizlik barqarorligini ta'minlash vazifasi
doirasida yuqori faollik ko'rsatib, uchta asosiy yo'nalishda harakat qildi:
- keskinlikni yumshatish va har tomonlama xavfsizlikni ta'minlash
uchun shart - sharoit yaratish orqali global tinchlikni qo'llab-quvvatlovchi kuchlar
bilan birgalikda jahon xalqaro hamkorligida qatnashgan;
- xavfsizlik masalalari bo'yicha muloqotni qo'llab-quvvatladi;
31
https :// enc . for . uz / wiki / Yaponiya
72](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_72.png)
![- ommaviy qirg'in qurollari tarqalishining oldini olish bo'yicha xalqaro
inspeksiya va nazoratni amalga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar va organlar bilan
hamkorlikni yo'lga qo'ydi [6].
Mintaqaviy tashkilotlar faoliyatida faol ishtirok etishni davom ettirib, tobora
ko'proq turli xil xalqaro munosabatlarning rivojlanishi natijasida Yaponiyaning
roli ortib bordi. Shunday qilib, 1980-yillarning oxiriga kelib, mamlakat tashqi
siyosiy strategiyasining asosiy vektorlari aniqlandi. Ularga quyidagilar kiradi:
AQSH bilan harbiy-siyosiy ittifoq; faol mintaqaviy diplomatiya (asosan iqtisodiy)
- o'zini "G'arb dunyosi" yetakchilaridan biri sifatida ko'rsatish istagi, bu
esa Osiyoda va umuman rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasida o'z nufuzini
oshirishga urinish edi. Ushbu vektorlarning turli yo'nalishlari o'zini aks ettirmadi.
Sabab Yaponiya tashqi siyosatining nomuvofiqligi. Uning asoslari deyarli
o'zgarmadi [8] 1990-yillardan boshlab Yaponiya rasman BMTning doimiy a'zosi
maqomini olishga intildi. Biroq bu maqsadga erishish BMTni isloh qilish va
tashkilot nizomiga o'zgartirishlar kiritish bilan bevosita bog'liq. Keyingi yillarda
Yaponiyaning BMTning turli missiyalari doirasidagi faolligi tez sur'atlar bilan o'sa
boshladi. Kambodjada yapon tinchlikparvar kuchlari harakat qildi, Mozambik
Yaqin Sharq, Afrika va boshqa mintaqalardagi mojarolarni hal qilishda yordam
berdi. Bu davlat insonparvarlik yordamini yetkazib berish bo'yicha qator
operatsiyalarda, jumladan Iroq uchun ham ishtirok etgan. Shuningdek, u qurollarni
nazorat qilish va qurolsizlantirish, rivojlanayotgan mamlakatlarda demokratiya
harakatini targ'ib qilish, dunyo miqyosida atrof-muhit muammolari kabi sohalarda
ishtirok etdi. Yaponiya siyosiy elitasining asosiy ehtiyojlari "siyosiy maqom"ni
oshirish kabi muammolarni hal qilishga qaratilgan edi. Yaponiya o'zining iqtisodiy
qudratiga muvofiq jahon siyosatida, shuningdek, iqtisodiy o'sishni ta'minlash va
ilmiy-texnikaviy va moliyaviy ustunlik asosida Yaponiyaning jahon
iqtisodiyotidagi mavqeini mustahkamlash [9]. Shunday qilib, Tashqi ishlar
vazirligining 1983- yildagi "Ko'k kitob"ida birinchi marta Yaponiya o'zining tashqi
siyosatini siyosiy, mudofaa, iqtisodiy, madaniy sohalarda global nuqtai nazardan
olib borishi ko'rsatilgan. Yaponiyaning mintaqaviy siyosati uzoq vaqt davomida
73](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_73.png)
![bir necha omillar bilan belgilab qo'yilgan: AQSh bilan Hind- Xitoydagi
ittifoqchilik munosabatlari, AQSh-Xitoy munosabatlarining normallashishi,
ASEAN rolining kuchayishi, Yaponiya diplomatiyasini o'z ifodasini topishga
undadi. Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi o'z siyosati[10]. Yaponiyaning
urushdan keyingi davrdagi butun tashqi iqtisodiy strategiyasi ko'p qirralilik
ustuvorligiga, ya'ni. Asosan global va mintaqaviy miqyosdagi ko'p tomonlama
iqtisodiy va siyosiy tashkilotlarda ishtirok etish doktrinalari. Aynan shunday
tuzilmalarga langar qo'yish orqali Tokio strategik maqsadiga, ya'ni Yaponiyaning
jahon hamjamiyatida munosib o'rin egallashiga izchil erishdi. Tashqi siyosat,
tashqi iqtisodiy va byudjetni rejalashtirish jarayonida GATT (Tariflar va savdo
bo'yicha Bosh kelishuv), Xalqaro valyuta jamg'armasi kabi tashkilotlarga
ustuvorlik berildi. Shuningdek, Yaponiya tashqi siyosatining asoslaridan biri
sifatida umuminsoniy qadriyatlarni keng targ'ib qilish tamoyilini ilgari surish
masalasiga ham e'tibor qaratilmoqda. Yaponiya ma'lum qildi xorijiy davlatlarga
yordam ko'rsatish to'g'risida qaror qabul qilishda "demokratlashtirish va bozor
iqtisodiyotini qo'llab-quvvatlashga qaratilgan sa'y- harakatlarga, shuningdek,
oluvchi mamlakatlardagi asosiy inson huquqlari va erkinliklari holatiga jiddiy
e'tibor qaratadi". Jahon tartibida o'z mavqeini mustahkamlash istagi Yaponiya
siyosatining asosi bo'lib qoldi. 32
32
Mixaev V . Xitoy va Yaponiya jahon tendensiyalari fonida . 2007. 57-61
74](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_74.png)
![XULOSA
Tarixiy o'tmish bilimlaridan foydalanish, bu holda xorijiy mamlakatlarning
davlat va huquq tarixi, zamonaviy bilimlarda - turli xil rejimlar va qit’adagi
mamlakatlarning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda huquqiy bilimlarni
olishning muhim usuli mavjud. Masalan, Yaponiyada e'tiqod erkinligi - bu
yaponlarning ajdodlariga sig'inish asosidagi Konfutsiy va buddizm g'oyalari
uyg'unligi sifatida juda o'ziga xos mafkura - "din" bo'lgan sintoizmdir.
Ayni paytda, ishda asosiy e'tibor nafaqat tarixga, balki Yaponiyaning 1947
yildagi so'nggi Konstitutsiyasiga ham qaratilgan, unga ko'ra bu mamlakat o'z
parlamentiga ega, armiya va muntazam qurolli kuchlarni yaratishni rad etadi. Shu
bilan birga, mamlakatda yaxshi jihozlangan va zahiradagi politsiya korpusi mavjud
bo'lib, Yaponiya buning uchun xarajatlar bo'yicha dunyoda 7-o'rinni egallaydi.
Yaponiyada parlament monarxiyasi mavjud (1947). Bu yilga qadar u dualistik
monarxiya edi. Endi imperatorning vakolatlari minimal darajaga tushirildi. Bizning
ishimizning muhim xulosasi shundan iboratki, boshqaruv shakli hokimiyat
o'rtasidagi munosabatlarga katta ta'sir ko'rsatadi. Ammo tarixan shunday bo'ldiki,
birinchi bo'lib boshqaruv shakli paydo bo'ldi. Boshqaruvning bu shakli o'zgargan
boshqaruv shaklini tavsiflovchi yangi konstitutsiya qabul qilinganda rivojlanadi.
Yaponiya sulolasi (125-imperator) dunyodagi eng qadimgi hisoblanadi.
Salik voris tizimi (imperatorlik tizimi) taxt vorisligi (imperator faqat erkak),
inglizlardan farqli o'laroq, masalan, kastiliya vorislik tizimi mavjud (qirol taxtini
ayol kishi egallashi mumkin).
Hozirda Yaponiya aholisining 80% monarxiya boshqaruv shaklini qo‘llab-
quvvatlaydi. Bizning fikrimizcha, Yaponiyadagi imperatorning figurasi ramziy
ma'noga ega emas: uning shaxsiy hayoti va oilasi oshkoralikdan himoyalangan.
Yaponiyadagi saylov tizimi juda o'ziga xosdir. Parlamentning ijro
hokimiyati ustidan nazorati masalasiga alohida e'tibor qaratilgan. Bu, bizning
fikrimizcha, Ukraina siyosiy tizimidagi eng katta o'rin - qarorlar ijrosini nazorat
qilish masalasi. Yaponiya parlamentining eng yuqori palatasi (maslahatchilar)
ko'pincha quyi palatadan (vakillardan) nusxa ko'chiradi, bu esa kamchilikdir,
75](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_75.png)
![aftidan, kelajakda faqat bitta palata bo'ladi.
Bizningcha, Yaponiya parlamenti deputatlari to‘g‘risidagi, xususan,
deputatlar tomonidan tartib-intizomning buzilishi haqidagi qoida juda qiziq. Ular
daxlsiz bo'lsa-da, jazolanadi: 1) majlis zalida e'lon qilingan ogohlantirish; 2) uzr
so'rash taklifi; 3) yig'ilishlarga qatnashishni to'xtatish; 4) palatadan chiqarib
yuborish.
Agar Ukraina parlamenti bilan solishtiradigan bo'lsak, unda blokirovka
qilish, haqorat qilish, bezorilik (tuxum otish, tutunli bomba) sabablari. - bu nafaqat
Ukraina mentaliteti, balki birinchi navbatda parlament mas'uliyati va burchi
to'g'risidagi qonun hujjatlarining yo'qligi.
Deputat bag‘rikenglik namunasi bo‘lishi, parlamentda intizomni buzmasligi,
saylangan organ sha’niga putur yetkazmasligi kerak.
Bizning fikrimizcha, Yaponiya Konstitutsiyasining 73-moddasining ijro
hokimiyati to'g'risidagi bandi juda qiziq bo'lib, bu erda Yaponiya Vazirlar
Mahkamasining asosiy vazifasi: qonunlarni ixtiyoriy ravishda qabul qilish,tashqi
siyosat, davlat ishlarini yuritish va boshqarishdir. Ukraina korruptsiya bilan falaj
bo'lib qoldi, buning sabablaridan biri qabul qilingan qonunlarning adolatsiz
bajarilishi va hokazo. Shuni ta'kidlash kerakki, Yaponiyada ham bu masalalar
amalda har doim ham yuqori darajada hal etilmayapti va bu mamlakatda huquqiy
tizimni isloh qilish tayyorlanmoqda, chunki korrupsiya zamonaviy dunyoda global
muammoga aylangan.
Vazirlar Kengashi huzuridagi Kadrlar (jinjin) bo yicha davlat xizmatiʻ
sohasidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini nazorat qilish, kadrlar siyosati, davlat
xizmatchilari, kadrlar ustidan shikoyatlar masalalari va boshqalar ustidan nazoratni
amalga oshiruvchi organ sifatida faoliyat yuritadi.
Yaponiyada mansabdor shaxslarning davlat xizmatining xarakterli
xususiyati: a) bir tashkilotda uzoq muddatli (pensiyaga qadar) xizmatni o'z
zimmasiga oladigan «umr bo'yi bandlik» tizimi. Buning uchun - uzluksiz ish
tajribasidan ish haqi miqdorini oshirish, ya'ni. Mansabdor shaxslarning idoralararo
harakati yo'q (faqat boshqarma doirasida); b) mansabdor shaxsning an'anaviy
76](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_76.png)
![hurmati, Yaponiyaning iqtisodiy sohadagi muvaffaqiyatining tarkibiy qismlaridan
biri. Yapon mentaliteti katta ahamiyatga ega: mehnatsevarlik, kollektivizm,
hokimiyatga bo’ysunish, shaxslararo munosabatlarni uyg'unlashtirish zarurati, o'z-
o'zini takomillashtirish istagi va boshqalar. Amaldor bo'lish uchun siz tanlov
imtihonidan o'tishingiz kerak. Faqat "maxsus xizmat"da bo'lganlar imtihondan
o'tmaydi.
SSSR parchalanganidan so'ng, Sovet va partiya nomenklaturasining ko'plab
vakillari hokimiyatni mulkka o'zgartirdilar. Hokimiyatdan boyib ketish manfaatlari
yo'lida foydalanishga to'sqinlik qiladigan qonunchilikning yo'qligi quyidagilarga
olib keldi: xususiylashtirish aholining asosiy qismi uchun eng noqulay sxema
bo'yicha olib borildi. Bu amaldorlar o‘z aloqalaridan foydalanib, xalqqa katta
yo‘qotishlar keltirdilar. Mansabdor shaxslar va butun ijroiya hokimiyati
lavozimlarni sotish va sotib olish, oilaviy aloqalar yoki shaxsiy sadoqat yo'li bilan
shakllanadi.
Yaponiyada sud tizimiga kelsak, u an'anaviy konservatizm bilan ajralib
turadi. 2010-yilda zamonaviy yapon adliyasi tavalludining 120 yilligi nishonlanadi.
An'analarda asosiy narsa sud ishida axloqiy talablarning yuqori darajasidir.
Boshqa ko‘plab demokratik davlatlardan farqli o‘laroq, Yaponiyada uzoq
vaqt davomida markaziy hukumat va mahalliy hokimiyat organlari o‘rtasida yaxshi
aloqalar yo‘q edi. Markaziy hokimiyat mahalliy ishlarga samarali ta'sir ko'rsata
olmadi va butun shtatda yagona siyosat olib bordi. Bu davlatni, bir tomondan,
hududlarni rivojlantirish uchun ijobiy natijalar berdi. Boshqa tomondan, davlat
siyosatini muvofiqlashtirish yo'q edi. Endilikda bu masala gubernator va hokim
tomonidan hal qilindi, ikki tomonlama maqom belgilandi.
Hududlarga ijodiy mustaqillik berish uchun mahalliy o'zini o'zi boshqarish
tizimini isloh qilish zarur, bu Yaponiya va boshqa davlatlar, xususan Fransiyada
mavjud.
Shunday qilib, kurs ishida keltirilgan material “Xorijiy davlatlarning davlat
huquqi” fanidan bilimlarni chuqurlashtirish, Yaponiya fenomenini o‘ziga xos
77](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_77.png)
![o‘ziga xosliklari bilan batafsil ko‘rib chiqish imkonini beradi.
Material qisman Ikkinchi jahon urushida halokatli mag‘lubiyatga uchragan
Yaponiya urushdan keyingi tarixiy qisqa davrda qanday qilib iqtisodiyotni va
umuman jamiyatni modernizatsiya qilishda ulkan muvaffaqiyatlarga erishganligi,
shu bilan birga dunyoning yetakchi davlatlari qatoridan o‘z o‘rnini egallaganligi
haqidagi savolga qisman javob beradi.
78](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_78.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO‘YXATI
UMUMMETODOLOGIK ASARLAR VA QO‘LLANMALAR
1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yoq. Tanlangan asarlar. 9 jildli. VII
jild. Toshkent: Ozbekiston. 1999. 410 b.
2. Karimov. I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. Toshkent: Manaviyat,
2008. 176 b.
3. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik Ozbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. Ozbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bagishlangan Oliy Majlis palatalarining
qoshma majlisidagi nutq, Toshkent, 2016. 56 b.
4. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni
2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017
yilga moljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yonalishlariga
bagishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi maruza,
2017 yil 14 yanvar Toshkent: Ozbekiston, 2017. 104 b.
5. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. Toshkent, Ozbekiston, 2017. 488 b
ILMIY ADABIYOTLAR
6. Mixaev V. Xitoy va Yaponiya jahon tendensiyalari fonida. 2007.
7. Кунадзе Г., Острова без мостов: заметки о внешней политике Японии.
Новое время.- 2002 г.,
8. Kirkvud K. Yaponiyada uyg'onish davri.- М., 1988 131-136
9. Ацамба Ф. М. ,Кириллина С. А. , Луцкий В. Б. История стран Азии и
Африки новейшие время часть 2. М.;1991.
10. Жукова А. Е. История Япония. М.: Институт востокаведения РАН.
79](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_79.png)
![1998 654-659
11. Akiyama, Terukazu (1977). Yapon rassomligi. Nyu-York: Rizzoli xalqaro
nashrlari.
12. Alchon, Suzanne Ostin (2003). Quruqlikdagi zararkunanda: global
istiqbolda yangi dunyo epidemiyalari. Albukerke: Nyu-Meksiko universiteti
matbuoti.
13. Baten, Yorg (2016). Jahon iqtisodiyoti tarixi: 1500 yildan hozirgi kungacha.
Kembrij: Kembrij universiteti matbuoti.
14. Beasley, WG (1962). "Yaponiya". Xinsli, FH (tahrir). Yangi Kembrij
zamonaviy tarixi 11-jild: moddiy taraqqiyot va 1870–1898 yillarda dunyo
miqyosidagi muammolar. Kembrij: Kembrij universiteti matbuoti.
15. Bix, Xebert P. (2000). Xirohito va zamonaviy Yaponiyaning yaratilishi.
Nyu-York, Nyu-York: Harper Kollinz. ISBN 978-0-06-186047-8.
16. Bolitho, Garold (2004). "Kitoblarni ko'rib chiqish: Yoshimasa va kumush
pavilon," Osiyo tadqiqotlari jurnali ". Osiyo tadqiqotlari jurnali. 63 (3).
17. Karter, Uilyam R. (1983). "Asuka davri". Reischauerda Edvin va boshq.
(tahr.). Kodansha Yaponiya Entsiklopediyasi 1-jild. Tokio: Kodansha.
18. Chayklin, Marta (2013). "Sakoku (1633–1854)". Peresda Lui G. (tahrir).
Yaponiya urushda: Entsiklopediya. Santa Barbara, Kaliforniya: ABC-CLIO.
19. Collcutt, Martin C. (1983). "Bushidō". Reischauerda Edvin va boshq. (tahr.).
Kodansha Yaponiya Entsiklopediyasi 1-jild. Tokio: Kodansha.
20. Kuk, Alvin (1988). "Tinch okeani urushi" Yaponiyaning Kembrij tarixi: 6-
jild. Kembrij: Kembrij universiteti matbuoti.
21. Crihfield, Liza (1983). "Geysha". Reischauerda Edvin va boshq. (tahr.).
Kodansha Yaponiya entsiklopediyasi 3-jild. Tokio: Kodansha.
22. Dalbi, Liza (2010). Geyshaning kichik qo'shiqlari. Nyu-York: Tuttle.
23. Bitim, Uilyam E (2006). O'rta asrlarda va zamonaviy Yaponiyada hayotga
oid qo'llanma. Nyu-York: Fayldagi faktlar.
24. Bitim, Uilyam E va Ruppert, Brayan Duglas (2015). Yapon buddizmining
madaniy tarixi. Chichester, G'arbiy Sasseks: Vili Blekvell.
80](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_80.png)
![25. Edstrom, Bert (2016). "Yaponiyaning tashqi siyosati va Yoshida merosi
qayta ko'rib chiqildi". Edstromda Bert (tahrir). Yaponiya tarixidagi burilish
nuqtalari. London: Routledge.
26. Farris, Uilyam Ueyn (2009). 1600 yilgacha Yaponiya: Ijtimoiy va iqtisodiy
tarix. Honolulu, XI: Gavayi universiteti matbuoti. ISBN 978-0-8248-3379-4.
27. Farris, Uilyam Ueyn (1995). Ilk Yaponiyada aholi, kasallik va er, 645–900.
Kembrij, Massachusets: Garvard universiteti Osiyo markazi. ISBN 978-0-
674-69005-9.
INTERNET SAYTLARI:
28. www.iranicaonline.org
29. www.transoxiana.com
30. www.uzscience.uz
31. www.ziyonet.uz
32. www.cyberleninka.com
33. www.wikipedia.com
34. http://strategy.regulation.gov.uz
81](/data/documents/c243be70-e5aa-4c3c-bcf4-722e8ce9b434/page_81.png)
XX asr ikkinchi yarimida Yaponiyaning iqtisodiy va siyosiy ahvoli MUNDARIJA: KIRISH I. BOB. 40-yillarning 2-yarmi va 50-yillarda Yaponiyaning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ahvoli. 1.1. AQSH okkupatsiya tartiboti davrida Yaponiya (1945 1952). 1.2. San-fransisko tinchlik shartnomasi. 1.3. ,,Dzimmu davri" (1954-1957) II. BOB. Yaponiya „Iqtisodiyot mo'jizasi" yillarida (1960-1970) II.1. Iqtisodiy mo'jizasi sabablari, amalga oshirilishi va natijalari. II.2. Ishchi va demokratik harakatlar. III. BOB. Yaponiya XX asrning 80-90yilarida. Iqtisodiyoti va tashqi siyosati III.1. 1980-1990 yillarida Yaponiya iqtisodiyotdagi rivojlanishi darajalari (Yutuqlar va yo'qotishlar) III.2. Mamlakatning siyosiy tuzilishi va undagi muammolar. Tashqi siyosat. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va bibliografiyasi. 1
KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Mustaqillik tufayli demokratiya yo’lidan rivojlanayotgan yurtimizda tarixiy manbalarga tayangan holda, tarixiy voqeilikni bo’yab ko’rsatmasdan, o’z ko’rinishida yoritish, uni xolis tadqiq etishga sharoit yaratildi. Shu munosabat bilan yurtimizda tarix faniga alohida e’tibor qaratilib, nafaqat Vatan tarixi, shuningdek, Jahon tarixini o’rganish alohida ahamiyat kasb etmoqda. Chunki, jahon tarixida ro’y bergan va ro’y berayotgan siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy o’zgarishlar, globallashuv sharoitida O’zbekistonga o’z ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Zero, O’zbekiston tarixi Jahon tarixining ajralmas qismidir. Ikkinchi Jahon urushi yakunlanganda Yaponiyaning ahvoli juda ayanchli edi. Bularning barchasiga urushning yana bir qancha salbiy natijalari qo’shildi. Yaponiya o’zining barcha mustamlakalaridan, xomashyo bazasidan, mahsulotlar bozoridan, chet ellardagi, o’z boyliklaridan mahrum bo’ldi. Ichki bozorning hukumat harbiy buyurtmalari bilan bog’liq bo’lgan katta qismi boy berildi. Bitiruv malakaviy ishining obyekti va predmeti . Yaponiyaning 1945-yildan 1990- yilgacha bo’lgan tarixini ilmiy jihatdan yoritib berish mavzuning obyekti hisoblanadi. Yaponiyaning iqtisodiy, siyosiy va tashqi siyosatdagi faol harakatlarini o’rganish mavzuning predmeti hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Yaponiyaning ishchi va demokratlar harakatlari, yaponiya mo’jizasi, yaponiya okkupatsiya davri, Dzimmu davri, San-Fransisko shartnomasi kabilarni o’ziga xos jihatlarini ilmiy tomondan ochib berish va asosiy tendentsiyalarni tadqiq etishdan iborat. Ular quyidagilardir: *Yaponiyaning iqtisodiyotining rivojlanish omillarini o’rganish; *Yaponiya iqtisodiyotining tezda rivojlanishdagi ichki va tashqi ta’sirlarini tahlil qilish; *Yaponiyaning AQSH bilan munosabatlarini tahlil qilish; *Dzimmu davri. Mavzu bo’yicha adabiyotlar tahlili . Yaponiyani o’rganishda asosan o’zbek, rus va ingliz tilida yozilgan asarlar, ommaviy axborot vositalari va internet 2
ma’lumotlariga murojaat qilingan. Sh. Ergashev 1 , Kirkvud 2 , G. Patrisiya 3 , Drujinin 4 , Latishev 5 , Rodriges 6 , F.M. Assamba, Krillina M. Abdurazzoqova 7 kabi tadqiqotchilar bir qancha ma’lumotlar keltirib o’tganlar. Shuningdek internetdagi rasmiy web saytlaridan yaponiyaga oid ma’lumotlardan ham foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining davriy va xronologik chegaralari. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining davriy va xronologik chegarasi 1945- yildan 1990-yilgacha Yaponiyaning siyosiy, iqtisodiy va tashqi aloqalarini o’z ichiga oladi. Bitiruv malakaviy ishida qo’llanilgan uslublarning qisqach tavsifi. Mazkur mavzuni o’rganishda avvalo, O’zbekiston respublikasiPrezidenti Shavkat Mirziyoyevning milliy davlatchilik tarixi, mamlakat taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari, milliy ma’naviyatni yuksaltirishga qaratilgan tashqi siyosat masalalari keng va har tomonlama yoritib berilgan asarlariga va xalqaro tashkilotlar doirasida O’zbekiston yondashuvi yuzasidan so’zlagan nutqlariga tayanildi. Prezidentning tarixni o’rganishda aniq va real voqealarga tayanish kerak, degan fikrlari asosida mavzu metodologik me’yorlar doirasida yoritishga harakat qilingan. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning asarlaridagi nazariy yondashuvlar ishning metodologik asosi qilib olindi. Xususan, “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” kabi asarlarida , bundan tashqari O’zbekistonda mustaqillik yillarida chop erilgan ilmiy asarlar hamda davriy matbuot nashrlaridan keng foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusi natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Mazkur Bitiruv malakaviy ishi Yaponiyaning iqtisodiy, siyosiy, va tashqi aloqalari nafaqat tarix, siyosatshunoslik, xalqaro munosabatlar va diplomatiya, balki iqtisodiyot, madaniyat yo’nalishida taxsil olayotgan talabalar, shuningdek Markaziy Osiyoning mustaqillik davri bo’yicha izlanish olib borayotgan talabalar 1 Shuxrat Ergashev “Jahon tarixi” 4-qism T;2014 2 Kirkvud K. ” Yaponiya uyg’onish davri”M;1988 3 Patrisiya.” 1960-yildagi talbalar noroziligi” T;1999 4 Drujinin N.I. “Yaponiya iqtisodiy mo’jiza” Sankt-Peterburg 2006 5 Latishev “Yaponiya iqtisodiy mo’jizasi”M;1970 6 Rodriges . A . M .” Новейшая истори я стран Азии и Африки ХХ век” M ;2004 7 M.Abdurazzoqova “XX asr ikkinchi yarmi jahon tarixi” T;2000 3
va boshqa o’z tarixiga befarq bo’lmagan barcha odamlar uchun ilmiy- amaliy qo’llanma sifatida tavsiya etiladi. Bitiruv malakaviy ishi tarkibining qisqacha tavsifi . Bitiruv malakaviy ishi Kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat. Birinchi bobda, 40-yillarning ikkinchi yarmi va 50-yillarda Yaponiyaning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ahvoli haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Har qanday iqtisodiy jarayonlar ustidan qat’iy nazorat Yaponiya uchun har doim harakterli jihat edi. Ikkinchi bobda, Yaponiya iqtisodiyot mo’jizasi 1960-1970- yillarda ,iqtisodiy mo’jiza sabablari, amalga oshirilishi va natijalari,tashqi savdoning o’sishi, konchilik sanoatining qisqarishi, transport sanoati va shu kabilar hqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Uchinchi bobda, Yaponiya XX asrning 80-90- yillarida , iqtisodiyot va tashqi aloqalari ,1980-1990- yillarda Yaponiya iqtisodiyotidagi rivojlanish darajalari haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. 4
I BOB. 40-yillarning 2-yarmi va 50-yillarda Yaponiyaning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ahvoli. 1.1 . AQSH okkupatsiya tartiboti davrida Yaponiya (1945-1952) Ikkinchi jahon urushi yakunlanganda Yaponiyaning ahvoli juda ayanchli edi. Urushda 6,5 mln yapon halok bo'ldi, yana 1,5 mln kishi bedarak yo'qoldi. Urush oxiridagi ommaviy bombardimonlar katta talofatlarga olib keldi. Tokio, lokogama va boshqa yirik shaharlarda binolarning yarmidan ko'prog'i, 200 ta yirik aholi punktlaridan 80 tasi vayron qilindi. Ishlab chiqarish uskunalarining katta qismi yaroqsiz holga keltirildi. Bularning barchasiga urushning yana bir qancha salbiy natijalari qo'shildi: Yaponiya o'zining barcha mustamlakalaridan, xomashyo bazasidan, mahsulotlar bozoridan, chet ellardagi, o'z boylikla ridan mahrum bo'ldi. Mamlakat 1910-yili Yaponiya tarkibiga kirgan Koreyadan, 1894 1895 yillardagi yapon-xitoy urushidan keyin Yaponiyaga o'tgan Tayvan va Peskador orollaridan, 1904-1905 yillardagi rus-yapon urushidan keyin Yaponiyaga o'tgan Janubiy Sakalin va Kuril orollaridan, shuningdek, AQSh tomonidan bosib olingan Ryukyu orolidan ayrildi. Ichki bozorning hukumat harbiy buyurtmalari bilan bog'liq bo'lgan katta qismi boy berildi. Urushdan keyingi ommaviy ishsizlikka Yaponiyaga Koreya, Tayvan va boshqa Osiyo mamalakatlaridan ko'chib kelgan yana 10 mlndan ziyod kishi hamda armiya va flotdan demobilizatsiya qilingan 10- 15 mln kishi qo'shilib, ahvolni yanada murakkablashtirdi. Ko'chib kelgan aholini tarixiy vatanida uy-joy, ish, yashash sharoiti bilan ta'minlash lozimligini va Yaponiya zimmasiga yuklatilgan juda katta reparatsiya to'lovlarini ham hisobga olsak, mamlakat halokat yoqasida turardi. Ammo urushning eng og'ir natijasi axloqiy-psixologik jarohat bo'ldi. Urushdagi mag'lubiyat, omma tomonidan qo'llab- quvvatlangan kokutay (yaponlarning o'ziga xosligini bildiruvchi mafkura) g'oyasini Yaponiyaning buyuk tarixiy miyasiga deb qabul qilgan totalitar rejimning ag'darilishi, mamalakatning chet el qo'shinlari tomonidan bosib olinishi, butun Yaponiya tarixi uning nomi bilan bog'langan imperator taqdirining noma'lumligi jamiyatda qo'rqinch va tushkunlik hissini uyg'otdi. Odamlar 5