Reja: 1.Kirish 1.2.Turkiston-ko'plab xalqlarning migratsion hududi 2.Turkistonda ro'y bergan o'zgarishlar 2.1.Turkistonda viloyatlar tashkil etilishi 2.2.Zarafshon va Amudaryo okruglarining tashkil topishi 2.3.Milliy siyosiy tashkilotlar taraqqiyoti jadid partiyalari va ularning siyosiy faoliyati 3.Migratsiyaning Turkiston xalqlari hayotiga ta'siri natijasida olib kelgan o'zgarishlari

XX asr boshida ijtimoiy–siyosiy jarayonlar Turkiston mintaqasidagi siyosiy hayotva boshqaruv tizimi XX asr boshlarida Turkistonda podsho Rossiyasining mustahkam o’rnashib olishi kuzatildi. U o’z siyosiy agentlari (vakillari) yordamida Buxoro amiri va Xiva xoni vakolatlarini cheklabgina qolmay, ularni qo’g’irchoqqa aylantirib rus va g’arb sarmoyadorlarining ishlashi va yashashi uchun sharoit yaratadi, turli kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari manfaatini ko’zlaydi. Ayni chog’da mahalliy aholining talabi va ehtiyojlari nazarga olinmay qo’yildi, diniy e’tiqodlari, urf-odatlari bilan hisoblashmaslik, ularni mensimaslik kuchaydi. Hayotiy, ilmiy saviyasi yuqori bo’lgan qozilar tajribasiz kishilar bilan almashtirildi, poraxo’rlik, ijtimoiy–siyosiy adolatsizlik avj oldirildi. Madrasalar va maktablar faoliyatini cheklash mahalliy joy nomlarini ruscha atamalar bilan almashtirish, mahalla jarayonida qozilar bo’yniga xoch taqtirishgacha borildiki, yerli aholini bu xilda taqqirlash hollari mustamlakachilarning bedodligini yaqqol ko’rsatardi. O’sha davr ahvolini Muhammadali Xolfa Sobir o’g’li (u Dukchi Eshon nomi bilan mashhur bo’lgan) 1898 yil may oyida xalqqa qarata o’z «Xitobnomasi»da yaxshi bayon qilgan edi. Mehnat istiqbolini o’ylovchi taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha tabaqalari – hunarmand, dehqon, savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. Ziyolilar dastlab chorizmga qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uyg’otish - siyosiy-ma’rifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. Milliy siyosiy harakatlar, jumladan, jadidchilik harakati ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida rivojlanish uchun o’ziga qulay zamin topdi. Turkiston mintaqasi XX asr boshlarida uchta siyosiy birlik: Turkiston general– gubernatorligi, Buxoro amirligi, Xiva xonligi hududlaridan iborat edi. Turkiston general-gubernatorligi yohud Turkiston o’lkasi Rossiya imperiyasi tarkibiga kirgan bo’lsa, Buxoro amirligi va Xiva xonligi Rossiyaga qaram bo’lgan yarim mustaqil davlatlar edi. Turkiston general-gubernatorligining umumiy maydoni XX asr boshlarida 1.738.918 km2 ni tashkil etgan. Aholi soni 1897 yilga birinchi Butunrossiya aholini ro’yxatga olishning to’la bo’lmagan ma’lumotlariga ko’ra, 5.280.983

kishidan iborat bo’lgan. Rossiya statistik boshqarmasining 1914 yilda to’lmagan ma’lumotlariga ko’ra bu ko’rsatkich 6.492.692 kishiga yetgan. Turkiston aholisining umumiy miqdorida o’zbeklar, qozoqlar, qirg’izlar, tojiklar, turkmanlar, qoraqolpoqlar, ko’pchilikni tashkil etganlar. Ularning miqdori 1897 yilda–4.986.324, 1914 yilda–5.941.604 kishidan iborat bo’lgan. Slavyan aholisi (ruslar, ukrainlar, beloruslar) ning soni 1897 yilda – 197.240, 1914 yilda–406.607 kishini tashkil etgan. Bundan tashqari Turkiston aholisining etnik tarkibida boshqa xalqlar ham mavjud bo’lgan. Podsho Rossiyasi Turkistondagi xonliklar hududining katta qismini bosib olgach, tabiiy resurslarga niholda boy o’lkaga ega bo’ldi. Turkiston o’lkasi oblast (viloyat), uyezd, volost (bo’lik), uchastka va oqsoqolliklarga bo’linib boshqarildi. Turkiston general – gubernatori bir vaqtning o’zida Rossiya podshosi noibi (yarim podsho), xarbiy okrug qo’shinlari qo’mondoni, bosh prokuror va bosh mirshab edi. U Buxoro amiri faoliyatini Rossiya imperiyasining Buxorodagi siyosiy agentligi (1885–1917 yy.), Xiva xonini esa Amudaryo bo’limi boshlig’i (1873–1918) orqali nazorat qilib turgan. Turkiston o’lkasi Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand, Yettisuv (Semirechye), Kaspiy-orti (Zakaspiy) viloyatlari hamda Amudaryo bo’limiga bo’lingan edi. Viloyatlar oq podsho tayinlagan harbiy gubernatorlar tomonidan boshqarilar edi. Sirdaryo viloyati Toshkent, Avliyo ota, qazali, Perovsk, Chimkent; Farg’ona viloyati Marg’ilon, Andijon, qo’qon, Namangan, O’sh; Samarqand viloyati Jizzah, Kattaqo’rg’on, Xo’jand, Samarqand; Yettisuv viloyati Verniy, Jarkent, Kopal, Lepsinsk, Pshipak, Prjevalsk; Kaspiyorti viloyati Ashxobod, Krasnovodsk, Mang’ishloq, Marv, Tajan kabi uyezdlarga bo’lingan. XX asr boshlarida Turkiston o’lkasida mustamlakachilik va ulug’ millatchilikka asoslangan siyosiy–ma’muriy tizim hukm surgan. Rossiya hukumati o’zbek va boshqa tub xalqlarga siyosiy va insoniy huquqlar berishni xayoliga ham keltirmagan. Rossiya matbuoti va ilmiy asarlarida Turkiston o’lkasi ochiqdan– ochiq «Rossiya mustamlakasi» nomi bilan izohlangan. Xatto ahvol shu darajaga

borib yetganki «Russkiy Turkestan» («Rus Turkistoni») atamasini ishlatish odat tusiga aylandi. Shuningdek, tub xalqlar, o’zbeklar, qozoqlar deb asl nomlari bilan emas, balki «inorodes» («begona zot»), tuzemes («yerli aholi») deb yuritilgan. Mustaqillikning yo’qotilishi, siyosiy xavfsizlik va adolatsizlik, butun jamiyat aholini Rossiya davlatiga qarshi kuchni muxolifatga aylantirdi. Ularning orasida tub xalqlar yuqori tabaqalarining ilg’or vakillari ham bo’lib, ozodlik g’oyalari borgan sari kuch-quvvatga to’lib bordi. Bu ilg’or keyinchalik jadidlar siyosiy faoliyatining asosini tashkil qildi. XX asr boshlarida Buxoro amirini hududi 225 000 km2 ni tashkil etgan. Amirlik hududi bu paytda 28 ta beklik, poytaxt Buxoro atroflari esa 9 ta tuman, ular o’z navbatida 125 ta amlokdorlikka va 10 000 dan ortiq oqsoqolliklarga bo’lingan. Poytaxt atrofidagi tumanlar va Buxoro shahrini amir nomidan qushbegi–Bosh Vazir boshqargan. Bu ma’muriy bo’linish fuqaroga yaxshiroq xizmat ko’rsatish manfaatini ham unchalik qondirmas edi. Buxoro aholisi ko’p millatli edi. Ularning miqdori taxminan 2–2,5 mln. kishi bo’lgan. Bu yerda o’zbeklar, tojiklar, turkmanlar, qozoqlar, qirg’izlar, qoraqolpoqlar, buxoro yahudiylari, forslar va arablar istiqomat qilar edi. Amirlikda aholining ko’pchiligi–1,5 mln. kishini o’zbeklar tashkil etgan. Mamlakat aholisining asosiy qismini dehqonlar, chorvadorlar va shahar hunarmandlari (kosiblar)dan iborat bo’lgan. Rossiya imperiyasining Siyosiy agenti Buxoro amiri va uning aloqadorlari ustidan maxfiy nazorat va kuzatuv olib boruvchi markaz vazifasini ado etgan. 1895 yil 1 yanvardan Buxoro amirligini Rossiya bojxona tizimiga kiritilishi ham mustamlakachilik siyosatining bir ko’rinishi bo’ldi. Imperiyaning XX asr boshlarida Buxoroda o’tkazgan pul islohoti ham ana shu maqsadga qaratilgan edi. Bojxona sohasida davlat mustaqil-ligining yo’qotilishi va Buxoro tangasi (milliy valyuta)ning rus rubliga bo’ysundirilishi Buxorni Rossiyaning xom ashyo makoni va arzon bozoriga aylantirishda muhim bosqich bo’ldi. Buxoro amirligi davlat boshqaruvida ulamolar va mulkdorlarning roli alohida ajralib turgan. Ulamolar (diniy arboblar), bir tomondan amir hokimiyatini

mustahkamlashga ikkinchi tomondan, mamlakatdagi butun siyosiy va iqtisodiy, shuningdek, ma’naviy hayotga ta’sir o’tkazishga harakat qilishlar edi. Buxoro amirligidagi boshqaruv apparatida an’anaviy hokimiyat pillapoyasi mavjud bo’lib, unga muvofiq bahodir, mirzaboshi, jebachi, qoravulbegi, miroxo’r, to’qsabo, ishkorboshi, biy (bek), dodxoh, parvonachi, devonbegi, otaliq, qo’shbegi kabi xizmat lavozimlari joriy etilgan. Biylardan yuqori pillapoyani egallaganlar oliy amaldorlar toifasiga kiritilib, odatda ular bek lavozimini egallar yoki Buxoro arkida ishlar edilar. Davlat hokimiyati tepasida amir turar, uning huzurida doimiy ravishda 100 kishidan iborat maslahatchilar mavjud bo’lgan. Davlatni 125 amaldordan iborat devonga ega bo’lgan qo’shbegi boshqargan. Ayrim manbalarning guvohlik berishicha, qo’shbegi davlatdagi butun hokimiyatni o’z qo’liga to’plab olgan. Uning mahkamasi amirlikdagi davlat boshqaruvining oliy formoyish beruvchi va ijro etuvchi organi hisoblangan. Davlat ahamiyatiga ega ba’zi masalalarda, ya’ni urush olib borish, moliya, daromadlar va sarf– xarajatlarni nazorat qilish, oliy darajadagi amaldorlarni ishga tayinlash va ishdan bo’shatish, tanho yoki faxriy unvonlarni taqsimlash amir vakolatlari daoirasida bo’lgan. 1907–1908 yillarda Sharqiy Buhoroning qo’pgina bekliklarida dehqonlar g’alayonlari bo’lib o’tdi. Jumladan, Ko’lab, Hisor, Darvoz, Baljuvon, qorategin, Shug’non va Rushonda shunday xalq g’alayonlari sodir bo’ldi. Xalq noroziligining asosiy sababi –amir hukumati tomonidan tayin qilinib, shariat aqidalariga zid to’planadigan soliqlarning ko’pligi edi. Ayniqsa, Mo’minobodda yirik g’alayon bo’lib, Mo’minobod hokimi Muhammad Nazirbek va fuqarolar o’rtasida kelishmovchilik kelib chiqdi. Ushbu mojaroni tinchitish uchun amir tomonidan Miroqul Xazratqul bu yerga yuborildi. XX asr boshlarida Buxorodagi siyosiy jarayonlarning rivojida 1910 yilning yanvarida bo’lib o’tgan voqyealar muhim ahamiyat kasb etgan. 1910 yilning yanvarida Buxoroda bo’lib o’tgan shia va sunniylar o’rtasidagi mojarolar o’sha davr matbuotida ancha batafsil ko’rsatilgan. Buxoro shahrining shia mazhabidagi aholisi 1910 yil 9 yanvar kuni o’g’lon darvozasi yaqinidagi sarbozxonada o’zlarining «Ashuro» degan diniy motam