Yangi ming yillikda Markaziy Osiyoda xavfsizlikni ta`minlash muammolari
![Yangi ming yillikda Markaziy Osiyoda
xavfsizlikni ta`minlash muammolari
MUNDARIJA.
Kirish........................................................................................................................3
I BOB. Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar taraqqiyoti faoliyati.
1.1. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik mummolari ………...........................7
1.2. Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar faoliyatidagi
nomutanosibliklar............21
II BOB. Markaziy Osiyo davlatlar i faoliyatida yangi integratsion jarayonlar.
2.1. Markaziy Osiyoda O`zbekiston nufuzini ortib borishi va xavfsizlikning
barqaror
shartlari… ......................... ....................................................... .................. ....... ....30
2.2. Markaziy Osiyoda integratsion jarayonlarning mustaxkamlanishida
O`zbekisto n
peshqadamligi ............ ........................................................................................... 42
Xulosa ...................................................................................................... ........... 55
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati........................................................... ........... 58
1](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_1.png)
![Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Markaziy Osiyo o‘zining muhim geosiyosiy
joylashuvi va mineral xom ashyo resurslarining o‘lkan zaxiralariga ega ekani
tufayli kuchli e’tibor obyektiga hamda jahondagi eng yirik davlatlarning strategik
manfaatlari to‘qnashadigan hududga aylanmoqda. Dunyodagi yirik davlatlarning
Markaziy Osiyo hamda qo‘shni mintaqalardagi tabiiy resurslardan foydalanish va
bu resurslarni tashish yo‘nalishlarini nazorat qilish uchun kurashi borgan sari jiddiy
tus olmoqda.
O‘zbekiston Markaziy Osiyo mintaqasida o‘zining tabiiy-geografik, xarbiy,
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-intellektual salohiyatiga ega mamlakat. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2012 yil sentabr oyida qabul qilingan “O‘zbekiston
Respublikasining tashqi siyosiy faoliyati konsepsiyasi”da ham Markaziy Osiyo
mintaqasiga alohida e’tibor qaratilgan va “O‘zbekistonning hayotiy muhim
manfaatlari shu mintaqa bilan bog‘liq” ekani belgilab qo‘yilgan.
Konsepsiyada O‘zbekiston o‘z qo‘shnilariga nisbatan ochiq va yaxshi
qo‘shnichilik, do‘stlik va xayrixohlik prinsiplariga asoslangan siyosat olib borishi
ta’kidlangan. O‘zbekiston mintaqadagi barcha dolzarb masalalarni o‘zaro
manfaatdorlik, bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik prinsiplariga asoslangan
holda, muzokaralar yo‘li bilan xalqaro huquq normalariga mos ravishda hal etish
tarafdoridir. Markaziy Osiyo muammolari tashqi kuchlarning aralashuvisiz
mintaqadagi davlatlarning o‘zlari tomondan yechilmog‘i zarur, deb uqtirilgan 1
.
Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari o‘rtasida keyingi yillarda bir oz
bo‘lsada o‘zaro hamkorlik faoliyatida yakdillikdagi ixtiloflarni mavjudligi,
O‘zbekistonda 2016-yilning oxiri, 2017-yilning boshlaridan “Yaqin qo‘shnichilik”
1
Qarang: “O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy faoliyati konsepsiyasi to‘g‘risida”gi Qonun. Oliy Majlis
meyoriy hujjatlar to‘plami. 2012 yil sentabr.
2](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_2.png)
![aloqalarini kuchaytiriga qaratilgan davlat siyosatini amalga oshirala boshlashi
mavzuning ilmiy-nazariy jihatlarini yanada mustahkam o‘rganishni taqozo etadi.
Mamlakatimiz “tashqi siyosatni amalga oshirishda barcha davlatlar, birinchi
navbatda, qo‘shni mamlakatlar bilan do‘stona munosabatlar va o‘zaro manfaatli
hamkorlikni yanada mustahkamlashni o‘zimizni birinchi darajali vazifamiz deb
bilamiz.
Biz qo‘shnilarimiz bilan raqobat qilish emas, aksincha, hamkorlik qilish
yo‘lini izchil davom ettiramiz. Hamkorlikni tinchlik va taraqqiyotning asosiy
garovi deb bilamiz. Qo‘shnilarimiz bilan o‘zaro hurmat va manfaatli hamkorlikni
qancha rivojlantirsak, bundan yurtimiz ham, butun mintaqamiz ham shuncha naf
ko‘radi” 2
.
Markaziy Osiyo xalqlari tarixi, mintaqa davlatlarining ijtimoiy taraqqiyot
modellarining o‘ziga xos jihatlaridan g‘arazli geosiyosiy maksadlar yo‘lida
foydalanishga urinishlarning namoyon bo‘lish shakllarini fosh etish, “Turkiston –
umumiy uyimiz” g‘oyasining mazmuni va uning mintaqa xalklarini
birlashtirishdagi o‘rni va ahamiyatini yoritish nuqtai nazaridan dolzar ahamiyatga
ega.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari.
Mazkur bitiruv malakaviy ishining maqsadi Markaziy Osiyoda O‘zbekiston
maqeini mustahkamlash mintaqada sodir bo‘layotgan mafkuraviy jarayonlarni,
xavfsizlikni oldini olishning ta’sirini ilmiy-falsafiy tahlil qilishdan iborat.
Vazifalari :
Birinchidan , Markaziy Osiyo mintaqasining mafkuraviy manzarasini, uning
o‘ziga xosligi va rivojlanish dinamikasini o‘rganish;
Ikkinchidan , Markaziy Osiyodagi davlatlar faoliyatidagi
nomutanosibliklarning mintaqaga zidligi, yuzaga kelish sabablari, erishish mavjud
bo‘lgan yutuqlarni ilmiy tahlil qilish;
Uchinchidan , Markaziy Osiyoda O`zbekiston nufuzini ortib borishi va
xavfsizlikning barqaror shartlari, jahon hamjamiyatidagi o‘rnini tadqiq etish;
2
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T. “O‘zbekiston”, 2017. –
B.480.
3](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_3.png)
![To‘rtinchidan , Markaziy Osiyoda integratsion jarayonlarning
mustaxkamlanishida O`zbekiston peshqadamligini, bugungi kunda erishilayotgan
yutuqlarning ijtimoiy-iqtisodiy asoslarini yoritishdan iborat.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida
ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni erkinlashtirish va demokratiyalashtirish jarayonida
xavfsizlikning fundamental nazariy asoslari, metodologik tamoyillari va
amaliyotining gumanistik mohiyati O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti va
Prezident Shavkat Mirziyoyevning asarlarida, ularni hayotga samarali va izchil
tatbiq etish, muammolarga tanqidiy-tahliliy yondashuvga doir mulohazalar
atroflicha yoritilgan 1
.
Shuningdek, Markaziy Osiyoda xavfsizlikning milliy, hududiy va global
muammolari Ibrohim Karimov, Sh.G‘oyibnazarov, J.Y.Yaxshilikov, N.E.
Muhammadiyev, S.Otamurodov 3
va boshqa tadqiqotchilarning ishlarini e’tirof
etish mumkin.
Bitiruv malakaviy i sh i ning ilmiy yangiligi:
Birinchidan , Markaziy Osiyo mintaqasining mafkuraviy manzarasini, uning
o‘ziga xosligi va rivojlanish dinamikasini o‘rganilgan;
Ikkinchidan , Markaziy Osiyodagi davlatlar faoliyatidagi
nomutanosibliklarning mintaqaga zidligi, yuzaga kelish sabablari, erishish mavjud
bo‘lgan yutuqlari ilmiy tahlil qilingan;
Uchinchidan , Markaziy Osiyoda O`zbekiston nufuzini ortib borishi va
xavfsizlikning barqaror shartlari, jahon hamjamiyatidagi o‘rnini tadqiq etilgan;
To‘rtinchidan , Markaziy Osiyoda integratsion jarayonlarning
mustaxkamlanishida O`zbekiston peshqadamligini, bugungi kunda erishilayotgan
yutuqlarning ijtimoiy-iqtisodiy asoslari yoritilgan.
Bitiruv malakaviy ishining – Markaziy Osiyoda xavfsizligini
mustahkamlashning ijtimoiy-siyosiy tizimi.
Bitiruv malakaviy ishining – Markaziy Osiyoda xavfsizlikni ta’minlashning
ilmiy-amaliy masalalari.
1 1
Asarlar nomi dissertatsiyaning “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” qismida ko‘rsatilgan.
3
Asarlar nomi dissertatsiyaning “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” qismida ko‘rsatilgan.
4](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_4.png)
![Bitiruv malakaviy i sh i ning ilmiy va amaliy ahamiyati.
Mazkur tadqiqotda bayon qilingan ilmiy-nazariy xulosalar va amaliy taklif-
tavsiyalar, umuman yoshlarda geosiyosiy munosabatlarga doir fikr mulohazalarni
to‘g‘ri anglashida, xususan ijtimoiy barqarorlik haqidagi bilimlarni kengaytirish
va chuqurlashtirishga xizmat qiladi.
Bitiruv malakaviy ish materiallari va natijalaridan oliy o‘quv yurtlarida
milliy g‘oya: asosiy tushuncha va tamoyillari falsafa, sotsiologiya, pedagogika,
oliy ta’lim boshqaruvi, psixologiya bo‘yicha maxsus kurslarni o‘qitishda
foydalaniladi. Shuningdek, milliy g‘oya: asosiy tushuncha va tamoyillari falsafa,
oliy ta’lim pedagogikasi, psixologiya va sotsiologiya fanlari rivojida mavjud
nazariy qoidalardan taklif etilayotgan matematik modul asosida umumlashtirish,
amaliy tajribalarni tasniflash kabi maqsadida foydalanish mumkin.
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita
bob, to‘rtta paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_5.png)
![I BOB. Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar taraqqiyoti faoliyati.
1.1. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik mummolari
XX asrning so‘nggida jahon siyosiy xaritasida amalga oshgan serqirra
jarayonlar Markaziy Osiyoda ham keskin o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi.
Mintaqamizda ro‘y berayotgan g‘oyaviy jarayonlar va mafkuraviy tahdidlar ana
shu o‘zgarishlar bilan uzviy bog‘liqdir. Iclom Karimovning «O‘zbekiston XXI asr
bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari»
asarida jahon, Markaziy Osiyo mintaqasi va respublikamizda qaysi omillar
xavfsizlikka qanday tahdid solayotgani aniq ko‘rsatib berilgan.
Hozirgi paytda Markaziy Osiyo mintaqasida turli siyosiy, iqtisodiy, harbiy
va ekologiyaga oid muammolar to‘planib qolgan. Bu joydagi yalpi xavfsizlikka
mintaqaviy, milliy, mahalliy mojarolar, diniy eksteremizm va jangari separatizm
tahdid solmoqda. Bunday qarama–qarshiliklarda chetdagi ayrim yirik
mamlakatlarning o‘z manfaatlarini va ta’sir doiralarini saqlab qolish, kuchlar
muvozanatini o‘z foydalariga o‘zgartirish uchun olib borayotgan harakatlari ham
o‘z o‘rniga ega.
Bugungi kunda mintaqaning barcha mamlakatlari terrorizm, diniy
ekstremizm, transmilliy jinoyatchilik va narkotrafik tahdidlarga duch kelmoqda.
Ushbu tahdidlarga qarshi samarali kurashishni faqat birgalikda, mintaqa
mamlakatlari o‘rtasidagi amaliy hamkorlik mexanizmlari doirasida ta’minlash
mumkin.
Tahdid tug‘diruvchi sabablardan yana biri mintaqa o‘zining jo‘g‘rofiy –
siyosiy holati jihatidan kollektiv xavfsizlik tizimi izchil yo‘lga qo‘yilmagan
hududda joylashganligi bilan bog‘liq.
Yaqin yillarda butun dunyo, Yevropa va Osiyo kelajagi uchun hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo‘lgan energiya, gaz va neftga boy konlar Markaziy Osiyoda
joylashgan. Buning ustiga biz Sharq va G‘arb mamlakatlarining manfaatlari bir-
6](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_6.png)
![biriga mos kelmaydigan mintaqaning bir qismimiz. Bizning hududimizdan
ko‘pgina qudratli mamlakatlar ham o‘z manfaatlarini izlaydi.
Yana bir tahdid manbai – O‘zbekistonni etnik, demografik, iqtisodiy va
boshqa muammolar yuki ostida qolgan ba’zi mamlakatlar qurshab turibdi. Buning
ustiga, yurtimiz mintaqadagi diniy ekstremizm, etnik murosasizlik, narkobiznes va
har xil tashqi kuchlar tomonidan rag‘batlantirib kelinayotgan, ichki mojaro avj
olgan Afg‘oniston kabi beqarorlik o‘chog‘i bilan chegaradosh.
Islom Abdig‘aniyevich Karimov “O‘zbek xalqiga tinchlik va omonlik
kerak” risolasida Afg‘oniston masalasiga alohida to‘htalib, “Hech kimga sir emas
— hozirgi kunda bizning hududimizda, Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va
barqarorlikka eng katta xavf-xatar — bu Afg‘onistonda 30 yildan ziyod davom
etayotgan urushdir.
Ana shu o‘tgan davrda bu jafokash zaminda tinch hayot nima ekanini
bilmaydigan yangi bir avlod voyaga yetdi. Urush boshlangan paytda tug‘ilgan
bolalar 30—35 yoshga chiqdi. Bu avlodning izidan hozir yana bir yangi avlod
oyoqqa turmoqda. Ular o‘z hayotida nimaga guvoh bo‘lishi mumkin? Faqat urush,
odam o‘ddirish, qon to‘kish. Bu yoshlarning hayoti pgundan iborat bo‘lib
qolmayapti-mi? O‘zingiz o‘ylang, shu ham hayotmi o‘zi?
Ko‘pni ko‘rgan afg‘on xalqining boshiga tushgan bunday ofatni boshqa hech
kimga hech qachon ko‘rsatmasin. Shundan ogoh bo‘lish, shundan xulosa chiqarish
zarur” 4
ligini ta’kidlagan edi.
Mintaqaviy nizolar ko‘pincha terrorizm va zo‘ravonlik, narkobiznes va
qurol-yarog‘ bilan qonunsiz savdo qilish, inson huquqlarini ommaviy suratda
poymol etish kabi xavfli tahdidlarning doimiy manbaiga aylanib bormoqda. Ayrim
qo‘shni davlatlar yadro quroliga ega bo‘lishga oshkora intilayotganligi bizni
tashvishga solmoqda. O‘zbekiston esa Markaziy Osiyo mintaqasini yadroviy
qurollardan xoli hudud deb e’lon qilinishiga erishish uchun harakat qilmoqda.
Xullas, Markaziy Osiyoda xavfsizlikka solinayotgan siyosiy, mafkuraviy,
ma’naviy tahdidlar siyosiy ekstremizm, shu jumladan diniy ruhdagi ekstremizm,
4
Karimov I.A. Mamlakatimizni yanada obod etish va modernizatsiya qilishni qat’iyat bilan davom ettirish yo‘lida.
21-jild, T.: “O‘zbekiston” 2013. -B.342.
7](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_7.png)
![millatchilik va milliy mahdudlik, etnik, millatlararo, mahalliychilik va urug‘-
aymoqchilik asosidagi ziddiyatlar, korrupsiya va jinoyatchilik, ekologiya
muammolari zaminida shakllanmoqda. Mazkur mintaqaning mafkuraviy
manzarasini tahlil etish uchun umuman dunyoning mafkuraviy manzarasiga
qisqacha to‘xtalish, umumiy tendensiya va qonuniyatlarni ko‘zdan kechirish
maqsadga muvofiq.
Dunyoning mafkuraviy manzarasi deganda, jamiyat taraqqiyoti
qonunlari, uning rivojlanish tendensiyalarini muayyan ijtimoiy guruh, etnik
birliklar, siyosiy kuchlarning o‘ziga xos manfaatlaridan kelib chiqib talqin
qilish va unga asoslangan holda insoniyat istiqbolini belgilashga qaratilgan
mafkuraviy tizimlar majmui tushuniladi.
Ikki qutbli dunyo barham topib, sotsialistik va burjua mafkuralari o‘rtasidagi
kurash to‘xtagan hozirgi davrda dunyoning yangi mafkuraviy manzarasi qaror
topib bormoqda. Bugungi kunda aksariyat davlatlarning mafkurasi umuminsoniy
qadriyatlar va demokratik tamoyillarga asoslanadi. Ularda tinchlik va taraqqiyot,
inson haq-huquqlari va erkinligi, ijtimoiy, siyosiy, etnik, konfessional totuvlik va
bag‘rikenglik g‘oyalari ustuvordir.
Ayni paytda, global xarakterga ega g‘oyaviy qarashlar dunyoning
mafkuraviy manzarasi mazmunini belgilab berishda ustuvorlikka intilayapti.
Kishilik jamiyati taraqqiyotining hozirgi davrida “turli xil eski va yangi
mafkuralarning o‘zaro kurashi har qachongidan ham ko‘ra shiddatli tus
olmoqda, - deb yozadi Prezidentimiz. - Rang-barang, ba’zan bir-biriga
mutlaqo zid dunyoqarashlar, siyosiy, milliy, diniy oqimlar, mazhab va
sektalar o‘rtasidagi fikr talashuvlari goho bahs-munozara doirasidan chiqib
to‘qnashuvlar, ommaviy qirg‘inlarga sabab bo‘lmoqda, odamlar boshiga
behisob qayg‘u-kulfatlar solmoqda” 5
.
Inson ongi va qalbi uchun kurash yangi sifatiy xususiyat kasb etgan bir
davrda, e’tiqod umumiyligiga asoslanish (masalan, panislomizm), etnik birlikka
urg‘u berish (masalan, panslavizm, panturkizm, paneronizm) va yagona ijtimoiy-
5
Iclom Karimov «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari» T.1997. –B.52
8](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_8.png)
![iqtisodiy va siyosiy makonda yashash natijasida yuzaga kelgan bog‘liqlikni
ro‘kach qilish asosida (masalan, pansovetizm) yakka mafkuralar hukmronligini
ta’minlash orqali jahon maydonlarini mafkuraviy jihatdan bo‘lib olishga urinishlar
kuzatilmoqda.
Bugungi kunda Afg‘onistondagi vaziyatni bartaraf etish bo‘yicha ko‘p
qirrali va murakkab vazifalar mintaqa va xalqaro miqyosda keng muhokama
qilinmoqda.
Bu o‘rinda Afg‘onistondagi harbiy-siyosiy inqirozni hal etish yo‘llarini
topish maqsadida tashkil etilgan Qobul jarayoni, Moskva formati, Xalqaro muloqot
guruhi, “Osiyo yuragi” deb nomlangan Istambul jarayoni, “SHHT - Afg‘oniston”
muloqot guruhi va boshqa ko‘p tomonlama muhokama jarayonlari alohida
diqqatga sazovordir. Shu sababli, Afg‘onistondagi nizolar g‘oyat murakkab va
qarama-qarshi xususiyatga ega ekanini, ularga turli kuchlar jalb etilganini e’tiborga
olgan holda, shuningdek, BMT Xavfsizlik kengashining tegishli rezolyutsiyasidan
kelib chiqib, keng qamrovli tinchlik jarayonini uchta o‘zaro bog‘liq darajada
amalaga oshirishni ta’minlash muhim ahamiyatga ega, deb hisoblaymiz 6
.
Insoniyatning yagona birlik sifatida erkin taraqqiy qilishiga katta xavf
tug‘diruvchi mafkura shakllaridan biri shovinizm hamda uning xavfli ko‘rinishi
bo‘lgan buyuk davlatchilik shovinizmidir . Shovinizm millatchilikning o‘ziga xos
shakli, boshqa millatlarni mensimaslik va o‘z millatining ularga nisbatan
ustunligini asoslashga qaratilgan g‘oyaviy-nazariy qarashlar tizimi va amaliyotidir.
I.A.Karimov o‘rinli ta’kidlaganlaridek, buyuk davlatchilik shovinizmini
“muayyan kuchlar va davlatlar tomonidan bo‘ladigan siyosiy, mafkuraviy va
iqtisodiy hukmronlik deb yoki millatlararo va davlatlararo, mintaqaviy
munosabatlarda unga intilish deb ta’riflash mumkin.
Shovinizm ba’zi ko‘p sonli millatlarning nafaqat ko‘p millatli imperiya
doirasida, balki uni o‘rab turgan jug‘rofiy - siyosiy makonda ham o‘zining
mutlaq hukmronligini o‘rnatish uchun kurashda namoyon bo‘ladi” 7
. Bir so‘z
6
Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”,
2018. –B.364-366.
7
Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.
T.1997. –B.52
9](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_9.png)
![bilan aytganda, buyuk davlatchilik shovinizmi g‘ayriilmiy va g‘ayriinsoniy
xarakterga ega. U o‘z mohiyatiga ko‘ra milliy tengsizlikni oqlash, targ‘ib - tashviq
qilish hamda himoya qilishning o‘ziga xos shaklidir. I.A.Karimov ta’kidlaganidek,
shovinizmning salbiy oqibatlari faqat shu bilangina chegaralanmaydi, u hamisha
«...avtoritar tuzumlar o‘rnatilishi va mustahkamlanishini rag‘batlantiradi,
shafqatsiz diktaturaga olib boradi. Chunki, bo‘ysundirilgan va qaram
xalqlarnigina emas, balki bir qismi muqarrar ravishda bunday siyosiy yo‘lga
qarshi chiqadigan o‘z aholisini ham boshqacha sharoitda itoatkorlikda saqlab
turish mumkin bo‘lmaydi». Oxir oqibatda davlat ichki ziddiyatlar bo‘hroniga
duchor bo‘lib, halokatga yuz tutadi. Bir so‘z bilan aytganda, o‘zgalarni qaram
qilgan xalqlar, davlatlarning o‘zlari ham hech qachon ozod va erkin bo‘lolmaydi.
Biroq bu tajribadan dunyodagi ayrim siyosiy doiralar va kuchlar hali ham yetarli
saboq chiqara olmaganini jahonning ayrim hududlaridagi voqealar ko‘rsatib
turibdi.
Aqidaparastlik: mohiyat va shakllar. Bugungi kunda inson ongi va qalbi
uchun kurash keskin tus olayotgan ekan, xilma-xil qarashlarning mafkura
maydonida hukmronlik qilishga intilishi tabiiy, albatta. Bunga e’tiqod
umumiyligiga asoslangan holda yakka mafkura hukmronligini ta’minlash orqali
jahon maydonlarini mafkuraviy jihatdan o‘ziga qaram qilishga bo‘layotgan xatti-
harakatlarni misol keltirish mumkin. Masalan, islom dinini qurol qilib olgan
aqidaparastlar ijtimoiy, milliy xususiyati, qaysi davlatga mansubligidan qat’i nazar,
barcha musulmonlarning ma’naviy birligi haqidagi tasavvurlarga tayanib, ularning
yagona xalifalik ostida, sodda qilib aytganda, diniy asosda siyosiy birlashuvi
g‘oyasini ilgari suradilar. Ular o‘z qarashlarini aksariyat hollarda diniy-ma’naviy
zamindagi uyg‘unlik mamlakatlarning iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy, ilmiy-texnik
sohalardagi hamkorligi, ular salohiyatining birlashishi taraqqiyotga yo‘l ochadi
degan “beozor” shaklda taqdim etishga harakat qiladilar.
Ammo jiddiy e’tibor beriladigan bo‘lsa, ular milliy suverenitetdan voz
kechish yoki uni yo‘qotish hisobiga yagona islom davlati tuzishni ko‘zlayotganlari
ma’lum bo‘ladi. Shu bilan birga, musulmon xalifaligini tiklashga, uning to‘g‘ri
10](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_10.png)
![ekanini asoslashga urinuvchilar, bu hol aynan millat sifatida o‘zligimizni
anglashga yo‘l qo‘ymasligini yashiradilar. Bu g‘oyani singdirish yo‘lidagi
harakatlarda esa bizning islom diniga e’tiqod qilishimizga alohida urg‘u beradilar.
Bunday kuchlar shu yo‘l bilan o‘z tariximiz, tilimiz, betakror madaniyatimiz, jahon
xalqlari o‘rtasidagi o‘ziga xos o‘rnimiz, o‘z taraqqiyot yo‘limiz borligini inkor
etishga harakat qiladilar.
Aqidaparastlik xalifalik bayrog‘i ostida birlashishni noislomiy dunyoga
qarshi turish maqsadi bilan ham bog‘lashini ta’kidlash zarur. Bunday yondashuv
o‘ta xavfli ekani hech kimga sir emas. Zero, u insoniyatning diniy asosda qarama-
qarshi qutblarga bo‘linib ketishiga, ba’zan “sivilizatsiyalar to‘qnashuvi” deb
ataladigan hodisaning yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Hozirgi paytda dunyoda diniy - ekstremistik xarakterdagi sekta va
harakatlar, ularning inson ongi va qalbi uchun kurash yo‘lidagi faoliyatining
jonlanishi kuzatilmoqda. Xususan, ommaviy axborot vositalari xabarlariga ko‘ra,
birgina Rossiyaning o‘zida “Bogorodichiy sentr”, “Serkov obyedineniya”,
“Serkov Iisusa”, “Serkov Novogo Zaveta”, ”Beloye bratstvo”, ”Bojestvenniy orden
Pervogo Angela” kabi o‘nlab diniy sektalar noqonuniy ravishda faoliyat olib
bormoqda. Ular aholining diniy bilimlari pastligidan foydalanib, oxiratning
yaqinligi bilan qo‘rqitish hamda asosan yoshlar va moddiy ahvoli nochor
bo‘lganlar ichida ish olib borish yo‘li bilan o‘z tarafdorlarini ko‘paytirishga
harakat qilmoqdalar. Bunday sektalarning barchasi insonning ojizligi, ma’naviy va
jismoniy kamolotga erishishga bo‘lgan intilishi, kishilar hayotda duch keladigan
qiyinchiliklardan o‘zlarining g‘arazli maqsadlari yo‘lida, shaxsiy boylik orttirish
niyatida foydalanadilar.
Dunyoning mafkuraviy manzarasida etnik zaminda shakllangan
g‘oyaviy qarashlarning o‘rni. Hozirgi kunda til, madaniyat, urf-odatlardagi
umumiylik, boshqacha aytganda, etnik birlikka asoslangan holda yagona
mafkuraviy maydonni yuzaga keltirish borasidagi qarashlar ham mavjud. Bunday
qarashlarning shakllanish tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bugungi kunda
ularning har biri Markaziy Osiyoning mafkuraviy manzarasida muayyan o‘rinni
11](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_11.png)
![egallashga urinmoqda. Panturkizm, paneronizm, panamerikanizm kabi g‘oyalar
shular jumlasidandir.
Lisoniy (til) yaqinlik asosida xalqlarni birlashtirishni targ‘ib qiluvchi boshqa
ko‘rinishdagi g‘oyaviy qarashlar tizimining kelib chiqishi ham jahon sahnida
yuzaga kelgan keskin o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Xususan, barcha turkiy xalqlar
yagona davlat ostida birlashtirilishi lozimligi haqidagi g‘oyalarni ham ayrim turkiy
xalqlar o‘rtasida keyingi ikki asr chegarasida sodir bo‘lgan ma’naviy
uyg‘onishning o‘ziga xos natijasi, deb baholash mumkin. U XIX asr oxiri va XX
asr boshlarida davlatlar o‘rtasida yuzaga kela boshlagan ittifoqlar oldida ojiz
qolmaslik, turkiy xalqlarning o‘zligini yo‘qotishiga yo‘l qo‘ymaslikka intilishning
g‘oyaviy ifodasi sifatida shakllandi.
Turkiy xalqlarning lisoniy birligi haqidagi g‘oya obyektiv haqiqat. Ammo
turkiy xalqlar tarixan turli ijtimoiy-siyosiy, va iqtisodiy munosabatlar doirasida
hayot kechirganlar. Bu hol ular hayotida bir-biridan keskin farq qiluvchi jihatlar va
xususiyatlarni keltirib chiqargan. Shuningdek, dinning turli xalqlar ma’naviyati,
madaniyati va ruhiyati rivojidagi roli katta ekanini, turkiy xalqlar ichida
musulmonlar, nasroniylar, buddaviylar borligini inobatga oladigan bo‘lsak, lisoniy
birlikni mutlaqlashtirish o‘rinsizligini anglab yetish mumkin.
Ayni paytda, bu g‘oya mohiyatan yagona davlatga uyushish, to‘g‘rirog‘i,
muayyan davlat rahbarligi va rahnamoligi ostida barcha turkiy xalqlarning
birlashuvini asosiy maqsad sifatida belgilaydi. Bunday yondashuv oxir-oqibatda,
bir tomondan, turkiy xalqlar ichidagi biror bir xalqning gegemonligini asoslash,
ikkinchi tomondan, muayyan xalqlarning milliy suverenitetini tan olmaslik, rad
etishni keltirib chiqaradi.
Islom Karimovning “Turkiston” axborot agentligiga 1999 yil bergan
intervyusida“barcha turkiy xalqlar – yagona millat” degan g‘oyaning xavfi, zarari
to‘g‘risida gapirgan, buning hammasi o‘zbek, qozoq, uyg‘ur, ozor kabi yuzlab
xalqlarni o‘z tarixi. Madaniyati va ma’naviyatidan judo qilishga qaratilgan tahdid
ekanini ko‘rsatib bergan edi.
12](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_12.png)
![Irqchilik mafkurasi, uning qaytadan jonlanishini keltirib chiqarayotgan
omillar. Yuqoridagi mafkura shakllari bilan bir qatorda yuzaki qaraganda tarix
sahnidan tushib ketganday tuyulgan, g‘ayriinsoniy mohiyatga ega bo‘lgan
neofashizm va irqchilikdek mafkuralar ham yangidan bosh ko‘tara boshlaganini
ta’kidlash zarur.
Jahonning turli nuqtalaridan rivojlangan mamlakatlarga ko‘chib kelishning
kuchayib borishi bu davlatlarning tub aholisi, ayniqsa, yoshlari orasida irqchilik
g‘oyalarining yangidan yoyilishini keltirib chiqarmoqda. Markaziy Osiyo
mamlakatlaridan Rossiya va boshqa yurtlarga migratsiya qilgan ishchilar –
“gasterarbayt”lar “skin-head” (skin-xed) deb atalmish millatchilardan ozor
chekmoqda.
Mutaxassislarning qayd etishicha, Yer yuzining turli nuqtalarida diniy
ekstremistik tashkilotlar tomonidan qo‘poruvchilik harakatlari davom
ettirilayotgani ham ksenofobiyani, ya’ni begonalar, boshqa din va millat vakillari,
ayniqsa, musulmonlardan qo‘rqish, nafratlanishni kuchaytirmoqda. Professor
A.Ochildiyev yozganidek, “bunday xavf realligini quyidagi raqamlar ham
tasdiqlaydi. «Yevrobarometr» ma’lumotlariga ko‘ra, shvetsiyaliklarning 18,
italiyaliklarning 30, niderlandiyaliklarning 31, britaniyaliklarning 32,
fransuzlarning 48 foizi boshqa din va madaniyat vakillarini butunlay
yoqtirmasliklarini ta’kidlaydilar. Ma’lumotlarga ko‘ra, bugungi kunda Sharqiy
Germaniya (sobiq GDR) hududida yashayotgan har 2 yoshning biri, g‘arbiy nemis
yoshlarining esa 35 foizi natsizm o‘zining ijobiy tomonlariga ega edi, deb
hisoblaydi. Ommaviy axborot vositalari xabarlariga ko‘ra, Sharqiy
germaniyaliklarning 46 foizi, g‘arbiy germaniyaliklarning 40 foizi Germaniyada
chet elliklar haddan tashqari ko‘p deb hisoblashi ham bunday g‘oyalar tarqalishi
uchun yetarli zamin mavjudligini anglatadi 8
.
Ispanlar esa, o‘zlarini qiynovchi muammolar ichida ishsizlik va terrorizmdan
keyin uchinchi o‘rinda aynan immigrantlarning ko‘payib borayotganini qayd
etishlari bunday qarashlarning Yevropaning boshqa mamlakatlarida ham ildiz otib
8
Abduvohid Ochildiyev. Globallashuv va mafkuraviy jarayonlar. B.62.
13](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_13.png)
![borayotganini ko‘rsatadi. Umuman olganda, mutaxassislar fikricha, Yevropa
Ittifoqiga kiruvchi davlatlar aholisining uchdan biri o‘zini u yoki bu darajada irqchi
deb hisoblaydi.
Faktlar bunday jarayonlar Rossiyada ham jonlanib borayotganini
ko‘rsatmoqda. Rossiya poytaxtida «Beliye buldogi» i «Lefortovskiy front»
guruhlarining qo‘shilishi natijasida hosil bo‘lgan «Obyedinenniye brigadi 88»
shuningdek, «Russkiy kulak» deb nomlangan tashkilotlarning faoliyati bunga
misol bo‘la oladi.
Mazkur misollarning o‘zi ham irqchilik va uning zamirida yuzada
kelayotgan ksenofobiya, zo‘ravonlikning xavfi naqadar kengayib borayotganini
yana bir bor isbotlaydi.
Dunyo mafkuraviy manzarasi rivojlanishining istiqbollari. Bugun
kechaning, erta bugunning davomi bo‘lganidek yaqin istiqbolda dunyoning
mafkuraviy manzarasi qanday bo‘lishini hozirgi kunda jahon mafkura sahnida
kechayotgan ayrim jarayonlarda ham ko‘rish mumkin. Xususan, ba’zi hollarda
yuqorida qayd etilgan vayronkor mafkuralarning o‘ziga xos omuxtalashuvi
kuzatilmoqda. Bu, bir tomondan, millatchilik va irqchilik, boshqa tomondan,
ashaddiy millatchilikning diniy aqidaparastlik bilan qo‘shilib ketayotganida
yaqqol ko‘rinmoqda. Buning oqibati o‘laroq omuxtalashgan g‘oyaviy qarashlar
bilan qurollangan kuchlar o‘z maqsadlari yo‘lida ko‘plab fojialarni keltirib
chiqarayotgan terrorchilik harakatlarini sodir etmoqdalar. Natijada milliy
ozodlik va diniy qadriyatlar tushunchasining o‘zi obro‘sizlantirilmoqda, jahon
afkor ommasida salbiy stereotip va qarashlarning shakllanishiga olib kelmoqda.
Diniy-ekstremizm va terrorchilik harakatlarining oldini olish uchun
ularning moddiy-moliyaviy va tashkiliy asoslariga barham berishning o‘zi yetarli
emas. Chunki, g‘oyaviy kurash, diniy ekstremizmning mafkuraviy asoslarini
yengish tobora muhim va hal qiluvchi ahamiyat kasb etib bormoqda. Buni
bugungi kunda dunyoning yetakchi davlatlari mutaxassislari, siyosatchilari va
davlat rahbarlari ham e’tirof etmoqda.
14](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_14.png)
![Shunday ekan, insoniyatning yagona birlik sifatida rivoj topishini g‘oyaviy
jihatdan asoslash kishilik jamiyati taraqqiyotini ta’minlashning asosiy yo‘li
bo‘lib qolaveradi.
O‘zbekiston Birinchi Prezidenti Islom Karimovning «O‘zbekiston XXI asr
bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» 9
asari Markaziy Osiyodagi mafkuraviy jarayonlarni tahlil qilishda eng muhim
manba bo‘lib hisoblanadi. Mazkur asarda Islom Karimov xavfsizlikka tahdidlar,
ularning umumbashariy va mintaqaviy xususiyatlarini ko‘rsatib bergan edi. Asar
1997 yili nashr etilgan, o‘nlab tillarga tarjima qilingan, Yurtboshimizning xalqaro
maydondagi obro‘-e’tiborini keskin oshirgan edi. Oradan shuncha yillar o‘tsa-da,
ammo ana shu tahdidlar orasida mintaqaviy jihatning ahamiyati pasaymadi, Yillar
o‘tsa ham Afg‘oniston muammosi o‘z yechimini topgani yo‘q.
Bugungi kunda xalqaro vaziyatning shiddat bilan o‘zgarishi, davlatlararo
ziddiyatlarning kuchayishi, keskinlikning yanada ortishi, yer yuzining turli
nuqtalarida yangi nizo o‘choqlarining paydo bo‘lishi — ayni mana shunday o‘tkir
masalalar jahon jamoatchiligida katta tashvish va xavotir uyg‘otmoqda.
Bu fikrimizga qo‘shni Afg‘onistondagi o‘ttiz yildan ziyod davom etayotgan
urush va qon to‘kishlar yaqqol misol bo‘la oladi. Bugun, oradan shuncha vaqt
o‘tishiga qaramasdan, Afg‘onistondagi mavjud vaziyatni ko‘pchilik xalqaro
siyosatchilar nochor, o‘ta og‘ir va qaltis, deb baholamoqda. Ushbu mamlakatdagi
vaziyat bizning hududimiz, Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va barqarorlikka
eng katta xavf-xatar bo‘lib qolmoqda.
Bu mojaroning yechimini topish, jafokash afg‘on zaminida tinch va osuda
hayotni qaror toptirish masalasi O‘zbekiston va qo‘shni mamlakatlar, qolaversa,
dunyodagi ko‘pgina yirik davlatlarning e’tibor markazida bo‘lib kelayotgani, o‘ttiz
yildan ortiq tarix davomida bu mintaqada qancha-qancha qon to‘kilgani, millionlab
odamlar boshqa o‘lkalarda qochoq bo‘lib kun kechirayotgani, minglab kishilar
bedarak yo‘qolgani, qancha mablag‘ va sa’y-harakatlar sarflangani haqida ko‘p
gapirish mumkin.
9
Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.
T.1997. –B.328.
15](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_15.png)
![Afg‘oniston zaminidagi urush alangasi yon-atrofdagi mamlakatlar, el-
yurtimiz uchun qanday katta xavf-xatar va notinchlik tug‘dirgani hech kimga sir
emas. Shu bois, O‘zbekiston mustaqillikka erishgan birinchi kunlardanoq
“qo‘shning tinch — sen tinch”, degan azaliy xalq hikmatiga amal qilib, afg‘on
mojarosini tinch yo‘l bilan hal etish harakatida bo‘lib kelayotgani, bu muammo
doimo bizning e’tiborimiz markazida turgani, davlatimiz rahbarining nufuzli
xalqaro minbarlarda bu qarama-qarshilikni bartaraf etish maqsadida jon kuydirib,
dunyo hamjamiyatiga takror va takror murojaat qilgani barchamizga yaxshi
ma’lum.
O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov bundan yigirma yil avval, ya’ni, 1993
yilda BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida Afg‘oniston mojarosini jahon
hamjamiyati yordami bilan hal etishga chaqirdi; 1995 yilda BMT Bosh
Assambleyasining 50-sessiyasida Afg‘onistonga qurol-yarog‘ kiritilishiga qarshi
xalqaro embargo qo‘yish taklifi bilan chiqib, bu mamlakatning ichki ishlariga
tashqi kuchlarning aralashuviga chek qo‘yish zarurligini ta’kidladi, Afg‘onistonda
koalitsion hukumat tuzish modelini taklif etdi;
1997 yili Islom Karimovning afg‘on muammosini hal qilish uchun “6 + 2”
muloqot guruhini tashkil etish tashabbusi bilan chiqdi va 1999 yili mazkur
guruhning Toshkent uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. 2001 yilda BMT Bosh kotibiga
yo‘llagan murojaatida Afg‘onistonni demilitarizatsiya qilish masalasini BMTning
Xavfsizlik Kengashi kun tartibiga qo‘yish taklifini ilgari surdi;
2008 yilda NATOning Buxarest sammitida BMT shafeligi oyetida “6 + 3”
muloqot guruhini tashkil etish taklifi bilan chiqdi.
Bu ro‘yxatni yana davom ettirish mumkin.
Ana pgunday muhim hujjatlar qatorida davlatimiz rahbarining bevosita
tashabbusi bilan ishlab chiqilgan O‘zbekiston Respublikasining Tashqi siyosiy
faoliyat konsepsiyasi va shu asosda qabul qilingan O‘zbekiston Restgublikasining
qonuni mintaqamizda tinchlik va barqarorlikni saqlash va mustahkamlash yo‘lida
g‘oyat muhim ahamiyatga ega ekanini ta’kidlash lozim;
16](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_16.png)
![Prezidentimiz 2013 yil 9 mayda Xotira va qadrlash kuni munosabati bilan
ommaviy axborot vositalariga bergan intervyusida o‘z e’tiborini yana bir bor
Afg‘onistondagi mavjud voqelikka qaratib, ushbu muammoning naqadar jiddiyligi
va uning yechimi bo‘yicha qanday amaliy harakat va chora-tadbirlar zarurligi xususida
so‘z yuritdi.
Yurtboshimizning ana pgu intervyusi ingliz tilida ham chop etildi, bugungi kunda
nafaqat mamlakatimiz, balki jahon jamoatchiligida katta qiziqish uyg‘otmoqda, keng
muhokama qilinmoqda.
Afg‘onistondagi mavjud o‘ta og‘ir va tahlikali bir vaziyatda AQSH va Yevropa
davlatlarining AYSEF, ya’ni tinchlik o‘rnatish kuchlari deb nom olgan harbiy
qo‘shinlarining 2014 yilning oxirigacha ushbu mamlakat hududidan olib chiqib ketilishi
bilan Afg‘syuistonda o‘zaro qarama-qarshi kuchlar o‘rtasidagi kurashning avjiga
chiqishi, terrorchilik, qurol-yarog‘ savdosi, narkotrafik, turli diniy, millatlararo
nizolarning kuchayib, fuqarolar urushining yana qaytadan boshlanish xavfi ortadi.
Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Barcha
bunyodkor rejalarimizni faqat tinchlik va barqarorlik sharoitida xavfsizlikka tahdid
soluvchi zamonaviy xavf-xatarlarga o‘z vaqtida javob qaytarish orqali ro‘yobga chiqarish
mumkinligi ayoni haqiqatdir” 10
.
Shu borada, 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekistonni
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha “Harakatlar strategiyasi”ga
ko‘ra O‘zbekiston Afg‘onistonning ichki ishlariga aralashmaslik, Afg‘onistonga
qarshi qaratilgan turli harbiy-siyosiy bloklarda qatnashmaslik, Afg‘oniston bilan
aloqalarimiz va hamkorligimizni faqatgina ikki tomonlama asosda tashkil qilish,
afg‘on xalqi tanlagan hukumatni qo‘llab-quvvatlash siyosatini o‘ziga ma’qul
topadi 11
.
Bunday qat’iy, shu bilan birga, uzoqni ko‘zlagan, chuqur o‘ylangan siyosat-
ni oldinga surish uchun Afg‘onistonning yaqin qo‘shnisi bo‘lmish O‘zbekistonda
barcha asoslar bor. Avvalambor, bu Afg‘oniston bilan uzoq tarixiy o‘tmishga borib
10
Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”,
2018. –B.330.
11
2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi, 5-
yo‘nalish 2-bandi. 2017 y.
17](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_17.png)
![taqaladigan yaxshi qo‘shnichilik, o‘zaro hurmatga asoslangan aloqalarimiz,
mamlakatimizning Markaziy Osiyoda tutgan alohida o‘rni va mintaqamizda
tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan va jahon hamjamiyati tomonidan
keng e’tirof etilgan mustahkam va sobitqadam tashqi siyosatidir.
Aynan mana shu omillar sabab, “O‘zbek xalqiga tinchlik va omonlik kerak”
risolasida mintaqamiz va uning atrofida ro‘y berayotgan keskin o‘zgarishlar tahlili,
Afg‘onistondagi vaziyat va afg‘on muammosini hal etish borasida bildirilgan
amaliy xulosa va takliflar bugun nafaqat mamlakatimizda, balki xalqaro maydonda
ham keng aks-sado bermoqda. Chet davlatlarning siyosiy-ijtimoiy, ekspert va
ilmiy-akademik doiralari, ommaviy axborot vositalari va xalqaro tashkilotlar
tomonidan keng qo‘llab-quvvatlanmoqda va bahs-munozaralarga sabab
bo‘lmoqda.
Xulosa qilib aytganda, XX asrning oxirida dunyoda jahonshumul voqealar
ro‘y berdi. Uning siyosiy xaritasi, jumladan, Markaziy Osiyoning manzarasi
tubdan o‘zgarib ketdi. Sobiq SSSRning parchalanishi, uning hukmron
mafkurasining barbod bo‘lishi va Markaziy Osiyodagi respublikalarning o‘z
mustaqilligini qo‘lga kiritishi mintaqamizda nafaqat yangi ijtimoiy-siyosiy, ayni
paytda yangi mafkuraviy vaziyatni ham vujudga keltirdi. Ushbu vaziyatning
mohiyati quyidagilardan iborat:
Birinchidan, sobiq sho‘rolar hukmronligi sharoitida kommunistik mafkura,
mintaqa xalqlari azaldan qon-qardosh bo‘lishlariga qaramasdan, ularni zo‘rma-
zo‘raki «birlashtirib» turgan edi. U mintaqa xalqlari ongiga zo‘ravonlik bilan
«SSSR – yagona Vatan» va sovet xalqi - yangi tarixiy «birlik» – degan
tushunchalarni singdirishga zo‘r berib urinar edi. Mintaqa xalqlari bundan
qanchalik norozi bo‘lmasin, o‘zlarining tarixiy va ma’naviy yaqinligiga intilmasin,
ammo bu intilishlarga nisbatan mafkuraviy tazyiq benihoya kuchli edi.
Mintaqadagi sobiq ittifoqdosh respublikalar o‘zlarining mustaqilligini qo‘lga
kiritishi bilan bu mafkura barbod bo‘ldi. Ularning har biri oldida o‘zlarining ichki
hayoti va istiqlolini mustahkamlash, barqarorlikni ta’minlash va o‘zlari uchun
maqbul bo‘lgan taraqqiyot yo‘lini belgilab olishdek juda murakkab vazifalar
18](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_18.png)
![yuzaga keldi. Bu jarayonning mintaqa mamlakatlarining o‘zaro munosabatlarini
uyg‘unlashtirib turishga xizmat qiladigan ma’naviy-mafkuraviy omillar
shakllanishiga ta’sir o‘tkazishi tabiiydir.
Ikkinchidan, mintaqadagi mamlakatlar o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan
bo‘lishiga qaramasdan, 1991 yilgacha sobiq markaz hali o‘z hukmronligini
qaytadan tiklashga moyil edi. Shuning uchun ham u mintaqa mamlakatlarini bir-
biriga qarama-qarshi qo‘yish, millatlararo ziddiyatlarni keltirib chiqarish kabi
siyosatni davom ettirdi. Bu o‘z navbatida, o‘sha davrda, ma’lum darajada, mintaqa
xalqlarining o‘zaro munosabatlariga ham muayyan ta’sir ko‘rsatdi.
Uchinchidan, mustaqillikni qo‘lga kiritgan mintaqamiz mamlakatlarini o‘z
ta’sir doirasiga o‘tkazish uchun yana boshqa bir qator mamlakatlar ham harakatni
boshlab yubordilar. Ularning ko‘pchiligi tashqaridan beg‘araz yordam
ko‘rsatayotganday bo‘lib ko‘rinsalarda, aslida har bir ko‘rsatayotgan «yordamlari»
evaziga mintaqada o‘z mavqeini mustahkamlashga harakat qildilar. Aslida bunday
harakatlarning bo‘lishi tabiiy holdek ko‘rinadi. Ammo, ularda ham mintaqa
davlatlari va xalqlarini bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishga intilishlar yo‘q emas.
Demak, ana shu intilishlar ham mintaqa mamlakatlarining mustaqillik sharoitida
yuzaga kelgan muammolarni o‘zaro yakdillik bilan hal qilishga xizmat qiladigan
umumiy omilning yuzaga kelishiga o‘zining ta’sirini o‘tkazdi.
To‘rtinchidan, mintaqada yuzaga kelgan muammolarni hal qilishga xizmat
qiluvchi yangi ma’naviy-mafkuraviy muhitni shakllantirish ehtiyoji ham oshib
bordi. Mamlakatimiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlagani kabi: «SSSR
parchalanib ketgandan keyin bizning irodamiz yoki intilishimizga bog‘liq
bo‘lmagan holda O‘zbekiston amalda front yaqinidagi davlatga aylanib qoldi.
Uning tashqi chegaralarida – Afg‘oniston va Tojikistonda so‘ngi yillarda yuz
minglab insonlar hayotiga zomin bo‘lgan ikkita tanglik o‘chog‘i alanga olib
turibdi 12
.
12
Karimov I O‘zbekiston XX1 asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -
T., 1997, -B.20-21.
19](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_19.png)
![Afg‘onistonda urush alangasi o‘chmagani faqat bizning mamlakatimiz
uchungina emas, balki butun mintaqadagi barcha mamlakatlar uchun ham katta
xavf-xatarni vujudga keltirdi.
Beshinchidan, O‘zbekiston o‘zining iqtisodiy salohiyati, xom-ashyo
resurslarga boyligi, ishchi kuchi va demokratik imkoniyatlari, ko‘p jihatdan
geopolitik joylashuviga ko‘ra ham, mintaqada yetakchi o‘rinda turganligi bilan
ajralib turadi. Binobarin O‘zbekistonga nisbatan bo‘ladigan har qanday xavf-xatar,
albatta, butun mintaqaga ta’sir qiladi. Shu ma’noda ham turli siyosiy kuchlar va
harakatlar Afg‘onistondagi urush olovini kuchaytirish va mintaqadagi vaziyatni
murakkablashtirish hamda mintaqa davlatlarini unga jalb qilishning turli yo‘llarini
va uslublarini ishga solmoqda.
Aslida bu urinishlarga mintaqa mamlakatlari va xalqlari o‘rtasida mavjud
bo‘lgan azaliy do‘stlikka putur yetkazishga qaratilgan mafkuraviy harakatlar deb
baho berish mumkin.
1.2. Markaziy Osiyoda.mustaqil davlatlar faoliyatidagi
nomutanosibliklar
Markaziy Osiyo mintaqasi bugun katta geosiyosiy o‘zgarishlarga uchramoqda.
Natijada uning xalqaro tizimdagi geosiyosiy maqomi o‘zgarmoqda. Hozirda global
va mintaqaviy davlatlar o‘rtasida yangi “katta o‘yin” boshlangan.
U avvalgi geosiyosiy o‘yinlardan shunisi bilan farq qiladiki, birinchidan,
“o‘yinchilar” soni ikkitadan bir qanchagacha ko‘paydi ( masalan, Xitoy, Eron,
Pokiston, Hindiston, Saudiya Arabistoni, Turkiya, Yevropa Ittifoqi, Yaponiya va
Janubiy Koreya kabi tashqi o‘yinchilar qo‘shildi); ikkinchidan, mintaqa
davlatlarining o‘zlari Markaziy va Janubiy Osiyo geosiyosatining subyektlaridan
obyektlariga aylandi; uchinchidan, bu o‘yin an’anaviy harbiy tahdidlardan tashqari,
mintaqaviy xavfsizlikka nisbatan yangi tahdidlar, masalan, xalqaro terrorchilik,
diniy ekstremizm, transmilliy uyushgan jinoyatchilik, narkotiklar va qurol- yarog‘
( jumladan ommaviy qirg‘in qurollari) kontrabandasi, ekologik ofat, odamlarning
nazoratsiz ommaviy migratsiyasi va qachoqlar oqimi hamda bir qator boshqa
20](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_20.png)
![tahdidlar paydo bo‘lishi va tarqalishi bilan kechmoqda; nihoyat, to‘rtinchidan,
bugungi geosiyosiy “katta o‘yin” globallashuv sharoitida yangi dunyo tarkibi
shakllanayotgani munosabati bilan “ juda katta o‘yin”-ga aylanmoqda. Binobarin,
uning maqsad va qoidalari avvalgi “ katta o‘yin”ni ifodalagan qoida va
maqsadlarga o‘xshash bo‘la olmaydi.
Mintaqa mamlakatlari bir (imperiyachilik tipidagi) tobelik shaklidan
chiqqanlaridan so‘ng, bugun tobelikning boshqa shakliga- geosiyosiy tipidagi
tobelikka tushib qolish xavfi mavjud. Tobelikning birinchi tipi, agar ta’bir joiz
bo‘lsa, eksklyuziv xususiyatga ega bo‘lgan. Bunda Markaziy Osiyo mintaqasida
faqat Rossiya hukmronlik qilgan hamda siyosiy va iqtisodiy tartibni belgilab
bergan. Tobelikning ikkinchi tipi xarakteri, ya’ni mohiyati bo‘yicha inklyuziv
bo‘lishi, ko‘pgina aktorlar, jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlarining o‘zlari
boshlangan kurashga qo‘shilishi tufayli kelib chiqishi mumkin. Markaziy
Osiyodagi geosiyosiy status – kvoning transformatsiyasi, uman olganda, ikki
yo‘nalishdan birida amalga oshishi mumkin: mintaqa “janjal sababchisi”ga yoki
“dunyo trubkasi”ga aylanadi. Bu hal qiluvchi darajada Markaziy Osiyodagi
beshala davlat qanday mintaqaviy strategiyani tanlashiga bog‘liq bo‘ladi.
Mintaqaviy va yanada kengiroq xalqaro tizimda yangi maqomni izlash bilan
bog‘liq mushkul transformatsion jarayonlar mazkur minaqa uchun mohiyatiga
ko‘ra yangi bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy hodisa- axborot-mafkuraviy to‘qnashuvni
keltirib chiqardi. Bu, o‘z navbatida, boshlanayotgan geosiyosatni yo‘naltirib turadi
va ayni vaqtda, ushbu siyosatning talabi bilan kelib chiqmoqda. Chunki u tegishli
ijtimoiy fikr va siyosiy qarashlarni yaratmoqda. Ushbu to‘qnashuv milliy va
mintaqaviy tarixni turlicha talqin etishlarda, Markaziy Osiyo geosiyosati
aktorlarining haqiqiy va imkoniyatdagi manfaatlarining tavsiflarida, nihoyat,
mintaqa davlatlarining strategik mo‘ljallariga doir turli ssenariylarni kutish va
istiqbolini belgilashda o‘z ifodasini topadi.
Endi, mintaqaviy geosiyosatning ana shu axborot-mafkuraviy tarkibiy
qismini batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Har xil ilmiy va jurnalistik maqolalarda
yuzaga chiqayotgan va eng ko‘p muhokama qilinayotgan masala turli tahliliy
21](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_21.png)
![ishlarda bashorat qilinayotgan, belgilari va tahdidi ko‘rsatilayotgan, xususiyati
tavsiflanayotgan Markaziy Osiyodagi “o‘zbek gegemonizmi” (yoki
ekspansionizmi, hukmronligi) haqidagi masaladir. Masalan, Vashington Strategik
va xalqaro tadqiqotlar institutining professori Sh. Xanter shunday deb yozadi:
“Hatto G‘arb qo‘llab-quvvatlagan taqdirda ham O‘zbekistonning o‘z maqsadlariga
erishish imkoniyatlarini kafolatlab bo‘lmaydi, chunki O‘zbek-G‘arb alyansi,
ayniqsa, yomonlashib borayotgan Rossiya-G‘arb munosabatlari fonida o‘zbek
ekspansionizmiga qarshilik ko‘rsatish uchun Rossiya boshchilik qiladigan
koalitsiyani keltirib chiqarishi mumkin”.
Shunga o‘xshash fikrni qirg‘izistonlik muallif I. Grebenshchikov ham
bildiradi: “...Qirg‘iz diplomatlari tasavvurida Afg‘oniston emas, qo‘shni
O‘zbekiston eng xavfli mamlakatdir... Qirg‘iziston o‘zbek chegaralari bilan o‘rab
olingani bois yanada murakkab ahvolda qolgan Tojikiston bilan yaqinlashishi
kerakligi haqidagi xulosa mantiqiy xulosa bo‘lishi mumkin”.
Qozog‘istonlik A. Chebotarevning qarashi esa quyidagicha: “Qozog‘iston
Tojikiston bilan munosabatlarini buzishni istamaydi. Tojikiston har xil hamkorlik
sohalari bo‘lishi bilan birga Qozog‘iston Respublikasi uchun O‘zbekiston
ekspansiyasiga qarashlik ko‘rsatishda imkoniyatdagi ittifoqchidir. Chunki uning
o‘zi ana shu ekspansiyani his qilmoqda”.
Shunday tamoyilni kuzatish mumkin: mustaqillik mustahkamlangani,
Markaziy Osiyo mamlakatlarining davlatchiligi rivojlangani hamda jahon siyosiy-
iqtisodiy tizimida mintaqaning ahamiyati aniq oshib borayotgani sayin bunday
nashrlar ko‘payib bormoqda. Biroq, o‘zbek tahdidi haqidagi tasavvurlar va
bildirilayotgan fikrlar quyidagi sabablarga ko‘ra mutloqo asossizdir:
birinchidan, O‘zbekiston uchun gegemonizm ham iqtisodiy, ham siyosiy
nuqtai nazardan og‘irlik qiladi. Chunki, kam deganda, qo‘shni mamlakatlardan
hech qaysisi O‘zbekistonga nisbatan bo‘ysunish maqomida bo‘lishga rozi
bo‘lmaydi;
ikkinchidan, Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida O‘zbekiston mintaqaviy
integratsiyadan eng ko‘p darajada manfaatdordir. Chunki u mintaqaning markazida
22](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_22.png)
![joylashgan bo‘lib, chegaralarni ochishga, quruqlikdagi yopiqlikni bartaraf etish va
dunyo bozorlariga chiqish usuli sifatida umumiy mintaqaviy bozor yaratishga
muhtoj. Xalqaro huquq nuqtai nazaridan ham, siyosiy va iqtisodiy maqsadga
muvofiqlik nuqtai nazaridan ham gegemonizm va hukmronlik qilish integratsiya
va umumiy bozor yaratish vositasi bo‘la olmaydi;
uchinchidan, o‘zbek gegemonizmi haqidagi shubhalar ko‘pincha Markaziy
Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi munosabatlar masalasiga nihoyatda yuzaki va
sodda yondashuvga asoslanadi. Gap shundaki, “o‘zbek gegemonizmining”
tanqidchilari ushbu mamlakatlarni qiyosiy tahlil qilishga urinib, bir narsani
aniqlaydilar va bu tabiiy: O‘zbekiston- aholisining soni bo‘yicha mintaqadagi eng
katta mamlakat (respublika aholisining 80%ni o‘zbeklar tashkil qiladi),
demografik, iqtisodiy, harbiy salohiyati eng katta bo‘lgan mamlakat. Ushbu
tanqidchilarda O‘zbekistonning mintaqaviy intilishlari haqida shubhalar yuzaga
keladi. Natijada, Xanter talqinnidagi, bir, to‘g‘rirog‘i afsonaviy, “gegemon”
(O‘zbekiston)ni boshqa imkoniyatdagi gegemon (Rossiya) yordamida tiyib
turishga qaratilgan tavsiyalar taklif etiladi yoki O‘zbekistonga qarshi Qozog‘iston-
Tojikiston, Qirg‘iziston-Tojikiston tipidagi yoki ularning barchasini
birlashtiradigan strategik ittifoq tuzishga chaqiriladi. Biroq, nima uchundir tahlilda
barcha Markaziy Osiyo davlatlarining strategik ittifoqidek model ilgari surilmaydi;
to‘rtinchidan, O‘zbekistonning hukmronligi yoki gegemonligi haqida so‘z
yuritayotgan kimsalar bu tushunchalarga ta’rif berishni lozim topmaydilar. Xo‘sh,
gegemoniya nimani bildiradi: Hokimiyati? Hududni olishmi? O‘z ijtimoiy-siyosiy
modelini o‘rnatishmi? O‘zbekistonga bo‘ysunadigan qo‘g‘irchoq rejimlar
yaratishmi? Bu maqsadlarning barchasiga hozirgi vaqda tinchlik yo‘li bilan emas,
ko‘proq kuch ishlatish orqali erishish mumkinligini inkor etadiganlar kam.
Binobarin, bunday kuchga asoslangan hukmronlikka intilish nafaqat qarama-qarshi
tomonning tabiiy qarashiligiga uchraydi, balki xalqaro huquqiy nuqtai nazaridan
qoralanishga ham duch keladi. Mintaqaning integratsion (yoki birlashtiruvchi)
markazi funksiyasi sifatidagi yetakchilikka keladigan bo‘lsak, bu markaz obyektiv
omillarning amal qilishi asosida aniqlanadi. Bunday obyektiv omillar ichida
23](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_23.png)
![mamlakatning geografik joylashuvi, demografik va iqtisodiy ko‘rsatkichlari hal
qiluvchi ahamiyatga ega.
Shunday qilib, axborot sohasidagi va mafkuraviy kurash (agar OAV orqali
zo‘rlab o‘tkazilayotgan axborot urushi, siyosiy va tahliliy chiqishlar demasak)
bevosita yoki bilvosita tarzda mintaqaviy geosiyosat manfaatlariga xizmat qiladi.
Siyosiy qarorlar qabul qilish jarayoniga axborot-mafkuraviy ta’sir ko‘rsatish,
shuningdek u yoki bu mamlakatning ijtimoiy fikri ushbu mamlakatlarning ham,
mintaqadan tashqaridagi buyuk davlatlarning ham geostrategiyasidagi tarkibiy
qismga aylanmoqda. Shu munosabat bilan geosiyosat bo‘yicha ko‘plab maqolalar
muallifi bo‘lgan rossiyalik V. Xlyupining Markaziy Osiyo mamlakatlariga axborot
ta’sirining geostrategik roli haqidagi xulosasiga e’tibor bermaslik mumkin emas:
“Yangi asrda texnologiyalar, jumladan axborot texnologiyalari hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Rossiya tank va raketalarsiz, faqat axborot zarbalari va transport
yo‘llarining venalarini bo‘g‘ib qo‘yish orqali (post-sovet) makoni bilan samarali
gaplashishi mumkin. Buning ustiga ushbu qo‘shni “makon”ning o‘zi doim
muzokaralar uchun sabablar bermoqda”. Muallif ana shunday “axborot zarbasi”
sifatida quyidagi fikrni aytishni taklif etadi: “TRASEKA – xomxayol, xuddi
shunday xomxayol bo‘lgan GUUAMning singlisi” va binobarin, “O‘zbekiston
uchun, darhaqiqat, “shimol-janub” yo‘lagidan foydalanish imkoni bugunning
o‘zidayoq iqtisodiy foyda befoydalik masalasi emas, balki hayot-mamot
masalasidir”. Ta’kidlashimiz kerakki, V. Xlyupin TRASEKA va GUUAM
loyihalarining iqtisodiy jihatdan nochorligini isbotlashga urinib, “shimol-janub”
yo‘lagining zarurligini asoslashga – ammo iqtisodiy emas, balki geostrategik
jihatdan asoslashga harakat qiladi.
Bugun vaqti-vaqti bilan Markaziy Osiyo davlatlarining geosiyosiy
mo‘ljallariga va umuman butun mintaqaning geosiyosiy maqomiga fundamental
tarzda ta’sir ko‘rsata oladigan axborot –mafkuraviy “inyeksiyalar” qilinmoqda.
Buning ustiga bunday harakatlarni nafaqat geosiyosiy subyektlarning o‘zlari, balki
transmilliy uyushgan jinoyatchilik, narkobiznes, xalqaro terrorchilik va diniy
ekstremizm manfaatlarini ifodalovchi muayyan kuchlar amalga oshirmoqdalar.
24](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_24.png)
![Shu sababli mintaqaning geosiyosiy transformatsiyasi Markaziy Osiyodagi
mintaqaviy xavfsizlik va ushbu mintaqadagi har bir mamlakatning milliy
xavfsizligi masalasi bilan chambarchas bog‘liqdir.
Ma’lumki, oxirgi yillarda Qirg‘iziston va O‘zbekiston Turkiston islom
harakati (TIH) deb nomlanuvchi tashkilot a’zolarining terrorchilik harakatlari
qaratilgan obyektlarga aylanadi. Ushbu xalqaro terrorchilarning bazalari Qobul,
Qandahor, shuningdek, Tavildarada hamda Tojikistonning Garm tumani
qishloqlarida joylashgan. Bosqinchilar tuzilmalarining O‘zbekiston va
Qirg‘izistonga suqilib kirishi va harakatlarining xususiyati ularni yo‘naltirib turgan
yagona markaz mavjudligidan dalolat bermoqda. Mafkuraviy va harbiy jihatdan
puxta tayyorgarlik ko‘rgan janggarilarning kichik guruhlar tarkibida O‘zbekiston
va Qirg‘iziston hududiga kirib kelishi hamda mahalliy aholi orasiga singib
ketishni, asta-sekin teokratik davlat tuzish g‘oyalarini targ‘ib qilish maqsadida o‘z
tarafdorlarining kichik, ammo kengayib boruvchi tarmoqlarini yaratishi, siyosiy
rejimni ichkaridan turib susaytirishi va jahon ijtimoiy fikrida mavjud hokimiyatga
qarshi qurolli guruhlar go‘yoki mamlakatning ichida kelib chiqayotgani haqidagi
tasavvurlarni kuchaytirishi, shuningdek narkotik moddalar va qurol-yarog‘
kontrabandasi infratuzilmasining kengayishi ana shu markazning uzoq muddatli
strategiyasi elementlarini tashkil etadi.
TIH va ularning homiylari tomonidan axborot – mafkuraviy inyeksiya
ar e’lon iilayotgan Farg‘ona vodiysida ijtimoiy-siyosiy tuzum shakli sifatida
Xalifalik qurish g‘oyasida namoyon bo‘lmoqda.
Binobarin, diniy ekstremistlarning yuqorida ko‘rsatilgan strategiyasiga
uning yana bir maqsadini qo‘shishimiz mumkin – mintaqada terror muhitini
yaratish, strategik barqarorlikni buzish, davlatlar o‘rtasida o‘zaro da’volar keltirib
chiqarish, millatlararo va davlatlararo dushmanchilik o‘tini yoqish, mintaqadagi
mamlakatlarga o‘z tabiatiga ko‘ra nodemokratik xususiyatga ega bo‘lgan himoya
va ajralish choralarini zo‘rlab kiritish. Bular oxir-oqibatdayanada muhim va uzoq
muddatli maqsadga- Markaziy Osiyoda status-kvoni, ya’ni tarixan yagona bo‘lgan
25](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_25.png)
![mintaqaning geosiyosiy jihatdan ajralgan va bo‘lingan holatini saqlab qolish
maqsadiga xizmat qiladi.
Shu sababli, rossiyalik olim V. Kargunning fikriga qo‘shilish mumkin.
U Markaziy Osiyoda terrorchilik “ ssenariylari”ni ishlab chiqqan shaxslarning
rejasiga, boshqa jihatlar bilan bir qatorda, “Dushanbe va Toshkent o‘rtasidagi endi-
endi ilib keskinlik keltirib chiqarish, Tojikiston, O‘zbekiston va Qirg‘iziston bir-
birlariga ishonmasliklari, inqirozli vaziyatlarda esa, birgalikda muvofiqlashgan
holda harakat qila olmasliklari va binobarin, ularni bitta-bitta yo‘q qilish uchun
ular o‘rtasida dushmamanchilik va shubha-gumon urug‘ini sochish” maqsadlari
kiradi deb hisoblaydi.
Ta’kidlash lozimki, xalqaro terrorchilarning tuzilmalariga qarshi
aksilterror operatsiyalarni muvaffaqiyatli o‘tkazishga ko‘p jihatdan O‘zbekiston va
Qirg‘izistondagi tegishli tuzilmalarning muvofiqlashgan harakatlari tufayli imkon
bo‘ladi. “O‘zbekiston gegemonizmi”ning tanqidchilari ushbu muayyan vaziyatda
ikki davlat o‘rtasidagi strategik sheriklik faktini inkor eta olmaydi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Markaziy Osiyo mintaqasida, kengroq
miqyosda esa, Markaziy-Janubiy Osiyo makromintaqasida yangi “katta o‘yin”
boshlanmoqda. Markaziy Osiyo masalasi yana paydo bo‘ldi.
“Bu o‘yinlarda kamida to‘rtta geosiyosiy omilni ajratish mumkin,- deb
yozadi rossiyalik tahlilchi V. Plastun.
Birinchisi – Sovet Ittifoqi parchalanganidan so‘ng, Eron, Pokiston va
Rossiya Markaziy Osiyo davlatlaridan neft va gaz tashshish yo‘llari haqidagi
masalani hal qilishga ta’sir ko‘rsatishga urinmoqdalar.
Ikkinchidan – bu mamlakatlar xomashyo bozorida raqobatli kurash olib
borishda tajribalari nisbatan kam bo‘lishga qaramay, bu so‘zsiz, ammo shavqatsiz
kurashni qiziqib kuzatmoqdalar, o‘zlari uchun (tabiiyki, jahon iqtisodiyoti va
siyosatining qudratli gigantlariga qarab-qarab) bitimning foydaliligi va tegishli
pozitsiyaning ko‘rsatkichlarini aniqlab olmoqda.
26](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_26.png)
![Uchinchidan – mintaqada Hindiston va Pokiston yadro quvvatini oshirishda
davom etayotganliklari sababli raqiblar o‘rtasidagi munosabatlarda (goh kuchayib,
goh susayib borayotgan) keskinlik.
Va, nihoyat, to‘rtinchisi- Markaziy Osiyo respublikalari qo‘lga kiritgan
mustaqillik davlat chegaralaridan chiqib, ularning etnomilliy va diniy
mansubligining ahamiyatini oshirdi; islomning kuchayib borayotgan siyosiylashuvi
sunniylik va shialik konfrontatsiyasining xavfini kuchaytirdi va mintaqaviylik
darajasida tinchlikka erishish vazifasini, umumiy olganda, murakkablashtirdi”.
O‘z tabiatiga ko‘ra har xil va mustaqil bo‘lgan ushbu omillarni yagona
geosiyosiy kontekistda birlashtirish, o‘ylaymizki, to‘g‘ri va mazkur mintaqa
makromintaqada borayotgan transformatsiya jarayonlarini anglash uchun muhim
metodologik asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Darhaqiqat, ushbu to‘rtala
omilning hammasi hozir bir vaqtda yangi bo‘lgani, bir vatda kelib chiqqani va
kechgani, shuningdek Markaziy Osiyoning barcha davlatlari uchun bir xilda
muhimligi sababli, o‘zaro bog‘liqdir. Bunda Markaziy Osiyo masalasini ko‘rib
chiqish ko‘p hollarda yangrashi bo‘yicha har xil, ammo mohiyati bo‘yicha bir xil
bo‘lgan mintaqa davlatlari o‘rtasidagi nizolarning immanentligi haqida
aytilayotgan fikrlarda namoyon bo‘layotgani e’tiborga molikdir. Zb Bjezinskiyning
boshlanishi kutilayotgan “bolqonlashuv”-ni “kashf etishi”, shubhasiz,bunday
tahliliy jarayonning cho‘qqisi bo‘ldi.
Bizning fikrimizcha, mintaqaga, shu jihatdan, ko‘proq boshqa xavf –
Tojikistonning afg‘onlashuvi tahdid solmoqda. O‘zbekiston Prezidenti I. A.
Karimov ta’kidlaganidek, xalqaro terrorchilik kuchlari bu yerda diniy ekstremizm
va narkobiznes kuchlari bilan birlashdi. Yuqorida bu omil Markaziy Osiyo
davlatlari o‘rtasidagi munosabatlariga qanday qilib salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkinligi haqida so‘z yuritilgan edi. Bu o‘rinda Tojikistonning afg‘onlashuv
imkoniyati oldidagi ojizligi va Tojikiston va Afg‘oniston o‘rtasida nizo keltirib
chiqaruvchi tugunning paydo bo‘lishi yangi geosiyosiy “Katta o‘yin”ning eng
muhim tarkibiy qismi bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaymiz.
27](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_27.png)
![Markaziy Osiyo- nafaqat tabiiy resurslarga boy mitaqa, balki juda katta,
o‘zlashtirilmagan va istiqbolli bozor hamdir. Shu sababli “Katta o‘yin” aniq
iqtisodiy tub sababga ega. Bu o‘yinning iqtisodiy jihatlarini tahlil qilish, afsuski,
hamon to‘liq bo‘lmay qolmoqda; uni ko‘pchilik mualliflar ko‘pincha energetika
muammosidan, neft-gaz hisob-kitoblaridan iborat qilib qo‘ymoqdalar. Biroq
mintaqaning boshqa tabiiy resurslaridan foydalanish, xorijiy kapital ishtirokida har
xil ancha tarmoqlarda biznesni rivojlantirish borasidagi imkoniyatlari, ayniqsa,
Markaziy Osiyo umumiy bozorining jami salohiyati geoiqtisodiy tadqiqotlarda
ko‘rib chiqilmayapti. Xususan, ushbu mintaqa geoiqtisodiy jihatdan tranzit
mintaqa bo‘lib, transport-kommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish nuqtai
nazaridan alohida ahamiyatga ega. Markaziy Osiyo, Kavkaz va Sharqiy
Yevropadagi bir qator mamlakatlar o‘z tashqi iqtisodiy aloqalarini diversifikatsiya
qilish (xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishning asosiy shartlaridan biri)
maqsadida Sobiq ,Ittifoq parchalanganidan keyingi rivojlanishining dastlabki
bosqichlaridanoq, Yevropa Ittifoqining TASIS dastur doirasida
moliyalashtirilayotgan, Yevropa, Sharqiy va Janubiy-Sharqiy Osiyoni
birlashtiradigan transport o‘ylagini qurishni nazarda tutadigan TRASEKA nomli
ulkan loyihani amalga oshirishga kirishganliklari bejiz emas.
Mintaqaviy geosiyosatga, kutilganidek, Xitoy ham borgan sari ko‘proq
kirishib borayotgani tasodifiy hol emas. Aynan shu davlatning tashabbusi bilan
1996 yilda “Shanxay beshligi” (Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va
Tojikiston) birlashmasi tashkil etildi. Asta-sekin beshta davlatning mintaqaviy,
iqtisodiy hamkorlik qilish masalalar uning kun tartibida markaziy o‘rin egalladi.
28](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_28.png)
![II BOB. Markaziy Osiyo davlatlar i faoliyatida yangi integratsion jarayonlar.
2.1. Markaziy Osiyoda O`zbekiston nufuzini ortib borishi va
xavfsizlikning barqaror shartlari
Bugungi kunda xaafsizlik masalalari butun dunyoda eng dolzarb masala bo‘lib
qolmoqda. Yil sayin davlatlar tomonidan mudofaa tizimi va harbiy sohaga
ajratilayotgan xarajatlarining oshib borishi fikirimizni tasdiqlaydi. Biroq, faqatgina
zamonaviy qurol-yaroqga ega bo‘lishning o‘zigina xavfsizlikni ta’minlamaydi.
Chunki, guvoh bo‘lib turganimizdek, zamonaviy bo‘zg‘inchli kuchlar ochiqcha
jang qilmay, balki tusatdan quparuvchilik amaliyotlarini qo‘llash, harbiylar emas,
balki tinch aholini nishonga olish kabi qabih usullardan foydalanadi. Bunda esa,
milliy va diniy nizolarni keltirib chiqarish asosiy maqsad hisoblanadi. XXasrning
ikkinchi yarmida davlat-huquqiy, etno-hududiy va etnodemografik zaminda 300
dan ortiq katta-kichik nizolar qayd qilingani ham ushbu fikrning o‘rinli ekanini
tasdiqlaydi.
Millatlar movjud ekan, ular o‘rtasida o‘zaro munosabatlar ham bo‘ladi.
Shunday ekan, bugun globallashuvning bu jarayongan o‘tkazayotgan salbiy
ta’sirining oldini olish haqida bosh qotirish va samarali mexanzmlarni topish o‘z
mustaqiligini, erkini, o‘ziga xosligini qadirlashga qodir bo‘lgan barcha millatlar
oldida turgan eng dolzarb vazifa hisoblanadi.
Mamlakatimizda ham millatlararo totuvlikni ta’minlash orqali tinchlik va
hamjihatlikni mustahkamlab borish g‘oyasi davlatimiz birinchi rahbarlarining
29](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_29.png)
![doimiy diqqat makazida bo‘lib kelgan. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev
keyinchalik barcha nutq va ma’ruzalarida tinchlikni ta’minlash, millatlar va
dinlararo totuvlik muhitni qo‘llab-quvvatlash, din niqobidagi ekstremizm va
terrorizmga qarshi ayovsiz kurash masalalarini asosiy tamoyil sifatida olg‘a surib
kelmoqda.
Prezidentimiz tashabbusi bilan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi ishlab chiqildi. Strategiyada beshinchi yo‘nalish sifatida “Xavfsizlik,
millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o‘ylangan,
o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar”
belgilanadi. Bu ham yurtimizda fuqarolarimiz xavfsizligi, millatlar va diniy
bag‘rikenglikka berilayotgan ulkan e’tibordan dalolat beradi.
“Bag‘rikenglik” tushunchasi ilmiy faoliyat va ijtimoiy hayotining turli
sohalari, jumladan, siyosat va siyosatshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ilohiyot,
ijtimoiy axloq, qiyosiy dinshunoslik kabi fanlar doirasida keng istifoda etiladi.
Lotincha “tolerare”, ya’ni “chidamoq”, “sabr qilmoq” ma’nosini anglatgan
“tolerantlik” so‘zi, asosan biror narsani, o‘zgacha fikr yoki qarashni, o‘z shaxsiy
tushunchalaridan qat’i nazar, imkon qadar bag‘rikenglik va chidam bilan qabul
qilishni anglatadi. Xususan, ushbu tushuncha deyarli barcha tillarda bir xil yoki
bir-birini to‘ldiruvchi ma’no kasb etib, “chidamlilik”, “bardoshlilik”, “ toqatlilik”,
“o‘zgacha qarashlar va harakatlarga hurmat bilan munosabatda bo‘lish”,
“muruvvatlilik”, “himmatlilik”, “kechirimlilik”, “mehribonlik”, “hamdardlik” kabi
ma’nolarga ega.
Taraqqiyotning asosiy omillaridan biri bo‘lgan bag‘rikenglik borasida 1995
yil 16 noyabrda BMT tizimida Fan, ta’lim va madaniyat sohasida ixtisoslashgan
tashkillot (YUNESKO) bosh konferensiyasining 28-sessiyasida “Bag‘rikenglik
tamoyillari Deklaratsiyasi” qabul qilindi. Deklaratsiyada irqi, jinsi, kelib chiqishi,
tili, dinidan qat’i nazar, bag‘rikenglikni targ‘ib etish, inson huquq va erkinliklariga
hurmat bilan qarash kabi majburiyatlar belgilab qo‘yilgan.
30](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_30.png)
![1998 yil6 noyabrda Toshkentda o‘tkazilgan YUNESKO Ijroiya
Kengashining 155-sessiyasida “Tinchlik madaniyati va YUNESKOning a’zo
davlatlaridagi faoliyati” deklaratsiyasi qabul qilindi. YUNESKOning “Tinchlik
madaniyati” konsepsiyasi BMT tomonidan ma’qullanib, 2000yil “Xalqaro tinchlik
madaniyati yili”, 2001 yil esa “Xalqaro madaniyatlararo muloqot yili” deb e’lon
qilindi.
O‘zbekiston diyorida qadimdan turli sivilizatsiya vakillari, madaniy
qatlamlar, xilma-xil e’tiqod va dunyoqarashlar yonma-yon yashab kelgan. Bu
yerda yashovchi xalq boshqa joydan ko‘chib kelib, o‘rnashib qolgan emas. Bu
zamin – Sharq va G‘arbning, Shimol va Janubning, qadim o‘tmish va buyuk
kelajakning tutashgan joyi, Markaziy Osiyoning yuragi, insoniyat tafakkuri, fan va
madaniyatining eng ko‘hna o‘choqlaridan biridir. Bu tuproqda jahonni hayratga
solgan sivilizatsiyaning ildizlari vujudga kelgan, insoniyat tarixining eng qadimgi
davlariga mansub diniy va falsafiy an’analar shakllangan. Qadimgi yunon faylasufi
Geraklit bu yurtni “falsafiy tafakkur beshigi”, deb bejiz ta’riflamagan. Shuni
ta’kidlash joizki, bizning sivilizatsiyamiz o‘ziga xos bag‘rikenglik tafakkur
uslubiga tayanadi.
Uch ming yillik tariximiz shundan guvohlik bermoqadaki,oliyjanoblik va
insonparvarlik, millatlararo totuvlikka intilish xalqimizning eng yuksak
fazilatlaridan hisoblanadi. Bu boradagi an’analar avloddan-avlodga o‘tib
kelmoqda.
Ma’lumotlarga ko‘ra, bundan yuz yil avval mamlakatimiz hududida 70 ga
yaqin millat vakillari istiqomat qilgan, 1926 yilda yurtimizda 90 millat va elat
yashagan bo‘lsa, 1959 yilda ularning soni 113 taga, 1979 yilda 123, 1989 yilda esa
130 taga yetgan edi.
O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng nafaqt mamlakatga
nom bergan o‘zbek xalqi, balki shu muqaddas zaminda istiqomat qilayotgan turli
millat vakillarining ham millat sifatida saqlanib qolishi va rivojlanishi uchun teng
sharoit va imkoniyatlar yaratish masalasiga alohida e’tibor qaratdi.
Jumladan,ko‘pmillatli diyorimizda tinchlik va osoyishtalikni saqlash va yanada
31](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_31.png)
![mustahkamlashning muhim omili bo‘lgan millatlararo totuvlik va hamjihatlikni
ta’minlash, mamlakatimizda istiqomat qilayotgan turli millatga mansub aholining
ma’naviy-madaniy ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan milliy-madaniy
markazlar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamda millatlararo munosabatlarni
takomillashtirish uchun Birinchi Prezidentimiz tashabbusi bilan 1992 yil 13
yanvarda Respublika Baynalmilal madaniyat makazi tashkil etildi. Uning asosiy
vazifasi vazirliklar, idoralar, Qaraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,
viloyat, shahar va tuman hokimliklari, shuningdek, jamoa tashkilotlari bilan
birgalikda millatlararo munosabatlar sohasidayagona davlat siyosati amalga
oshirilishida qatnashish, milliy-madaniy markazlar faoliyatini muvofiqlashtirishda
va o‘ziga xox an’ana, urf-odat va rasm-rusumlarni tiklash hamda rivojlantirishda
ularga ko‘maklashish deb belgildanadi.
2017 yilda Respublika Baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining
25 yiligi keng nishonlandi. Mamlakatimizda milliy-madaniy markazlarni soni 140
dan ziyod bo‘lib, ular yurtimizning jamoat tashkilotlari qatorida samarali faoliyat
ko‘rsatmoqda. Shunisi diqqatga sazovorki, bu markazlar faoliyatida, millatidan
qat’i nazar, barcha yurtdoshlarimiz qatnashishlari mumkin. Millatlararo
munosabatlar yo‘nalishidagi yana bir dolzarb masalalardan biri- aholining milliy
tarkibiga mos keladigan ta’lim –tarbiya tizimini tashkil qilishdir. Bu borada
respublikamizda bugungi kunga kelib, 10 minga yaqin maktab faoliyat
yuritayotgani , shundan 845 ta maktabda rus tilida, 491 ta maktabda qozoq tilida,
259 ta maktabda tojik tilida, 52 ta maktabda turkman tilida, 40 ta maktabda qirg‘iz
tilida, 7ta maktabda koreys tilida ta’lim berish yo‘lga qo‘yilganini ta’kidlash kerak.
Bular orasida ikki yoki uch tilda o‘quv mashg‘ulotlari olib borilayotgan maktablar
ham bor. Xalq ta’limi vazirligiga qarashli pedagogika institutlarida o‘zbek tilidan
tashqari rus, tojik, turkman, qirg‘iz, qozoq, qoraqalpoq tillarida ham mashg‘ulotlar
olib boriladigan maktablar uchun mutaxassislar tayyorlanmoqda.
Respublikamizdagi ommaviy axborot vositalarining ehtiyojlarini
qondirishga xizmat qilmoqda. O‘zbekistonda 8 tilda, ya’ni o‘zbek, qoraqalpoq, rus,
qozoq, tojik, turkman, ingliz, koreys tillarida gazeta va jurnallar chop etilmoqda.
32](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_32.png)
![O‘zbekiston televideniyesi orqali qator xorijiy tillardagi ko‘rsatuvlarining
muntazam ravishda namoyish qilinishi va maxsus radio eshittirishlarning turli
tillarda efirga uzatilayotgani ham diqqatga sazovor. Bugungi kunda, 12 (o‘zbek,
qoraqalpoq, rus, qozoq, tojik, turkman, ingliz, koreys )tillarida teleradio
eshittirishlar efirga chiqmoqda. Bundan ko‘rinadiki, O‘zbekistonning millatlararo
siyosiy insoniylikka, demokratiyaga qarshi bo‘lgan siyosatning har qanday
ko‘rinishlarini to‘liq va mutlaq rad etishga asoslangan.ko‘rinib turganidek,
millatlararo munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish borasida O‘zbekiton o‘ziga xos
tajriba orttirdi. Bunda faqat milliy o‘zlini anglash, milliy g‘urur va iftixor
tuyg‘usini tarbiyalash, millatlarning tili, madaniyati, urf-odatlarini asrab-avaylash
bilan cheklanmaslik, balkimamlakatdagi barcha millatlarning umumiy
birdamligiga erishish tamoyiliga amal qilindi. Birinchi Prezidentimiz Islom
Karimov tashabbusi bilan qurilgan bu siyosat:
-ko‘p millatlilikni yaratuvchilik qudratiga ega bo‘lgan omil sifatida tan olish;
-fuqarolarning jinsi, irqi, millati, tili, dini, e’tiqodi, shaxsi, ijtimoiy kelib
chiqishi va mavqeidan qat’i nazar, tengligiga ta’minlash;
-milliy mansubligidan qat’i nazar, fuqarolarning mamlakat siyosiy va
ijtimoiy hayotidagi teng huquqli ishtirokini kafolatlash;
-milliy til, urf-odat va an’analar hurmat qilinishini ta’minlash va ularning
rivojlanishi uchun qulay shart-sharoit yaratish;
-ijtimoiy hayot, siyosiy institutlari, mafkura va fikrlar xilma-xiligi asosida
rivojlanishini ta’minlash;
- fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi qaratilgan
milliy, irqiy, diniy adovati va nizoni targ‘ib qiluvchi faoliyatga yo‘l qo‘ymaslik;
-millatlar va elatlar huquq va erkinliklarini muhofaza qilishga doir xalqaro
qoidalar ustuvorligini tan olish kabi tamoyillarga tayangan holda izchil amalga
oshirilmoqda.
Shuni unutmaslik kerakki, qayerda millatlararo totuvlik g‘oyasining
ahamiyati anglab yetilmasa, jamiyat hayotida turli ziddiyatlar, muammolar vujudga
33](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_33.png)
![keladi, ular tinchlikva barqarorlikka xavf soladi. Bugungi kunda jahonning ayrim
mintaqalarida sodir bo‘layotgan milliynizolar shundan dalolat berib turibdi.
Millatlararo totuvlik g‘oyasini amalga oshirishga g‘ov bo‘ladigan eng xatarli
to‘siq –tajovuzkor millatchilik va shovinizmdir. Bunday illat, zararli g‘oya
tuzog‘iga tushib qolgan jamiyat tabiiy ravishda halokatga yuz tutadi. Bunga uzoq
va yaqin tarixdan ko‘plab misollar keltirish mumkin. Birgina fashizm g‘oyasi XX
asrda insoniyat boshiga avvalgi barcha asarlardagidan ko‘ra ko‘proq kulfat, ofat-
balolar yog‘dirib, oxir –oqibatda o‘zi ham xaloktga uchradi. Lekin hanuzgacha
fashizm, shovinizm, irqchilik g‘oyalarini tiriltirib, millatlararo totuvlik, hamjihatlik
g‘oyasiga qarshi “salib yurishi” uyushtirishga urinayotgan kutlar borligi
barchamizni hushyor torttirishi lozim.
Bag‘rikenglikning muhim yo‘nalishlaridan biri “diniy bag‘rikenglik”dir.
Turli din vakllari e’tiqodidagi mavjud farqlardan qat’i nazar, ularning yonma-yon,
o‘zaro tinch-totuv yashshashi hamda har bir diniy ta’limotga hurmat bilan qarashni
anglatadigan makur tushuncha, bu huquqqa boshqalar ham kim o‘z e’tiqodiga amal
qilishda erkin bo‘lgani holda, bu huquqqa boshqalar ham ega ekanini e’tirof
etishini nazarda tutadi. “Bag‘rikenglik tamoyillari deklaratsiyasi”da
ta’kidlanganidek, “Bag‘rikenlik bo‘lmasa, tinchlik bo‘lmaydi, tinchliksiz esa
taraqqiyot va demokratiya bo‘lmaydi”.
Aslar mobaynida o‘lkamizning shaharu qishloqlarida masjid, cherkov va
sinagogalar emin-erkin faoliyat ko‘rsatib, turli millat va dinga mansub qavmlar
hamjihatlikda o‘z diniy marosimlarini ado etib kelganlar. Tariximizning eng
murakkab, og‘ir davrlarida ham ular o‘rtasida diniy asosda mojarolar bo‘lmagan.
Bu esa, millati va diniy qarashidan qat’i nazar, insonni ardoqlash va o‘zgalarni
qadrlash, kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsatish kabi tuyg‘ular yurtimiz
aholisining qon-qoniga singib ketganidan dalolat beradi. Aynan shu sifatlar
xalqimizga xos bo‘lgan diniy bag‘rikenglikning ma’naviy asosini tashkil qiladi.
Ma’lumki, har bir dinning o‘ziga xos aqidalari mavjud. Ular ba’zan bir-
biriga mutanosib bo‘lsa, ba’zan zid ham kelishi mumkin. Diniy bag‘rikenglik ana
shu xilma-xillik asosida kelib chiqishi mkmkin bo‘lgan nizolarning oldini oladi,
34](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_34.png)
![turli e’tiqodlarning yonma-yon va bir paytda mavjud bo‘la olishi uchun xixmat
qiladi.
Qadim zamonlardanoq o‘lkamizda zardushtiylik, buddaviylik, yaxudiylik,
nasroniylik kabi dinlar mavjud bo‘lgan. Eng qadimiy va keng tarqalgan dinlardan
biri bo‘lmish zardushtiylikning vatani ham bizning yurtimizdir. Chunki, u qadimgi
Xorazmda shakllanib, rivoj topgan.
Ilk o‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda buddizm ham muhim o‘rin tutgan.
Hattoki, Buxoro shahrining nomi ham “Vaxara” – buddaviylar ibodatxonasi
nomidan kelib chiqqan, degan fikrlar bor.
Markaziy Osiyoga islom dinining yoyilishi arafasida bu yerga Eron orqali
Suriyadan kirib kelgan nestoorian yo‘nalishidagi nasroniylik dini muhim mavqeni
egallagan. VI asr boshlarida Samarqandda nestorian yepiskopi, VIII asrda esa
mitropoliti xizmat qilgan. Shuningdek, qadimda hozirgi Toshkent va Xorazm
viloyatlari hududlarida nasroniy diniga mansub aholi ham yashagan.
VIII asrda Markaziy Osiyoga arablar bilan birga islom dini ham kirib keldi.
Aholining bu dinni qabul qilishi asta-sekinlik bilan, bir tekis bo‘lmagan holda yuz
berdi. Aholining bir qismi o‘zlarining qadimgi dinlariga e’tiqod qilishda davom
etdi. Bu vaqtda islom va mahalliy dinlarning, ularga xos qadriyat va oddatlarning
qorishuvi yuz berdi. Movarounnahr xalqlarining islom diniga zid kelmaydigan
ma’rifiy-axloqiy g‘oyalari, huquqiy meyor va urf-odatlari to‘la saqlanib qoldi
hamda islom ta’limoti asosida yanada sayqallandi. Bu holat Movarounnahrda
islomning o‘ziga xos xususiyatlar kasb etishiga sabab bo‘ldi. Bu ham yurtimizda
uzoq yillar davomida shakllangan diniy bag‘rikenglik samarasi edi.
O‘lkada tinchlik va diniy bag‘rikenglik muhitini ta’minlashda islom
ta’limotidagi o‘zga din vakllari bilan o‘zaro murosa yo‘lini tutish, ular bilan
dunyoviy ishlarda hamkorlik qilish va hamjihatlikda yashashga chorlovchi
tamoyillar ham o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, islom ta’limotidagi dinni
qabul qilish yoki qabul qilmaslik qalbga bog‘liq, insonning to‘liq ixtiyoridagi amal
deb qaralishi mintaqada diniy bag‘rikenglik muhiti barqaror bo‘lishi uchun asosiy
omillardan bo‘ldi.
35](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_35.png)
![Diyorimizda yetishib chiqqan allomalarning asarlarida hamdiniy
bag‘rikenglik bilan bog‘liq qadriyatlar targ‘ib qilingan g‘oyalarni uchratamiz.
Jumladan, Shayx Ahmad Yassaviy ham o‘z hikmatlarida o‘zga din vakillariga
yaxshi munosabatda bo‘lishini uqtirgan:
Sunnat ermish, kofir bo‘lsa, berma ozor,
Ko‘ngli qottig‘ dilozordan xudo bezor.
Yurtimizdan yetishib chiqqan allomalarimizning bu kabi o‘gitlari uzoq yillar
davomida xalqimizni bag‘rikeng bo‘lishga, turli din va elatlar bilan tinch-
totuvlikda hayot kechirishga chorlab kelgan.
Hozirgi kunda ham yurtimizda istiqomat qilayotgan turli din vakillari uchun
teng imkoniyatlarning yaratilishi, ayniqsa, diniy vakillar uchun teng
imkoniyatlarning yaratilishi, ayniqsa, diniy bag‘rikenglikka doir qoidalarning
qonuniy asoslarda mustahkamlanishi tahsinga sazovordir. Eng avvolo,
Konstitutsiyamizning 31-moddasida mustahkamlangan “Hamma uchun
vijdonerkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilishi yoki
hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan
singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi” degan qoida diniy bag‘rikenglik uchun
dasturulamal bo‘lib xizmat qilmoqda. Bu tamoyiliga ko‘ra, har kim o‘z dini va
e’tiqodiga amal qilishda erkindir va har kim bu huquqqa boshqalar ham ega
ekanini tan olmog‘i lozim. Bir kishining din borasidagi qarashlari boshqalarga
majburan singdirilishi mumkin emas.
Bundan tashqari, Konestitutsiyamizning 18-moddasida ham “O‘zbekiston
Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklariga ega bo‘lib, jinsi,
irqi, millati, tili, dini,ijtimoiy kelib chiqish, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan
qat’i nazar,qonun oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilanib
qo‘yiladi hamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi shart” degan norma
asosida turli diniy e’tiqoddagi insonlarning dini va e’tiqodidan qat’i nazar, qonun
oldida teng ekani e’tirof etilgan. Konestitutsiyamizning 61-moddasida esa,
yurtimizda faoliyat olib boruvchi diniy tashkilotlar va birlashmalarning davlatdan
ajratilgani haqidagi qoida mustahkamlangan. Unda aytilishicha, “Diniy tashkilotlar
36](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_36.png)
![va birlashmalar davlatdan ajratilgan hamda qonun oldida tengdirlar. Davlat diniy
birlashmalarning faoliyatiga aralashmaydi”. Bu qoidaning mohiyati shundaki,
O‘zbekistonda har qanday din va diniy tashkilotlar davlatdan ajratilgan va barcha
diniy konfessiyalar qonun oldida barobardir. Davlat diniy konfessiyalar o‘rtasidagi
tinchlik va totuvlikni qo‘llab-quvvatlaydi hamda ular o‘rtasidagi o‘zaro murosa va
hurmat o‘rnatilishiga ko‘maklashadi.
O‘zbekistonda e’tiqod erkinligi va diniy bag‘rikenglikni mustahkamlashda
qonunchilik ham takomillashib bordi. “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
to‘g‘risida”gi qonun 1991 yilda qabul qilingan bo‘lib, 1993 yilda kiritilgan ba’zi
qo‘shimcha va o‘zgarishlar bilan 1998 yilga qadar amalda bo‘lib keldi. So‘nggi
yillar davomida mazkur qonunnidavr talablari asosida tubdan o‘zgartirish zarur
bo‘lib qoldi va 1998 yilning yangi tahriri qabul qilinda.
Vijdon erkinligi haqidagi qonun dinga e’tiqod qilish yoki o‘zga e’tiqodlar
erkinligi milliy xavfsizlikni va jamoa tartibini, boshqa fuqarolarning hayot,
salomatligi, axloqi huquqi va erkinliklarini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan
darajadagina cheklanishmumkinligini ta’minlaydi. Mazkur meyor 1966 yil 16
dekabrda BMT Bosh assambleyasi tomonidan qabul qilingan Fuqarolik va siyosiy
huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktning 18-moddasiga muvofiqdir.
Xalqaro huquqiy hujjatlarda ham e’tiqod erkinligi va diniy bag‘rikenglik
xalqaro huquq himoyasida ekani ta’kidlanadi. Jumladan, 1948 yili qabul qilingan
“Inson huquqlari umumjahon din va e’tiqod erkinligi huquqiga egadir”, deb
ta’kidlangan. 1966 yili qabul qilingan “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi
xalqaro pakt”da ham “Biror odam ham o‘z ixtiyori bilan o‘z dini va e’tiqodiga ega
bo‘lishi yoki ularni qabul qilish erkini kamsitadigan majburiy xatti-harakatlarga
duchor bo‘lmasligi kerak”. Deb ko‘rsatilgan. Bu esa, diniy bag‘rikenglikning
nafaqat milliy qonunchilik, balki xalqaro huquqiy normalar muhofazasida
ekanidan dalolat beradi.
Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risidagi huquqiy meyorlarning
qonunchilikka kiritilishi diyorimizda rasmiy faoliyat olib borayotgan barcha din
vakillariga katta imkoniyatlar yaratib berdi. Jumladan, mustaqillikkacha
37](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_37.png)
![yurtimizda bir necha cherkov va sinagoglar faoliyat olib borgan bo‘lsa, qonuniy
asoslar mustahkamlangach, dunyoning turli mintaqalarida diniy ibodatlarini
amalga oshiruvchi yevangel-lyuteran jamoasi, rimkatolik cherkovi, “yettinchi kun
adventistlari” diniy tashkiloti, bahoiylar, yahudiylar diniy jamoalari kabi
konfessiyalar rasmiy faoliyat yurita boshladi.
Hukumatimiz tomonidan turli diniy tashkilotlarning o‘z faoliyatlarini
amalga oshirish va mamlakat hayotida faol ishtirok etishi uchun barcha shart-
sharoitlar yaratib berildi. Jumladan, markaziy televideniye orqali O‘zbekiston
musulmonlar idorasi ma’naviy-ma’rifiy ko‘rsatuvlarini berib borishi, Imom
Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy kabi mashhur allomalarning
tavalludiga bag‘ishlangan anjumanlarning keng ko‘lamda nishonlanishi kabi
tadbirlarni aytib o‘tish o‘rinlidir. Ayniqsa, haj ibodatini to‘la-to‘kis va hamjihat
holda ado etish uchun barcha sharoitlar yaratilgan tahsinga sazovor.
O‘z navbatida, pravoslavlar uchun Isroil, Gretsiya va Rossiya, katoliklar
uchun Isroil va Italiya, armanlar uchun Isroil va Armaniston, yahudiylar va
bahoiylar uchun Isroil, krishnachilar uchun Hindiston va buddaviylar uchun
Koreyada joylashgan muqaddas joylarga ziyoratlar tashkil qilinmoqda.
Bundan tashqari, 1903 yilda qurilgan “Svyataya Bogoroditsa”
ibodatxonasining Arman apostol cherkoviga topshirilgan, o‘z vaqtida faoliyati
to‘xtatib qo‘yilgan Yevangel-lyuteran cherkovi Kirxasining respublikamizda
istiqomomat qiluvchi nemislarning diniy ehtiyojlarini qondirish maqsadida
“Vidergeburt” nemis madaniyati markaziga foydalanish uchun qaytarib berilgani
va 1996 yilning dekabrida ushbu konfessiyaning yurtimizda faoliyat
boshlaganining 100 yilligi keng nishonlanishi ham yuqoridagi fikrimiz isboti bo‘la
oladi.
Shuningdek, xristianlarning “Rojdestvo”, “Pasxa”, yahudiylarning Rosh-
Ashona (Yangi yil), Yom-Kipur (Gunohlardan poklanish bayrami), Pesax (Pasxa),
buddaviylarning Sagaalgan (yangi yil), Donchod-xural (Buddaning tug‘ilgan kuni)
kabi bayramlarni nishonlash uchun yurtimizda yashovchi shu din vakillariga keng
imkoniyatlar yaratib berilmoqda.
38](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_38.png)
![2000 yil 13-15 sentabrda Toshkentda o‘tgan dinlararo muloqot YUNESKO
kongressi Markaziy Osiyodagi madaniy, diniy va etnik xilma-xillikni muhokama
qildi. Unda 40 ga yaqin davlatdan 80 dan ortiq turli din va konfessiyaga mansub
vakillar, yirik mutaxassislar ishtirok etdi. Kongressdan so‘ng 18 sentabrda Buxoro
shahrida “Tasavvuf va dinlararo muloqot” mavzusida xalqaro simpozium bo‘lib
o‘tdi. Unga “tasavvuf”ga bag‘rikenglikni targ‘ib etuvchi, chaqiruvchi islom
dinining noyob, o‘ziga xos ko‘rinishi, degan ta’rif berildi. Shuningdek, 2001 yil
sentabrda Toshkentda o‘tgan Osiyo –Tinch okeani mintaqasi YUNESKO
“Bag‘rikenglik itarmog‘i”ning ikkinchi yig‘ilishida bag‘rikenglik tamoyillari
o‘zbek xalqining urf-odatlari bilan chambarchas bog‘liq ekani ta’kidlandi.
Ta’lim fan va madaniyat bo‘yicha xalqaro islom tashkiloti (ISESKO)
tomonidan Toshkentning islom madaniyati poytaxti deb e’lon qilinishi munosabati
bilan 2007 yil 14-15 avgustda Toshkent va Samarqand shaharlarida
“O‘zbekistonning islom sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan hissasi” mavzuida bo‘lib
o‘tgan xalqaro konferensiyada ham mamlakatimizning jamiyatda bag‘rikenglik
madaniyatini kamol toptirish yo‘lidagi yutuqlari yana bir bor e’tirof etildi.
Shuningdek, 2014 yilning 15-16 may kunlari Samarqand shahrida “O‘rta asrlal
Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy
sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusida xalqaro konferensiya
o‘tkazildi. Bugungi kunda ham mamlakatimizboy tarixiy, ilmiy-ma’rifiy va
madaniy merosni o‘rganish, milliy qadriyatlarni asrab-avaylash va targ‘ib etish,
islomning ma’rifiy g‘oyalarini yoyish hamda diniy bag‘rikenglikni qaror toptirish
va mustahkamlashda butun dunyoga o‘rnak bo‘lmoqda.
Bag‘rikenglikning ziddi “mutaassiblik”dir. Umumiy ma’noda
“mutaassiblik”- bu bir g‘oyaning to‘g‘riligiga qattiq ishonish va undan o‘zgalarini
keskin rad etishni anglatadi. Mazkur fenomenning xavfli jihati shundaki, u borgan
sari kuchayib ksenofobiya, ekstremizm va hatto terrorizmga aylandi.
Terrorizm bktun dunyoda tinchlikni ta’minlash yo‘lidagi asosiy g‘ov,
to‘siqdir. XX asrning ikkinchi yarmida xalqaro miqyosida o‘zini ochiq namoyon
etayotgan xatarli voqeliklardan biri, turli shiorlar bilan niqoblangan terrorizm
39](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_39.png)
![mintaqalar va mamlakatlar hayotiga birdek tahdid solmoqda. Keng ko‘lam va
xilma-xil ko‘rinishlar kasb etayotgan ushbu illatga qarshi kurash butun dunyo
uchun dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, bugun dunyo
bo‘yicha 500 ga yaqin terrorchilik tashkilotlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Bir yil
mobaynida butun yer yuzida sodir etilgan teraktlar va ularning oqibatida halok
bo‘lganlarning soni bir necha o‘n mingni tashkil etishi terrorizmning tinchlik va
xotirjamlikni izdan chiqarishga qaratilgan asosiy tahdidlardan biriga aylanganini
ko‘rsatadi.
Ayni paytda zamonaviy terrorizmning, bir tomondan, tobora shafqatsiz,
g‘ayriinsoniy mohiyat, ikkinchi tomondan, aqlga sig‘dirish qiyin bo‘lgan jo‘g‘rofiy
ko‘lam kasb etib borayotganini alohida ta’kidlash lozim. Hozirgi vaqtda har kuni
dunyoning u yoki bu burchagida kimlarnidir qo‘rquvga solish orqali muayyan
maqsadlarga erishishni ko‘zlagan qo‘poruvchilik harakatldari amalga
oshirilmoqda. Afsuski, ularning soni muntazam oshib bormoqda.
Markaziy Osiyo mintaqasida diniy mutaassib oqimlar faoliyati XX asrning
80-yillari boshlarida xorijiy ekstremistik markazlar sa’y-harakalari bilan shakllana
boshladi. Mintaqada xorijdan kelayotgan moliyaviy yordam hisobidan jangari
sifatida foydalaniladigan shaxslarni tanlash va tayyorlash bilan shug‘ullanadigan
guruhlar paydo bo‘ldi. Markaziy Osiyo respublikalari mustaqillikka erishgan 90-
yillarning boshlarida esa, bu guruhlar faollashib ketdi. Mintaqada “Hizbut-tahrir”,
“Turkiston islom harakati”, “Akromiylar”, “Nurchilar” kabi guruhlarning faoliyati
kuzatildi.
Islom asoslarini buzib talqin qilish, ilmsiz, tashqi ta’sirga beriluvchan
aholini o‘z talqinidagi diniy g‘oyalar bilan zaharlash, o‘zlariga qo‘shilmagan
kishilarga, davlatlarga va tuzumlarga nisbatan zo‘ravonlik, buzg‘unchilik, qotillik
bilan munosabatda bo‘lishi halol deb hisoblash kabi xususiyatlar yuqorida zikr
etilgan tashkilotlarning barchasiga xosdir. Afsuski, so‘nggi yillarda mazkur
guruhlar faoliyati natijasida dunyo bo‘ylab har yili 30 mingdan ortiq tinch fuqaro
halok bo‘lmoqda. O‘nlab million aholi o‘z uylarini tashlab ketib, dunyoning turli
mamlakatilarida sarson-u sargardon bo‘lishga majbur qolmoqda. BMT
40](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_40.png)
![ma’lumotlariga ko‘ra, bir milliondan ortiq yosh bolalar ochlikdan o‘lish xavfi
ostidadir. Ularning aksarichti terrorchilik avj olgan, buzg‘unchi guruhlar
tomonidan egallab turilgan hududlarga to‘g‘ri keladi. Bugungi kunda Iroq, Suriya,
Nigeriya, Afg‘oniston, Yaman, Liviya hanuz dunyoning eng xatarli nuqtalari
hisoblanadi. Tahlilchilarning fikricha, hech qaysi davlat o‘zining terrorchilar
xurujidan holi ekaniga 100 foiz kafolat bera olmaydi. Jumladan, 2015 yilda
dunyoning 96 mamlakati, u yoki bu darajada terrorchilikdan aziyat chekkan.
Mana shunday sharoitda ekstremizm va terrorizm xavfini to‘g‘ri anglab
yetish, ularga qarshi amaliy choralar ko‘rish-davr talabidir. Shunday ekan,
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda, “yanada ogoh va sergak
bo‘lish, eng asosiy boyligimiz bo‘lgan va biz haqli ravishda faxrlanadigan ko‘p
millatli xalqimizning birdamligi va jipsligini ko‘z qorachig‘idek asrash hamda
yanada mustahkamlash O‘zbekistonni o‘z Vatani, deb biladigan har bir insonning
muqaddas burchidir”.
2.2. Markaziy Osiyoda integratsion jarayonlarning mustaxkamlanishida
O`zbekisto n peshqadamligi
Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasidagi bugungi integratsion
jarayonlar umumbashariy iqtisodiy va madaniy kommunikatsiyalar
tizimidan nisbatan o’zoqda bo’lganligi bois tashqi dunyo uchun qiziqarli
ko’r inadi. Chunki bu darajadagi i nt egr at si ya Osi yo subm intaqasi uchun
xos emas. Osiyoda integratsion guruxlar, odatda, o’zoq muddatli evolyutsiya
natijasida vujudga kelgan.
Ma’lumki, 1991 yil sobiq SSSR inqirozidan keyin Markaziy Osiyo
mi nt aqasida 5 t a must aqil davl at yo’ zaga keldi. O’ sha vaqtl ar ul ar n i n g xa r
bi r i n i n g ol di d a i kki t a dol za r b m as al a — m u st aq i l davl at quri l i shi ni
m ust axkam l ash va davl at l ar ar o m unosabat l ar tizimini shakllantirib turardi.
Mana 27 yildirki sobik ittifoqdosh davlatlar mustaqil davlatchilikning bir —
biriga o’xshash bo’lmagan ko’rinishlarda rivojlanishmoqda. Tarixan xalqlar
41](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_41.png)
![xayotida a n ’ a n a c h i l i k u r f — o d a t l a r i u s t u v o r b o ’ l g a n M a r k a z i y O s i y o
m i n t a q a s i d a — m a v j u d b e s h t a m i l l i y d a v l a t t u r m u s h i b i r — birinikidan
farkli xamda o’ziga xos. Ular o’rtasida davlat darajasida bartaraf etilishi lozim
bo’lgan karama — karshiliklar xam yuq emas. Chunki milliy davlatchilik
davlatlararo munosabatlarning ijtimoiy tomoniga emas, yuridik tomonlariga
kuproq e’tibor beradi.
Bugungi kunga kelib Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlarining
xa m k or l i g i n at i j al ar i ni qu yi da gi ch a de b a yt i s hi m i z m u m ki n: Turkmaniston
xar qanday shakldagi integratsion proektlarni rad qilib kelmoqda, O’zbekiston
esa Rossiya ishtirokidagi proektlarda ishtirok e t i s h n i x o x l a m a y a p t i ,
T o j i k i s t o n n i n g i s h t i r o k i f a k a t n o m i n a l darajada deb qaralmoqda, chunki
umumiy proektlarni moliyalashtirishga etarlicha mablag`ga ega emas, xarbiy
va siyosiy tomondan esa Rossiyaga qaram davlat sifatida qaraladi. Agar
Qirgizistonni Halqaro savdo tashkilotiga a’zoligini e’tiborga olmaganda, faqat
ikkita davlat — Qozogiston va Qirgizistonlarning qarashlari deyarli bir xil
desa bo’ladi.
Markaziy Osiyodagi davlatlar orasidagi muammolar qatorida nafaqat
iqtisodiy (iqtisodiy muammolar 2.2. — bo’limda ko’rib chikildi) va siyosiy,
balki mintaqa xavfsizligini ta’minlash muammolari, shuningdek taxdid solib
kelayotgan diniy fundamentalizm, xalqaro terrorizm, qushni davlatlardagi
notinchliklar va boshqalar mavjuddir. Ushbu muammolarni xal qilish dolzarb
vazifaga aylanib qoldi.
Tug`r i, usha 1999 va 2000 yi llardagi Bot kent voqealari ,
Afgonistondagi bugungi utish davri voqealari yoki Tojikistondagi i c h k i
s i y o s i y n o x u s h l i k l a r n i n g s a k l l a n i b t u r i s h i , s h u n i n g d e k , mintaqadagi
islom ekstremizmi, narkotik moddalarning noqonuniy a y l a n i s h i , t e r r o r i s t i k
x a r a k a t l a r t a s h k a r i d a n k o ’ r i n i s h i v a eshitilishi bilan go’yoki mintaqaviy
xarakterdagi jarayonlar sifatida k o ’ r i n a d i . A s l i d a b u l a r n i n g b a r c h a s i
k o ’ l a m i j i x a t i d a n mintaqaviylikdan umumbashariylikka daxldor
42](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_42.png)
![muammolarga aylanib bulganligi bugungi kunda barcha tomonidan tan
olinmoqda.
Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyodagi davlatlar utish davri bilan yuzm a-
yuz tur ishi bdi. Mi nt aqa davlatl ar i oli b borayotgan i chki va tashqi siyosat
xar bir mamlakatning, shu bilan birga, mintaqaning xavfsizligini ta’minlash
asosida olib borilmog`i zarurdir. Zero, mintaqa davlatlari o’rtasidagi siyosiy
va iqtisodiy munosabatlarni, millatlararo totuvlikni ko’zlab qilinadigan
ijobiy ishlar xamda chora—tadbirlar tizimi xar soxada davlatlararo aloqalarni
yanada barkarorlashtirishdagi shart-sharoitlarni belgilab beradi.
Mintaqada xosil bo’lgan voqelikka asoslangan xolda, ekspertlar
tomonidan mintaqa davlatlari xamkorligining istiqbollari to’g’risida bir
qancha fikrlar va qarashlar bildirilmoqda.
Bir gurux tadqiqotchilarning fikriga kura, mintaqada savdo — i q t i s o d i y
m u n o s a b a t l a r n i n g r i v oj l a n i s h i o b’ e k t i v i q t i s o d i y qonundir. Buning
natijasida davlatlarning integratsion jarayonlarda ishtiroki muqarrar xodisa
bo’lib qoladi.
Markaziy Osiyo va Kavkazni o’rganish laboratoriyasi direktori
L .Fr i d m a nn i n g t a’ k i d l a sh i c ha , m i nt aq ad a m a vj ud bo’ l g an t a bi i y vatexnogen resurslardan o’zaro unumli foydalanish zarurati Markaziy Osiyodagi
barcha davlatlarni xamkorlik qilishga majbur etadi. Bunday x a m k o r l i k
i q t i s o d i y i n t e g r a t s i y a j a r a y o n i g a o l i b k e l a d i . U n i n g fikricha mintaqa
davlatlarining integartsiyasini iqtisodning ayrim soxal arini bi rl ashti ri shdan
boshl ash l ozi m (ma sal an, energeti ka soxasidan).
O ’ z n a v b at d a , T ur k m a n i s t o n l i k m u t a x a s s i s Sh . Qo d i ro v n i n g fikriga
kura, "xozirgi Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida madaniy, g e o g r a f i k v a
s i y o s i y j i x a t d a n T u r k i s t o n f e d e r a t s i y a s i n i t o ’ z i s h tarixiy zaruriyatdir.
Uning fikricha bunga ikkita asos bor:
1) mintaqa xalqlari (urug’lar) an’anaviy ko’rinishda o’zaro
konfederati v munosabat lar t izim iga ega bo’l gan va bu xususi yat bugun xam
saklanib turibdi;
43](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_43.png)
![2) Turkiston federat siyasini ng to’zili shiga qarshi bo’l ib kelgan
Moskvaning ta’siri bugun yuq».
Bizningcha, "Turkiston — umumiy uyimiz" shiori ostida mintaqa
xalqlarining an’anaviy madaniy aloqalari asosida birlashishi ancha q iyindir.
Chunki Markaziy Osiyodagi barcha davlatlar bugun milliy r i v o j l a n i s h n i n g
o ’ z m o d e l l a r i g a e g a . O ’ z b e k i s t o n d a m i l l i y m u s h t a r a k l i k v a d a v l a t n i n g
e v ol y u t s i o n ri v o j l an i s h i n i b e l g i l a b beruvchi milliy — istiqlol mafkurasi
shakllanib, yanada takomillashib bormoqda; Qozogistonda "davlat — bu
Qozogiston, millat esa unda yashayotgan barcha fuqarolardir" degan milliy
davlat goyasini amaliyotga tadbiq etishning mexanizmlari ishlab
chiqilmoqda 2. Turkmanistonda m i l l i y d a v l a t c h i l i k g o y a s i
T u r k m a n b o s h i n i n g b u t u n d u n y o turkmanlarini birlashtirish dasturida 3,
Tojikistonda "Vaxdat"da, Qirgizistonda esa liberal isloxatlar dasturida
ifodasini topgan. Bunday sharoitda Turkiston xalqlarining turmushiga siyosiy
tus berish, q a n d a y d i r s i y o s i y u y u s h m a — T u r k i s t o n f e d e r a t s i s i d a n y o k i
konfederatsiyasidan baxs etish paradoksdir.
Shuningdek, bir qator tadqiqotchilar Markaziy Osiyo davlatlari orasida
xech qanday integratsion to’zilma bo’lmaydi degan fikrlarni bildirishmoqda.
Asosiy sabab sifatida tashki negativ ta’sir va o’zaro « q i y i n e c h i l a d i g a n »
m u a m m o l a r n i n g m a v j u d l i g i n i k o ’ r s a t i s h a d i .Angliyalik tadqiqotchi Sh.Akinerning fikriga ko’ra, davlatlararo
munosabatlarga salbiy ta’sir ko’rsatib turgan omillardan biri — bu mintaqa
davlatlari bir-birini raqib deb bilishlari va ustunlik qilishga xarakat
qilishlaridir 1
.
A y r i m e k s p e r t l a r e s a , M a r k a z i y O s i y o d a v l a t l a r i k e l a j a k a bir-
birlaridan o’zoqlashib ketadilar va xech qanday integratsion struktura
tug`risida gap bo’lishi mumkin emas degan fikrlarni bildirishmoqda 2
.
B u n d a y f i k r l a r g a q o ` s h i l i s h q i y i n . M i s o l t a r i q a s i d a Evropadagi
integratsion jarayonni olib qarashimiz mumkin. Bir qator to’siqlarning
bo’lishiga qaramasdan, G’arbiy Evropada to’zilayotgan integratsion gurux
44](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_44.png)
![ko’pchilik yirik proektlarning amalga oshirishda o’zining samaradorl igini
namoyon etdi. Buni ko`rgan uchinchi dunyo davlatlari o’zlarida mavjud
bulgan iqtisodiy va siyosiy muammolarni xal etishning eng optimal varianti
sifatida davlatlararo integratsiya j ar ay on i n i b i l ga nl ar . U l ar ni ng ( uc hi nc hi
du ny o d av l a t l ar i ni ng ) integratsion proektlarida ishtirok etuchi davlatlar
asosan siyosiy i r o d a s i g a t a y a n g a n l i g i u c h u n , j u d a t e z f ur s a t d a
i n t e gr a t s i o n st r ukt ur al ar ni ng i nst i t ut si onal l ashuvi dekl ar at i v xol at ga kel i b
k o l d i . I n s t i t u t s i o n a l a s p e k t m u x i m b o ’ l i s h i g a q a r a m a s d a n ,
geoiqtisodiy va geosiyosiy determinantlarga asoslanmaslik bunday
birlashmalar faoliyatining samarasizligiga olib keladi.
Shuni tan olish kerakki, Markaziy Osiyoda kechayotgan jarayonlar
davl at larning faqat siyosiy ir odasiga t ayanganl igi ko’ zga tashlani b qoldi,
bu esa integratsion jarayonlar oxiriga etishi uchun etarli emas. K
Yakobovning yozishicha, «...xozirgi paytda ushbu mintaqa davlatlari t a s h q i
n e g a t i v t a ’ s i r o s t i d a b o’ l i s h x o l a t l ar i j u d a k o ` p d i r . K o ` p xollarda
integratsiya jarayoniga katta temp berib, ushbu jarayon bilan bevosita bogliq
bo’lgan suverenitetning bir qismini yuqotgilari xam k e l m a y a p t i .
S h u n i n g d e k b i r q a n c h a e c h i l m a g a n t e r r i t o r i a l muam molar ni ng
mavj udli gi , siyosiy beqar orl ik va integratsion jarayonlarda ishtirok etuvchi
davlatlarga ishonchsizlik bildirish xam q o` s h i m c h a t u s h k u n l i k l a r n i
y a r a t a y a p t i » 3
. U m u m a n o l i b Q a r a g a n d a , M a r k a z i y O s i y o m i n t a q a s i d a
i n t e gr a t s i y a n i c h e g a r a l a b t u r g a n a s o s i y sabalar, xuddi boshqa
mintaqalardagi kabi, takrorlanmoqda va quyidagilar bo’lib qolmoqda —
iqtisodiy sistemalarning beqarorligi, siyosiy beqarorlik va davlatlararo
munosabatlarning etnik va territorial konfliktlar asosida keskinlashuvidir.
Evropa davlatlari uchun Markaziy Osiyo mintaqasida kuchli
davlatlarning paydo bo’lishi va yu q ori darajadagi mintaqaviy xamkorlikning
yo’lga qo’yilishi Evropa davlatlarining xavfsizligini t a’ m i n l a s h y u z a s i d a n j u d a
m u x i m di r . B u n g a b i r k a n c h a s a b a b l a r n i ko’rsatishimiz mumkin. Iqtisodiy
tomondan Markaziy Osiyoda yagona bozorining xosil bo’lishi va iqtisodiy
45](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_45.png)
![barqarolikning vujudga kelishi Evropalik investorlar uchun juda muximdir.
Xavfsizlik masalasi jixatidan, Markaziy Osiyo davlatlari Evropa mintaqasiga
Af g on i s t o nd an o qi b k el uv ch i nar ko t i k m od da l ar va x al qar o terroristlarga
qarshi o’zga xos «bufer zonasi» bo’lishi o’zgacha axamiyat kasb etadi. Ularning
fikricha, Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari narkotik moddalarning noqonuniy
aylanishi va xalqaro terrorizmga qarshi kurashda xamkorlik qilishsalar yuksak
natijalarga erishishlari shubxasizdir.
Hozirgi vaqtda, jaxonda kechayotgan integratsion jarayonlar taxlili
natijasida to’zilayotgan regional gruppalarning quyidagi ikki turini ajratib
ko’rsatishimiz mumkin:
- birinchidan , bu jarayonlar ma’lum davlatlar orasidagi savdo- iqtisodiy
munosabatlarning rivojlanishi natijasida (bunda bu monosabatlarning dinamikasi
kolgan boshka davlatlarga nisbtan ancha yukori bo’ladi). Bu tendendiya siyosiy
kommunikatsiya kanallarini kengaytirishga majbur qiladi va siyosiy
integratsiyaga olib kelishi mumkin.
- ikkinchidan , regional birlashmalar siyosiy xarakatlar natijasida vujudga keladi
( bunda geografik va tarixiy omillar xar doim xam inobatga olinavermaydi).
Bizning fikrimizcha, bu ikki tendentsiyalar bir-biri bilan o’zviy
bogliqdirlar. Integratsion jarayonlarda birinchi yoki ikkinchi belgini ustivor
yunalish sifatida qarashimiz mumkin. Lekin shu narsani ta’kidlash lozimki,
qaysi yunalishni tanlashdan kat’iy nazar — iqtisodiy yoki siyosiy— integratsion
jarayonni samarali nixoyasiga etkazish mumkin.
Klassik nazariya tarafdorlari fikriga ko`ra, Markaziy Osiyoda
kechayotgan integratsion jarayonlar asosida, eng avvalo, iqtisodiy omil yotishi
kerak. Umumiy chegaralar, o’zaro ishlatiladigan suv resurslari, energosistema,
kommunikatsiya va umumiy ichki bozorning mavjudligi integratsiya jarayoniga
boshqa alternativ yo’l yuqligidan dalolat beradi. Shuningdek, yuqorida qayd
qilganimizdek, mintaqaning x a v f s i z l i g i n i t a ’ m i n l a s h , x a t t o k i a y r i m
o l i n g a n b i r d a v l a t miqyosida, yolgiz xolda xech kimning qo’lidan kelmaydi.
46](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_46.png)
![Shu sababli, yaqin kelajakda, Marakziy Osiyo davlatlari o’zaro manfaatdor
bo’lgan davlatlararo xamkorlik sistemasini to’zishga xarakat qiladilar.
O ’ z n a v b a t i d a , d u n y o d a s o d i r b o ’ l a y o t g a n i n t e g r a t s i o n
jarayonlarning taxlili natijasida, nemis olimi E.Kox Markaziy Osiyoda
davlatlararo integratsiya amalga oshishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak
deb xisoblaydi:
• birinchidan, protektsionistik siyosatdan voz kechish natijasida zarar
qurgan davlatlar uchun tegishli mikdorda kompensatsiya tulash
mexanizmlarini ishlab chiqish;
• ikkinchidan, ichki ijtimoiy va iqtisodiy siyosatni unifikatsiyalash,
shuningdek ichki siyosiy barkarorlikni ta’minlash;
• uchinchidan, mazmunan deklarativ moxiyatga yaga bo’lgan va bajarib
bulmaydigan maqsad va vazifalardan voz kechmoq zarur.
K o ’ r i b t u r g a n i m i z d e k , b a r c h a t a d q i q o t c h i l a r m i n t a q a d a
davlatlararo integratsiyani amalga oshirish zarur degan xulosaga kelib, bu borada
o’zlarining fikr-muloxazalarini berganlar. Lekin, shuni xam aytib utish joizki,
mavjud bo’lgan barcha muammolarni osongina xal qilish yo’li — bu
mintaqaviy integratsiya jarayoni desak xato q i l g a n b o ’ l a m i z . C h u n k i ,
d a v l a t l a r a r o i n t e g r a t s i y a f a q a t g i n a muammolarni optimal echimini
topishga va ularni bartaraf etishga muxit yaratib beradi.
Shu o’rinda, integratsiyadan olinadigan yutuqlar bilan bir qatorda,
uning natijasida ko’rilishi mumkin bo’lgan ba’zi salbiy oqibatlar tug`risida o’z
fikr-muloxazalarimizni bildirib utishimiz zarur. Masalan, davlatlararo integratsiya
natijasida, ishtirokchi — davlatlar o’zlarini va fuqarolarini ko’pgina
muammolardan ximoya q ilish imkoniyatlarini chegaralab q o’yadi. Xususan,
chegaralarning ochiqligi xoxlagan davlat xududiga turli guruxlarning (terroristik,
ekstrimistik guruxlar va shunga o’xshashlarning) kirib kelishiga keng
i m ko ni ya t l ar n i y ar a t i b b er ad i . Bu e sa , x oz i r g i v aq t d a x al qa r o maydondagi
beqaror vaziyatni inobatga oladigan bo’lsak, davlatlar tomonidan
integratsion jarayonlarga biroz sovuqlik bilan qarashlariga sabab bo’lmoqda.
47](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_47.png)
![Shunday qilib, yuqorida bayon etilganlardan ko’rinib turibdiki, M a r k a z i y
O s i y o m i n t a q a s i d a v l a t l a r i o ’ r t a s i d a g i h a m k o r l i k istikbollari to’g`risida
jamoatchilik fikrida turli hil qarashlar mavjud. Bizning o’ylashimizcha,
mintaqa davlatlari yaqin kelajakda mavjud bo’lgan to’siq va muammolarni hal
qilib, o’zaro manfaatdor bo’lgan kup tomonlama hamkorlikni yo’lga qo’yishadi.
X o l b u k i , m i n t a q a m i z d a x a v f s i z l i k v a b a r q a r o r l i k n i ta’minlash,
davlatlarning iqtisodiy rivojlanishiga qulay sharoit y a r a t i s h , T o j i k i s t o n v a
A f g ’ o n i s t o n h u d u d l a r i d a q u r o l l i to’qnashuvlarga chek qo’yish,
giyohvandlikka barham berish, giyohvand moddalarning nokonuniy aylanishiga
yo’l qo’ymaslik, Orol dengizi muammosi va uning atrofidagi ekologik tanglik
kabi mintaqa mamlakatlari oldida turgan dolzarb va murakkab muammolar
faqat birgalikda, jipslikda hal etilishi mumkin. Davlatlararo integratsiya zaruriy
ob’ektiv jarayon ekanligini vaqtning o’zi isbotlab beradi.
2016 yilning oxirlaridan Markaziy Osiyo davlatlari hamkorligi
jarayonlarida yangi davr boshlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyev Prezidentlik faoliyatining ilk davrlaridan boshlab “Yaqin
qo‘shnichilik” tizimini takomillashtirish va integratsion jarayonlarni yuqori
bosqichga ko‘tarish bo‘yicha amaliy faoliyatni olib bordi. 2017-2021 yillarda
O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasining beshinchi yo‘nalishi aynan mana shu sohani rivojlantirishga
qaratilgan 13
.
Malumki, dunyodagi har qanday suveren davlat jahon ham-jamiyatiga
o‘zining tashqi siyosiy qarashlari, umumsayyoraviy muammolarga munosabatlari
hamda azaliy munozara va muzokaralar obyekti bo‘lgan urush va tinchlik
masalalariga yondashuvlari bilan kirib boradi. Bu borada O‘zbekiston o‘z
mustaqiligining dastlabgi kunlaridanoq aniq siyosiy pozitsisini va tashqi siyosat
borasidagi konsepsiyasini bayon etdi. Jumladan, 1992 yil 8-dekabrda qabul
qilingan O‘zbekiston Respulikasi Konstitutsiyasi O‘zbeitonning tashqi siyosatini
qonuniy asosda kafolatlab berdi. Uning 17-moddasida O‘zbekiton Respublikasi
13
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 4947-son Farmoni.
48](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_48.png)
![xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli subyekti sifatida davlatlarning suveren
tingligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik chegaralarning
dahlsizligi, nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga
aralashmaslik qoidalariga va halqaro huquqning umume’tirof etilgan boshqa qoida
va normalariga asoslanishi belgilab qo‘yildi. Davlatning, halqning oliy
manfaatlarini, farovonligi va havfsizligini ta’minlash maqsadida turli ittifoqlar
tuzishi, hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi, zarur
bo‘lganda ulardan ajiralib chiqishi mumkinligi Asosiy qonunda belgilab berildi.
Mustaqilik davrida O‘zbekiston chindan ham johon hamjamiyatining eng
siyosiy faol, halqaro munosabatlarda o‘zini asosli, qat’iyat va o‘zgarmas
pozitsiyasiga ega bo‘lgan davlat sifatida namoyon qildi. Bu O‘zbekistoning jahon
hamjamiyatidagi siyosiy mavqei va imijini belgilab beradigan muhim omil sifatida
o‘z kuch-qudratini ko‘rsatdi.
Vaqt o‘tgan sari umumdunyoviy siyosiy jarayonlar tobora faollashmoqda,
yangidan-yangi muammolar davlatlararo, mintaqalararo va umumsayyoraviy
miqiyosda butunlay yangicha yondashuvlarni, siyosiy qarashlarni taqoza etmoqda.
O‘zbekiston ana shu jarayonlarda, halqaro munosabatlar va tashqi siyosatda
o‘zining zamanoviy qarashlari va muammolar yechimini topishdagi o‘ziga xos
yondashuvlari bilan o‘zining keng imkoniyatlarini namoyon etmoqda. Bu haqdagi
haqqoniy fikrlarni Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respulikasi
Konstitutsiyasining 24 yiligi munosabati bilan o‘tkazilgan tantanali yig‘ilishdagi
ma’ruzasida yaqkol ko‘rish mumkin. Ushbu ma’ruzada Prezident O‘zbekiton
Respublikasi tashqi siyosatining hozirgi zamon talablari va zamonaviy sivilizatsiya
ehtiyojlari nuqtai nazaridan aniq belgilab berdi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki,
O‘zbekiston davlatining ichki va tashqi siyosatida mustahkam izchillikning
mavjudligi, Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov boshlab bergan mustaqil
taraqqiyot yo‘li, ichki va tashqi siyosat davom etayotgani davlatimiz qudratining
va siyosiy barqarorligining yorqin misolidir. Islom Karimov tamal toshini qo‘ygan
va jahon mexvarida butun salohiyatiyu salobati va qudratini ko‘rsatayotgan
O‘zbekiston davlatining tashqi siyosati zamanoviy talablar, bugungi ehtiyojlar va
49](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_49.png)
![dunyoviy qarashlarning eng ilg‘or namunalari bilan boyitib borilmoqda. Demak,
O‘zbekiston bugungi kunda o‘z Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning rahbarligida
o‘tgan 25 yilda to‘plangan tarixiy tajribalarga tayangan holda, uni yanada boyitish,
takomillashtirish, rivojlantirish yo‘lidan bormoqda 14
.
O‘zbekistonning zamonaviy tashqi siyosati faol, tashabbuskor va pragmatik
tashqi siyosiy kurash olib borishni hamda yuzaga kelayotgan xavf-xatarlarga o‘z
vaqtida adekvat javob choralari ko‘rib, ularni oqilona yechishni talab etadigan XXI
asrning o‘ta shidat bilan o‘zgarib borayotgan xalqaro-siyosiy voqeliklarini
inobatga olgan holda qo‘rilmoqda.
Mamlakatimizning halqaro munosabatlarini to‘laqonli subyekti sifatidagi
o‘rni va rolini yanada kuchaytirish hamda ilmiy va mintaqaviy xavfsizlikni
ta’minlash, yurtimiz iqtisodiyotining barqaror va tez sur’atlar bilan o‘sishi, uning
ochiq, demokratik davlat qurish yo‘lida jadal siyosat olib borishi va rivojlangan
davlatlar safidan munosib o‘rin egallashi bugungi kunda tashqi siyosat soxasidagi
asosiy maqsaddir.
O‘zbekiston o‘z tashqi siyosatida qo‘yidagi prinsiplarga sodiq bo‘lib
qolmoqda:
-o‘zining milliy manfaatlariga asoslangan ochiq, pragmatik va puxta
o‘ylangan tashqi siyosat olib borish;
-teng huquqlililik va o‘zaro manfaatdorlik, sverenitetni, hududiy yaxlitlikni
hurmat qilish, chegaralarning daxlsizligi va davlatlarning ichki ishlariga
aralashmaslik, munozarali masalarini tinch yo‘llar bilan hal etish, kuch
ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik;
-tashqi siyosiy faoliyat konsepsiyasiga muvofiq, o‘zbekiston Respublikasi
davlatning, xalqning oliy manfaatlariga, uning farovonligi va xavfsizligiga,
mamlakatni modernizatsiya qilishning ustuvor yo‘nalishlariga, amaldagi milliy
qonunchilik hamda qabul qilingan xalqaro majburiyatlarga amal qilgan holda
ittifoqlar tuzish, hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirish,
shuningdek ulardan chiqish huquqini o‘zida saqlab qoladi;
14
Qarang: Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T. “O‘zbekiston”,
2017. –B.270.
50](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_50.png)
![-O‘zbekiston tinchliksevar siyosat yuritadi va harbiy-siyosiy bloklarda
ishtirok etmaydi, har qanday dalatlararo tuzulmalar harbiy-siyosiy blokka aylangan
taqdirda ulardan chiqish huquqini o‘zida saqlab qoladi.
Aslini olganda, tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, davlatning siyosiy
qarashlari va jahon hamjamiyatidagi xalqaro munosabatlarda uzviylikning
mavjudligi uning jahon hamjamiyatidagi movqeini belgilash bilan birga, ichki
siyosatda barqaror taraqqiyotning muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekitonda
ichki va tashqi siyosatning ana shunday sog‘lom, qat’iyatli va ishochli rivojlanishi
bevosita uning ham dunyoviy, ham ichki movqeini belgilamoqda. Hozirgacha
movjud siyosiy qarashlar XXI asrda inson va insoniyat taqdiri bilan bog‘liq
bo‘lgan yo‘nalishlar tizimini qamrab olmoqda. Prezident Sh. Mirziyoyev bugungi
kunda va olis istiqbolda O‘zbekiston tashqi siyosatining asosiy vazifalarini aniq
belgilab berdi.
Jumladan:
-O‘zbekiston Respublikasi qo‘shni davlatlar hududlari qurolligi mojarolar va
keskinlik o‘choqlariga aylanishining oldini olish yuzasidan siyosiy, iqtisodiy va
boshqa chora-tadbirlarni ko‘radi, shuningdek, o‘z hududida xorijiy davlatlarning
harbiy bazalari va obyektlari joylashtirilishiga yo‘l qo‘ymadi;
-siyosiy, savdo - iqtisodiy, madaniy-gumonitar, ilmiy-texnikaviy va boshqa
sohalarda xalqaro hamkorlikni izchillik bilan rivojlantirish;
-mamlakatimizda olib borilayotgan demokratik islohatlarni hamda jamiyatni
va iqtisodiyotning modernizatsiya qilishning jadal jarayonlarini samarali amalga
oshirish uchun mumkin qadar qulay tashqi siyosiy shart-sharoitlarni shakllantirish;
-Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni saqlash hamda mustahkamlash,
mintaqani xavfsizlik va barqaror taraqqiyot zinasiga aylantirish, Avg‘onistonda
tinchlik va barqarorlikka erishishga ko‘maklashish;
-jahonning yetakchi davlatlari va xalqaro tashkilotlar bilan strategik
hamkorlik qilishning mutanosib, ko‘pqirrali tizimini shakllantirish, mintaqada
giyosiysiy muvozanatni saqlab turish, O‘zbekistoni savdo, iqtisodiy, texnologik,
transport va boshqa aloqalarini keng diversifikatsiya qilish;
51](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_51.png)
![-mavjud yoki yuzaga kelayotgan muammolarni o‘z vaqtida hal etish uchun
siyosiy diplomatik hamda xalqaro huquqiy mexanizmlardan, jumladan, preventiv
diplomatiya chora –tadbirlaridan foydalanish;
-O‘zbekistonning siyosiy va savdo-iqtisodiy soxadagi ishonchli, mas’uliyatli
sherik sifatidagi xalqaro nufuzini mustahkamlash, mamlakatimizning tashqi dunyo
uchun investitsion, sayyohlik, madaniy-tarixiy jozibadorligini kuchaytirish;
-milliy iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet el
investitsiyalari va ilg‘or texnologiyalarini jalb etish jarayonlarini kuchaytirish
uchun ikki tomonlama va ko‘p tomonlama hamkorlik mexanizmlaridan
foydalanish va ularni rivojlantiri;
-O‘zbekistonning dunyoning yirik bozorlariga kafolatli chiqishini
ta’minlaydigan ko‘p muqobilli transport-kommunikatsiya yo‘laklarining tizimini
shakllantirish rivojlantirish;
-xorijdagi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari va yuridik shaxslarining
huquq va manfaatlari har tomonlama himoya qilishini ta’minlash 15
.
Yuqoridagi vazifalar, aytish mumkinki, O‘zbekistonning jahon ham
jamiyatiga tobora chuqurroq kirib borishini ta’minlaydi. Shu asosda har
tomonlama o‘zaro manfaatli hamkorlik chuqurlashib boradi. Ayni paytda bu
vazifalarning samarali hal etilishi O‘zbekistonning jahon hamjamiyatidagi
movqeini, siyosiy va iqtisodiy salohiyatini namoyon qiladi.
Yana shuni alohida takidlash kerakki, keyingi 2-3 oyda O‘zbekistonni tashqi
siyosatida muhim voqealar yuz berdi. Jumladan, Qirg‘iziston Respulikasi
Prezidenti Almazbek Atambayev 2016 yil 24 dekabr kuni amaliy tashrif bilan
Samarqandga keldi. Har ikki davlat rahbari azaliy qardoshlik tuyg‘ulari asosida
shakllangan yaqin qo‘shnichilik tuyg‘ularini ifoda etishdi. Xalqlarimiz tarixiy,
madaniy va diniy qadriyatlari mushtarak ekanligi, an’ana va urf –odatlari
o‘xshashligi siyosiy, ijtimoiy va manaviy jihatdan har ikki davlat o‘rtasidagi o‘zaro
bir-birini tushunish va ishonchga asos bo‘lishi ta’kidlandi. Har ikki davlat
15
Qarang: Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T. “O‘zbekiston”,
2017. –B.480.
52](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_52.png)
![o‘rtasidagi iqtisodiy, ijtimoiy, savdo va madaniy hamkorlikni yanada
chuqurlashtirishga kelishib olindi.
2016 yil 16 dekabr kuni O‘zbekiston Respulikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev
Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Birlashgan Qurolligi tashqi ishlari vaziri
o‘rinbosari Alan Dunkanni qabul qildi. O‘zbekiston Buyuk Britaniyani jahon
siyosati va iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadigan davlat bilan siyosiy, iqtisodiy,
investitsiyaviy, madaniy-gumanitar va boshqa sohalarda o‘zaro manfaatli
hakorlikni izchil davom ettirish, xalqaro maydonda, jumladan, mintaqaviy
xavfsizlik masalalaribo‘yicha hamkorlikni yanada mustahkamlashga kelishib
olindi.
2017 yil 19 yanvar kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.
Mirziyoyev banki vitse-Prezidenti Srel Myullerni, 1 fevral kuni esa Amerka-
O‘zbekiton savdo palatasi raisi Kerolin Lemmni qabul qildi. Shu yilning 15 fevral
kuni Iqtisodiy Xamkorlik bo‘yicha Rossiya Xukumatlararo komissiyasining
navbatdagi majlisida ishtirok etish uchun mamlakatimizga kelagan Rossiya
Federatsiyasi hukumati raisining o‘rinbosari Dmitriy Kozakni qabul qildi. 2017 yil
6-7 mart kunlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti o‘zining chet davlatga
birinchi davlat tashrifini amalag oshirdi-Turkmaniston Respublikasi prezidenti
Gurbanguli Berdimuhamedov taklifiga binoan ushbu mamlakatda bo‘ldi. Mazkur
tashrif juda samarali bo‘ldi hamda O‘zbekiston- Turkmaniston o‘rtasidagi
hamkorlik aloqalarini yangi bosqichga, strategik sheriklik darajasiga ko‘tardi.
Bularning barchasi O‘zbekistonning jahon hamjamiyati bilan mustahkam aloqada
bo‘lib kelayotganidan, turli mamlakatlar bilan har tomonlama manfaatli
hamkorlikni yanada ququrlashtirib borayotganidan dalolat beradi.
Prezident Sh.Mirziyoyevning davlatlararo va mintaqaviy masalalarni hal
etishda yaqin qo‘shni mamlakatlar bilan hamkorlikni yanada chuqurlashtirish,
xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan munosabatlarni yangi bosqichka ko‘tarish
borasidagi sa’y – xarakatlari O‘zbekiston davlatining tashqi siyosatidagi muhim
tomoyil sifatida ko‘zga tashlanayotgani ayniqsa e’tiborlidir.
53](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_53.png)
![2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
Harakatlar strategiyasi, hech shubxasiz, O‘zbekiston tashqi siyosatining yangi
davrini boshlab beradi.
XULOSA
O‘zbekistonda XXI asrda mamlakatimizda demokratik fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish, hayotning barcha sohalarini erkinlashtirish, islohotlar samarasini
yanada oshirish tashqi siyosatda o‘zaro manfaatli hamkorlikni yanada
mustahkamlash tizimini ilmiy-nazariy o‘rganish xavfsizlikni oldini olishning
muhim nazariy-amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi. 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan
O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi demokratik jamiyatni yanada shakllantirishga qaratilgan islohotlar
dasturidir.
Huquqiy davlat va adolatli jamiyat qurishning asosiy negizini “Ozod va
obod Vatan, erkin va farovon hayot qurish” g‘oyasi tashkil etib, fuqarolarning
Vatanga muhabbat tuyg‘usini yanada shakllanishiga xizmat qiladi. Markaziy
Osiyoda sodir bo‘layotgan mafkuraviy jarayonlarga turli omillar, chunonchi,
geosiyosiy omillar turli darajada ta’sir ko‘rsatadi va tazyiq o‘tkazadi. Mintaqadagi
har bir mustaqil davlatning o‘z siyosati va mafkurasi, o‘z intilishlari va maqsadlari,
o‘z manfaat va ehtiyojlari bor. Manfaatlar mushtarakligi ham avval g‘oya, mafkura
sifatida shakllanib, keyin amaliy siyosat tekisligiga ko‘chishi lozim. Ayrim
54](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_54.png)
![hollarda tor ichki manfaatlar qo‘shnilar bilan aloqalarning taranglashishiga olib
kelishi, qo‘shni davlatdagi notinchlik va beqarorlik chegara xatlab bu tomonga
ham o‘tishi kuzatiladi.
Umuman, mavzu yuzasidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1. Markaziy Osiyoda mintaqaviy va global xavfsizlikka jiddiy tahdid
soladigan keskinlik o‘chog‘i Afg‘oniston bo‘lib qolmoqda. Xalqaro koalitsiya
kuchlari kontingentini 2019 yil oxirida, ya’ni mamlakatda o‘zaro kurashayottan
kuchlarning qara-maqarshiligi saqlanib turgan bir sharoitda, Afg‘onistondan olib
chiqib ketish rejalari keng mintaqada xavfsizlik uchun oldindan aytib
bo‘lmaydigan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ana shunday qaltis vaziyatda
milliy taraqqiyotimizni, mamlakatimizning rivojlanish sur’atlarini, eng muhimi,
xalqimizning tinch-osoyishta hayotini saqlash uchun barcha zarur choralarni
ko‘rish masalasi oldimizda juda jiddiy vazifa bo‘lib turibdi.
2. O‘zbekistonning Afg‘oniston davlatiga nisbatan olib borayottan siyosati
aniq va ochiq. O‘zbekiston Afg‘onistonning ichki ishlariga aralashmaslik, unga
qarshi qaratilgan turli harbiy-siyosiy birlashmalarda qatnashmaslik, aloqalar va
hamkorlikni faqat ikki tomonlama asosda tashkil etish, afg‘on xalqi tanlagan
hukumatni qo‘llab-quvvatlash siyosati maqullangan.
3. Tinchlik bo‘lgan joyda taraqkiyot bo‘ladi. Bir-birini ko‘rolmasdan, gij-
gijlashgan, nizo-adovatga borgan jamoada ham, el-yurtda ham, mintaqada ham
hech qachon rivojlanish, ravnaq bo‘lmaydi. Bu haqiqatni ongu shuurimizga chuqur
singdirib, uning qadr-qimmatini unutmasligimiz zarur.
4. Tinchlik osmondan tushmaydi. Tinchlik-osoyishtalik mustaqil
taraqqiyotimiz, farovon hayotimizning asosi ekan, buning uchun kurashish, kerak
bo‘lsa, bu yo‘lda fidoyilik ko‘rsatish lozim. “Olma pish – og‘zimga tush” degan
nomaqbul qarashlarning vaqti allaqachon o‘tib ketdi. Bizning bugungi yoshlarimiz
bunday kaltabin qarashlarni hech qachon qabul qilmaydi. O‘zligini, kimlarning
avlodi ekanini anglagan, zamonaviy ilm-fan va kasb-hunarlarni puxta egallagan
o‘g‘il-qizlarimiz bugun mutlaqo boshqacha fikrlaydi.
55](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_55.png)
![5. Markaziy Osiyoda tinch-osoyishta hayot, barqarorlikning eng muhim
sharti shuki, beg‘amlik va beparvolikka yo‘l qo‘ymasdan, doimo ogoh, har
tomonlama sezgir va uyg‘oq bo‘lib, tarixdan, hayotdan xulosa chiqarib yashash
kerak. Bunday qarash, bunday kayfiyat shu aziz yurtimizdagi barcha
vatandoshlarimizning‘ hayotiy maqsadiga aylanishi lozim. Ogoh bo‘lib
yashayditan odam chyotdan kelayotgan xavf-xatarni oldindan ko‘rib, uni bartaraf
etishi oson kechadi. Agarki turli balo-qazolardan o‘z vaqtida ogoh bo‘lmasa,
ularga beparvo qarasa, keyin ularni yo‘q qilish juda qiyin bo‘ladi. Bu haqiqat
necha ming yillik tariximizda ko‘p bor isbotini topgan.
6. Go‘zal va betakror diyorimizda yashayotgan odamlar, birinchi navbatda,
yoshlarimiz “Bu Vatan – meniki, agar uni har qanday balo-qazolardan asrash,
himoya qilish uchun men kurashmasam, kim kurashadi?” degan fikr bilan yashasa,
mana shunday kurash unib-o‘sib kelayotgan bolalarimiz uchun hayotiy e’tiqodga
aylanib, ularning qalbidan, ongu tafakkuridan chuqur joy olsa, bunday xalqni
yo‘ldan qaytarib, yengib bo‘lmaydi.
Bugun mamlakatimiz fuqarolarini yagona umummilliy maqsad, milliy
goyamiz atrofida yanada jipslashtirish, jamiyat va xalq-farovonligini oshirish,
uning manfaatlarini turli mafkuraviy tahdid va tajovuzlardan himoya qilish
borasidagi ishlarni kuchaytirish bo‘yicha oldimizda turgan vazifalardan kelib
chiqib, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan fikr va g‘oyalarni hayotga keng
joriy etish, davlatimizning dunyoda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga
qaratilgan tashabbuslari jamiyatimizning har bir a’zosi zimmasiga ulkan mas’uliyat
yuklaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib:
- birinchidan, siyosiy tarbiyaning keng yo‘lga qo‘yilishi asnosida
fuqarolar yot g‘oyalarga qarshi kurashish uchun o‘zlarining g‘oyaviy,
mafkuraviy asoslariga ega bo‘lishlari bilan birga, davlat boshqaruvining
demokratik tamoyillarini huquqiy asoslarini takomillashuviga ta’sir
etishi:
56](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_56.png)
![- ikkinchidan, bugungi mustaqillik sharoitida fuqarolarimizning siyosiy-
huquqiy, ma’naviy-tarbiyaviy salohiyatini oshirishda, milliy tarixiy
o‘zligini anglab yetishida asosiy ma’naviy negiz bo‘lib xizmat qilishi;
- uchinchidan, milliy g‘oya va mafkuraning yoshlarimiz ongiga
singdirishda, o‘zga yot g‘oyalarni to‘g‘ri va aniq farqlay olishida;
- to‘rtinchidan, fuqarolarga milliy va davlat manfaatlari o‘rtasidagi
farqlarni tushuntirib berish, siyosiy kurashning ko‘rinishlari, uslub va
vositalari, chet el partiyalari faoliyatini tahlil etgan holda partiya
faoliyatining muhim qirralarini ko‘rsatib berishida;
beshinchidan, davlat faoliyatini yorqin rivojlanishiga, bugungi
islohatlarimizni yanada shakllanishiga hissa qo‘shadigan, jahon siyosatdonlari
bilan har tomonlama tenglasha oladigan yetuk kadrlar bo‘lib kamol topishiga
xizmat qiladi.
Bugungi murakkab globallashuv jarayonida turli tahdidlardan
himoyalanish uchun, avvalo, yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish, bu boradagi
targ‘ibot-tashviqot ishlariga yanada ko‘proq e’tibor qaratish talab etiladi.
Chunki, sog‘lom va kuchli jamiyatni faqat ma’naviyati yuksak insonlargina
shakllantiradi.
57](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_57.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
I. Normativ huquqiy hujjatlar.
I.1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. 2018 y.
I.2 Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish mamlakatni
modernizatsiya va isloh qilishda partiyalar rolini yanada kuchaytirish to‘g‘risidagi
Qonun. 2006 yil 8 noyabr. // O‘zR Oliy Majlisi Axborotnomasi. – Toshkent, 2006.
– № 11. – B. 75.
I.3 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi.
I.4 “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili
(Ombudsman) to‘g‘risida”gi Qonuni 2017 yil 24 avgust.
I.5 “O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish
haqida”gi Qonuni. 2012 yil 5 dekabr.
58](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_58.png)
![I.6 “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2014 yil
13 noyabr.
I.7 “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida”gi Qonuni. 2014 yil 28 avgust.
I.8 “Parlament nazorati to‘g‘risida” gi Qonuni. 2016 yil 31 mart.
II.Asosiy adabiyotlar.
II.1. Karimov I. A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, siyosat, mafkura. 1-jild. –T.:
O‘zbekiston, 1996. -364 b.
II.2. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. –T.: O‘zbekiston,
1996. -336 b.
II.3. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. –T.: O‘zbekiston,
1996. -366 b.
II.4. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo‘lidan. 4-jild. –T.: O‘zbekiston, 1996.
-349 b.
II.4. Karimov I. A. Yangicha ishlash va fikrlash – davr talabi. 5-jild. –T.:
O‘zbekiston, 1997. -384 b.
II.5. Karimov I. A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T.: O‘zbekiston, 1997. -326 b.
II.6. Karimov I. A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. 6-jild. –T.:
O‘zbekiston, 1998. -429 b.
II..7. Karimov I. A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. 7-jild. –T.:
O‘zbekiston, 1999. -410 b.
II.8. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard
maqsadimiz. 8-jild. -T.: O‘zbekiston, 2000. -526 b.
II.9. Karimov I. A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. 9-jild. -T.:
O‘zbekiston, 2001. -438 b.
II.10. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10-jild.-T.:
O‘zbekiston, 2002. -429 b.
II.11. Karimov I. A. Biz tanlagan yo‘l demokratik taraqqiyot va ma’rifatli dunyo
bilan hamkorlik yo‘lidir. 11-jild. -T.: O‘zbekiston, 2003. -320 b.
59](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_59.png)
![II.12. Karimov I. A. Tinchlik va xavfsizlik, o‘z kuch qudratimizga, va qat’iy
irodamizga bog‘liq. 12-jild. -T.: O‘zbekiston, 2004. -398 b.
II.13. Karimov I. A. O‘zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo‘lmaydi. 13-
jild. -T.: O‘zbekiston, 2005. -446 b.
II.14. Karimov I. A. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat. 14-jild. -T.:
O‘zbekiston, 2006. -280 b.
II.15. Karimov I. A. Jamiyatni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish,
ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish – barcha
ishlarimizning mezoni va maqsadidir. 15-jild. -T.: O‘zbekiston, 2007.
II.16. Karimov I. A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni
barkamol rivojlantirish yo‘lida. 16-jild. –T.: O‘zbekiston, 2008.
II.17. Karimov I. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini
ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz, 17-jild, T.: “O‘zbekiston” 2009 280 b.
II.18. Karimov I. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni
modernizatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko‘tarilish sari. 18-
jild, T.: “O‘zbekiston” 2009.-264 b.
II.19. Karimov I. A. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini shakllantirish – mamlakatimiz taraqqiyotining asosiy mezonidir. 19-jild,
T.: “O‘zbekiston” 2011.-345 b.
II.20.Karimov I. A. Bizning yo‘limiz – demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va
modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish yo‘lidir.20-jild, T.:
“O‘zbekiston” -2012.320 b.
II.21. Karimov I. A. Mamlakatimizni yanada obod etish va modernizatsiya qilishni
qat’iyat bilan davom ettirish yo‘lida. 21-jild, T.: “O‘zbekiston” 2013.-384 b.
II.22. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008.
-176 b.
II.23. 75. Karimov I.A. O‘zbekiston erishgan yutuq va marralar – biz tanlagan
islohotlar yo‘lining tasdig‘idir. 22-jild, - T.: O‘zbekiston 2014.-368 b.
60](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_60.png)
![II.24. Karimov I.A. Erishgan marralar bilan chegaralanmasdan, boshlagan
islohotlarimizni yangi bosqichga ko‘tarish – bugungi kundagi eng dolzarb
vazifamizdir. 23-jild, - T.: O‘zbekiston 2015.-408 b.
II.25. Karimov I.A. Demokratik islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy
o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk, kichik biznes va
tadbirkorlikning ustuvorligini ta’minlashga keng yo‘l ochib berish – vatanimiz
taraqqiyotining bugungi bosqichida hal qiluvchi omildir. 24-jild, - T.: O‘zbekiston
2016. -376 b.
II.26. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. - T.: O‘zbekiston, 2017. -488 b.
II. 27. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. 1-jild. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. -592 b.
II. 28. Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng
oliy bahodir. 2-jild. – T.: “O‘zbekiston”, 2018. -508 b.
II. 29. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: O‘zbekiston NMIU. 2017. -48
b.
II. 30. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – T.: “O‘zbekistan” NMIU, 2016. -56 b.
II.31. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. – Toshkent: Meros, 1993. – 210 b.
II.32. Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt-saodat va kamolot haqida. – Toshkent:
Yozuvchi, 2001. – 98 b.
II.33. Abu Rayhon Beruniy. Ruhiyat va ta’lim-tarbiya haqida. –Toshkent:
O‘qituvchi, 1992. – 52 b.
II.34. Abu Rayhon Beruniy. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”. –
Toshkent: Fan, 1972. – B. 68.
II.35. Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent: Xalq merosi, 1994. –
B. 32.
II.36. Behbudiy Mahmudxo‘ja. Tanlangan asarlar. – Toshkent: Ma’naviyat, 1997.
– 232 b.
61](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_61.png)
![II.37. Jo‘rayev N. Xalqaro terrorizm va mintaqaviy mojarolar. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2001. – 188 b.
II.38. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. –Toshkent: Yulduzcha, 1989. –
368 b.
II.39. Madayeva Sh.O. Milliy mentalitet va demokratik tafakkur: (XX asr saboqlari
va XXI asr istiqbollari). –Toshkent: Falsafa va huquq instituti nashriyoti, 2007. –
127 b.
II.40. Mahmudov R. Huquq va madaniyat. – Toshkent: O‘zbekiston, 1994. – 56 b.
II.41. Ochildiyev A.S. Globallashuv va mafkuraviy jarayonlar. –Toshkent:
Muharrir, 2009 – 96 b.
II.42. Ochildiyev A.S. Milliy g‘oya va millatlararo munosabatlar. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2004 – 134 b.
II.43. Tulenova G. Yoshlarda mafkuraviy immunitetni kuchaytirish zarurati. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2001. – 48 b.
II.44.To‘rayev Sh. Demokratik jarayonlar va milliy g‘oya. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2008. – 96 b.
II.45. Fitrat Abdurauf. Najot yo‘li. – Toshkent: Ma’naviyat, 2001. – 86 b.
II.46. Fitrat Abdurauf. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. – Toshkent: Ma’naviyat,
1998. – 112 b.
II.47.Yoshlar ongida g‘oyaviy dunyoqarashni shakllantirish. – Toshkent:
O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2002. – 188 b.
II.48. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2000. – 60 b.
II.49. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar: (izohli ko‘rgazmali
vositalar). – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2001. – 148 b.
II.50. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushunchalar, tamoyillar va atamalar (qisqa
izohli tajribaviy lug‘at). – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002. – 192 b.
II.51. O‘zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston yangi tarixi. 2
tomlik. T.2. – Toshkent: Sharq nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh
tahririyati, 2000. – 277 b.
62](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_62.png)
![II.52. Karimov R. Boshqaruvda siyosiy madaniyat va siyosiy qadriyatlar
mushtarakligi. “Jamiyat va boshqaruv” 2010 y maxsus son. 232 b.
II.53. Odilqoriyev H. T., G‘oyibnazarov Sh. G‘. Siyosiy madaniyat. – T., 2004. y
II.54. Odilqoriyev H.T. Razzoqov D.X. Siyosatshunoslik T. 2008 y.
II.55. Xushvaqtov Z.R. Yoshlar siyosiy madaniyatini shakllantirish. Qarshi. Nasaf
nashriyoti-2011y.
II I. Internet saytlari.
1. http:// Lex.uz
2. http://Gov.uz
3. http:// Islam.ru
4. http: // Statistic inform.com .
5. http: // granti. ru
6. http:// simbi ref. Ru (Referat: Gender)
7. http: // Isl o m.uz
63](/data/documents/a60169c2-916c-4c36-8386-60b310266c0e/page_63.png)
Yangi ming yillikda Markaziy Osiyoda xavfsizlikni ta`minlash muammolari MUNDARIJA. Kirish........................................................................................................................3 I BOB. Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar taraqqiyoti faoliyati. 1.1. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik mummolari ………...........................7 1.2. Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar faoliyatidagi nomutanosibliklar............21 II BOB. Markaziy Osiyo davlatlar i faoliyatida yangi integratsion jarayonlar. 2.1. Markaziy Osiyoda O`zbekiston nufuzini ortib borishi va xavfsizlikning barqaror shartlari… ......................... ....................................................... .................. ....... ....30 2.2. Markaziy Osiyoda integratsion jarayonlarning mustaxkamlanishida O`zbekisto n peshqadamligi ............ ........................................................................................... 42 Xulosa ...................................................................................................... ........... 55 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati........................................................... ........... 58 1
Kirish Mavzuning dolzarbligi. Markaziy Osiyo o‘zining muhim geosiyosiy joylashuvi va mineral xom ashyo resurslarining o‘lkan zaxiralariga ega ekani tufayli kuchli e’tibor obyektiga hamda jahondagi eng yirik davlatlarning strategik manfaatlari to‘qnashadigan hududga aylanmoqda. Dunyodagi yirik davlatlarning Markaziy Osiyo hamda qo‘shni mintaqalardagi tabiiy resurslardan foydalanish va bu resurslarni tashish yo‘nalishlarini nazorat qilish uchun kurashi borgan sari jiddiy tus olmoqda. O‘zbekiston Markaziy Osiyo mintaqasida o‘zining tabiiy-geografik, xarbiy, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-intellektual salohiyatiga ega mamlakat. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil sentabr oyida qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy faoliyati konsepsiyasi”da ham Markaziy Osiyo mintaqasiga alohida e’tibor qaratilgan va “O‘zbekistonning hayotiy muhim manfaatlari shu mintaqa bilan bog‘liq” ekani belgilab qo‘yilgan. Konsepsiyada O‘zbekiston o‘z qo‘shnilariga nisbatan ochiq va yaxshi qo‘shnichilik, do‘stlik va xayrixohlik prinsiplariga asoslangan siyosat olib borishi ta’kidlangan. O‘zbekiston mintaqadagi barcha dolzarb masalalarni o‘zaro manfaatdorlik, bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik prinsiplariga asoslangan holda, muzokaralar yo‘li bilan xalqaro huquq normalariga mos ravishda hal etish tarafdoridir. Markaziy Osiyo muammolari tashqi kuchlarning aralashuvisiz mintaqadagi davlatlarning o‘zlari tomondan yechilmog‘i zarur, deb uqtirilgan 1 . Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari o‘rtasida keyingi yillarda bir oz bo‘lsada o‘zaro hamkorlik faoliyatida yakdillikdagi ixtiloflarni mavjudligi, O‘zbekistonda 2016-yilning oxiri, 2017-yilning boshlaridan “Yaqin qo‘shnichilik” 1 Qarang: “O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy faoliyati konsepsiyasi to‘g‘risida”gi Qonun. Oliy Majlis meyoriy hujjatlar to‘plami. 2012 yil sentabr. 2
aloqalarini kuchaytiriga qaratilgan davlat siyosatini amalga oshirala boshlashi mavzuning ilmiy-nazariy jihatlarini yanada mustahkam o‘rganishni taqozo etadi. Mamlakatimiz “tashqi siyosatni amalga oshirishda barcha davlatlar, birinchi navbatda, qo‘shni mamlakatlar bilan do‘stona munosabatlar va o‘zaro manfaatli hamkorlikni yanada mustahkamlashni o‘zimizni birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz. Biz qo‘shnilarimiz bilan raqobat qilish emas, aksincha, hamkorlik qilish yo‘lini izchil davom ettiramiz. Hamkorlikni tinchlik va taraqqiyotning asosiy garovi deb bilamiz. Qo‘shnilarimiz bilan o‘zaro hurmat va manfaatli hamkorlikni qancha rivojlantirsak, bundan yurtimiz ham, butun mintaqamiz ham shuncha naf ko‘radi” 2 . Markaziy Osiyo xalqlari tarixi, mintaqa davlatlarining ijtimoiy taraqqiyot modellarining o‘ziga xos jihatlaridan g‘arazli geosiyosiy maksadlar yo‘lida foydalanishga urinishlarning namoyon bo‘lish shakllarini fosh etish, “Turkiston – umumiy uyimiz” g‘oyasining mazmuni va uning mintaqa xalklarini birlashtirishdagi o‘rni va ahamiyatini yoritish nuqtai nazaridan dolzar ahamiyatga ega. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur bitiruv malakaviy ishining maqsadi Markaziy Osiyoda O‘zbekiston maqeini mustahkamlash mintaqada sodir bo‘layotgan mafkuraviy jarayonlarni, xavfsizlikni oldini olishning ta’sirini ilmiy-falsafiy tahlil qilishdan iborat. Vazifalari : Birinchidan , Markaziy Osiyo mintaqasining mafkuraviy manzarasini, uning o‘ziga xosligi va rivojlanish dinamikasini o‘rganish; Ikkinchidan , Markaziy Osiyodagi davlatlar faoliyatidagi nomutanosibliklarning mintaqaga zidligi, yuzaga kelish sabablari, erishish mavjud bo‘lgan yutuqlarni ilmiy tahlil qilish; Uchinchidan , Markaziy Osiyoda O`zbekiston nufuzini ortib borishi va xavfsizlikning barqaror shartlari, jahon hamjamiyatidagi o‘rnini tadqiq etish; 2 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T. “O‘zbekiston”, 2017. – B.480. 3
To‘rtinchidan , Markaziy Osiyoda integratsion jarayonlarning mustaxkamlanishida O`zbekiston peshqadamligini, bugungi kunda erishilayotgan yutuqlarning ijtimoiy-iqtisodiy asoslarini yoritishdan iborat. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni erkinlashtirish va demokratiyalashtirish jarayonida xavfsizlikning fundamental nazariy asoslari, metodologik tamoyillari va amaliyotining gumanistik mohiyati O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti va Prezident Shavkat Mirziyoyevning asarlarida, ularni hayotga samarali va izchil tatbiq etish, muammolarga tanqidiy-tahliliy yondashuvga doir mulohazalar atroflicha yoritilgan 1 . Shuningdek, Markaziy Osiyoda xavfsizlikning milliy, hududiy va global muammolari Ibrohim Karimov, Sh.G‘oyibnazarov, J.Y.Yaxshilikov, N.E. Muhammadiyev, S.Otamurodov 3 va boshqa tadqiqotchilarning ishlarini e’tirof etish mumkin. Bitiruv malakaviy i sh i ning ilmiy yangiligi: Birinchidan , Markaziy Osiyo mintaqasining mafkuraviy manzarasini, uning o‘ziga xosligi va rivojlanish dinamikasini o‘rganilgan; Ikkinchidan , Markaziy Osiyodagi davlatlar faoliyatidagi nomutanosibliklarning mintaqaga zidligi, yuzaga kelish sabablari, erishish mavjud bo‘lgan yutuqlari ilmiy tahlil qilingan; Uchinchidan , Markaziy Osiyoda O`zbekiston nufuzini ortib borishi va xavfsizlikning barqaror shartlari, jahon hamjamiyatidagi o‘rnini tadqiq etilgan; To‘rtinchidan , Markaziy Osiyoda integratsion jarayonlarning mustaxkamlanishida O`zbekiston peshqadamligini, bugungi kunda erishilayotgan yutuqlarning ijtimoiy-iqtisodiy asoslari yoritilgan. Bitiruv malakaviy ishining – Markaziy Osiyoda xavfsizligini mustahkamlashning ijtimoiy-siyosiy tizimi. Bitiruv malakaviy ishining – Markaziy Osiyoda xavfsizlikni ta’minlashning ilmiy-amaliy masalalari. 1 1 Asarlar nomi dissertatsiyaning “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” qismida ko‘rsatilgan. 3 Asarlar nomi dissertatsiyaning “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” qismida ko‘rsatilgan. 4
Bitiruv malakaviy i sh i ning ilmiy va amaliy ahamiyati. Mazkur tadqiqotda bayon qilingan ilmiy-nazariy xulosalar va amaliy taklif- tavsiyalar, umuman yoshlarda geosiyosiy munosabatlarga doir fikr mulohazalarni to‘g‘ri anglashida, xususan ijtimoiy barqarorlik haqidagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ish materiallari va natijalaridan oliy o‘quv yurtlarida milliy g‘oya: asosiy tushuncha va tamoyillari falsafa, sotsiologiya, pedagogika, oliy ta’lim boshqaruvi, psixologiya bo‘yicha maxsus kurslarni o‘qitishda foydalaniladi. Shuningdek, milliy g‘oya: asosiy tushuncha va tamoyillari falsafa, oliy ta’lim pedagogikasi, psixologiya va sotsiologiya fanlari rivojida mavjud nazariy qoidalardan taklif etilayotgan matematik modul asosida umumlashtirish, amaliy tajribalarni tasniflash kabi maqsadida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5