MAVZU : YAGONA SOLIQ NAZARIYASINING XUSUSIYATLARI Tarkib Kirish ..............................................................................................................3 Soliqqa oid ilmiy g'oyalarning rivojlanish tarixi ............................................3 Umumiy soliq nazariyalari .............................................................................4 Soliqlarning xususiy nazariyalari....................................................................9 G'arb mamlakatlari va Rossiyaning zamonaviy soliq nazariyalari.................15 Xulosa.............................................................................................................20 Adabiyotlar.....................................................................................................21

Kirish Soliqqa tortishning u yoki bu usulini nazariy asoslash zarurati shubhasizdir. Rossiya uchun yangi soliq tushunchalarini topish muammosi, ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o'tish munosabati bilan katta ahamiyatga ega, shuning uchun soliq nazariyalarini olib borilayotgan islohotlar nuqtai nazaridan o'rganish har qachongidan ham dolzarbdir. Ushbu maqolada turli xil iqtisodiy sohalarning soliq nazariyalari muhokama qilinadi, ularning postulatlari asosida bir vaqtning o'zida ijtimoiy tuzilmalar qurilgan va keyinchalik soliq tafakkurining yanada ilg'or shakllarini yaratish uchun asos bo'lib xizmat qilgan. Ushbu ishning maqsadi soliqlarning umumiy va xususiy nazariyalari bilan tanishish, shuningdek, soliqqa oid ilmiy g'oyalarning rivojlanish tarixini o'rganishdir. Soliq tushunchalarining jamiyat hayotiga ta'sirining ahamiyatini tushunish uchun, birinchi navbatda, ularning mohiyatini ochib berish kerak, ya'ni. ular nima ekanligini bilib oling. Soliq nazariyalari fanining shakllanishi qaytarib bo'lmaydigan tarixiy jarayonlar ta'sirida - ijtimoiy munosabatlarning rivojlanish darajasiga qarab, soliq tushunchalari juda xilma-xil shakllarga ega bo'ldi. Bundan tashqari, asosiy iqtisodiy tendentsiyalarning soliq tushunchalariga va bizning davr iqtisodchilarining fikr-mulohazalariga bir xil e'tibor qaratish lozim. G arb olimlarining nazariyalari P. Samuelson kontseptsiyasi misolida ko ribʻ ʻ chiqiladi, rus soliqqa tortish nazariyalari esa V. Frolov qarashlari bilan bayon qilinadi. Shunday qilib, soliq nazariyalarining paydo bo'lishidan boshlab soliq nazariyalarining zamonaviy talqinlarigacha bo'lgan rivojlanish chizig'ini kuzatib, Rossiya soliq tizimining nazariy asoslarini qurish tamoyillarini tushunish mumkin. Soliqqa oid ilmiy g'oyalarning rivojlanish tarixi Yuqorida aytib o'tilganidek, soliqlarning mohiyati va ularning jamiyat iqtisodiy tizimidagi o'rni haqidagi g'oya ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi bilan o'zgardi. Soliqqa tortishning mohiyati haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda olti bosqich mavjud. Dastlabki bosqichlarda soliq asosan iqtisodiy kategoriya sifatida harakat qilgan va faqat oxirgi bosqichda soliq huquqiy mazmun ola boshlagan. Shuning uchun soliqqa tortishning to'liq nazariy asoslanishi chuqur tarixiy ildizlarga ega emas. 17-asrgacha soliqlar haqidagi barcha g'oyalar tasodifiy va tizimsiz edi, bu esa ularni ushbu sohadagi jiddiy nazariy ish deb tasniflashga imkon bermaydi. Vaqtinchalik va favqulodda soliqlarning muntazam va 2

umumbashariy to'lovlarga almashtirilishi aholi tomonidan ularni rad etishiga sabab bo'ldi. Bu holat moliyaviy fandan soliq kabi hodisani nazariy asoslashni talab qildi. Asosiy soliq nazariyalari 17-asrdan boshlab to liq ta limotlar sifatidaʻ ʼ shakllana boshladi. va eng muhim tamoyillar va qoidalar majmui sifatida «Soliqlarning umumiy nazariyasi» deb nomlangan. Uning asosiy yo'nalishlari jamiyatning iqtisodiy rivojlanishining bevosita ta'siri ostida shakllandi. Umuman ostida soliq nazariyalari deganda soliqlarning mohiyati va mohiyati, jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o‘rni, roli va ahamiyati haqidagi u yoki bu ilmiy bilimlar tizimi tushunilishi kerak . Boshqacha qilib aytganda, soliq nazariyalari u yoki bu maqsadlar uchun soliqlarning tan olinishiga qarab davlatning soliq tizimlarini qurishning turli modellari hisoblanadi. Kengroq ma'noda soliq nazariyalari - har qanday ilmiy umumlashtirilgan ishlanmalar (soliqlarning umumiy nazariyalari), shu jumladan soliqqa tortishning ayrim masalalari (soliqlarning xususiy nazariyalari). Xususiy soliq nazariyalariga har xil turdagi soliqlarning nisbati, soliqlar soni, ularning sifat tarkibi, soliq stavkasi va boshqalar haqidagi ta’limot kiradi. Xususiy nazariyaning yorqin misoli yagona soliq nazariyasidir. Demak, soliqlarning umumiy nazariyasining yo‘nalishlari umuman soliqqa tortish maqsadini belgilab beradigan bo‘lsa, soliqlarning xususiy nazariyalari soliqlarning qanday turlarini o‘rnatish zarurligini, ularning sifat tarkibi qanday bo‘lishi kerakligini va hokazolarni asoslab beradi.. Boshlash uchun ko‘rib chiqaylik. soliqlarning eng mashhur umumiy nazariyalaridan ba'zilari. Soliqlarning umumiy nazariyalari Birinchi umumiy soliq nazariyalaridan biri ayirboshlash nazariyasi bo'lib , u soliqqa tortishning qaytariladigan xususiyatiga asoslanadi. Nazariyaning mohiyati shundan iboratki, soliq orqali fuqarolar tashqaridan hujumlardan himoyalanish, tartibni saqlash uchun davlatdan xizmatlar sotib oladilar. Biroq, bu nazariya faqat o'rta asrlar sharoitida, harbiy va huquqiy himoya boj va yig'imlar evaziga sotib olinganda, go'yo qirol va tobelar o'rtasida haqiqatda shartnoma tuzilgandek qo'llanilishi mumkin edi. Bunday sharoitda ayirboshlash nazariyasi mavjud munosabatlarning rasmiy in'ikosi edi. Ma'rifat davrida o'ziga xos almashinuv nazariyasi paydo bo'ladi - atomistik nazariya . Uning vakillari fransuz ma’rifatparvarlari Sebastyen Le Pretre de Voban (1633-1707) – “ijtimoiy shartnoma” nazariyasi va Sharl Lui Monteskye (1689- 1755) “ommaviy shartnoma” nazariyasi edi. Bu nazariya soliq fuqarolar va davlat o'rtasidagi kelishuv natijasi ekanligini e'tirof etadi, unga ko'ra sub'ekt davlatga himoya qilish, himoya qilish va boshqa 3

xizmatlar uchun boj to'laydi. Hech kim soliqlarni, shuningdek , davlat tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlardan foydalanishni rad eta olmaydi. Biroq, uzoq muddatda bu almashinuv foydalidir, chunki hatto eng qobiliyatsiz hukumat ham sub'ektlarni har biri o'zini himoya qilganidan ko'ra arzonroq va yaxshiroq qo'riqlaydi. Boshqacha qilib aytganda, soliq jamiyatning davlat mavjudligidan boshlab turli imtiyozlar uchun to'lovi vazifasini bajargan. Ingliz faylasufi Tomas Xobbs (1588- 1679), fransuz mutafakkirlari Volter (1694-1778) va Onore Mirabou (1749-1791) ham shunday pozitsiyalarga amal qilganlar. XIX asrning birinchi yarmida. Shveytsariyalik iqtisodchi Jan Simond de Sismondi (1773-1842) o'zining "Siyosiy iqtisodning yangi tamoyillari" (.) asarida 1819 г lazzatlanish nazariyasi deb ataladigan nazariyani shakllantirdi, unga ko'ra soliqlar fuqaroning jamiyatdan oladigan zavqlari uchun to'laydigan bahosidir. Soliqlar yordamida fuqaro jamoat tartibidan, adolatdan, shaxs va mulk xavfsizligidan bahramand bo'lishdan boshqa hech narsani sotib olmaydi. Shunday qilib, J.Sismondi o'zining zamonaviy variantida ayirboshlash nazariyasi nazariyasiga asos soldi. Xuddi shu davrda fransuz davlat arbobi Adolf Tyer (1797-1877) va ingliz iqtisodchisi Jon Remzi Makkalok (1789-1864) tomonidan taqdim etilgan sug'urta mukofoti sifatida soliq nazariyasi shakllandi. Ularning fikricha, soliqlar har qanday xavf-xatar yuzaga kelganda fuqarolar tomonidan davlatga to'lanadigan sug'urta to'lovidir. Soliq to lovchilar savdogar bo lgan holda o z mulklarini daromadlarigaʻ ʻ ʻ qarab urush, yong in, o g irlik va hokazolardan sug urta qiladilar.Biroq, haqiqiy ʻ ʻ ʻ ʻ sug urtadan farqli o laroq, soliqlar sug urta hodisasi yuz berganda tovon olish ʻ ʻ ʻ uchun emas, balki sug urta hodisasi sodir bo lgan taqdirda tovon olish uchun ʻ ʻ to lanadi. mudofaa va huquqni muhofaza qilish organlariga davlat xarajatlarini ʻ moliyalashtirish. Shunday qilib, ko'rib chiqilayotgan nazariyaga asos bo'lgan sug'urta g'oyasi mumkin. xavf yuzaga kelgan taqdirda davlat fuqarolarga sug‘urta to‘lovlarini amalga oshirish majburiyatini o‘z zimmasiga olgan taqdirdagina tan olinadi. Sug'urta nazariyasini ko'rib chiqayotganda, 1990-yillarning boshlarida Rossiya qonunchiligi tajribasi qiziq. Shunday qilib, RSFSRning 24 dekabrdagi Qonunida 1990 г. "RSFSRda mulk to'g'risida" gi qonun egasiga jinoyat natijasida etkazilgan zarar sud qarori bilan davlat tomonidan qoplanishi belgilandi. Bunday sharoitda ko'rib chiqilayotgan nazariyani qisman amalga oshirish haqida gapirish mumkin, chunki, haqiqatan ham, bu holda, davlat sug'urta tashkiloti kabi, etkazilgan zararni qoplashga majburdir. Biroq, bu majburiyatni soliqqa tortish bilan bog'lash qiyin. 1992 yildan keyin, Rossiyada yangi soliq tizimi tashkil etilganda, bu norma amalda ishlamadi. Shunday qilib, Rossiyada davlatning 4

zararni qoplash majburiyati soliqqa tortishni oqlash uchun emas, balki boshqa, masalan, siyosiy sabablarga ko'ra yuzaga keldi. Klassik va Keyns iqtisodiy maktablarining nazariyalari soliqlarning ijtimoiy institut sifatida rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Ularning kontseptsiyalarining asosiy qoidalari, shuningdek, izdoshlarining nazariyalari bundan keyin ham ko'rib chiqiladi. Soliqlarning klassik nazariyasi (soliq neytralligi nazariyasi) yuqoriroq nazariy darajaga ega bo lib, ingliz iqtisodchilari Adam Smit (1723-1790), Devidʻ Rikardo (1772-1823) va ularning izdoshlarining ilmiy ishlari bilan bog liq. Ushbu ʻ nazariya tarafdorlari soliqlarni davlatni saqlash xarajatlarini qoplashi kerak bo'lgan davlat daromadlarining turlaridan biri deb hisoblashgan. Shu bilan birga, soliqlarga boshqa rol (iqtisodni tartibga solish, sug'urta to'lovi, xizmatlar uchun to'lov va boshqalar) yuklanmagan. Bu pozitsiya A.Smit tomonidan ishlab chiqilgan bozor iqtisodiyoti nazariyasiga asoslangan edi. Bozor sharoitida shaxs ehtiyojlarini qondirish sub'ektlarga iqtisodiy erkinlik, faoliyat erkinligini ta'minlash orqali erishiladi. A.Smit sotsialistlar tomonidan e'lon qilingan iqtisodiyotni markazlashgan holda boshqarishga qarshi chiqdi. Dalillarga e'tibor bermasdan, u markazsizlashtirish ehtiyojlarni maksimal darajada qondirish imkonini beradi deb apriori ko'rib chiqdi. Bozor iqtisodiyoti hech qanday jamoaviy irodaga bo'ysunmasa ham, qat'iy xatti-harakatlar qoidalariga bo'ysunadi. A.Smit o'zining "Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini o'rganish" asarida ushbu qoidalarni batafsil tahlil qiladi, masalan, erkin raqobatning narxni ishlab chiqarish xarajatlari bilan tenglashtirishga intilishi, bu resurslarni tarmoqlar ichida taqsimlashni optimallashtiradi. . A.Smit ham davlat mulk huquqini himoya qilgan holda bozor iqtisodiyoti rivojlanishini ta’minlashi kerak, deb hisoblagan. Ushbu funktsiyani bajarish uchun davlatga tegishli mablag'lar kerak. To'g'ridan-to'g'ri davlat daromadlarining (davlat mulkidan) ulushi bozor sharoitida sezilarli darajada kamayganligi sababli soliq tushumlari yuqoridagi xarajatlarni qoplashning asosiy manbaiga aylanishi kerak. Boshqa xarajatlarni (yo'llarni qurish va saqlash, adliya muassasalarini saqlash va boshqalarni) moliyalashtirish xarajatlariga kelsak, ular manfaatdor shaxslar tomonidan to'lanadigan boj va yig'imlar hisobidan qoplanishi kerak. Shu bilan birga, soliqlar tekin xususiyatga ega bo'lganligi sababli, boj va yig'imlarni soliq deb hisoblamaslik kerak, deb hisoblar edi. Klassik nazariya (P.Godme uni liberal deb ataydi) vakili, fransuz huquqshunos olimi Pol Mari Godmening fikricha, soliqning yagona maqsadi davlat xarajatlarini moliyalashtirishdir. Soliqning rolini "g'azna kassalarini ta'minlash va soliqning faqat moliyaviy funktsiyalarini tan olish" bilan cheklaydigan bu tushuncha "jandarm davlati" tushunchasi bilan bog'liq. Biroq, iqtisodiy 5