II- ming yillikda Ossuriya va uning kurash dastlabki Harbiy yurishlari.

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

126 KB

Скачать

Reja:
1. II- ming yillikda Ossuriya va uning kurash dastlabki Harbiy
yurishlari.
2. Qudratli Ossuriya davlatining yuzaga k е lishi Sargon II
faoliyati.
1 . Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar.
2. Qadimgi Osuriya davri (er. av. II ming yillikning I yarmi)
3.O'rta Osuriya davri (er. av. II ming yillikning II yarmi)
4.Osuriyaning ijtimoiy-siyosiy hayoti

Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar.
Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar XIX asr o'rtalarida shimolda:
dastlab qadimgi topilmalar bilan qiziqadigan ishqiboz kishilar tomonidan,
keyinchalik mutaxassis-arxeologlar amalga oshirdilar. Ikki daryo oralig'idagi
birinchi shaharlar qachonlardir Osuriya davlati mayjud bo'lgan shimolda paydo
bo'lgan edi. 1842-yil fransuz diplomati E.P.Botta mahalliy afsonalarda
Osuriyaning qadimgi poytaxti bilan bog'liq bo'lgan Kunjik tepaligini (Turkiya)
qazishdan boshladi. 1846-1847-yilda ingliz diplomati G. A. Leyyard Nimrud
tepaligini qazib, qadimiy Osuriyaning Kalxu shahri qoldiqlarini ochdi.
Tepalikdan podsho saroylari, odam-ho'kiz, odam-sher haykallari va badiiy
relyeflar topildi. Kunjik tepaligida Leyyard Nineviya xarobalarini, jumladan,
podsho Sinaxxerib (er. av. VII asr) saroyi, uning nevarasi Ashshurbanipalning
kutubxonasini topdi. Leyyardning xodimi U. Rassam Kunjik tepaligidagi
qazishmalarni davom ettirib podsho Ashshurbanipalning va harbiy manzaralar
tasvirlangan ajoyib relyeflar bilan bezatilgan saroyi va podshoning boy
kutubxonasini ochdi. Nimrud tepaligi yaqinidagi Balavat nomli joyda eramizdan
avalgi IX asrga oid yodgorliklar, jumladan, harbiy yurish va xiroj to'lash manzarasi
tasvirlangan Balavat darvozalari deb atalgan 4 ta jez taxtani topdi.
Fransuz arxeologi V. Andre 1803—1914-yillarda Osuriyaning qadimiy
poytaxti Nineviyada podsho Ashshurbanipalning saroylari, ibodatxonalar
qoldiqlarini, jumladan, oliy xudo Ashshur ibodatxonasi, podsho qabrlari, turar joy
binolari va ko'chalarini qazib ochdi. XX asrning 50-60-yillarida arxeologlar
Nineviya shahri xarobalaridan saroy, xo'jalik inshootlari, ko'pgina hujjatlarni
topdilar. Osuriyashunoslikning yuz yillik tarixi davomida siyosiy tarix va davlat
qurilishi muammolari o'rganildi.
Bu yo'nalishda Sharq davlatchiligini ideallashtirish, uning mavjudligi, statik
holati va abadiyligi tasavur qilinadi. Urushlarning sabablari, u yoki bu xalqning
xarakteri va temperamenti, tor siyosiy motivlar bilan izohlanadi. Qadimgi
Mesopotamiya madaniyati ham o'rganildi. Madaniyatning yo'nalishlari, kelib
chiqishi, mifologiya, adabiy yodgorliklar, san'atning xarakterli xususiyatlari, ilmiy

bilimlar to'g'risidagi qator tadqiqotlar mayjud. Tadqiqotlarda ikici daryo oralig'i
jamiyatlari ijtimoiy-iqtsodiy munosabatlariga e'tibor berilmadi.
Shu sababli, XX asr boshlarida taniqli nemis osurshunoslari B.Maysner,
P.Koshaker va boshqalar qadimgi Mesopotamiya tarixini feodal jamiyati deb baho
berdilar. Siklizm nazariyasi bilan bir qatorda tarixiy jarayonning tartibsizligi va uni
bilish mumkin emasligi nazariyasi keng tarqalgan. Faqat keyingi yillarda ijtimoiy
tabaqalanish, xo'jalikni tashkil qilish, shaharlar, savdo-hunarmandchilikning o'rni,
ibodatxonalar xo'jaligi bo'yicha muhim ijtimoiy-iqtisodiy tadqiqotlar (A.
Falkenshteyn, A. L. Oppenxeym, I. Gelba va V. Leman asarlari) paydo bo'ldi.
Osurshunoslik markazlari dastlab Angliya va Fransiyada, XX asr boshlaridan
Germaniya bo'ldi. Fashistik tuzum sharoitida ko'pgina osurshunos olimlar
AQSHga ko'chib ketdilar. Hozir AQSHda mashhur osurshunoslik markazlari
fapliyat ko'rsatmoqda. Angliya, Fransiya va Germaniyada ham osurshunoslik
maktablari ilmiy tadqiqotlarni olib bormoqdalar.
Qadimgi Osuriya davri (er. av. II ming yillikning I yarmi)
Qadimgi Osuriya markazi Ashshur bo'lgan kichik hududni o'z ichiga olgan
edi. Ammo ilk Osuriya jamiyatida savdo yetakchi o'rin egalladi. Qadimda Osuriya
orqali Kichik Osiyo va Kavkaz ortidan Tigr daryosi bo'ylab o'rta va Janubiy Ikki
daryo oralig'i va Elamga, Sharqiy O'rtayer dengizidan muhim savdo yo'llari o'tgan
edi. Ashshur shahri asosiy savdo yo'llarida o'rnashib qolish uchun o'z
koloniyalarini barpo qilishga uringan. Ashshur Kichik Osiyoni sharqiy qismini faol
kolonizatsiya qilgan. Bu yerdan mis, qo'rg'oshin, kumush, chorva mollari teri va
yog'och tashib ketilgan 1
.
Qadimgi Osuriya jamiyatida ibtidoiy quldorlik shakllangan bo'lib, ibtidoiy
jamoa qoldiqlari saqlanib qolgan. Podsho va ibodatxona yerlarida jamoachi va
qullar mehnat qilgan. Yerning asosiy qismini jamoa yer egaligi tashkil qilgan.
Qulchilikning asosiy manbalari mulkiy tabaqalanish natijasida erkin
1
I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history:
patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 170-173 .

jamoachilarning qarzi uchun qul qilish va chetdan qul sotib olish bo'lgan. Er. av.
XVI asrgacha Osuriya podsholari Alum-Ashshur, shahar-jamoa esa Ashshur deb
atalgan. ”Kichik va ulug'lan xalq yig'ini” o'z ahamiyatini yo'qota borgan,
hokimiyatning oliy organ! «Shahar Uyi» boylardan tuzilgan oqsoqollar kengashi
edi. Kengash a'zolari ichidan bir xil muddatga alohida lavozimli shaxs, «limmu»
tayinlanib, u shahar xazinasini boshqargan, uning nomi bilan joriy yil boshlangan.
Oqsoqollar kengashi sud va ma'muriy ishlar bilan shug'ullanadigan mansabdor
shaxs «ukulluma»ni tayinlagan. Shahar-davlatning merosiy hokimi «Ishshiakkum»
lavozimi ham mavjud bo'lib, u diniy vazifalarni bajarib, ibodatxonalar qurilishiga
rahbarlik qilgan. U urush vaqtida harbiy boshliq bo'lgan.
Er. av.XX asrda xalqaro vaziyat Osuriya uchun noqulay kelgan. Frot
havzasida Mari davlati yuksalib, Ashshurning g'arb savdosiga jiddiy to'siq bo'lgan.
Xett davlati Osuriya savdosini Kichik Osiyoda to'xtatib qo'ygan. Amoriy
qabilalarini Ikki daryo oralig'iga yurishlari ham vaziyatni beqaror qilib, Osuriya
savdosiga zarar yetkazgan.
Faqat er. av. 178I-yillar atrofida amoriylardan bo'lgan yo'lboshchi Shamshi -
Adad Ashshur shahrini o'zini Yuqori Mesopotamiyadagi davlatini markaziga
aylantirgan. Ashshur Ikki daryo oralig'ining shimolidagi shaharlarni bosib oladi,
Marini bo'ysundirib, Karxemish bilan ittifoq tuzadi. Suriya shaharlari ham bosib
olinadi. Ashshur g'arb savdosida vositachilikni o'z qo'liga oladi. Davlat
boshqaruvida podshoning mavqei kuchayadi. Shamshi-Adad davlat boshqaruvini
bevosita o'z qo'liga olib, mutlaq hukmdor sifatida davlat boshlig'i, oliy harbiy
boshliq va sudya vazifasini o'taydi. Boshqaruvni takomillashtirishga zaruriyat
tug'iladi. Mamlakat hududi, aholisi okruglarga bo'linib, ularni boshqarish uchun
noiblar yuboriladi. Er. av. 1757-yilda Shamshi-Adadning o'g'li Ishme-Dagan
davrida Ashshurni Hammurapi bosib oladi.

Er. av. 1740-yillar atrofida kassitlarning Mesopotamiyaga hujumi davrida
Shamshi-Adadning avlodlari hokimiyatni yana o'z qo'llariga oldilar. Ammo bu
sulola tez orada hokimiyatni boshqalarga topshirishga majbur bo'ladi, lekin
Shamshi-Adad sulolasining boshqaruvi Ashshur tarixining eng yorqin davri deb
tan olingan, keyinchalik Osuriya podsholari ro'yxatida Shamshi-Adad va uning
ajdodlari ham kiritiladi.
Er. av. XVI asrda Bobil sulolasi qulagach, Ashshur qudratli qo'shni davlat
Mitannining tazyiqiga qarshi Misr bilan diplomatik aloqa o'rnatadi. Bunga qarshi
er. av. XV asr o'rtalarida Mitanni podshosi Shaushaattar Ashshurni bosib olib, uni
Mitanniga qaram qiladi. Mitanni Ashshurni g'arbga chiqadigan savdo yo'lidan
butunlay mahrum qiladi. Keyingi asr boshlarida Ashshur Bobilni hukmronligini
tan olish evaziga Mitanni zulmidan ozod bo'ladi va bir qancha vaqt o'tgach,
Bobildan to'la mustaqil bo'ladi.
O'rta Osuriya davri (er. av. II ming yillikning II yarmi)
Er. av. 1353-1318-yillarda podsho Ashshuriballit Osuriyani qudratli davlatga
aylantiradi. Zaiflashib qolgan Mitanni xettlar tazyiqiga qarshi Osuriyaga ittifoqchi
sifatida chiqadi. Tez orada Osuriya xettlarni yuqori Mesopotamiyadan haydab
chiqarib, Frot daryosiga chiqadi. Natijada Mitannining sharqiy viloyatlari, bu
yerdagi diniy markaz Nineviya bosib olinadi. Mitanni, keyinchalik Bobil ham
Osuriya ta'siri ostiga tushib qoldi.
Osuriya shahar-davlatdan qudratli davlatga aylanib, yetti yuz yil davomida
o'zining yurishlari bilan qo'shni hududlarga dahshat tug'dirdi. Osuriya davlatini
shakllanishi er. av. 1295—1264-yillarda hukmronlik qilgan podsho Adad-Nirari
davrida tugallanadi. U birinchi bo'lib rasmiy ravishda o'ziga podsho unvoni berib,
Old Osiyo buyuk davlatlari hukmdorlariga teng bo'lgan «Buyuk podsho» mavqeiga
da'vo qiladi. Er. av. XIII asrda Xett davlati Osur savdogarlarini Kichik Osiyodan
siqib chiqardi, Misrni Suriyadan mahrum qiladi. Mitanni davlati esa Osuriya uchun
g'arbga chiqadigan yo'lni butunlay yopadi. Er. av. XIII—XII asr boshlarida
Osuriya yuqori Mesopotamiyaning qo'shni hududlarini to'rt marta o'ziga qo'shib
oladi va to'rt marta yo'qotadi.

Osur podshosi Tukulti-Ninurta I (er. av. 1233-1197-yillar) davrida Bobil va
Kavkaz ortiga g'olibona harbiy yurishlar uyushtiradi. Bu podsho Ashshur o'rniga
o'zi uchun yangi poytaxt Kar- Tukulti-Ninurta shahrini qurdiradi. Ammo uning
hukmronligining so'nggi yillarida xettlar va Bobil Osuriyani u bosib olgan
hududlarni katta qismidan mahrum qiladilar, bundan g'zablangan Ashshur
zodagonlari Tukulti-Ninurtani taxtdan tushurib o'ldirdilar. Er. av. XII asrda
Osuriya tushkunlikni boshidan kechiradi, Bolqon qabilalaridan bo'lgan mushklar
Frot daryosi vodiysiga kelib xett davlatini halokatga uchratdilar, keyin elamliklarni
hujumini qaytardilar 2
.
Podsho Tiglatpalasalar I (er. av. 11 4 0 -1076-yillar atrofida.) davrida xalqaro
vaziyat Osuriya foydasiga o'zgaradi. Bu davrda Xett podsholigi halokatga uchrab,
Misr siyosiy tarqoqlik tomon yo'l tutadi. Osuriya qulay vaziyatdan foydalanib,
shimoliy Suriya va shimoliy Finikiyani, Kichik Osiyoning janubiy-sharqiy oqimini
o'z ta'siri ostiga oladi. Suriyaning gullab-yashnashi er.av. XII-XI asrlarda
Arabistondan oromiy qabilalarining bostirib kelishi natijasida tugadi.
Buyuk Osuriya harbiy davlati (er. av. I raing yillik) Er. av. I ming yillikda Old
Osiyoda temirdan keng miqyosida foydalana boshlanishi, Qadimgi Sharqda
iqtisodiy o'sishga olib keladi. Quruqlik va dengiz savdosi keng hajmda rivojlanadi,
Xett va Mitanni kabi qudratli davlatlar tarix sahnasidan tushib ketdilar.
Bobil va Misr ichki va tashqi siyosatda tushkunlikka yuz tutdilar, natijada
Yaqin Sharqda Osuriya yetakchi o'ringa chiqib oldi. Osuriya er. av. X—VII
asrlarda o'zining iqtisodiy, harbiy qudratini qayta tikladi, siyosiy markazlashuv va
barqarorlikka erishdi. Osuriya bu davrda faol istilochilik urushlari olib bordi.
Butting sababi Osuriya iqtisodiyoti uchun zarur bo'lgan xomashyo (metall,
yog'och) taqchil bo'lganligi edi. Ikkinchidan, rivojlanayotgan shaharlar
himarmandchiligi va dehqonchiligi va quldorlik xo'jaligi uchun ishchi kuchi —
qullarga ehtiyoj tez o'sdi.
2
I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history:
patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 1 74-175 .

Osuriyani istilochilik urushlarini olib borishining yana bir sababi, mamlakat
quruqlik va dengiz savdo yo'llari tutashgan hududda joylashgani uchun yetakchi
o'rinni egallashga intilishi edi.
Er. av. VIII asrga kelib, Osuriya davlati Shimoliy Mesopotamiyada o'z
hokimiyatini mustahkamlaydi. Osuriya Kichik Osiyo va asosan, O'rtayer
dengizining sharqiga o'z ta'sirini kuchaytirishga urindi. Bu hududlar savdo-
hunarmandchilik, dengiz savdosi keng yo'lga qo'yilgan, tabiiy boyliklarga boy edi.
Sharqiy O'rtayer dengizi qirg'oqlaridan muhim xalqaro savdo yo'llari o'tgan bo'lib,
bu yerda boy savdo — hunarmandchilik markazlari Tir, Sidon, Arvad, Bibl,
Damashq va Karxemish kabi shaharlar mavjud edi.
Er. av. XI asrning I choragida Suriya cho'llariga, janubiy Suriyadan
Mesopotamiya va qo'shni mamlakatlarga ko'chmanchi oromiylar bostirib keldilar;
er. av. 1000-yillar atrofida ular Frot daryosidan o'tib Osuriyani bir necha janglarda
mag'lubiyatga uchratdilar. Faqat oromiylarni istilosini podsho Adadnerari II (er.
av. 9 11 — 89 1 -yillar), to'xtata oldi. Uning vorislari davrida ham Osuriya siyosiy-
harbiy jihatdan Old Osiyoda o'z mavqeini tiklashga harakat qiladi.

Er. av. IX asrda Osuriya oromiy qabilalarini Shimoliy Suriyada tor-mor qildi.
Finikiya va Suriya shahar hokimlarini bo'ysundirgan Urartu va Bobil davlatlariga
qarshi g'olibona yurishlar uyushtiriladi. Osuriya qo'shinlari Fors qo'ltig'igacha
yetib bordilar. Er. av. 856-853-yillarda Osuriya Suriya shaharlarining birlashgan
qo'shinlariga zarba berdi. (er. av. 853-yilgi Oront daryosi yonidagi jang). Er. av.
840-yildagina Frot daryosining ortida 16 yurishdan so'ng, Damashq podsholigi
bo'ysundiriladi. G'olibona yurishlar boy o'ljalarni qo'lga kiritish imkoniyatini
tug'dirdi. Osuriya hukmdorlari Ashshur va Kalxu shaharlarida ulug'vor saroy va
ibodatxonalar bunyod qildilar.
Er. av. IX asr Osuriyaning iqtisodiy va harbiy-siyosiy jihatdan vaqtinchalik
yuksalish davri bo'ldi. Shundan so'ng Osuriya uzoq vaqt olib borilgan urushlar
natijasida zaiflashib qoldi. Er. av. VIII asrda Osuriya iqtisodiy tushkunlikka yuz
tutadi. Ichki ziddiyatlar, qo'zg'olon va isyonlar boshlanadi.
Ammo Osuriyani yangidan yuksalishi er. av. 745-727-yillarda hokimiyatni
bosib olgan harbiy boshliq, podsho Tiglatpalasar III davrida boshlanadi. G'ayratli
sarkarda, mohir tashkilotchi Tiglatpalasar III podsho hokimiyatini mustahkamlash
uchun qator islohotlar o'tkazadi. Jumladan, viloyatlarni kichik-kichik noibliklarga
bo'lib yuboradi, noiblar ustidan markaziy hokimiyatning nazorati o'rnatilib,
noiblarning vazifalari cheklanadi. Tiglatpalasar III xazinadan maosh oladigan ko'p
sonli muntazam qo'shin tuzadi va ko'ngillilarni harbiy xizmatga chaqirishdan voz
kechadi.
Harbiy xizmatga aholining o'rta va past tabaqalari jalb qilinadi. Osuriya
qo'shini davlat bosqinchilik siyosatining asosiy quroli bo'lgan. Qo'shin qurollariga
qarab bir necha qismlarga bo'lingan. Piyoda qo'shinlar son jihatdan eng ko'p sonli
bo'lib, u yengil va og'ir qurolli qismlarga bo'lingan. Er. av. IX asrdan boshlab otliq
qismlar paydo bo'ladi. Ular og'ir va yengil qurollantirilgan qismlardan tuzilgan edi.
Qo'shinning zarbdor qismi jang aravalari bo'lgan. Jang aravalari qo'shinning
imtiyozli qismi edi, vaqt o'tishi bilan ularning o'rnini otliq qismlar egallaydi.

Shahar va qal'alami qamal qilishga osuriyaliklar turli qamal qurollaridan
foydalanganlar Osuriya davlatining uchmchi gullab-yashnashi er. av. VIII asrning
40-yillaridan VII asrning 40-yillari oxirigacha bo'lgan davrga to'g'ri keladi. Bu
davr Osuriya va Old Osiyo tarixida alohida o'rin tutadi.
Qaysiki Osuriyaning faol ekspansiyasi unga qo'shni bo'lgan kududlar,
davlatlar ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotida hal qiluvchi ta'sir o'tkazadi. Osuriyaning
harbiy kuchga asoslangan davlat hokimiyatining tashqi siyosati faqat qo'shni
mamlakatlarga nisbatan harbiy tazyiq o'tkazish orqali o'z ta'siri cstida tutib turishga
yo'naltirilgan edi. Bunday siyosat Old Osiyo ling o'sha davrdagi va keyingi
asrlardagi siyosiy taraqqiyotiga kuchli ta'sir o'tkazadi. Yaxshi qurollangan ko'p
sonli qo'shin bilan Osuriya podsholari Tiglatpalasar III (er. av. 745-727-yil ),
Sargon II (er. av. 722-705-yil), Sinnaxxerib (er. av. 705-680-yil), g'olibona
yurishlar olib boradilar. Er. av. 743-740-yillarda Suriya Shimoliy Suriya va
ICichik Osiyo hokimlarini birlashgan kuchlari ittifoqi tor-mor qilinadi. Urartu
davlatiga qarshi g'olibona yurishlar olib boriladi va mamlakat talon-taroj qilinadi.
Sharqda Osuriya Midiyani bir qismiga ega bo'ladi va bu yerda bir necha
provinsiyalar tashkil qilinadi 3
.
Er. av. 729-yilda Bobil bosib olinib, Osuriya,podshosi bu yerda toj kiyadi.
Sargon II (Er. av. 722-705-y.) davrida er. av. 722-yilda Isroil podsholigi bosib
olinadi. Hokimiyatni noqonuniy ravishda bosib olgan Sargon II podshoning yangi
qarorgohi Dur Sharrukin («Sargon qal'asi»)ni quradi, uning avlodlari Sargoniylar
Osuriyani uning halokatigacha boshqarganlar. Badjahl podsho-askar Sinaxxerib
(er. av. 705-68I-yillar) poytaxtni Nineviyaga ko'chiradi, u Kichik Osiyoning
janubiysharqini qo'ldan chiqaradi, Yahudiyani qarshiligini bostira olmadi, uni
qo'llagan Misrni yenga olmaydi. Uning vorisi Asarxaddon (Er. av. 680—669-
yillar) vayron qilingan Bobilni qayta tiklaydi.

3
Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B. 496-499 .

Bobilni Osuriya bilan uniyadagi alohida podsholik deb e'tirof etadi.
Asarxaddon shimoliy-g'arbda er. av. 679-yilda paydo bo'lgan dushmanni bartaraf
qilib, Eronning shimoliy-g'arbida yashagan skiflar bilan er. av. 672-yilda ittifoq
tuzadi. U er. av. 67I-yilda Misrni bosib olib, shimoliy arab qabilalarini
bo'ysundiradi. Bu davrda Osuriya davlati chegaralari Nil daryosining birinchi
ostonalaridan Kavkaz ortigacha, Eron past tog'idan Kichik Osiyogacha, O'rtayer
dengizidan Fors qo'ltig'igacha cho'ziladi. Bu bepoyon davlatni Osuriya boshqarish
juda katta qiyinchiliklarni tug'diradi. So'ngi podsholar osuriyani o'zida isyonlar,
bosib olingan hududlardagi to'xtovsiz qo'zg'olonlarni bostirish uchun juda katta
kuch sarflashga majbur bo'ldilar.
Er. av. VII asr o'rtalarida Osuriya siyosiy tushkunlikka uchradi. Bobil, elam,
xaldey, oromiy hokimliklari, Suriya va Finikiya shaharlarida Osuriya
hukmromligiga qarshi bosh ko'taradilar. Natijada Osuriya halokat yoqasiga kelib
qoldi. Bobil va Midiya birgalikda Osuriyaga qarshi ittifoq tuzib er. av. 614-yilda
Ashshurni, er. av. 612-yilda Nineviyani vayron qildilar. Er. av. 590-yilda Xarran
yonidagi jangda Osuriyaning harbiy qudrati to'liq sindirildi. Natijada butun Old
Osiyoni tarixda ilk bor yagona davlat tarkibida birlashtirgan va bir necha yuz yil
hukmronlik qilgan, qadimiy Sharqning eng katta davlati tarix sahnasidan tushib
ketdi.
Osuriyaning ijtimoiy-siyosiy hayoti
Osuriya katta-katta hududlarni bosib olishi natijasida hududlar, shaharlarda
savdo-hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik rivojlanadi. Mamlakatda
ko'plab yerlar o'zlashtirildi. Irrigatsiya va suv ta'minoti yaxshilanadi.
Bog'dorchilik, uzumchilik va chorvachilik rivojlanishi uchun turtki bo'lgan temir
qurollar keng tarqaladi. Metallurgiya, qurolsozlik sohalari yuqori darajada taraqqiy
qiladi. Talonchilik urashlardan olingan ko'plab o'ljalar va qullardan Osuriya shahar
va qal'alarni qurishda keng foydalaniladi. Yangi shaharlar quriladi, jumladan,
Kalxu shahri qayta tiklanadi, Osuriyaning yangi poytaxti «Tukulti-Ninurtu qal'asi»
asir olingan tassit, xurrit va urartu qabilalari kuchi bilan qayta tiklangan.
Osuriya jamiyatini hukmron tabaqasi harbiylar, davlat xizmatidagi

zodagonlar, ibodatxona va savdo ahlidan iborat bo'lib, ular juda katta boylik va
imtiyozlarga ega bo'lganlar va mavjud siyosiy hokimiyat bilan yaqin aloqada
bo'lib, uni istilochilik siyosatini qo'llab-quwatlatlaganlar. Osuriya -jamiyatining
quyi tabaqalarini kichik ishlab chiqaruvchi yer egalari, jamoa a'zolari va
hunarmandlar tashkil etgan. Ular xazinaga qishloq xo'jalik mahsulotlari, chorva
mollari va kumush bilan soliq to'laganlar. Ijtimoiy tizimning eng pastidagilar
ko'chib kelganlar, asirlar va qullar qaram ishchilar toifasini tashkil qilganlar. Ular
ko'p hollarda podsho xo'jaligida va ayrim hollarda ibodatxonalar, xususiy yerlarda
ishlaganlar.
Osuriya davlati o'z tarixining so'nggi davrida qadimgi Sharq davlatchiligining
o'ziga xos shakliga ega bo'lgan. Podsho qo'lida dunyoviy, harbiy va diniy
sohalardagi cheklanmagan hokimiyat to'planadi. «podshoga hokimiyat muqaddas
xudolar tomonidan topshirilib, hukmdorning homiyligi ostida davlatni boshqaradi»
degan tushuncha xalq ommasi ongiga singdirilgan.
Davlatni boshqarishda osur hukmdorlari qo'shin va yaxshi tashkil etilgan
boshqaruv apparatiga tayanganlar. Osuriya davlati boshqaruvida harbiy va moliya
muassasalari yetakchi o'rinni egallaydi. Harbiy muassasa mamlakat ichida va
bo'ysundirilgan hududlarda «tartib»ni saqlagan. Moliya muassasi esa davlat
xazinasiga soliq va o'lponlarni o'z vaqtida to'lovi uchun javob bergan. To'lov va
majburiyatdan faqat podshoning himoya yorliqlariga ega bo'lganlar ozod qilingan.
Ayrim shaharlar (Bobil, Borsippa, Sippar, Nippur, Xarran va Ashshur)
ibodatxonalari va saroy ahillarigina bunday imtiyozlardan foydalanganlar.
Er. av. IX—VII asrlarda Osuriya davlati boshqaruvi quyidagi shaklda bo'lgan:
Bosib olingan hududlarning ko'pchiligida provinsiyalar (Osuriya, Kichik
Osiyoning ayrim shahar va viloyatlari, Xaldey va Oromiy knyazliklari) tashkil
qilingan. Ular Osuriya noiblari tomonidan boshqarilgan. Ba'zi hududlarda
Osuriyaga xiroj to'laydigan qaram podsholiklar (Finikiya shaharlari, Yahudiya,
Moav, Edem, Tabal, Manna) saqlanib qoladilar.
Osuriyadan uzoq bo'lgan bir qadar kuchli davlatlar o'z mustaqilligini ma'lum
darajada saqlab qoladilar (Lidiya, Urartu, Midiya, Elam va Shimoliy Arabiston

yerlari). Bo'ysundirilgan Misr alohida mavqega ega bo'lgan. U 20 ta kichik
hududlarga bo'linib, ularning tepasida mahalliy hokimlar (podsho, nomarx,
kohinlar) turganlar. Shu bilan birga bo'ysundirilgan hududlarda Osuriyaning ko'p
sonli amaldorlar apparati va harbiy ma'muriyati qoldirilgan. Bobil shahri alohida
boshqarilgan. Bobil podsholari rasman o'z mustaqilliklarini saqlab qoladilar.

Yaqin Sharq mamlakatlari ichida Old Osiyoda o`zining iqtisodiy va siyosiy
o`rnini egashga harakat qilgan Ossuriyaning tarixini tahlil qilish va k е rakli
xulosalarni chiqarish maqsadga muvofiqdir.
11 -ming yillikda Ossuriya va uning dastlabki Harbiy yurishlari.
O`qituvchining maqsadi:
Asosan birinchi yillikni boshlarida yaqin sharqdagi xolqaro ahvoli. jumladan
davlatlarni ijtimoiy iqtisodiy munosabatlaridagi umumiy yakinlarini ko`rib
chiqishdan iborat.
Ind е niv o`quv maqsadlari:
1. Qadimgi Sharq davlatlarida iktisodiy - ijtimoiy taraqqiyotda umumiy farqlar
mavjudligini biladi.
2. Ossuriyani qudratli davlat bo`lishiga raqib davlatlarni anglab е tadi.

3. Ossurlarni Sharkiy o`rta е r d е ngiziga yurishining sabablarini tushunadi.
1
Bir ming yillikning boshlarida Yaqin Sharq davlatlarning har tomonlama
rivojlanishi uchun barcha shart-sharoitlar jumladan savdo imkoniyatlar tufayli
yuqoridagi davlatlar ichida asta - s е kin ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda farqlar
paydo bo`la boshladi. Jumladan ayrim k е ksa davlatlar. X е tt, Mitanni gullab
yashnayottan davlatlar hisoblansa aksincha Misr va boshdan k е chirayotgan
davlatlar hisoblansa. aksincha Misr va Vavilon davlatlari ichki inkirozlarni
boshdan k е chirayotgan davlatlar hisoblanardi, Ossuriya davlati endi Jahon siyosati
voq е alarida muxim o`rin tutadigan davlatlar qatoriga ko`shila boshladi. Siyosat
hayotga yaqin Sharq mamlakatlari ichida bir ming yilikda yangi davlatlar,
jumladan Urartu, Kush, Lidiya, Midiya, Fors davlatlari ko`rina boshladi. Xalqaro
siyosatda bir ming yillikda shaharning siyosiy hayoti ayrim qabilalar muxim rol
o`ynay boshladilar, ayniqsa Frodkiyaliklar, Karimiylar. Skiflarni misol qilib olish
mumkin.
Ikkinchi ming yilikda ayrim davlatlar yirik imkoniyatlarni vujudga k е ltirish uchun
harakatni boshladilar. Ayniqsa Yaqin Sharqda qudratli davlat bo`lish uchun
Ossuriya ham o`z imkoniyatini ishga solishga harakat qilib qurdi. Yuqoridagi
davlatlar o`rtasidagi davlatlar siyosiy kurash faqat bir ming yillika k е lib Jahon
Haritasida yirik davlatni yuzaga k е lishi bilan tugallandi. Shunday davlatlardan biri
kudratli Ossuriya davlati edi. Yaqin Sharq davlatlari ichida.
Ikkinchi ming yillikda Ossuriya Yaqin Sharq davlatlari ichida qudratlisi
hisoblanardi. L е kin ko`chmanchi oromiy qabilalarning tuxtovsiz yurishlari
Ossuriya yana ikki yuz yilga si е siy xayotda o`z o`rnini topa olmasligiga sabab
bo`ldi. K е yinchalik 6g` qabilalarning maxalliy xalq bilan kushiluvi paydo bo`la
boshladi. Natijada bu xalqlarni qushiluvi rivojlanishiga taraqqiyotning ayniqsa
Harbiy sohada muxim o`zgarishlar yuz b е rdi. Shunday qilib Ossuriyaning iktisodiy
- ijtimoiy va si е siy xayotdagi muxim o`zgarishlar X - XII asrlarni o`z ichiga olgan
davrda Ossuriya tarixida Yangi Oosuriya davri boshlandi.

Ossurlar tashqi siyosatning aktivlashuviga bosh sabablardan biri Ossuriya
iqtisodiy va siyosiy xayotida muxim o`rin tutadigan m е tal yog`och va boshg`a
buyumlarga bo`lgan extiyoj tufayli edi, d е b hisoblash mumkin.
Ossurlarni tashqi siyosatning aktivlashuviga bosh sabablardan biri Ossuriya
iqtisodiy va siyosiy hayotida muxim o`rin tutadigan soxa yog`och va boshqa
buyumlarga bo`lgan extiyoj tufayli edi, d е b hisoblash mumkin.
Ossurlarni tashqi yurishining yana bir muxim tomonlaridan biri muxim savdo
yullari egallashdan iboart va maqsad bor edi. Ammo Ossuriyalarning Old
Osiyodagi barcha boyliklari egallashi uchun yolg`iz o`zi emas balki uking raqiblari
mavjud edi. Jumladan. Misr, Urartu, Vavilon va boshqa davlatlar ham o`z siyosiy
hayotlarida raqiblar ustidan g`olib chiqish o`z maqsadlariga erishish uchun o`z
imkoniyatlarini ishga soldilar.
IX asrni boshlarida Ossurlar Shimoliy M е sopatamiyada muxim o`rnashib oldilar.
Ayniqsa Ossurlar tashqi faoliyatni harakatlari ikki podsho davrida
Ashshurnatsiranal II va Salamansor III davrlarida bo`lib o`tdi.
Ossurlarni yurishi ikkinchi tomoni bo`ldi. Birinchisi Shimoldagn yashovchi Noibi
qabilalarini b е zovta qilishdan boshlandi. Shu paytda Qadimgi Urartu davlati
yuzaga k е layotgan payt edi. Ossurlarni k е yingi yurishi Sharqiy o`rta е r d е ngiziga
qaratildi. Nima uchun: sababi bu o`lka boyliklarga boy edi. Bundan tashqari
muxim savdo yullari, hamda savdo - xunarmandchilik markazlari ayniqsa Tir,
Sidan, Bibl, Arrad shaHarlari har tomonlama taraqqiy etgan bo`lib, xizmat kilishi
mumkinligi tarixidan o`z isbotini topgan o`lkalardan biri hisoblanardi. Bu rayon
kichik Osiyoga va O`rta е r d е ngiziga va Misrga borishi uchun muxim platsdarm
edi. shuning uchun Ashurnatsiri^ol 11 o`z Harbiy yurishlarini boshladi hamda
shimoliy Suriyada yashovchi Oram е y qabilalarini е ngdi. K е yinchalik unung
yurishlarini, uning ugli Salomonsr III davom etkazdi. Ayniqsa yosh Harbiy
sarkarda Salomonsar II Urartu davlatnpi maglub etib uning poytaxtini
egalashgacha borib o`tdi.
Xatto uning yurishlari Fors ko`rfazining ichki kismigacha davom etib. ko`p
boyliklar bilan kaytdi. Fakatgina 840 yilga k е lib Salomonsar III Е vropaga yurish

qilib, Damashq egallandi.
Xatto Tir, Sidan, Isroil podsholiklari ossurlarga ultsan to`laydigai bo`ldilar. Kar Tir
ossur podshosi poytaxtni chiroyli bo`lishi uchun ko`p ishlar kilindi. Ayniqsa
podsho Ashshurtsiripal II ning saroyi uning binolari, boglari, yozuvlari,
maydonlari tadbirlar o`tkazish uchun, xullas Ossur IX asrda eng kudratli davlach
sifatida tarixda nom koldirgan edi.
746-745 yillarda Ossuriyada siyosat axvol ogirlashdi. Sababi Urartu
davlatidan uchragan mag`lubiyat axvolni ogirlashtirdi, xokimyatga Harbiylarni
yordami bilan Tiglatpalasar III k е ldi va dastlabki isloxatlarini amalga oshnrdi. Uni
isloxati ikki turga bo`linadi. Birinchisi - ma`muriy.
Ikkinchisi - Harbiy va armiya to`g`risida.
Shunday psloxatlar tufayli Ossuriya armiyasi ko`p tarmoqli bo`ldi. Eng asosiy
kushin turi ot kushilgan aravasi-jangchilardan iborat edi. xullas Ossuriya
armiyasinish kurol - yaroklari, kiyim - k е chaklari, Harbiy tayyorgarligi zamon
talabida edi. Vu davrda Ossurlar Harbny ist е xkomlarini ko`rish va ta`mirlashga
ham e`tibor b е rdilar. Uncha muxim ahamiyatga ega bulmasada Ossurlar ham
Harbiy faoliftga ega edilar. Bund-sh tashkari Ossurlar agar urush boshlamoqchi
bo`lsalar eng avvalam bor, dushman gugrnspda ma`lumotlarni tupik olib
bo`lgandan sung Harbiy Harakatlarni boshlar edilar. u to`g`risida yigilish bo`lib
ma`lumot isbotlangandan k е yin Harbiy Harakatlar boshlandi. Boshqa davlatlarga
xos bulmagan ish xayoti shundaki Ossurlar birgina Asarxadan davrini
xisobga olmaganda karokchilar yordamidan foydalangan emaslar. Va nixoyat
Ossurlarni boskmnchilikHarakatining eng kudratli davri USh-UN asrlarga to`g`ri
k е ladi. Ayniqsa Tiglatpalasar III davri bilan boglikdir, Tiglatpalasar III 743-740
yillari Urartu yurish boshlashdan oldin Shimoliy Suriya va Kichik Osiy
boshchiliklarini maglub etib Urartu ikki marta yurish uyushtirdi. Va nixoyat
Ossurlar Damashk-Isroil knyazliklarini. Midiya hamda 729 yili mukaddas
Vavilonni egallashi tufayli Old Osiyoning egallashi tufayli Old Osiyoni kuchli
davlatiga aylandi. Barcha bosib olingan o`lkalarda viloyatlartashkil etildi. L е kin

barcha boshqaruv markaz qulida edi.
Tiglatpalasar III davri xisoblangan Salamansor V ichki tarkiblarchi
mustaxkamlashga e`tiborni kuchaytirdi, ayniqsa uning davrida savdogorlar,
ruxoniylar hamda Ashshur Xorin kabi shaHarlarni mustaqil boshqaruvi ch е klab
mamlakachda kg`r,"i.1 boshlandi. bundam tashkari Salamansor V Isroil bilan
bo`lgan jangda g`olib chikmaganligi tufayli norozilik kuchayib uning o`rniga
dinastiya vakillaridan SarIon xokimiyatiga k е lib ma.mlakatda tartib urnatdi va
Harbiylar va savdo ruxoniylar bilan alokani mustaxkamlashda hamda hamda
mustaqil podsholigini е ngdi. Uning poygaxj samariyani egalladi. Shundan sung
Old Osiyoni siyosiy xayotidan Isroil davlati uchdi. Sargon II ning k е yingi faoliyati
Midiya bilan Karkamishka Frigiya podsholigiga karshi urushlar olib bordi. Tigr
daryosi buyida yangi poytaxt Dur-Shorukin shaxrsha asos solindi. Sargon IIning
ugli Sinax е rib faoliyati ham ancha murakkab k е chdi. U Vavilon bilan kurashni
davom etkazdi. Xa1to 689 yili Vavilon shaxriga Е vrot suvini kuyib shaHarni
vayron dtdi. K е yin Isroil ud е y podsholigiga kurash boshlab katta boylnk bilan
kaytdi. Slyaaxx е rib ichki nizolar tufayli 681 yili uldirildi. Kichik uchli-Asarxaddon
taxtga k е ldi. U Vavilon shaxrini kayta tikladi, barcha boylik va jixozlar
kaytarildi. Ammo Asarxaddan boshqaruvining oxirida mamlakat Oddiy axolisining
naroziligi kuchaydi bundan foydalangan ugli Ashshurbanapol taxtga chikishga
Harakat kildi. Misrdagi ko`zgolonni bostirish uchun yulga chikkan Asorxaddan
vafot etdi. Xokimiyat t е pasiga k е lgan Ashshur banapal juda aklli, bilimdon soxnb
egasi bo`lib; misol tarikasida aytsak, uning boshqaruvi davrida poytaxt
Nin е vi е yada kutubxona mavjud bo`lib, unda 300000 loy taxtachalarga yozilgan
fannish barcha sohal.chriga t е gishli ma`lumotlarni olish mumkin edi. Umuman
Ashshurbanapal tatki siyosagini ikki daprga bo`lish mumkin:
Ossurlarning Yakin Sharkdagi xukmronligi.
Kudratli Ossur siyosati hamda siyosiy inkirozi boshlanishi bilan Harakt е rlanadi.
Xulosa shuki, ossurlar davlatining inkirozga yuz to`tishining eng muxim sabablari
tarakkiyotning bir tomonlama buligshi, guruxlar o`rtasida kurash. boshqaruvdagi
porakandalik. D е mak, yuqoridagi barcha xato kamchiliklar Ossurlar davlatini

xalokatga olib k е ldi. K е yingi vok е alar tu vok е alar k е chdiki. 625 yili Vavilon
Midiya mustaqillikka erishdilar. Ular Ossurlar bilan urush kildilar. Ossurlarning
yirik shaHarlari Ashshur 614 yili va 612 yili Nin е viya vayron etildi.
Xullas, kudratli Old Osiyo davlati tarixdan uchib, ko`shni xalqlar bilan aralashib,
yangi xalqlar yuzaga k е ldy.

Adabiyotlar :
1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009.
2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975.
Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М.,
I964.
3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962.
4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009.
5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2.
6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980.
7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984.

Reja: 1. II- ming yillikda Ossuriya va uning kurash dastlabki Harbiy yurishlari. 2. Qudratli Ossuriya davlatining yuzaga k е lishi Sargon II faoliyati. 1 . Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar. 2. Qadimgi Osuriya davri (er. av. II ming yillikning I yarmi) 3.O'rta Osuriya davri (er. av. II ming yillikning II yarmi) 4.Osuriyaning ijtimoiy-siyosiy hayoti

Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar. Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar XIX asr o'rtalarida shimolda: dastlab qadimgi topilmalar bilan qiziqadigan ishqiboz kishilar tomonidan, keyinchalik mutaxassis-arxeologlar amalga oshirdilar. Ikki daryo oralig'idagi birinchi shaharlar qachonlardir Osuriya davlati mayjud bo'lgan shimolda paydo bo'lgan edi. 1842-yil fransuz diplomati E.P.Botta mahalliy afsonalarda Osuriyaning qadimgi poytaxti bilan bog'liq bo'lgan Kunjik tepaligini (Turkiya) qazishdan boshladi. 1846-1847-yilda ingliz diplomati G. A. Leyyard Nimrud tepaligini qazib, qadimiy Osuriyaning Kalxu shahri qoldiqlarini ochdi. Tepalikdan podsho saroylari, odam-ho'kiz, odam-sher haykallari va badiiy relyeflar topildi. Kunjik tepaligida Leyyard Nineviya xarobalarini, jumladan, podsho Sinaxxerib (er. av. VII asr) saroyi, uning nevarasi Ashshurbanipalning kutubxonasini topdi. Leyyardning xodimi U. Rassam Kunjik tepaligidagi qazishmalarni davom ettirib podsho Ashshurbanipalning va harbiy manzaralar tasvirlangan ajoyib relyeflar bilan bezatilgan saroyi va podshoning boy kutubxonasini ochdi. Nimrud tepaligi yaqinidagi Balavat nomli joyda eramizdan avalgi IX asrga oid yodgorliklar, jumladan, harbiy yurish va xiroj to'lash manzarasi tasvirlangan Balavat darvozalari deb atalgan 4 ta jez taxtani topdi. Fransuz arxeologi V. Andre 1803—1914-yillarda Osuriyaning qadimiy poytaxti Nineviyada podsho Ashshurbanipalning saroylari, ibodatxonalar qoldiqlarini, jumladan, oliy xudo Ashshur ibodatxonasi, podsho qabrlari, turar joy binolari va ko'chalarini qazib ochdi. XX asrning 50-60-yillarida arxeologlar Nineviya shahri xarobalaridan saroy, xo'jalik inshootlari, ko'pgina hujjatlarni topdilar. Osuriyashunoslikning yuz yillik tarixi davomida siyosiy tarix va davlat qurilishi muammolari o'rganildi. Bu yo'nalishda Sharq davlatchiligini ideallashtirish, uning mavjudligi, statik holati va abadiyligi tasavur qilinadi. Urushlarning sabablari, u yoki bu xalqning xarakteri va temperamenti, tor siyosiy motivlar bilan izohlanadi. Qadimgi Mesopotamiya madaniyati ham o'rganildi. Madaniyatning yo'nalishlari, kelib chiqishi, mifologiya, adabiy yodgorliklar, san'atning xarakterli xususiyatlari, ilmiy

bilimlar to'g'risidagi qator tadqiqotlar mayjud. Tadqiqotlarda ikici daryo oralig'i jamiyatlari ijtimoiy-iqtsodiy munosabatlariga e'tibor berilmadi. Shu sababli, XX asr boshlarida taniqli nemis osurshunoslari B.Maysner, P.Koshaker va boshqalar qadimgi Mesopotamiya tarixini feodal jamiyati deb baho berdilar. Siklizm nazariyasi bilan bir qatorda tarixiy jarayonning tartibsizligi va uni bilish mumkin emasligi nazariyasi keng tarqalgan. Faqat keyingi yillarda ijtimoiy tabaqalanish, xo'jalikni tashkil qilish, shaharlar, savdo-hunarmandchilikning o'rni, ibodatxonalar xo'jaligi bo'yicha muhim ijtimoiy-iqtisodiy tadqiqotlar (A. Falkenshteyn, A. L. Oppenxeym, I. Gelba va V. Leman asarlari) paydo bo'ldi. Osurshunoslik markazlari dastlab Angliya va Fransiyada, XX asr boshlaridan Germaniya bo'ldi. Fashistik tuzum sharoitida ko'pgina osurshunos olimlar AQSHga ko'chib ketdilar. Hozir AQSHda mashhur osurshunoslik markazlari fapliyat ko'rsatmoqda. Angliya, Fransiya va Germaniyada ham osurshunoslik maktablari ilmiy tadqiqotlarni olib bormoqdalar. Qadimgi Osuriya davri (er. av. II ming yillikning I yarmi) Qadimgi Osuriya markazi Ashshur bo'lgan kichik hududni o'z ichiga olgan edi. Ammo ilk Osuriya jamiyatida savdo yetakchi o'rin egalladi. Qadimda Osuriya orqali Kichik Osiyo va Kavkaz ortidan Tigr daryosi bo'ylab o'rta va Janubiy Ikki daryo oralig'i va Elamga, Sharqiy O'rtayer dengizidan muhim savdo yo'llari o'tgan edi. Ashshur shahri asosiy savdo yo'llarida o'rnashib qolish uchun o'z koloniyalarini barpo qilishga uringan. Ashshur Kichik Osiyoni sharqiy qismini faol kolonizatsiya qilgan. Bu yerdan mis, qo'rg'oshin, kumush, chorva mollari teri va yog'och tashib ketilgan 1 . Qadimgi Osuriya jamiyatida ibtidoiy quldorlik shakllangan bo'lib, ibtidoiy jamoa qoldiqlari saqlanib qolgan. Podsho va ibodatxona yerlarida jamoachi va qullar mehnat qilgan. Yerning asosiy qismini jamoa yer egaligi tashkil qilgan. Qulchilikning asosiy manbalari mulkiy tabaqalanish natijasida erkin 1 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 170-173 .

jamoachilarning qarzi uchun qul qilish va chetdan qul sotib olish bo'lgan. Er. av. XVI asrgacha Osuriya podsholari Alum-Ashshur, shahar-jamoa esa Ashshur deb atalgan. ”Kichik va ulug'lan xalq yig'ini” o'z ahamiyatini yo'qota borgan, hokimiyatning oliy organ! «Shahar Uyi» boylardan tuzilgan oqsoqollar kengashi edi. Kengash a'zolari ichidan bir xil muddatga alohida lavozimli shaxs, «limmu» tayinlanib, u shahar xazinasini boshqargan, uning nomi bilan joriy yil boshlangan. Oqsoqollar kengashi sud va ma'muriy ishlar bilan shug'ullanadigan mansabdor shaxs «ukulluma»ni tayinlagan. Shahar-davlatning merosiy hokimi «Ishshiakkum» lavozimi ham mavjud bo'lib, u diniy vazifalarni bajarib, ibodatxonalar qurilishiga rahbarlik qilgan. U urush vaqtida harbiy boshliq bo'lgan. Er. av.XX asrda xalqaro vaziyat Osuriya uchun noqulay kelgan. Frot havzasida Mari davlati yuksalib, Ashshurning g'arb savdosiga jiddiy to'siq bo'lgan. Xett davlati Osuriya savdosini Kichik Osiyoda to'xtatib qo'ygan. Amoriy qabilalarini Ikki daryo oralig'iga yurishlari ham vaziyatni beqaror qilib, Osuriya savdosiga zarar yetkazgan. Faqat er. av. 178I-yillar atrofida amoriylardan bo'lgan yo'lboshchi Shamshi - Adad Ashshur shahrini o'zini Yuqori Mesopotamiyadagi davlatini markaziga aylantirgan. Ashshur Ikki daryo oralig'ining shimolidagi shaharlarni bosib oladi, Marini bo'ysundirib, Karxemish bilan ittifoq tuzadi. Suriya shaharlari ham bosib olinadi. Ashshur g'arb savdosida vositachilikni o'z qo'liga oladi. Davlat boshqaruvida podshoning mavqei kuchayadi. Shamshi-Adad davlat boshqaruvini bevosita o'z qo'liga olib, mutlaq hukmdor sifatida davlat boshlig'i, oliy harbiy boshliq va sudya vazifasini o'taydi. Boshqaruvni takomillashtirishga zaruriyat tug'iladi. Mamlakat hududi, aholisi okruglarga bo'linib, ularni boshqarish uchun noiblar yuboriladi. Er. av. 1757-yilda Shamshi-Adadning o'g'li Ishme-Dagan davrida Ashshurni Hammurapi bosib oladi.

Er. av. 1740-yillar atrofida kassitlarning Mesopotamiyaga hujumi davrida Shamshi-Adadning avlodlari hokimiyatni yana o'z qo'llariga oldilar. Ammo bu sulola tez orada hokimiyatni boshqalarga topshirishga majbur bo'ladi, lekin Shamshi-Adad sulolasining boshqaruvi Ashshur tarixining eng yorqin davri deb tan olingan, keyinchalik Osuriya podsholari ro'yxatida Shamshi-Adad va uning ajdodlari ham kiritiladi. Er. av. XVI asrda Bobil sulolasi qulagach, Ashshur qudratli qo'shni davlat Mitannining tazyiqiga qarshi Misr bilan diplomatik aloqa o'rnatadi. Bunga qarshi er. av. XV asr o'rtalarida Mitanni podshosi Shaushaattar Ashshurni bosib olib, uni Mitanniga qaram qiladi. Mitanni Ashshurni g'arbga chiqadigan savdo yo'lidan butunlay mahrum qiladi. Keyingi asr boshlarida Ashshur Bobilni hukmronligini tan olish evaziga Mitanni zulmidan ozod bo'ladi va bir qancha vaqt o'tgach, Bobildan to'la mustaqil bo'ladi. O'rta Osuriya davri (er. av. II ming yillikning II yarmi) Er. av. 1353-1318-yillarda podsho Ashshuriballit Osuriyani qudratli davlatga aylantiradi. Zaiflashib qolgan Mitanni xettlar tazyiqiga qarshi Osuriyaga ittifoqchi sifatida chiqadi. Tez orada Osuriya xettlarni yuqori Mesopotamiyadan haydab chiqarib, Frot daryosiga chiqadi. Natijada Mitannining sharqiy viloyatlari, bu yerdagi diniy markaz Nineviya bosib olinadi. Mitanni, keyinchalik Bobil ham Osuriya ta'siri ostiga tushib qoldi. Osuriya shahar-davlatdan qudratli davlatga aylanib, yetti yuz yil davomida o'zining yurishlari bilan qo'shni hududlarga dahshat tug'dirdi. Osuriya davlatini shakllanishi er. av. 1295—1264-yillarda hukmronlik qilgan podsho Adad-Nirari davrida tugallanadi. U birinchi bo'lib rasmiy ravishda o'ziga podsho unvoni berib, Old Osiyo buyuk davlatlari hukmdorlariga teng bo'lgan «Buyuk podsho» mavqeiga da'vo qiladi. Er. av. XIII asrda Xett davlati Osur savdogarlarini Kichik Osiyodan siqib chiqardi, Misrni Suriyadan mahrum qiladi. Mitanni davlati esa Osuriya uchun g'arbga chiqadigan yo'lni butunlay yopadi. Er. av. XIII—XII asr boshlarida Osuriya yuqori Mesopotamiyaning qo'shni hududlarini to'rt marta o'ziga qo'shib oladi va to'rt marta yo'qotadi.

II- ming yillikda Ossuriya va uning kurash dastlabki Harbiy yurishlari.

12.08.2023

0

126 KB

Похожие