logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Zamonaviy O'zbekistonda oila institutini mustahkamlashning huquqiy-axloqiy asoslari

Zamonaviy O'zbekistonda oila institutini mustahkamlashning huquqiy-axloqiy asoslari

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

365.5 KB
Скачать
“ Zamonaviy O'zbekistonda oila institutini mustahkamlashning huquqiy-axloqiy asoslari ” MUNDARIJA KIRISH ...............................................................................................................3 I BOB. OILANING PAYDO BO'LISHI VA RIVOJLANISH TARIXI. 1.1. Oila tushunchasi va uning mohiyati.............................................................8 1.2. Oila paydo bo'lishining tarixiy asoslari.......................................................12 II BOB. ZAMONAVIY O'ZBEKISTONDA OILA INSTITUTI VA UNI MUSTAXKAMLASHNING HUQUQIY-AXLOQIY ASOSLARI. 2.1. O'zbekistonda oilaga bo'lgan munosabat va oiladagi axloqiy tarbiya masalalari............................................................................................................27 2.2. Oila instituti va uni mustahkamlashning huquqiy jihatlari..........................39 III BOB. ZAMONAVIY O'ZBEKISTON TARAQQIYOTIDA OILA INSTITUTINING MUAMMOLARI HAMDA VAZIFALARI. 3.1. O'zbekistonda Oila institutining asosiy muammolari va ustuvor vazifalari.............................................................................................................56 3.2. Yoshlarni tarbiyalashda Oila institutining o'rni va istiqbolli rejalari...........68 Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 1 KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Oila bu jamiyatning eng kichik bo‘g‘ini sifatida jamiyatning tarkibiy qismini tashkil etadi. Shu sababdan bugungi kunda jamiyat hayotida oila istitutini mustahkamlash muhim axamiyat kasb etmoqda. Oila tinch totuv bo‘lsa, ota ona o‘rtasidagi munosabat samimiyat va mehr muhabbat asosiga qurilsa, inshaalloh, farzandlar odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon e’tiqodli bo‘lib tarbiyalanadilar. Demak, yoshlarimizning har tomonlama sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash, ma’naviyat qo‘rg‘oni bo‘lmish oilani mustahkamlash barchamizning burchimizdir. Oila - kishi tafakkuri, ma’naviyati shakllanadigan, uning jamiyatdagi o‘rnini belgilab beradigan, qolaversa, qadriyatlarni asrdan-asrlarga olib o‘tishda bosh omil hisoblanuvchi muhim ijtimoiy muhitdir. Yurtimizda oilalarni mustahkamlash borasidagi davlat siyosatining afzalligi shundaki, davlat oilani o‘ziga xos suveren tuzilma sifatida qadrlaydi, uning ichki ishlariga aralashmaydi, lekin muayyan sabablarga ko‘ra, oilada ba’zi qiyinchiliklar, muammolar yuzaga kelgan bo‘lsa, oila a’zolari fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga murojaat qilish orqali o‘z manfaatlarini muhofaza etishlari, zarur hollarda esa davlatning madadidan bahramand bo‘lishlari mumkin. Oila masalasi davlatimizning doimiy e’tiborida. Harakatlar strategiyasini Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yilida amalga oshirishga oid Davlat dasturi barcha sohadagi davlat siyosatini yangi bosqichga ko‘tarishda muhim dasturilamal bo‘lib xizmat qilmoqda. Xususan, Davlat dasturida og‘ir maishiy sharoitlarda yashayotgan, boquvchisini 2 yo‘qotgan, nogironligi bo‘lgan shaxslarni parvarish qilayotgan oilalarga ijtimoiy yordam ko‘rsatishga qaratilgan qator tadbirlarning belgilangani xalqimizning o‘lmas qadriyatlariga xosdir. Quvonarlisi, joriy yilda ham aholining turli qatlamlari uchun arzon hamda sifatli uy-joylar qurishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Aholi, ayniqsa, yosh oilalar, eski uylarda yashovchilar va boshqa toifadagi fuqarolarning ehtiyoji muttasil oshib borayotganidan kelib chiqib, arzon hamda sifatli uy-joylar qurish ko‘lami 1,5-2 barobar oshirilishi nazarda tutilgan. Shu bilan birga, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 2 fevraldagi “Xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonida xotin-qizlar turmushini yaxshilash, jamiyatimiz tayanchi bo‘lgan oilani mustahkamlash borasida mamlakatimiz oldida turgan eng muhim vazifalar, bugun hamda kelgusida qilishimiz lozim bo‘lgan ishlar aniq, lo‘nda belgilab berilgan. Mazkur hujjatga muvofiq, xotin-qizlarni har tomonlama qo‘llab- quvvatlash, yordamga muhtoj bo‘lgan va og‘ir ijtimoiy ahvolga tushib qolgan ayollarni ish bilan ta’minlash, ayniqsa, qishloqlarda yashayotgan yosh qizlarni tadbirkorlikka keng jalb etish maqsadida Xotin-qizlarni va oilani qo‘llab- quvvatlash jamoat fondining tashkil qilinishi nur ustiga nur bo‘ldi. Bu haqda gap ketganda, bir jihatga to‘xtalmaslikning iloji yo‘q. Onalik hamda bolalikni ijtimoiy muhofazalash borasida maqtovga arzigulik ishlar amalga oshirilganiga qaramasdan, oila va turmush munosabatlarida, ota- onalarning farzand tarbiyasi masalasida befarqligi holatlarining hali ham mavjudligi, albatta, achinarlidir. Ma’lumotlarga qaraganda, o‘tgan yili nazoratsiz qolgan voyaga yetmaganlarning 39 ming 327 nafar ota-onasiga nisbatan choralar ko‘rilgan. Respublikamiz bo‘yicha ichki ishlar organlari profilaktik hisobida turgan oila-turmush munosabatlari doirasida huquqbuzarliklar sodir etuvchi shaxslar 2016 yilda 16673 tani, 2017 yilda 3 12932 tani tashkil etgan bo‘lib, 3741 ta kamaygan. Sud organlariga ota-onalik huquqidan mahrum qilish to‘g‘risida materiallari taqdim etilgan ota-onalar soni 2016 yilda 88 tani, 2017 yilda 64 tani tashkil qilib, avvalgidan kamaygan bo‘lsa-da, bu raqamlar har birimizni chuqur o‘yga toldiradi. Ota-onalik huquqidan mahrum bo‘lganlarning farzandlari davlatimiz qaramog‘ida - Mehribonlik uylari hamda Bolalar shaharchalarida tarbiyalanmoqda. Bunday bolalar soni 2016 yilda 536 nafarni tashkil etgan bo‘lsa, 2017 yilda 677 nafarga yetgani, kamayish o‘rniga 141 nafar ortgani tashvishlanarli hol, albatta. 2017 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra, 34 mingga yaqin bolalar farzandlikka berilgan. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Mamlakatimiz aholisining deyarli yuz foizi oilalarga birlashib yashaydi. Oilaga birlashish an’anasi, avvalo, nikoh, to‘y-tantanalardan boshlanadi. Bu tadbir orqali oila qurilganini yaqinlarga ma’lum qilib, o‘z orzu-havaslarini ro‘yobga chiqaradilar. Afsuski, bugungi kunda ayrim hududlarda ba’zi kimsalarga ergashib qarzga botib, kimo‘zarga to‘y qilayotgan ota-onalarning ko‘payib borayotgani, oqibatda oilaviy halovatini yo‘qotayotgani butun jamoatchilikni tashvishga solmoqda. Achinarlisi shundaki, to‘ydan hech qancha vaqt o‘tmasdan, sodir bo‘layotgan oilaviy mojarolar, ajralishlar, qudalar o‘rtasidagi sovuqchilik sabablari ham aksariyat hollarda aynan shu masalaga borib taqaladi. Haddan ziyod ko‘payib ketayotgan va asosan, ayollar tomonidan “o‘ylab topilayotgan” yangicha, to‘ydan oldin hamda keyingi turli-tuman tadbirlarni o‘tkazishga yo‘l qo‘yilayotgani bot-bot takrorlanmoqda. Tahlillarga ko‘ra, har yili 300 mingdan ortiq nikohlar rasmiylashtiriladi. Shu bilan birga, 25 - 30 mingta nikoh bekor qilinadi. Xususan, 2017 yilda 306,2 ming nikoh rasmiylashtirilgan bo‘lsa, 31 ming 930 ta ajrim qayd etilgan, ya’ni 2016 yildagiga nisbatan 8,1 foiz ko‘pdir. Birgina poytaxtimiz misolida oxirgi ikki yilda oilaviy ajrimlarning 20 - 25 foiziga aynan to‘y-hashamlarimizdagi ortiqcha dabdababozlik, soxta obro‘ ketidan quvish, shu bilan birga, yoshlarning 4 mustaqil hayotga tayyor emasligi, ularda mehr-muhabbat va sadoqat tuyg‘ularining shakllanmagani sabab bo‘lmoqda. Bitiruv malakaviy ish i ning maqsadi . Oila inistitutini mustahkamlashning huquqiy axloqiy jihatlarini tahlil qlish orqali jamiyatda ajrimlarni oldini olish. Oila va oilaviy qadriyatlarni mustahkalash, jamiyat oilaga bo’lgan e’tiborni kuchaytirsh, oilalardagi ma’naviy muhitni yanada yaxsilash. Millatimiz o’tmishi va kelajagini uyg’unlashtirgan xolda ma’naviy qadriyatlarni shakillantirish. Bitiruv malakaviy i shning vazifalari:  Zamonaviy O’zbekistonda oilaning jamiyat rivojiga ta’sirini o’rganish.  Oilalarda ma’naviy muhitni yaxshilash.  Yoshlarni milliy qadriyatlarga sodiq xolda tarbiylas  Oila istitutini mustahkamlashning axloqiy jihatlarini takomillashtirish.  Oila istutini mustahkamlashning huquqiy jihatlarini takomillashirish. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi:  Oila tarbiyasiga doir bir butun muammo larni hal qilish;  Oilaviy tarbiyaning samaradorligini oshirish va uning davlatni ustuvor talablariga javob beradigan komil insonni tarbiyalashdir;  Oila tarbiyasida milliy qadriyatlardan o‘rinli foydalanish pedagogik qonun-qoidalarga rioya qilishdir;  Fan va texnika yutuqlaridan unumli foydalanish;  Ilg‘or oilalardagi muvaffaqiyatli ish uslublarini o‘rganish;  Ota–onalarni pedagog mutaxassislar bilan hamkorligini o‘rnatish kabilarni amalga oshirish;  Barkamol inson tarbiyasiga doir muammo larni hal qilish doimiy va hayotiy izlanishlarni talab etadi. Bitiruv malakaviy ish i ning ob’ekti oila va oila instituti. Bitiruv malakaviy ishning predmeti Oiladagi huquqiy munosabatlar, oilani mustahkamlashda oila institutining o`rni. 5 Bitiruv malakaviy ishining nazariy va uslubiy asoslari: Oila va oilaviy qadriyatlarni mustahkalash, jamiyat oilaga bo’lgan e’tiborni kuchaytirsh, oilalardagi ma’naviy muhitni yanada yaxshilash. Millatimiz o’tmishi va kelajagini uyg’unlashtirgan xolda ma’naviy qadriyatlarni shakillantirish. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy va amaliy ahamiyati . Yurtimizda oilalarni mustahkamlash borasidagi davlat siyosatining afzalligi shundaki, davlat oilani o‘ziga xos suveren tuzilma sifatida qadrlaydi, uning ichki ishlariga aralashmaydi, lekin muayyan sabablarga ko‘ra, oilada ba’zi qiyinchiliklar, muammolar yuzaga kelgan bo‘lsa, oila a’zolari fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga murojaat qilish orqali o‘z manfaatlarini muhofaza etishlari, zarur hollarda esa davlatning madadidan bahramand bo‘lishlari mumkin. Oila masalasi davlatimizning doimiy e’tiborida. Harakatlar strategiyasini Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yilida amalga oshirishga oid Davlat dasturi barcha sohadagi davlat siyosatini yangi bosqichga ko‘tarishda muhim dasturilamal bo‘lib xizmat qilmoqda. Xususan, Davlat dasturida og‘ir maishiy sharoitlarda yashayotgan, boquvchisini yo‘qotgan, nogironligi bo‘lgan shaxslarni parvarish qilayotgan oilalarga ijtimoiy yordam ko‘rsatishga qaratilgan qator tadbirlarning belgilangani xalqimizning o‘lmas qadriyatlariga xosdir. Quvonarlisi, joriy yilda ham aholining turli qatlamlari uchun arzon hamda sifatli uy-joylar qurishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Aholi, ayniqsa, yosh oilalar, eski uylarda yashovchilar va boshqa toifadagi fuqarolarning ehtiyoji muttasil oshib borayotganidan kelib chiqib, arzon hamda sifatli uy-joylar qurish ko‘lami 1,5-2 barobar oshirilishi nazarda tutilgan. Bitiruv malakaviy ish i ning tarkibi: Kirish, uch bob, 6 ta paragraf , Xulosa , Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Matning umumiy hajmi betni tashkil etadi. 6 I. BOB. OILANING PAYDO BO'LISHI VA RIVOJLANISH TARIXI. 1.1. Oila tushunchasi va uning mohiyati. O‘zbek oilasi o‘zining chuqur ma’naviy-iqtisodiy poydevoriga ega. Biz bu poydevorni yanada mustahkamlash chora-tadbirlarini ko‘rishimiz lozim. Buzg‘unchilik, behayolik, befarqlik razolatiga botgan “ommaviy madaniyat” girdobidan yoshlarimizni asrab, milliy qadriyatlarimizga asoslangan an’analarimizni, urf-odatlarimizni, ma’naviy merosimizni ular qalbiga singdirishimiz darkor. Toki, oila atalmish muqaddas qo‘rg‘onimizga aslo darz ketmasin. Oila deb qon-qarindoshlik, qarindoshchilik (nikoh orqali) yoki birga istiqomat qilish orqali bog langan odamlardan iborat ijtimoiy guruhdir. Ko pʻ ʻ jamiyatlarda oila bolalar sotsializatsiyasi uchun asosiy institut vazifasini o taydi. ʻ Antropologlar oilalarni matrilokal (ona va uning bolalari), er-xotin (bolalari bo lsa, nuklear oila deyilad) va qon-qarindosh (nuklear oila va ʻ qaynata-qaynana birga yashovchi) tiplarga ajratishadi. Oila - nikoh yoki tug ishganlikka asoslangan kichik guruh. Uning a zolari ʻ ʼ ro zg orining birligi, o zaro yordami va ma naviy mas uliyati bilan bir-biriga ʻ ʻ ʻ ʼ ʼ boglangan. Oilaning eng muhim ijtimoiy vazifalari - inson zotini davom ettirishdan, bolalarni tarbiyalashdan, oila a zolarining turmush sharoitini va ʼ bo sh vaqtini samarali uyushtirishdan iboratdir. Oilaviy munosabatlar nisbatan ʻ mustaqil hodisa sanalsada, jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy munosabatlar bilan belgilanadi va ular ta sirida o zgarib boradi. Shunga ʼ ʻ muvofiq, har bir jamiyat o zgarib mos oila tipini, oilaviy munosabatlarni ʻ o rnatadi. ʻ 7 Oila jamiyat tarixida azaldan mavjud bo lmagan. Ibtidoiy jamoaʻ tuzumining birinchi bosqichida, kishilar to da-to da bo lib yashayotgan davrda ʻ ʻ ʻ jinslar orasidagi munosabatlar muayyan tartib-qoidaga ega bo lmay, to dadagi ʻ ʻ barcha erkaklar va ayollar bir-birlariga umumiy er-xotin hisoblangan. Tarixiy taraqqiyot jarayonida jinsiy munosabatlar asta-sekin muayyan tartibga solina boshlandi. Dastlab ota-ona bilan farzandlar, so ngra aka-uka va opa-singillar ʻ orasidagi jinsiy munosabatlar taqiqlanib guruxli oila paydo bo lgan. Lekin, bu ʻ oilalarda hali er-xotin nikohi bar-qaror alohida xo jalikka ega bo lmagan. Bu ʻ ʻ davrda tabiiy omil o z vazi-fasini tugalladi, ya ni jinsiy munosabatlar doirasidan ʻ ʼ qonqarin-doshlar istisno qilindi, jinsiy munosabatlar faqat bir erkak va bir ayol munosabatiga aylandi (yana k,. Patriarxal oila, Poliandriya, Poligamiya, Poliginiya). Ijtimoiy ishlab chiqarish — chorvachilik va dehqonchilikning rivojlanishi bilan erkaklar mehnatining qadri oshdi, mah-sulot ishlab chiqarishda ulushi ortdi, binobarin, ularning ijtimoiy mavqei ham tubdan o zgardi. Mavjud qoida ʻ tartiblar — farzandlarning onagagina tegishli bo lishi, ona mulkiga merosxo r ʻ ʻ sanalishi erkaklarning yangi mavqeiga zid kelib qoldi. Natijada ota xuquqiga asoslangan patriarxal oila vujudga keldi. Shunday qilib, hozirgi individual oilaning o tmishdoshi — monogam oila vujudga kelgan (k,. Monogamiya). ʻ Oila xalqning , jamiyatning hayoti, turmushiga oid urf-odatlarni o zida ʻ sinovdan o tkazadi. Yaxshilarini o z bag rida asrab-avaylab kelajak avlodlarga ʻ ʻ ʻ yetkazadi. Oila o z farzandlarini tarbiyalab, ularga umuminsoniy qadriyatlarni ʻ singdirish bilan ularga boshlang ich ij-timoiy yo nalish beradi. O z farzandlarini ʻ ʻ ʻ katta oqimga — jamiyatga qo shish bilan esa oila jamiyat yo nalishi, iqtiso- ʻ ʻ diyoti, madaniyati va ma rifatini ham belgilashga o z ta sirini ko rsatadi. ʼ ʻ ʼ ʻ Shuning uchun ham Sharqsa oila qadim-qadimdan muqaddas qo rg on ʻ ʻ hisoblanib kelingan. Xususan, o zbek oilalarining serildizlik, serbutoklik ʻ xususiyatlari hozir ham saqlanib turibdi. O zbeklarda oilalarning muayyan ʻ turmush tarzi shakllanib hayotiy tajriba orttirib borishi, tejamli va sarishta 8 ro zg or tutishi, farzandlarni odobli, ma na-viy yetuk bo lib kamol topishidaʻ ʻ ʼ ʻ keksalar, ota-onaning roli katta. o zbek oilalari o zlarining mustahkamligi, ʻ ʻ saran-jom-sarishtaligi, bolajonligi, qarindosh-qondoshlik rishtalarini hurmat qilishi, mexr-oqibatli va boshqa qadriyatlari bilan ajralib turadi. O zbekistonning davlat mustaqilligi tufayli xalqimizning azaliy milliy ʻ urf-odat va marosimlari qaytadan tiklana boshlandi, bu udumlar oilani mustahkamlashda muhim o rin egallaydi. O zbekiston hukumati oila ʻ ʻ masalalariga davlat siyosati darajasida bajarilishi lozim bo lgan ustuvor vazifa ʻ sifatida qaraydi. O’zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasining 63-moddasiga kura, “oila jamiyatning asosiy bo g ini hisoblanadi, u jamiyat xdmda davlat ʻ ʻ tomonidan muhofazada bo lish huquqiga ega”. ʻ 1 Onalik va bolalikni muhofaza qilish bo yicha boshqa qonuniy hujjatlar ham qabul qilinib, amaliy tadbirlar ʻ belgilangan. Jumladan, "Kam ta minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilish ʼ choralari to g risida" 1994-yil 22 avg .da farmon chiqarilib, muhtoj oilalarga ʻ ʻ moddiy va ma naviy yordam berishning ko lami kengaytirildi. Oilani ʼ ʻ jamiyatning ravnaq topilishidash tutgan o rni va ishtirokini yanada oshirish, ʻ oilalarning huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma naviy-axloqiy manfaatlarini va ʼ farovonligini yaxshilashni davlat tomonidan qo llab-quvvatlashni kuchaytirish ʻ hamda izchil ta minlash maqsadida 1998-yilni "Oila yili" deb e lon qildi. ʼ ʼ Shunga asosan, oila manfaatlarini ta minlash borasida amalga oshiriladigan ʼ tadbirlar to g ri-sida davlat dasturi ishlab chiqildi. O’zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Xotin-qizlar qo mitasi huzurida Respublika "Oila" ilmiyamaliy markazi tashkil ʻ etildi. Oilaviy hayot masalalarini huquqiy tartibga solishga bag ishlangan ʻ O zbekiston Respublikasining Oila kodeksi qabul qilingan ʻ Oilaning shakllanishi va rivojlanishi jamiyat hayotidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy munosabatlar bilan bevosita bog’liqligi, uning axloqiy, huquqiy va ijtimoiy omillari 1 O’zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasining 63-moddas i 9 Sharq halqlarida qadimdan kattalarni hurmat qilish, kichiklarga izzatda bo‘lish, insofli bo‘lish, rostgo‘ylik, xushmuomalalik, mehmondo‘stlik kishining odob-axloqini ko‘rsatib beruvchi qoidalar sifatida amal qilinib keladi. Bu axloq qoidalari har bir shaxsda to‘liq namoyon bo‘lgan taqdirdagina u ma’naviy barkamol shaxs hisoblanadi. Demakki, u jamiyat oldidagi, kishilar oldidagi insoniylik burchini ado etgan hisoblanadi. Burch muhim axloqiy-ma’naviy qadriyat hisoblanib, har bir shaxsning jamiyat oldidagi fuqarolik, ota-ona oldidagi farzandlik, xalq, millat oldidagi insonparvarlik, jamoatchilik oldidagi odamiylik vazifalarini bajarish demakdir. Burch — ado etilishi majburiy bo‘lgan insoniy vazifalar va insoniylik yuzasidan bajarilishi mumkin bo‘lgan axloqiy qoidalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Ota-onaning farzand oldidagi, jamiyat oldidagi burchi, farzandning ota- ona oldidagi burchi, nnsoniyatning o‘tmish merosini asrash va kelgusi avlodlarga etkazish burchi, millat oldidagi, kelajak avlod oldidagi burchi, tabiatni asrash burchi, Vatan oldidagi burch - majburiy vazifalardir. Ota-onaning farzand oldidagi burchlari «Qobusnoma»da zikr etilishicha, «...farzandga yaxshi ot qo‘yish, farzandni yaxshi doyaga topshirish, sunnat qilish, to‘y-tomosha berish, ilm va kasb-hunar o‘rgatishdan iboratdir». Yuqoridagilardan. ko‘rinib turibdiki, ota-ona farzand tarbiyasida jamiyat oldida ham javobgardirlar. Har tomonlama yetuk farzandni tarbiyalash ota- onaning asosiy , majburiy burchidir. Jismonan yetuk, muayyan ma’naviy fazilatlarni egallagan, ijtimoiy va huquqiy burchini anglagan insonni shakllantirishda oilaning roli sharq halqlarida qadimdan kattalarni hurmat qilish, kichiklarga izzatda bo‘lish, insofli bo‘lish, rostgo‘ylik, xushmuomalalik, mehmondo‘stlik kishining odob-axloqini ko‘rsatib beruvchi qoidalar sifatida amal qilinib keladi. Bu axloq qoidalari har bir shaxsda to‘liq namoyon bo‘lgan taqdirdagina u ma’naviy barkamol shaxs hisoblanadi. 10 Demakki, u jamiyat oldidagi, kishilar oldidagi insoniylik burchini ado etgan hisoblanadi. Vatan oldidagi insonparvarlik, jamoatchilik oldidagi odamiylik vazifalarini bajarish demakdir. 2.2. Oila paydo bo'lishining tarixiy asoslari. Tarixan oila va nikoh masalalarining qanday bo’lganligi, ushbu qadriyatlarga olimlar va allomalarning munosabatlari qanday bo’lganligi o’ta muhim va amaliy ahamiyatli hisoblangan. Oilaviy munosabatlar tizimining rivojlanishi nikohga kiruvchilar sonining kamayishi va nikoh uchun sherik tanlash tartiblarining qat’iy belgilanishi yo’nalishida ro’y bergan. Insoniyat ijtimoiy tashkil topishining eng qadimiy shakli bu urug’-qabila bo’lib, u bir ayol urug’idan tarqagan, matriarxat zotidan kelib chiqadigan (uning qizlari, qizlarning farzandlari va ularning avlodlari) barcha odamlarni o’zida birlashtirgan. Shu tariqa urug’ – mohiyatan matriarxal oila bo’lib, onaning zotidan tarqalgan barcha avlodni bir-biriga chatishtirib boravergan. Bunday urug’ shaklining saqlanib qolgan andozalaridan biri ruslardagi “matreshka” o’yinchog’i bo’lib, u bizga ona avlodlarining o’zaro bir- birlaridan kelib chiqishini ifodalaydi. Gruppaviy yoki guruhiy oila – bir necha opa-singillarning boshqa bir toifa erkaklar guruhi bilan nikohga kirishini taqozo etgan. Bunday ayollar yo o’z qavmidan bo’lgan erkakka yoki tamoman boshqa – begona urug’ning vakili bo’lmish erkakka turmushga chiqishi mumkin bo’lgan. Lekin avlodning kelib chiqishi onalik urug’iga bog’langan, otalikni belgilash holatlari inobatga olinmagan. S. Golodning yozishicha (1998 y.), onadan tarqagan avlodlar XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ham ko’pgina xalqlarda saqlanib kelgan. Juftlik oila – alohida, bir-biriga unchalik yaqin bo’lmagan yoki mutloq begona ikki kishi o’rtasidagi nikohni nazarda tutgan bo’lib, ular o’rtasidagi 11 munosabatlar har doim ham mustahkam bo’lmagan va tomonlarning xohish- irodasiga ko’ra u istalgan vaqtda barbod bo’lishi ham mumkin edi. Hozirda mavjud bo’lgan oilalarda shaklan shu model saqlab qolingan. Patriarxal oila – bir erkak kishining bir yoki bir nechta ayol o’rtasidagi nikohiga asoslangan bo’lib, bunda erkakning huquqlari xotinnikidan ko’proq bo’lgan, nikohning bu shakli ayni xususiy mulkchilik rivojlangan davrlarda keng tarqalgan. Bunday oilada, tabiiy, erkak huquqlari ustivor bo’lib, uning har qanday oila masalalarini echish va qarorlar qabul qilishdagi mavqei yuqori hisoblangan. Shu sababli avlodlarning kelib chiqishi, urug’ning tarqalishi kabi masalalar erkakning avlodlari shajarasidan boshlangan, mulkka egalik va unga vorislik ham erkaklar tabaqasi orqali yuritilgan. Monogam oila – bir erkak va bir ayol juftligi o’rtasidagi nikoh munosabatlarini nazarda tutadi. Ularning er-xotinlik munosabatlari ham umrbod hisoblangan (qadimgi grek so’zlaridan olingan: “monos” – bir, yagona, tanho; “gamos” – nikoh ma’nosini bildiradi). Oilaning bunday shakli taxminan uch ming yillar avval paydo bo’lgan. O’z mohiyatiga ko’ra bu – patriarxal oilaning bir ko’rinishi hisoblanib, yaqin yillardan buyon oilaning bu shakli ayollar va ayollarning teng huquqliligi, bolalar tarbiyasidagi muayyan erkinlik, ona va bolaning oila hayotidagi nufuzi ortishi shaklida rivojlanib kelmoqda. Lekin biz oila va nikoh tushunchalarining allomalar va taniqli olimlar izlanishlarida qanday ifoda etilganiga e’tiborni qaratamiz. Ana shunday nikoh tarixiga qiziqqan olimlardan biri qadimgi grek faylasufi Platon bo’lgan. Uning fikricha, barcha zamon va makonlarda patriarxal oila ijtimoiy munosabatlarning, jamiyat hayotining asosi bo’ladi, davlat esa ana shu kabi oilalarning birlashuvidan paydo bo’lgan. 2 Lekin Platonning o’zi o’z qarashlarini oxirigacha himoya qilib, fikrlarini yakunlay olmadi. “Ideal davlat” 3 deb nomlangan loyihasida u jamiyatda hamjihatlikni ta’minlash uchun ayollar, bolalar birlashmalari va sarmoyalarning 2 Платон. Законы // Соч. .: в 3 т . - M.: 1972. – T.3. – Ч .2. – С .148-150. 3 Платон. Государство // Соч .: в 3 т . - M.: 1972. - T.3. – Ч .1. – С .244-459. 12 umumiyligiga erishish lozim, degan fikrni ilgari surdi. Lekin ayni shu oxirgi fikr aslida yangi emas edi. Qadimgi grek tarixchi olimi Geradot o’zining mashhur “Tarixlar” deb nomlangan asarida ayollar birlashmalari bir qator qabilalar uchun o’ziga xos xususiyat ekanligini ta’kidlagan edi 4 . Bu kabi ma’lumotlar antik davrga xos bo’lgan qator manbalarda o’z ifodasini topgan. Aristotel Platonning izdoshi sifatida uning “ideal davlat”ga oid fikrlarini rivojlantirib, ustozining patriarxal, ya’ni, erkak kishi etakchi bo’lgan oila modelini yoqlab fikr bildirgan. Uning fikricha, oilalar birlashib, “turar-joylarni”, “turar-joylar” birlashib, yaxlit davlatni tashkil etadi. 5 Platon va Aristotellarning shu kabi nuqtai nazarlari anchagina davrgacha hukmron bo’ldi va oila jamiyatning bo’lagi sifatida, o’ziga xos bo’linmas patriarxal institut sifatida idrok etildi. Frantsuz ma’rifatparvari Jan-Jak Russo o’z davrida “Oila – eng qadimiy va asli tabiiy bo’lgan jamiyat bo’lagidir. Oila – kerak bo’lsa, jamiyat siyosiy qiyofasini belgilovchi obraz, bunda etakchi, rahbar – go’yoki ota misoli, xalq esa – farzandlar kabidir” 6 deb yozgan edi. Bu aslida insoniyat tarixida uzoq vaqtgacha ustivor bo’lgan paternalizm tamoyilining yaqqol timsolidir (“patern” – ota, otalik, etakchilik ma’nosini bildiradi). Shunday qilib, antik davrning faylasuflari ham, ulardan keyingi o’rta asr, hattoki, yangi davrga kelib ham ko’plab tadqiqotchilar va allomalar oila institutiga alohida ahamiyat berib, o’z asarlarida ijtimoiy munosabatlarning tabiati va namoyon bo’lishini aynan oilaviy munosabatlarning xarakteridan qidirish lozimligi fikrini yoqlab keldilar. Shu kabi fikrni nemis faylasuflari Kant va Gegelning mutloq g’oyaga aloqador asarlarida ham ko’rish mumkin. Ular avvalo “oila” va “nikoh” tushunchalari o’rtasida bevosita aloqa mavjudligini ta’kidlaydilar. Shu bois bo’lsa kerak, hanuzgacha shu ikki tushuncha ko’pincha sinonimlarday o’zrao bog’liqlikda ishlatiladi. Shunday bo’lsada, oilashunoslar bu ikki tushunchaning o’rtasida nafaqat farq borligini, balki ular aslida tarixan 4 Герадот . Истории . – Л .: 1972. – С. 232. 5 Aristotel. Politika // Politika Aristotelya. – M.: 1911. – S. 4-32. 6 Russo J.-J. Ob obщestvennom dogovore, ili Prinsipы politicheskogo prava // Ped. soch.: V 2 t. – M.: 1981. – T.2. – S. 170. 13 turli davrlarda paydo bo’lganligini ham isbot qila oldilar. Masalan, rus olimi A.G. Xarchevning kitoblarida bu ikki tushunchani farqlovchi jihatlar aniq belgilangan. Xususan, uning talqinida “nikoh – erkak va ayol o’rtasidagi tarixan o’zgaruvchan o’zaro munosabatlarni bildirib, shu orqali jamiyat ularning jinsiy hayotlarini tartibga soladi, o’zaro er-xotinlik munosabatlarini hamda farzandlari bilan shakllanadigan munosabatlarni, bu boradagi huquq va majburiyatlarni belgilaydi, yo’naltiradi” 7 . Oila esa nikohga nisbatan murakkabroq tabiatli munosabatlarni ifodalaydi, chunki u nafaqat er va xotinlarning o’zaro munosabatlarini, balki ularning farzandlari, qarindosh- urug’lar, ikkalalari uchun yaqin bo’lgan insonlar munosabatlarini ham qamrab oladi. Oila va nikoh masalalariga tarixiy yondashuv shveytsariyalik olim I.Baxoven (1815-1887) ishlarida, ayniqsa, uning “Onalik huquqi” kitobida yoritilgan. Undan tashqari, amerikalik tadqiqotchi L.Morgan (1818-1881)ning asarlarida ham oilaga nisbatan evolyutsion qarashlar bayon etilgan bo’lib, “Qadimgi jamiyat” kitobi buning yaqqol namunasi hisoblanadi. Bu asarlarda oila institutining bevosita jamiyat tarqqiyoti bilan bog’liqligi, jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning takomili oilaning mustahkamligiga bog’liq ekanligi g’oyasi o’z isbotini topgan. Bu o’zgarishlar tarix mobaynida turli jins vakillari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarga bog’liq tarzda kechishi ham ta’kidlangan. Shunday qilib, iilani ijtimoiy institut sifatida idrok etish va uni ilmiy jihatdan o’rganish an’analari tarixi XIX asrning o’rtalariga to’g’ri keladi. Ayni shu davrdan boshlab jahonning turli burchaklaridagi taniqli sotsiologlar va antropologlar (L.Morgan, M.Kovalevskiy, B.Malinovkiy, P.Sorokin, keyinchalik A.Xarchev, S.Golod va boshqalar.) oila muammolarini o’zlarining aniq tadqiqot mavzulari sifatida o’rgana boshladilar. Bir qarashda yangicha tuyulgan monogam oiladagi o’zgarishlar XX 7 Xarchev A.G. Brak i semya. – 2-e izd., pererab. i dop. – M.: 1979. – S. 66. 14 asrning boshlaridayoq kuzatila boshlangan. Olimlarning ta’kidlashicha, oila institutining o’zi tabiati nuqtai nazaridan ancha konservativ, ya’ni o’zgarmas, turg’un tizim bo’lgani bois, jamiyat miqyosida ro’y beradigan o’zgarishlar oila doirasida taxminan 10-30-yillardan keyingina aks eta boshlaydi. Bundan tashqari, rus sotsiologi S.Golodning yozishicha, Yevropa xalqlari hayotida, oilaviy munosabatlarda kuzatiladigan barcha ijobiy jarayonlar monogam, patriarxal oilaning saqlanib qolingani sababli ro’y bergan bo’lsa, qolgan barcha salbiy holatlar aksincha, oilada ro’y berayotgan salbiy, yomon jarayonlardan kelib chiqadi. Bu kabi talqinlar tabiiyki, ko’plab tadqiqotchilarga oila va uning istiqbolini tushunishga, mazkur yo’nalishda jiddiy tadqiqotlar olib borishga xalaqit beradi. Shunga qaramay, oila institutida kuzatilayotgan har qanday o’zgarishlari odatda eng avvalo, ayolning – xotin-qizlarning jamiyat va oilada tutgan maqomlarining o’zgarib borayotganligi, ular malakalarining oshib borayotganligi va kasb-hunar, lavozim pog’onalarida erkaklardan qolishmaslikka intilayotganligi bilan izohlanadi. Qayd etilgan holat bevosita oila hayotida ro’y berayotgan turli xil o’zgarishlarga, ham salbiy, ham ijobiy hodisalarga sabab bo’lmoqda. Ikkala jins vakillari xaq-huquqlarining amalda tenglashib borayotganligi xotin-qizlarning erkaklar – yigitlar oldida o’zini tutishi va o’z navbatida yigitlarning qizlarga, erkaklarning ayoliga bo’lgan munosabatlari, xushomad qilishlarida o’z aksini topmoqda. Ayniqsa, Evropa xalqlarida nikoh oldi sovchilik instituti yo’qolib, uning o’rniga o’z xohishi bilan o’ziga nikoh sheriginini tanlashi an’anasi barqarorlashdi. Lekin ayni holat saqlanib qolgan mamlakatlarda, jumladan, O’zbekistonda oila institutiga munosabat boshqacharoq, ya’ni an’analarga sodiqlik saqlanib qolgan. Sovchilikning ahamiyati shundaki, bunda o’rtada turganlar, kelin-kuyov oilasini tanigan, bilgan, surishtirgan odamlar bo’lgani sababli ham ular yosh oilaning mustahkam bo’lishidan juda manfaatdordirlar, shuning uchun haqiqiy o’zbekona mezonlar, 15 “teng-tengi bilan” tamoyili asosida, sovchilar yordamida qurilgan nikohlar aksariyat holatlarda mustahkam bo’ladi. Shuni ta’kidlash lozimki, har bir davrda bo’lgani kabi hozir ham yoshlarning o’z ihtiyori bilan, bir-birlarini yoqtirib qolishlari oqibatida paydo bo’lgan oilalar mavjud. yoshlarning ayrimlari o’z ixtiyori bilan qalliq tanlashni, yoqtirib, sevib turmush qurishni oldindan niyat qiladi. SHunisi borki, o’z ihtiyori bilan turmush o’rtog’i tanlashda ota-ona va oilasi manfaatlari, ularning istak-xohishlari deyarli inobatga olinmaydi. Odatda bu kabi yoshlar nikoh oldidan ota-otasining roziligini olmaydi, shu sababli, ko’pincha, bunday nikoh engil-elpi qarorlar oqibati bo’lib, uzoqqa bormasligi mumkin. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi 2003 yilda o’tkazgan tadqiqot natijalariga ko’ra, ajralishib ketgan yosh oilalarning 90 foizidan ortig’i nikoh motivi-sababi sifatida “sevish-sevilish”ni ko’rsatganlar. Xotin-qizlarning iqtisodiy mustaqilligi tufayli XX asrga kelib ayolning oila va jamiyatda tutgan o’rni va maqomi keskin o’zgardi. Oxirgi paytlarda butun dunyoda matriarxat davridagi kabi oilaning etakchisi, boshlig’i roliga ko’pincha ayol da’vogarlik qila boshlashi kuzatildi. Buning oqibatida erkak kishining oiladagi etakchilik roli, oilada resurslarni boshqarish, qarorlar qabul qilish va farzandlarni jamiyat hayotiga jalb etishdagi maqomi sezilarli darajada pastladi. Ikkinchi tomondan, ayol-onaning oilasi va bola tarbiyasi uchun bo’sh vaqtining kamayib borayotganligi, reproduktiv mas’uliyatning jamiyatda lavozimlar pog’onasida yuqoriroq o’rin egallash istagiga nisbatan pastlab borayotganligi salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. SHu sababli sanoati rivojlangan mamlakatlarda tug’ilishlar sonining kamayib borayotganligi, oqibatda aholi sonining keskin pasayishi kuzatilmoqda. Afsuski, bunday holatlar O’zbekistonning shahar hududlarida ham kuzatilmoqda. Oilaning tarbiyalovchi vazifasi oila a’zolaridan tashqari boshqa insonlarga, muassasalarga – enaga va guvernantkalarga, yoki davlat tomonidan 16 to’la muhofazaga olingan tashkilotlar – Mehribonlik uylari, Muruvvat uylari va boshqalar zimmasiga yuklatilmoqda. Sobiq totalitar tuzum davrida ushbu vazifaning davlat zimmasida ekanligi, individual, oilaviy tarbiyaning gruppaviy tarbiya bilan, tarbiyalanuvchi shaxsiga e’tiborning keskin kamayishi bilan o’zgartirildi. Oqibatda hech kimga tegishli bo’lmagan, psixik va aqliy rivojlanishi o’rtamiyona bo’lgan bolalar paydo bo’ldi. Bu ochiq yoki yashirin onalik deprivatsiyasini keltirib chiqardi. Ya’ni, XX asr o’rtalariga kelib, monogam oilada o’zgacha uyg’unlik kashf etgan, yaxlit guruhday tasavvur etilgan oilaning vazifalari – nikohga kirish, jinsiy hayotni ta’minlash va o’zidan nasl qoldirish – reproduktsiya bir- biri bilan bog’lanmagan vazifalar tarzida ayrocha, alohida funktsiyalarday tasavvur etila boshlandi. Agar XIX asr oxirlarigacha oila paydo bo’lishi bilan unda farzandlar tug’ilishini kutish odatga aylangan bo’lsa, yangi davrga kelib, qachon tashkil bo’lganligiga qaramay, bola tug’ilishini rejalashtirmaydigan oilalar hamda boshqa tomondan, oilasiz, nikohsiz ham tug’iladigan bolalar ko’paydi. Ochiqroq aytadigan bo’lsak, turmushga chiqmasa-da, bola tug’adigan yolg’iz onalar ham paydo bo’ldi. SHu tariqa nikoh bilan oilaning reproduktiv vazifasi o’rtasida tafovut paydo bo’ldi. Jinsiy hayot borasida sodir bo’lgan o’zgarishlar shuki, agar ilgari bunday munosabat oiladan tashqarida ro’y bersa, jamiyat ham, din ham uni qoralar edi. So’nggi o’n yilliklarda dunyo miqyosida erkaklar ham, ayollar ham erkin jinsiy hayotga oddiy munosabat sifatida qaraydigan bo’lishdi. Ma’naviy inqiroz hisoblanmish bunday munosabatlarga jamiyatning befarqligi ilg’or fikrlovchi insonlarni jiddiy tashvishga solmoqda. Buning asosiy sababi jamiyatda ma’naviy qadriyatlar inqirozga yuz tutgani bo’lsa, ikkinchi tomondan, bunga ayollar o’rtasida kontratseptiv vositalardan foydalanishning urf bo’lishi va ular o’zlariga berilgan ijtimoiy erkinliklarni noto’g’ri idrok etishlari, ommaviy axborot vositalari orqali u yoki bu xalq mentalitetiga mos kelmaydigan axborotlarning keng tarqalishi sabab bo’layotir. 17 Eng achinarlisi, ayrim yoshlar va ularning ota-onalari uchun “nikoh” va “ajrim” tushunchalari oddiy narsaday, ziddiyatsiz qabul qilinadigan bo’ldi. Ular o’z shaxsiy mas’uliyatini his etmayaptilar. Sanoat rivojlangan mamlakatlarda 51 foizgacha bo’lgan nikohlar muayyan muddatdan so’ng barbod bo’layotganligi odatiy holday qabul qilinadi. Chet el axborot vositalarining ba’zi taniqli shaxs, aktyor yoki millionerning har 3-4 yilda almashinib turiladigan nikohlari to’g’risida yozilayotgan maqolalari eng o’qimishli, qiziqarli axborotday talqin etilmoqda. Tabiiyki, bu ularni o’qiyotgan yoshlar ongiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ta’kidlash joizki, bunday holatlarda ajrimlarning tashabbuskorlari ko’pincha ayollar bo’lib, bu o’z navbatida oila ajrimlari sonining ortib borishiga, farzandlarning aybsiz aybdorlarday noto’liq oilalarda tarbiyalanishiga olib keladi. Oilani turlarga bo’lganda, turli olimlar turlicha yondashadilar. Masalan, Sank-Piterburglik olim S.I.Golod (1998) faqat er va xotin hamda ularning farzandlaridan iborat oilalarni tasavvur etgan holda ularning oila davrasidagi ijtimoiy nufuzlari va rollari nuqtai nazaridan oilani toifalarga bo’lib o’rganishni taklif etadi. Xususan, u monogam oiladagi munosabatlarni oilaviy tabaqalar nuqtai nazaridan farqlashni taklif etgan. Undan tashqari, Golod o’z kitobida oxirgi yillarda Rossiyada keng tarqab borayotgan o’ziga xos tabaqali oilalarga ham ilmiy jamoatchilikning diqqatini qaratadi. Patriarxal monogam oila – bu o’z mohiyatiga ko’ra oiladagi erkak kishining nufuzi, etakchilik roli, xotinning unga, farzandlarning ota-onaga tobeligini nazarda tutadi. Bundany oilada o’g’il bolalar otaning oilasini sira tark etmaydi, aksincha, uylangan taqdirda ham turmush o’rtog’ini shu xonadonga olib keladi, qizlar esa kimga turmushga chiqsa, uning familiyasiga o’tib, o’z ota-onasining uyini tark etadi. Bunday oilada urug’ning atalashi (familiya), shajara va mulkka egalik otaning yo’lidan amalga oshiriladi, oilaviy rollar esa erkaklarniki yoki xotinlarniki tarzida aniq tafovutlanadi. Erkaklar oilaning moddiy boyliklari, resurslari, ta’minoti bilan shug’ullansalar, ayollar asosan uy 18 ishlari bilan band bo’ladilar. Oilaning ijtimoiy nufuzi, obro’si otaning, erning, o’g’ilning iqtisodiy maqomidan kelib chiqadi, ayolniki esa – farzandlar soni bilan belgilanib, uning professional maqomi ko’p hollarda oilaning, turmush o’rtog’ining ijtimoiy maqomiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, farxzandlar ko’z o’ngida otaning avtoriterti pastlaganday bo’ladi, ayrim holatlarda erning oila ta’minotaidagi ulushi tushib ketishi ham ayolning oila moddiy ta’minotiga bevosita aralashishiga sabab bo’ladi. Monogam oila – bola manfaatiga yo’nalgan oila (detotsentrik) XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida paydo bo’lgan hodisadir. U xotin-qizlarning ijtimoiy hayotdagi rolining ortishi hamda bola huquqlarining oshib borishi bilan izohlanadi. Bunday holatlarda gap ko’proq oilada farzandlar soni haqida emas, balki oilada umuman bola borligining qadrlanishi to’g’risida boradi. Ota-onalar bunday sharoitda ko’proq bolaning kelajakda kim bo’lishi, u egallashi lozim bo’lgan martabalar, uning istiqboli xususida qayg’uradigan, shu bois ham oila budjetining asosiy qismi uni ta’minlash, unga zarur ta’lim va tarbiyani berish, g’amxo’rlik qilishga sarflanadi. Bolalar bilan bog’liq ehtiyojlarning o’sib borishi oqibatida mamlakatda ham bolalar ta’minoti, ularning ozuqasi, kiyim-kechagi, o’yinchoqlar, bolalarning madaniy-ma’rifiy maskanlarini rivojlantirishga ixtisoslashgan sanoat korxonalari ko’payadi, rivojlanadi. Bolalar va yoshlarning turli ma’rifiy o’choqlarining kengayishi, yangi texnika va texnologiyalarning asosan bolalar manfaatiga bevosita bog’lanishi, yoshlarning kasb ta’limini takomillashtirish ishlari, ular o’qishi va bilim olishi muddatlarining uzaytirilishi ularning mehnat sohasiga kechroq kirib borishiga olib keladi. Ya’ni, ilgarigiga nisbatan bolalar kechroq mustaqil hayotga kirishadi. Buning oqibatida nikoh yoshi ham tobora kattalashib boradi. Kattalar tomonidan bolaga e’tiborning, shu bilan bir qatorda tashvishlarning ortishi, o’z navbatida bolalarning tug’ilish soni kamayishiga olib keladi. Bolalar erka bo’lib, ular erkinligi ortib boradi, ota-onaning butun 19 diqqat-e’tibori ularga qaratiladi. Bu toifa oiladagi bola manfaati shu qadarki, ba’zan ona faqat bolani o’ylash, unga e’tibor qilishni afzal bilganidan, eridan ham voz kechishi holatlari ham kuzatiladi. Bola manfaatiga yo’nalgan oilaning ham turli ko’rinishlari bo’lib, ulardan biri avtoritar tipdir. Bunda bola soni bittami yoki ikkitami ota-onaning cheksiz g’amxo’rligi, ular obro’si bilan parallel tashkil etiladi. Masalan, ko’pgina amaldorlarning oilasi shunday. Ota-ona bola nazarida eng nufuzli, aqli har narsaga etadigan, shuning uchun bola ham xuddi otasi yoki onasiday bo’lib etishish motivatsiyasi kuchli bo’ladi. Ambivalent detotsentrik oiladagi bola ko’proq ota-onaning hissiy- emotsional g’amxo’rligi ta’sirida bo’ladi. Masalan, bu agar qiz bo’lsa, u faqat otasi yoki onasi, yoki ikkisining doimiy erkalashlari og’ushida katta bo’lib, oxir-oqibat shunday holatga ko’nikib ketadi. Oilaviy munosabat faqat shunday bo’lsa kerak, degan fikr ba’zan o’zi mustaqil oila qurganda, uning yangi xonadonga ko’nikishiga jiddiy xalaqit beradi. Kvaziavtonom detotsentrik oilada bola huquqlari kattalarniki bilan deyarli tenglashtiriladi, ularga kattalar bilan bir qatorda oilaviy yumushlarni bajarish erki, o’z holicha qarorlar qabul qilish huquqlari berilgan bo’ladi. Buning albatta, ham ijobiy, ham salbiy jihatlari bor. Er-xotin oilasi XX asrning 60-chi yillarida paydo bo’lib, u ham ayollar, ham bolalar emansipatsiya jarayonlarining oqibati sifatida qaraladi. Bunday oiladagi o’zaro munosabatlar asosan erkak va xotin o’rtasidagi muomalaga, uning qanchalik samimiy, iliqligiga bog’liq bo’ladi. Ayolga o’z xohish-irodasini mumkin qadar namoyon etish, unga ma’lum ma’noda mustaqil erishish imkoniyati yaratiladi. U ko’p holatlarda turmush o’rtog’iga suyukli, erka va zarur yor rolini o’ynaydi. Golod er-xotinning bir-birlariga yaqin bo’lishlarining 4 xil jihatini farqlaydi: simpatiya (yoqtirish), samimiyat, minnatdorlik va erotik jihatdan bog’liqlik. Monogam bo’lmagan oila toifasi chin ma’noda nikoh munosabatlariga 20 tayanmaydi. Bundan oilaning uch xil ko’rinishi mavjud: Ajrimlar tufayli paydo bo’lgan noto’liq oila – XX asrning oxirlarida ko’payib ketgan noto’liq oila turi. Golodning ma’lumotlariga ko’ra, Rossiyadagi oilalar ajrimi shu qadar ko’paydiki, har 100 ta nikohga 51 ta oila ajrimi to’g’ri keldi. Bunga sabablardan biri ota-onalik rollarining bajarilmasligi, otaning bola tarbiyasidan sovuqqonlik bilan chetlashishidir, chunki ko’pgina otalar ajralishgandan so’ng ma’lum muddat o’tgach, farzandlari bilan umuman yuz ko’rmas bo’lib ketishadi. Afsuski, O’zbekistonda oila va nikoh nechog’li qadrlanmasin, oilaviy ajrimlar ham qayd etiladi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, oxirgi yillarda yiliga o’rtacha 14,5 mingdan 15 mingacha oila ajrimlari qayd etiladi, ajrimlarning sudlar orqali rasmiylashtiriladigan turlari FXDYO orqali rasmiylashtiriladiganidan ko’proqdir. Ajrim bo’lgan oialalrning 70 foizi yosh oilalar bo’lib, ularda o’rtacha 2,5 ta bola chala etim bo’lib qoladi. Bu kabi noto’liq oilalarda o’ziga yarasha ijtimoiy-iqtisodiy muammolar paydo bo’ldaiki, shu bois ham davlatimizning oila siyosatining mazmuni noto’liq oilalar sonini kamaytirishga qaratilgandir. Bunda masalaning moddiy tomonidan ham uning ma’naviy-ahloqiy tomonlari bizni ko’proq tashvishga soladi. Beva bo’lib qolish, yoki turmush o’rtog’ining vafoti munosabati bilan noto’liq bo’lgan oila ham ko’proq onaning farzandi bilan yolg’iz qolishidir. Bunday oilalardagi ma’naviy muhit ajrim tufayli paydo bo’lgan noto’liq oilanikidan farq qiladi. O’zbek onalari bunday holatlarda otasining ruhi hurmatidan farzandlarida yuksak insoniy fazilatlarni tarbiyalashga intiladi. Bunday o’ziga xoslik qator tadqiqotlarda alohida qayd etilgan (G.Yadgarova, 2003). Nikohdan tashqari oila 90-chi yillarda ko’paygan oila turi, unda asosan yolg’iz qolgan ayol-ona oilani tebratadi. Bunday oilalar o’sha davrda Rossiyada 20-21 foizni, Buyuk Britaniyada va Fransiyada – 32-35 foizni tashkil etgan bo’lib, ko’proq yoshgina bo’la turib ona bo’lganlar (15-19 yoshlilar) yoki aksincha, reproduktiv yoshdan o’tib qolganlar – 40-44 yoshlilar tashkil etadi. 21 Bu o’rinda ikkala holatda xotin-qizlarning nikohga kirmasdan tug’ish motivlari turlicha bo’ladi. Rossiyada ota-onalardan bittasigina bo’lgan oilalarda 1989 yilda 4,5 mln. bola yashagan bo’lsa, bu ko’rsatgich 1994 yilda 5 millonga etdi (A.G.Volkov, E.L.Soroko, 1999). O’zbekiston sharoitida bu kabi holatlar favqulotda holatlar sifatida qaraladi, chunki ayrim udumlar va milliy qadriyatlarimiz farzandning nikohdan tashqari paydo bo’lishini qoralaydi, Shunday bo’lsa-da, turli sabablar va otag’onalarning vaziyatlar qurboni bo’lishi natijasida mamlkataimizda otalikni belgilash holatlari ortib bormoqdaki, unda ham ko’pincha rasman oila nikohsiz oiladay tasavvur etiladi. Sha’riy nikoh o’qilgani bilan rasmiy ravishda nikohning o’z vaqtida qayd etilmasligi mentalitetimizga zid bo’lgan shu toifa oilaalrning rasmiylashtirilib qolishiga sabab bo’lmoqda. Alternativ oila turlari – kam uchraydigan oila turlari bo’lib, ular ayrim jihatlari bilan boshqalardan farqlanib turadi va o’z navbatida toifalarga bo’linadi. Masalan, ulardan biri – fuqarolik nikohi deb atalib, unda erkak va ayol o’z ixtiyorlari bilan rasmiy nikohni qayd emay, yashayveradi. Ba’zan bunday qarorga ular kutilmagan homiladorlik paydo bo’lganda ham kelishlari mumkin. Bunday nikoh bizning sharoitimizga, musulmonchilikka sira ham to’g’ri kelmaydi. Alternativ nkiohlar ko’proq g’arb mamlakatlariga xosdir. Lekin Golodning ta’kidlashicha, hozirda Rossiyada mavjud oilalarning 7% shunday nikoh asosida tashkil topgan. Oilaning muqaddasligini tinimsiz targ’ib etishimiz azaliy qadriyatlarni ardoqlab kelayotgan yurtimizda bunday salbiy holatlarning bo’lmasligiga xizmat qiladi. Alternativ nikohning yana bir ko’rinishi qayta nikohlardir. Odatda bunday nikoh turi beva yoki tul qolgan shaxslarda uchraydi. Aslida ham birinchi qayta nikohlar XVI asrda Angliyada qayd etila boshlagan. Hozirda esa bunday nikohlar odatda beva qolganlar yoki ajrashib ketganlar o’rtasida qayd etilishi mumkin. Bunday oila turi ham ajrimlar ko’payishiga mos tarzda ortib bormoqda. 22 Aralash oilalar yoki begona ota-onalar bilan yashaydiganlar oilasi. Bu – etimlarni boqib olish hisobiga paydo bo’ladigan, otalikka olish, o’gay ota yoki ona bilan yashaydiganlar oilasidir. Ming afsuski, turli hayotiy vaziyatlar tufayli shunday oila ham bor, ular nisbatan ko’p bo’lmasa-da, O’zbekistonda ham mavjud. Godvin – nikohlar, uning asoschisi bo’lgan ingliz sotsial-monarxi U.Godvin (1756-1836) nomi bilan bog’liq. U bunday oilani ideal deb hisoblagan, chunki bunday oilalar, asosan, ota-onaning xohish-irodasiga ko’ra paydo bo’ladi, yoshlarning istaklari bunda inobatga olinmaydi. Bunday nikohlarda jinsiy yaqinlik ko’zda tutilmaganligi sababli, o’zaro hurmat va bir tom ostida alohida yashashga mo’ljallangan bo’ladi, er va xotin bir-birlarining oldida faqat ma’naviy jihatdan majburiyatlarga ega xolos. To’g’ri, bir qarashda bunday nikoh bizdagi sovchilik yo’li bilan quriladigan oilaga o’hshab ketadi, lekin bizda zurriyod qoldirish, birga yashash talab etiladi. SHuning uchun yigit va qiz bir-birlarini sevmagan bo’lsalar-da, nikoh o’qilayotganda ularning rizochiliklari so’raladi, javob ijobiy bo’lgach, ular chimildiqqa kiritiladi. Godvin tipidagi nikohlar ko’pincha O’zbekistonda keksalar o’rtasida rsmiylashtiriladi. Masalan, kampiridan uning qazosi tufayli juda bo’lgan otaxon o’zaro kelishuv natijasida o’zga bir beva ayolga uylanadi, ular o’rtasidagi munosabatlar o’zaro samimiyat, hurmat, qo’llab-quvvatlov, keksalikni bezashga yo’naltirilgan. Lekin bu oila o’zidan zurriyod qoldirish kabi haqiqiy oilaga xos funktsiyalarning barchasini bajarmaydi. Bunday oila Islom dini arkonlariga ham mos bo’lib, bu ikki keksa odamning bir-birlari umrlarini cho’zishga qaratilgan samimiy munosabatlari majmuidir. Qo’shxotinlilik ham alternativ nikoh turlaridan biri bo’lib, bunda bir erkak ko’pincha hufyona o’z qonuniy nikohidagi ayoldan tashqari yana boshqasi bilan shar’iy nikohda yashaydi. Qo’shxotinlilik ko’proq Osiyo va SHarq mamlakatlari aholisiga xos deb hisoblansa-da, hozirda bunday oilalar hattoki, Rossiyada ham kuzatilmoqda. Lekin bunday oila turi qonunan man etilgan. 23 24 Bobga oid xulosa Zamonaviy jamiyat juda tez o'zgarishlarni boshdan kechirmoqda, unda odamlar doimo navigatsiya qilish uchun vaqt topa olmaydilar. Inqilobiy o'zgarishlar jarayonida odamlarga omon qolish va qiyinchiliklarni engishga yordam bergan eng muhim ijtimoiy qadriyatlar yo'qoladi. Oila inqirozga uchradi, bu ko'p odamlar uchun xotirjamlik, ishonchlilik oroli, axloqiy va jismoniy kuchni to'ldirish manbai edi. O zbekistonning davlat mustaqilligi tufayli xalqimizning azaliy milliyʻ urf-odat va marosimlari qaytadan tiklana boshlandi, bu udumlar oilani mustahkamlashda muhim o rin egallaydi. O zbekiston hukumati oila ʻ ʻ masalalariga davlat siyosati darajasida bajarilishi lozim bo lgan ustuvor vazifa ʻ sifatida qaraydi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 63-moddasiga kura, “oila jamiyatning asosiy bo g ini hisoblanadi, u jamiyat xdmda davlat ʻ ʻ tomonidan muhofazada bo lish huquqiga ega”. ʻ 8 Onalik va bolalikni muhofaza qilish bo yicha boshqa qonuniy hujjatlar ham qabul qilinib, amaliy tadbirlar ʻ belgilangan. Jumladan, "Kam ta minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilish ʼ choralari to g risida" 1994-yil 22 avg .da farmon chiqarilib, muhtoj oilalarga ʻ ʻ moddiy va ma naviy yordam berishning ko lami kengaytirildi. Oilani ʼ ʻ jamiyatning ravnaq topilishidash tutgan o rni va ishtirokini yanada oshirish, ʻ oilalarning huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma naviy-axloqiy manfaatlarini va ʼ farovonligini yaxshilashni davlat tomonidan qo llab-quvvatlashni kuchaytirish ʻ hamda izchil ta minlash maqsadida 1998-yilni "Oila yili" deb e lon qildi. ʼ ʼ Shunga asosan, oila manfaatlarini ta minlash borasida amalga oshiriladigan ʼ tadbirlar to g ri-sida davlat dasturi ishlab chiqildi. O’zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Xotin-qizlar qo mitasi huzurida Respublika "Oila" ilmiyamaliy markazi tashkil ʻ etildi. Oilaviy hayot masalalarini huquqiy tartibga solishga bag ishlangan ʻ O zbekiston Respublikasining Oila kodeksi qabul qilingan. ʻ 8 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi . 63-modda . 25 II BOB ZAMONAVIY O'ZBEKISTONDA OILA INSTITUTI VA UNI MUSTAXKAMLASHNING HUQUQIY- AXLOQIY ASOSLARI. 2.1. O'zbekistonda oilaga bo'lgan munosabat va oiladagi axloqiy tarbiya masalalari. Boy ilmiy-madaniy merosimiz, qadimiy urf-odat hamda an analarimizdanʼ ayonki, har qanday zamon va makonda ham oila biz uchun muqaddas qadriyat sanalgan. Binobarin, tarbiyaviy, ma naviy-ma rifiy, ruhiy-axloqiy, iqtisodiy- ʼ ʼ huquqiy munosabatlarga asoslangan ijtimoiy birlik hisoblanmish oila qanchalik mustahkam bo lsa, jamiyat ham shunchalik barqaror taraqqiy etishini ʻ ajdodlarimiz juda yaxshi anglashgan. Shu bois ota-bobolarimiz oilaga juda katta e tibor bilan qarashgan. Buyuk ʼ allomalarimiz Mahmud Koshg ariy, Ahmad Yugnakiy, Kaykovusdan tortib ʻ Beruniy, Ibn Sino, Forobiy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug bek va boshqalargacha ʻ o z asarlarida oilaviy masalalar, xususan, oila a zolari o rtasidagi o zaro ʻ ʼ ʻ ʻ munosabatlar, bola tarbiyasida ota-ona, bobo-buvining o rni, komil va ʻ vatanparvar shaxsni yetishtirishda bu muhim ijtimoiy institutning roliga alohida yondashib, ibratli hikoyatlar, rivoyatlar, farzandlarga maktublar, hikmatli so zlar, she riy satrlar orqali pand-nasihatlar, hayotiy xulosalar yozib ʻ ʼ qoldirganlar. Mahmudxo ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, ʻ Abdulla Qodiriy, Cho lpon, Munavvarqori Abdurashidxonov kabi ʻ ma rifatparvarlarimiz ham odob-axloqi go zal, jismonan va ma nan yetuk ʼ ʻ ʼ avlodni tarbiyalashning yagona yo li - barqaror oila qurish ekanini, oilani ʻ mustahkamlamasdan davlat va jamiyat taraqqiyotiga erishib bo lmasligini ʻ ta kidlashgan. ʼ Bugungi shiddat bilan o zgarib borayotgan globallashuv davriga kelib ʻ ham O zbekiston o z istiqboli va kelajagini oilani rivojlantirish, uni ʻ ʻ e zozlashda, deb bilayotgani yuqoridagi an anaviy qadriyatlarimizni yanada ʼ ʼ 26 boyitgan holda zamonaviy, namunali va farovon oilani barpo etish davlat siyosatining ustuvor yo nalishlaridan biriga aylanganida ham yaqqol namoyonʻ bo lmoqda. ʻ Prezidentimizning joriy yil 2 fevraldagi “Xotin-qizlarni qo llab- ʻ quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi Farmoni bilan milliy hamda ʻ ʻ ma naviy qadriyatlarimiz asosida ushbu sohada yillar davomida to planib ʼ ʻ qolgan, e tibordan chetda qolib kelgan muammolar yechimi yuzasidan tegishli ʼ davlat organlari hamda jamoat tashkilotlari oldiga eng muhim va dolzarb vazifalar qo yildi. Mazkur Farmonga binoan, Vazirlar Mahkamasi huzurida ʻ “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazi oila instituti sohasida yagona davlat siyosatini yurituvchi tizim sifatida tashkil etildi. Markazning asosiy vazifasi davlat va jamoat tashkilotlari, parlament, siyosiy partiyalar, ommaviy axborot vositalari hamda fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini O zbekiston ʻ oilalarini mustahkamlash g oyasi atrofida birlashtirish, bu boradagi ishlarni ʻ muvofiqlashtirib borish, mamlakatda faqat sog lom oila - sog lom jamiyat ʻ ʻ ustuni bo la olishini aholi ongiga singdirish, ilmiy-innovatsion tadqiqotlarni ʻ amalga oshirish orqali oila institutini mustahkamlash etib belgilangani mamlakatimizda bu borada mutlaqo yangi bosqichdagi sa y-harakatlar ʼ boshlanganidan dalolat beradi. O z navbatida, umuminsoniy va milliy oilaviy qadriyatlarni tahlil qilish ʻ asosida zamonaviy, namunali oila mezonlarini belgilash hamda “Oila jamiyat va davlat himoyasida” konstitutsiyaviy prinsipini keng targ ib etish va jamiyatga ʻ singdirish masalalariga kompleks yondashish faoliyatimizda ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, oilani mustahkamlash va rivojlantirish, oilalarda ma naviy- ʼ axloqiy muhitni yaxshilash, jamiyatda eng ibratli oilaviy an analarni saqlab ʼ qolish hamda targ ibot qilish masalalari bo yicha hududlarda qator fundamental, ʻ ʻ amaliy va innovatsion tadqiqotlar olib borilayotir. Misol uchun, zamonaviy 27 muvaffaqiyatli oila mezonlari qanday bo lishi kerak, degan mavzudaʻ respublikamizning turli viloyatlarida 800 dan ortiq oilalarda ijtimoiy so rovlar ʻ o tkazilib, yakuniy natijalar bo yicha zamonaviy oilaning modeli ishlab chiqildi. ʻ ʻ Tadqiqot o tkazilgan oilalar vakillarining fikrlariga ko ra, oiladagi sog lom va ʻ ʻ ʻ barqaror, osoyishta psixologik muhit; yuksak ma naviy-axloqiy tarbiya; yetarli ʼ darajadagi iqtisodiy va maishiy sharoitlar; oila a zolarining ta lim yo nalishida ʼ ʼ ʻ oliy ma lumotlilik darajasi; sihat-salomatlikka alohida e tibor qaratish ʼ ʼ zamonaviy namunali oilaning asosiy mezonlari qatoriga kiradi. Shu o rinda har qancha achchiq bo lmasin, ochiq aytish kerak, ʻ ʻ tadqiqotlarimizning ko rsatishicha, keyingi paytlarda xalqimizga xos bo lmagan ʻ ʻ ayrim illatlar - oilaviy ajrashishlar, turli nizoli vaziyatlar, ishsizlik, oiladagi nosog lom muhit, ma naviy tushkunlik, ehtiyojmandlik, jinoyatga qo l urish ʻ ʼ ʻ holatlari kabi omillar notinch, noqobil, kemtik oilalar va qator ijtimoiy- ma naviy muammolarni paydo qilmoqda. Ayniqsa, ajrashishlar sonining ʼ kamaymayotgani kishida jiddiy tashvish uyg otadi. Respublikamizning uchta ʻ viloyatida olib borgan tadqiqotlarimizdan ma lum bo ldiki, oilalar barbod ʼ ʻ bo lishiga quyidagi omillar asosiy sabab bo lmoqda: ʻ ʻ Psixologik omil - oiladagi og ir psixologik muhit, o zaro tushunishning ʻ ʻ yo qligi, oiladagi doimiy nizolar, ota-onalarning yosh er-xotin hayotiga ʻ aralashishlari, yosh er-xotinlarni begonalashtirib qo yish, bir-biriga befarqlik; ʻ Ijtimoiy omil - ichkilikbozlik, farzandsizlik, er yoki xotinning salomatligi yaxshi emasligi; Ma naviy-axloqiy omil - er-xotindan birining uzoq vaqt davomidagi ʼ nikohdan tashqari aloqalari; Iqtisodiy omil - turarjoy sharoitlarining qoniqarli emasligi, moddiy yetishmovchilik, ishsizlik, erning oilani ta minlamasligi, mehnat migranti ʼ sifatida chet elga ketgan er-xotindan birining oilasi bilan aloqasi uzilgani, qarzlarni uzolmaslik. 28 E tirof etish lozim, hozirgi kunga qadar 11800 dan ortiq nizoli oilalarningʼ ishi sudga yetib bormasdan, FHDYO organi va sudga ajrashish uchun ariza bergan 3100 dan ziyod oilalarni esa hamkor tashkilotlar bilan birgalikda yarashtirishga erishildi. Umuman, buzilib ketish arafasida turgan 14645 ta oila saqlab qolindi. Olib borilgan tadqiqotlarimiz xulosalariga tayanib, ajrashishlarning oldini olish, oilalarni mustahkamlashga qaratilgan qator takliflar ishlab chiqdik. Bizningcha, eng avvalo, mahalla fuqarolar yig inlari huzuridagi Yarashtirish ʻ komissiyalari va “Ota-onalar universiteti” tuzilmalari uchun malakali kadrlar tayyorlashni yo lga qo yish zarur. Oila qurayotgan fuqarolarni tegishli ʻ ʻ qonunchilik asosida er-xotinning huquq va majburiyatlari, xususan, nikoh shartnomasini tuzish tartiblari, shart-sharoitlari, oqibatlari yuzasidan huquqiy savodxonligini oshirish lozim. Bu borada keng qamrovli targ ibot ishlarini ʻ yuritish, tegishli uslubiy qo llanmalar yaratish, metodik tavsiyalar ishlab chiqish ʻ maqsadga muvofiq. Umumta lim maktablaridan tortib, oliy o quv yurtlarining ʼ ʻ dasturlarigacha oila saboqlarini o rgatuvchi dars mashg ulotlarini kiritish ʻ ʻ foydadan xoli bo lmaydi. ʻ Joylardagi o rganishlarimiz shuni ko rsatmoqdaki, bugun oila atalmish ʻ ʻ muqaddas dargoh ostonasidan xatlayotgan ko pchilik yoshlarimiz, afsuski, ʻ mustaqil hayotga na iqtisodiy, na ma naviy, na huquqiy, na ruhiy va na diniy- ʼ ma rifiy tomondan tayyor. Bu muammoga yechim izlab Toshkent viloyatining ʼ Parkent tumanida FHDYO organiga nikohdan o tishga ariza bergan bo lg usi ʻ ʻ ʻ kelin-kuyovlar uchun maxsus o quv-kursi tashkil etib, bir oy mobaynida ʻ ularning bilim va ko nikmalarini oshirishga harakat qildik. 15 juftlikka o z ʻ ʻ kasbining mohir ustasi bo lgan mutaxassislar tomonidan interaktiv, innovatsion ʻ usullarda mashg ulotlar o tildi. Parkent tumanida izchil davom ettirilayotgan bu ʻ ʻ o quv-kursi yoshlarga nihoyatda ma qul kelgani bois ushbu tajribani butun ʻ ʼ respublikamiz bo ylab ommalashtirmoqdamiz. Yaqin kunlar ichida esa ʻ markazimizning O zbekiston yoshlar ittifoqi bilan birgalikdagi loyihasi - ʻ 29 Toshkent shahrining Shayxontohur tumanida “Bo lg usi kelin-kuyovlarʻ ʻ innovatsion maktabi” faoliyat boshlayapti. Bundan tashqari, mutaxassislarimiz tomonidan Namangan viloyatida oila masalalariga yangicha innovatsion yondashuv joriy etilmoqda. Buning uchun avval oilaga ko rsatiladigan xizmatlar To raqo rg on tumanidagi qator ʻ ʻ ʻ ʻ muassasalar bilan hamkorlikda kompleks o rganib chiqildi. Oilalar bilan ishlash ʻ bo yicha treninglar tashkil etish orqali soha mutaxassislariga mukammal bilim ʻ va ko nikmalar berildi. O z navbatida, “Oila” markazining mutaxassislari davlat ʻ ʻ hamda nodavlat tashkilotlariga oilaga xizmat ko rsatishni ta minlab beruvchi ʻ ʼ mutaxassis sifatida yaqinlashtirilmoqda. Natijada murakkab sharoitda qolgan, muammoli oilalar davlat xizmatidan bahramand bo lyapti. Ayni vaqtga qadar ʻ To raqo rg on tumanidagi oilalar holati to liq ilmiy-amaliy tahlil qilinib, 84 ʻ ʻ ʻ ʻ tasini nochor holatdan chiqarish bo yicha har biri uchun alohida “Yo l xaritasi” ʻ ʻ ishlab chiqildi va ushbu hujjatlar hayotga joriy etilayotir. Markazimiz bo yicha 10000 dan ortiq notinch oilalar aniqlanib, barcha ʻ hududiy bo linmalarimizda ma lumotlar bazasi shakllantirildi hamda ular bilan ʻ ʼ individual ish olib borilyapti. Shu bilan birga, 4343 ta o ta nochor oilaning ʻ asosiy muammolarini hal etish bo yicha tumanlardagi sektorlar, hamkor ʻ tashkilotlar bilan birgalikda amaliy yordam berish choralari ishlab chiqildi. Oilaning ichki munosabatlari, shaxslararo munosabatlar, boy madaniy tarixiy meros va an anaviy oilaviy qadriyatlarni saqlashda muammolari bo lgan 3819 ʼ ʻ ta oila bilan to g ridan-to g ri aloqa yo lga qo yildi. 1,5 milliondan ortiq ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ namunali oilalar bo yicha ma lumotlar bazasi shakllantirildi. ʻ ʼ Albatta, oilalar bilan ishlashda soha mutaxassislaridan yuqori bilim hamda ko nikma, o ziga xos tajriba talab etiladi. Shuni e tiborga olib, ʻ ʻ ʼ markazimizning viloyat boshqarmalari qoshida tashkil qilingan kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash bo yicha maxsus o quv- ʻ ʻ kurslarida, birinchi navbatda, markaz hamda hududiy bo linmalari xodimlari ʻ uchun o quv-kurslari tashkil etilib, mashg ulotlarni o taganlarga maxsus ʻ ʻ ʻ 30 sertifikatlar berildi. Hozirgi kunda esa butun respublika bo ylab mahallaʻ fuqarolar yig inlarining xotin-qizlar bilan ishlash va oilalarda ma naviy-axloqiy ʻ ʼ qadriyatlarni mustahkamlash bo yicha mutaxassislari o quvlari izchil davom ʻ ʻ ettirilmoqda. Oila instituti sohasida markazimiz bir qator davlat va nodavlat, xalqaro tashkilotlar bilan ham o zaro hamkorlik aloqalarini mustahkamlamoqda. ʻ Ayni paytga qadar 20 dan ortiq tashkilotlar bilan Memorandum imzolanib, faol hamkorlik o rnatildi. ʻ Shu o rinda alohida ta kidlash joiz, joriy yilning 27 iyun kuni ʻ ʼ Prezidentimiz qarori bilan O zbekiston Respublikasida oila institutini ʻ mustahkamlash konsepsiyasi va uni amalga oshirish bo yicha “Yo l xaritasi” ʻ ʻ tasdiqlangani ham yurtimizda oilalar farovonligi uchun davlat hamda jamiyat astoydil qayg urayotganining hayotiy ifodasi bo ldi. ʻ ʻ Ushbu Konsepsiyani amalga oshirishdan ko zlangan asosiy maqsad ʻ mamlakatimizdagi har bir oilaning huquq va manfaatlarini to liq ro yobga ʻ ʻ chiqarish, ular uchun munosib turmush sharoitini yaratish, oilaviy munosabatlar muvozanatini ta minlash, oila farovonligini oshirish, muxtasar aytganda, oila ʼ institutini har tomonlama qo llab-quvvatlagan holda, davlatimizning izchil va ʻ barqaror taraqqiyotiga erishishdir. Niyatimiz, har bir oila ma naviy sog lom, ʼ ʻ baxtli va xotirjam hayot kechirsin. Oila bag rida ulg ayayotgan farzandlar komil ʻ ʻ inson sifatida voyaga yetib, davlatimizning kuchiga kuch, qudratiga qudrat qo shaversin. Zero, oila jamiyatning asosiy bo g ini ekan, uning mustahkam ʻ ʻ ʻ bo lishi, farovonligi davlatimiz va jamiyatimiz ravnaqiga xizmat qilishi, ʻ shubhasizdir. Har qanday bolaning odob-axloqi oiladan boshlanadi. Sog‘lom axloqiy muhit hukmron bo‘lgan, munosabatlarda ikkiyuzlamachilik, yolg‘on, insofsizlik, yolg‘onchilikka yo‘l qo‘yilmaydigan oilada mehr-oqibat, insof, adolat, rostgo‘ylik tarbiyasi bo‘lishi mumkin. Bolaning axloqi yolg'on bo'lmagan, bir-biriga ishonch, uyda iliqlik va ezgulik bor joyda, siz boshingizga 31 tushgan baxtsizlik uchun sizni ayblamaydigan, balki qo'llab-quvvatlagan joyda mumkin. Lekin qo'llab-quvvatlash haqiqat, halol, adolatli bo'lishi kerak. Axloqiy tarbiyaning asosi - oilaning haqiqati va ob'ektivligi, bolada noto'g'ri ish qilgani uchun qo'rquvning yo'qligi. Bola qo'rqmasligi kerak, balki uning yomon ishidan uyalishi, u haqida qayg'urishi, azoblanishi va azoblanishi kerak, shunda u hech qachon sodir bo'lmaydi. "Dunyodagi eng go'zal manzara bu siz unga yo'l ko'rsatganingizdan keyin hayot yo'lida ishonch bilan ketayotgan bolaning ko'rinishidir." Konfutsiy. Bolalarning ijtimoiy va axloqiy tarbiyasi muammosining dolzarbligi zamonaviy rus jamiyatining chuqur inqirozi bilan bog'liq. Inqirozning asosiy sababi ma'naviy qadriyatlarga e'tiborsizlikdir. Ta'limning maqsadi Axloqiy tarbiyaning asosiy maqsadi zamonaviylik talablariga muvofiq ichki qadriyatlar tizimini egallashdir. Bolaga nafaqat xatti- harakatlar qoidalarini o'rgatish, balki ular bilan yashash istagini topishga yordam berish muhimdir. "Axloqning shakllanishi axloqiy me'yorlar, qoidalar va talablarni bilim, ko'nikma va odatlarga insonning xulq-atvori va odatlariga aylantirish va ularga qat'iy rioya qilishdan boshqa narsa emas". I.F.Xarlamov Oilaning inson hayotidagi o'rni. Shaxsning ijtimoiy-axloqiy asoslari oilada tug'iladi va rivojlanadi. Voyaga etgan odam butun umri davomida faqat bolaligida uning qalbida rivojlangan narsalarni kengaytiradi va chuqurlashtiradi. Ota-ona farzandiga bera oladigan eng yaxshi meros bu yaxshi tarbiya bo‘lib, u yer yuzidagi barcha boylik va ne’matlardan ham qadrliroqdir. Oila tarbiyasi Oilada bola barcha hayotiy faoliyatga - intellektual, kognitiv, mehnat, ijtimoiy, o'yin, ijodiy va boshqalarga kiradi. Oilaviy ta'limning o'ziga xos xususiyati shundaki, u butun insoniyat hayoti bilan uzviy ravishda birlashadi. 9 O’tmishda ajdodlarimiz insonning psixologik qonuniyatlarini, ta’lim tarbiya masalalarini muayyan ilmiy yo’nalishda o’rganmagan bo’lsalar-da, biroq allomalarning qo’lyozmalarida mazkur holatlarning namoyon bo’liish, 9 https://minikar.ru/uz/love-and-relationship/duhovno-nravstvennoe-vospitanie-v-seme-i-shkole-prezentaciya/ 32 inson kamoloti borasidagi qimmatli fikrlari hozirgacha yuksak ahamiyat kasb etadi. Jumladan, Abu Nasr Forobiy pedagogika masalalarini va ular bilan bog’liq bo’lgan psixologik, fiziologik pedagogik muammolarni ijobiy hal etishda insonni har tomonlama yaxlit va o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan qismlardan iborat, deb aytadi. Forobiy mavjudotni bo’lishda ilm-fanning rolini hal etuvchi omil deb biladi, uningcha inson tanasi, miyasi, sezgi organlari tugilishda mavjud, lekin aqliy bilimi, manaviyligi, ruhi, intellektual va ahloqiy xislatlari, xarakteri, dini, urfodatlari, malumoti tashqi muhit, boshqa insonlar va shu kabilar bilan muloqotda vujudga keladi, inson o’z faoliyati yordamida ularni egallaydi, ularga erishadi. Uning aqli, fikri, ruhiy yuksalishyning eng etuk mahsuli bo’ladi, deb takidlaydi. Abu Rayhon Beruniy talim va tarbiyaning maqsadi, vazifalari va mavqei, inson, yosh avlodning rivojlanishi haqidagi fikrlar chin manoda insonparvarlik va insonshunoslik zamirida yaratilgan. Bilim va tarbiyaning tabiatga uyg’unlik tamoyillarini mutafakkirning barcha asarlarida kuzatish mumkin. U insonni tabiatning bir qismi deb takidlaydi. Beruniy talim jarayonining tabiatiga chuqur kirib borib, bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish asosida qurilgan o’qitish tabiatga uygunligini uqtiradi. Beruniy pedagogik ijodida inson va uning baxt-saodati, talim-tarbiyasi, kamoloti bosh masala bo’lgan. O’rta asrda yashab, ijod etgan donishmand, tabobat ilmining dohiysi Abu Ali ibn Sino inson ruhiyati, tana va qalbning birligi, inson organizmining tuzilishi, undagi nerv faoliyati va ularning tarmoqlanishi, holatlari haqidagi qimmatli malumotlari hozirga qadar tibbiyotning muhim negizini tashkil etadi. Yusuf Xos Xojib ijodining bosh masalalaridan biri – komil insonni tarbiyalashdir. Adib o’z asarlarida eng komil, jamiyatning o’sha davrdagi talablariga javob bera oladigan insonni qanday tasavvur qilgan bo’lsa, shu asosda u o’z tamoyillarini izchil bayon etadi. “Qutadg’u bilig” (“Saodatga 33 yo’llovchi”) asari talim va tarbiya, manaviy kamolotning yo’l-yuriqlarini, usullarini, chora tadbirlarini o’zida mujassamlashtirgan, ahloq va odobga doir manaviy manbadir. Abdurahmon Jomiyning “Bahoriston”, “Xirandnomai Iskandari”, “Tuhfatul ahror” va boshqa asarlarida ilm-marifat. talim-tarbiya, kasb- hunar o’rganish, inson ijobiy fazilatlari haqidagi fikrlari ifodalangan. Alisher Navoiyning “Xazoyinul maoniy”, “Mahbubul qulub” va boshqa shu singari asarlarida etuk, barkamol insonning ahloqi, manaviyati, o’zgalarga munosabati, istedodi va qobiliyati to’g’risida qimmatli mulohazalar yuritilgan. Ana shu psixologik mezonlar ijtimoiy adolatning qaror topishi uchun muhim ahamiyatga ega ekani takidlangan. Shuningdek, Navoiy asarlarida yosh avlodni barkamol inson sifatida shakllanishida ota-onaning roli, ayollarning iffatliligi, kishilarning kamtarligi haqidagi fikr-mulohazalari alohida o’rin egallaydi. Navoiy “Xamsa”sining har bir dostonida bukilmas iroda, qatiyatlilik, itoat, insonparvarlik tuyg’ulari, ijodiy xayolot, insonning murakkab ichki kechinmalari mohirona yoritilgan. Shuningdek, bu borada Mashmud Qoshgariy, Ulugbek, Naqshbandiy, Ogahiy singari buyuk harq mutafakkirlarining yoshlar tarbiyasiga, o’qituvchi, tarbiyachining jamiyatdagi o’rni, ahloq-odob, fel-atvor, oilaviy hayot, kishilararo munosabatlarga doir qarashlari ularning asarlarida ravon va ixcham bayon etilganligini takidlash mumkin. Sharq mutafakkirlari (Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Jomiy, Davoniy, Navoiy, Avloniy va boshqalar.) barkamol shahs tarbiyasi haqida. Pedagog olimlarning Sharq mutafakkirlari ijodida ta’lim-tarbiya, shahs ma’naviy kamoloti masalalariga bao’ishlangan ilmiy tadqiqotlari pedagogika fanining rivojida muhim o’rni bor. Lekin ular allomalar merosida olg’a surilgan ta’lim-tarbiya masalalarini yoritishda milliylik tamoyilidan kelib chiqqan holda yondashmadilar. Aslida esa Markaziy Osiyo allomalarining ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarida ma’naviy 34 qadriyatlarga bo’lgan e’tibor asosiy o’rinda turadiki, bu bevosita inson kamolotini shakllantirishga omil bo’la oladigan hodisadir. Sharq Renessansi deb nomlangan IX-XV asr Markaziy Osiyo ma’naviy madaniyatining eng yuksaklikka ko’tarilgan, boy davri bo’lib, bu davrda ilmfanning ikki yo’nalishi (birinchisi) inson uchun tabiiy fanlardirki, u aql ko’zi bilan egallanadi, ikkinchisi) bu fanlar inson tomonidan (boshqa) kishilardan taqlid qilib o’rganiladi, ular asosida shariat qonunlari yotadi. Bu fanlarning asosini Qur’onda va Sunnada bo’lgan Alloh va uning elchisining oldindan belgilab bergan yo’lyo’riqlari tashkil etadi. Bu davrda Sharq madaniyatini umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarish markazi “Ma’mun akademiyasi” (IX asr, Bao’dod,”Baytul hikma”) tashkil etildi. Akademiya ilmiy ijodkorlari faoliyatida” Yaqin va O’rta Sharq halqlari moddiy va ma’naviy madaniyatining qo’shilishi asosida hozirgi Markaziy Osiyo madaniyatining mahsus bir-biridan ajratilmagan ko’p qirrali qorishiq turi vujudga keldi[1]. Bunday ko’p qirrali ilmiy qadriyatlarning maydonga kelishida vatandoshlarimiz Muhammad ibn Muso al-Horazmiy (780-850), Ahmad alFaro’oniy (247-861), Ahmad ibn Abdulloh al – Marvaziy (IX asr), Abu Nasr Forobiy (870-950), Abu Ali Ibn Sino (980-1037), Abu Rayhon Beruniy (975- 1050) va boshqalarning hizmatlari katta bo’lgan. Demak, bu davr o’zining har tomonlama yuksakligi, yaratgan boy madaniy merosi, milliy qadriyatlari, jahonga mashhur allomalarning etishib chiqqanligi bilan qimmatlidir. Sharq mutafakkirlarining ma’naviy madaniyat sohasiga qo’shgan ulushlari nihoyatda boy bo’lib, mazmunan qadriyatlarning barcha yo’nalishlarini qamrab olganligi bilan harakterlidir. Ular: - aqliy madaniyatni shakllantirish bilan bog’langan qadriyatlar; - ma’naviy-ruhiy qadriyatlar; - ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar; - badiiy-nafis qadriyatlar; - diniy qadriyatlar tarzida o’z ifodasini topgan. 35 Inson axloqi aqlga, hulq va hatti-harakati esa ilm-fanni o’rganishga va ma’rifatga asoslangandagina ma’naviy kamolotga erishadi. Mutafakkir allomalarning fikricha, insonparvarlik g’oyalarining amalga oshishi, ma’naviy barkamollikka erishuv chuqur bilim olish va ma’rifatli bo’lishga boo’liq. Shuning uchun ham ular ilmlilikni umuminsoniy qadriyat darajasida uluo’laydilar, jamiyatning barcha a’zolarini ilm egallashga chaqiradilar, ilmning inson ma’naviy hayotda tutgan o’rnini yuqori baholaydilar. Forobiy pedagogik qarashlarini, ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limotini o’rganishda inson hislatlari to’g’risidagi falsafiy fikrlari nihoyat muhim ahamiyat kasb etadi. Forobiy o’zining falsafiy qarashlarida odamning tuzilishini, ruhiyatini, moddiy va ma’naviy olamini o’rganishga ahamiyat beradi. Forobiy ta’limotiga, inson barcha boshqa jismlarda bo’lmagan qobiliyat va kuchga-ruhiy quvvatga-aql va so’zlash qobiliyatiga ega, bu kuch uni tabiatdagi boshqa jismlardan ajratib turadi va uning ustidan hokim bo’lish imkoniyatini berganligi namoyon bo’ladi. Forobiy bu dunyoqarashida narsa hodisalarni bilish, inson aqlini bilim bilan boyitish uni ilmli, ma’rifatli qilish uchun hizmat qiluvchi ruhiy jarayonlarga alohida e’tibor beradi. Forobiy o’zining “Baht-saodatga erishuv haqida”, “Fanlarning tasnifi”, “Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to’g’risida”, “Ilmlar va san’atlar fazilati” kabi ko’plab risolalarida insonning ma’naviy rivojlanishi ilmma’rifatga boo’liqligini ta’kidlaydi. Abu Rayhon Beruniy bilim umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishning kaliti ekanligini alohida ta’kidlaydi. Ilm-ma’rifatli odam jamiyat taqdiri, insonlar taqdiri uchun kurashuvchan, barcha yomonliklardan uzoqdir. “Ilmning foydasi ochko’zlik bilan oltin-kumush to’plash uchun bo’lmay, balki u orqali inson uchun zarur narsalarga ega bo’lishdir”. 36 Umuman, Abu Rayhon Beruniy ilm-fanning buyuk homiysi va muhlisi sifatida mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashida, odamning bahti esa uning bilim va ma’rifatida deb bildi. Yaratgan asarlarida u ta’lim-tarbiyaga doir she’r va hikmatlardan misollar keltirib, ular orqali har bir inson o’z qalbining farmoyishiga ko’ra hayr-ezgulikka intilishi, sun’iy obro’, shuhrat qozonish uchun muruvvat va sharofat ko’rsatmasligi kerakligini ta’kidlaydi. Yusuf Hos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarida aqliy, ahloqiy, mehnat, jismoniy va nafosat tarbiyasiga doir fikrlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. U insonni uluo’laydi. Uning fikricha, insonning ulug’ligi aql-idroki, so’zlash qobiliyati, bilimi, uquvi, hunarga egaligidadir. 37 2.2. Oila instituti va uni mustahkamlashning huquqiy jihatlari. Oilani mustahkamlash, ota-onalar vabolalarning huquqini himoya qilishga jahondagi nufuzli tashkilotlar ham katta hissa qo’shdi. Mustaqillik sharofati bilan yurtimizda inson manfaatlari, oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilish xalqaro huquq normalariga binoan amalga oshirildi. Jumladan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi” (1948-yil), “Xotin-qizlar huquqlari kamsitilishining barcha shakllariga barham berish to’g’risida konvensiya”(1979 18-dekabr) va boshqa qator hujjatlarning parlamentizm tomonidan ratifikasiya qilinishi mustaqillik yillarida oila, onalik va bolalik manfaatlarini xalqaro huquq normalari asosida himoya etish sohasidagi ijobiy qadamdir. Mamlakatimizda oilaviy- huquqiy munosabatlar O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Oila kodeksi, Prezident farmonlari va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, vazirliklar va idoralarning me’yoriy hujjatlari, xalqaro huquqiy normalar, Fuqarolik holatlarini qayd etish tartibi to’g’risidagi Yo’riqnoma, Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish Qoidalari, O’zbekiston Respublikasida vasiylik va homiylik to’g’risida Nizom, Voyaga yetmagan bolalarni farzandlikka va tarbiyaga olish to’g’risida Nizom, Voyaga yetmaganlar ishlari bo’yicha komissiyalar faoliyatini takomillashtirish haqidagi qaror, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining oila huquqi masalalariga qaratilgan dasturiy ko’rgazmalari bilan tartibga solindi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan 2012-yilga mamlakatimizda “Mustahkam oila yili”, deb nom berilishi oila mustahkamligi masalasiga umumdavlat miqyosida e’tibor qaratilayotgani,uning ijtimoiy- 38 iqtisodiy va madaniy-ma’naviy vazifalar tizimidagi o’rni va ulkan ahamiyatini yaqqol ko’rsatib berdi.Oilaning jamiyat hayoti va taraqqiyotidagi ahamiyati xususida to’xtalib, atoqli olim va adib Abdurauf Fitrat bunday degan edi: “Har bir oilaning saodati va izzati,albatta,shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog’liq. Tinchlik va totuvlik esa shu millat oilalarining intizomiga tayanadi, oilada tartib bo’lsa,mamlakat va millat ham shuncha kuchli va tartibli bo’ladi. Agarda bir mamlakatning aholisi axloqsiz va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo’l qo’ysa, shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi”. Milliy qonunchiligimiz oilani mustahkamlash, oilaviy munosabatlarni huquqiy asosda qurishga ko’maklashdi va ushbu sohadagi asosiy huquqiy hujjat 1998-yil 30-aprelda qabul qilingan Oila Kodeksi hisoblanadi. Mamalakatimizda oilani ijtimoiy – iqtisodiy, huquqiy jihatdan qo’llab quvvatlash borasida izchil amalga oshirilayotgan ishlar samarasida ushbu qoida hayotimizda o’zining yorqin ifodasini topdi. Oila Kodeksini oilada tinchlik, totuvlik va osoyishtalikni ta’minlashga xizmat qiladigan huquqiy hujjat desak xato bo’lmaydi. Chunonchi bu kodeks oilaviy huquqiy munosabatlarni tartibga solib, oila a’zolari (ya’ni, er –xotinlar, ota-onalar, bolalar, shuningdek, oilaning boshqa a’zolari) o’rtasidagi shaxsiy vamulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi va mustahkamlovchi qonun hujjati. Huquqning alohida tarmog’i hisoblangan oila huquqining maxsus manbaidir. E’tiborlisi, Oila Kodeksi mamalakatimizda “Oila yili” deb e’lon qilingan yilda qabul qilingan. Kodeks 8 bo’lim, 30 bob, 238 moddadan iborat. Amaldagi Oila Kodeksi bir qator huquqiy munosabatlarni yangicha hal etgan. Chunonchi, milliy negizlarga asoslanganligi (quad-andachilik, qarindosh –urug’chilik, bobo-buvilar va nabiralar o’rtasidagi munosabatlarning yangicha talqini), umuminsoniy qadriyatlar aks etganligi (nikoh shartnomasining kiritilishi, nikohlanuvchi shaxslarning tibbiy ko’rikdan o’tkazilishi) kabi hollar shular jumlasidandir.Oila huquqining asosiy manbai O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidir. 39 U XII chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XI sessiyasida 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining III bo’lim, XIV bobi “Oila” deb nomlanib, 63-66-moddalar oilaviy-huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan qoidalardir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida oila jamiyatning asosiy bo’g’ini ekani hamda uning jamiyat va davlat muhofazasida bo’lish huquqiga egaligi mustahkamlab qo’yilgan. (O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 63-modda). Konstitutsiyamizning alohida bir bobi oilaga bag’ishlanib, uning ijtimoiy maqomi aniq ravshan belgilab qo’yilgani dunyo davlatlarining bosh qonunlarida uchraydigan kamyob voqelikdir. Shu bilan birga oilaning davlat tomonidan himoya qilinishi O’zbekiston Respublikasining Oila, Fuqarolik, Uy-joy, Mehnat Kodekslarida, “Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida” gi, “Xotin-qizlarga qo’shimcha imtiyozlar to’g’risida” gi qator qonunlar bilan tartibga solinmoqda.Bu boradagi huquqiy mexanizmlarniyanada takomillashtirish, mavjud qonunchilikni bugungi shiddatkor zamon talablariga uyg’unlashtirish, oila institutini mustahkamlash borasida muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning 2018-yil 2-fevraldagi “Xotin-qizlarni qo’llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida” gi farmoniga asosan Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazi va hududiy boshqarmalari, tuman, shaxar bo’limlari tashkil etildi. Bu oilalar huquqlari buzilganda markazga murojaat qilish imkoniyatini yaratdi. Bugunga qadar “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazining hududiy boshqarmalari, tuman va shahar bo’limlari tomonidan oilaviy muammolar, ish bilan ta’minlash, moddiy yordam, huquqiy maslahat va tibbiy yordam ko’rsatish yuzasidan qilingan murojaatlar bo’yicha fuqarolarga tegishli ko’mak berildi. Shu bilan bir qatorda oila mustahkamligiga erishish, erta nikohning oldini olish borasida “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazi bilan O’zbekiston Xotin-qizlar qo’mitasi, 40 O’zbekiston “Mahalla” hayriya jamoat fondi, “Nuroniy” jamg’armasi, Yoshlar ittifoqi, O’zbekiston musulmonlari idorasi vakillari, tibbiyot birlashmalari hamda ta’lim muassasalari tomonidan hamkorlik tizimli yo’lga qo’yilgan. Xususan,Respublikamizda barcha oilaviy poliklinikalar va qishloq vrachlik punktlarida xotin-qizlar uchun ayollar maslahatxonalari tashkil etilgan. Mamlakatimizda oila institutini mustahkamlash borasida mutlaqo yangicha tizim ishlab chiqildi, keng ko’lamli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Prezidentimiz 2018-yil 27-iyun kuni imzolagan “O’zbekiston Respublikasida oila institutini mustahkamlash Konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi qarorining maqsad va vazifalariga ko’ra, mamlakatimizda oilalar mustahkamligi yo’lida keng ko’lamli islohotlar amalga oshirilishini ta’minlashga qaratilgan. Mazkur konsepsiyani amalga oshirish bo’yicha chora- tadbirlar belgilangan bo’lib, unda oila institutini mustahkamlashning institutsional va huquqiy asoslarini takomillashtirish, ijtimoiy sheriklikni kuchaytirish, qiyin hayotiy sharoitga ega oilalar to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z vaqtida olish maqsadida “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazining yagona idoralararo axborot bazasini yaratish ko’zda tutilgan. Shuningdek, oilaviy biznesni, oilalarga ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish tizimini yanada rivojlantirish, Oila kodeksining oiladagi huquqiy munosabatlar mezonlarini aniqlash, alimentlarni belgilash, ajrashish vaqtida ayollar va bolalar huquqlarini himoya qilishga oid normalarini yanada takomillashtirish, ko’p bolali va muhtoj oilalarga imtiyozli kreditlar berish va yer maydonlarini taqdim etish ham nazardan chetda qolmagan.Konsepsiyada nikohdan oldin tibbiyko’rikdan o’tish tizimini takomillashtirish, erta turmush qurish va qarindoshlar o’rtasidagi nikohning, tug’ma nuqsonli bolalar tug’ilishining oldini olish bo’yicha chora-tadbirlarni kuchaytirish masalasiga ham ahamiyat berilgan. Hujjatda ijtimoiy himoyaga ham e’tibor qaratilgan bo’lib, voyaga yetmagan yoki nogironligi bo’lgan farzandlarni tarbiyalayotgan yolg’iz va ko’p bolali ota-onalarga yer uchastkalaridan samarali foydalanishida 41 ko’maklashish, ota-onalar uchun nogironligi bo’lgan farzandlarni to’g’ri parvarishlash va tarbiyalash bo’yicha metodik hamda amaliy qo’llanmalarni ishlab chiqish, patronaj va ijtimoiy xizmatlar yordamida ularning ko’nikmalarini oshirish va boshqalar nazarda tutilgan. Shuningdek oilalarda ichki oilaviy va shaxsiy munosabatlarni,xususan,ota-ona va farzandlar, er va xotin, qaynona va kelin o’rtasidagi munosabatlarni yaxshilash, oilada mojaroli va og’ir turmush sharoitlarini amaliy hal qilish mexanizmlarini joriy etish ko’zda tutilgan.Oila huquqi mohiyatini ochib berishda faqat uning tushunchasi, predmetini o’ziga xos xususiyati va shu bilan birga uning eng muhim tamoyillarini ham inobatga olish lozim, chunki uning tamoyillari bu huquq sohasining o’ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. 10 Mamlakatimizda voyaga yetmaganlarning huquq va erkinliklarini himoya qilish hamda qonuniy manfaatlarini ta minlash davlat siyosatiʼ darajasiga ko‘tarildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 45-moddasida “Voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg‘iz keksalarning huquqlari davlat himoyasida” ekanligi hamda 64-moddasida “Ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburiyligi” mustahkamlab qo‘yilgan. O‘zbekiston MDH davlatlari orasida birinchilardan bo‘lib 1992 yili “Bola huquqlari to‘g‘risida”gi Konvensiyani ratifikatsiya qildi. Milliy qonunchiligimizni konvensiya qoidalariga implementatsiya qilish asnosida 2008 yil 7 yanvarda “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi. Ayniqsa, so‘ngi yillarda mamlakatimizda voyaga yetmaganlarning huquq va erkinliklarini ta minlash bilan bog‘liq islohotlar natijasi halqaro hamjamiyat ʼ tomonidan ham munosib baholanmoqda. 10 https://conferencepublication.com/index.php/aoc/article/view/433/494 42 Xususan, Xalqaro Mehnat tashkilotining O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirgan monitoring natijasida hamda dunyo hamjamiyati vakillari bolalar mehnati va majburiy mehnatga barham berish bo‘yicha O‘zbekistonda ijobiy ishlar qilinganini e tirof etdi. 2019 yilning 1 aprelida Bryussel shahridaʼ e lon qilingan Xalqaro mehnat tashkilotining hisobotida Jahon banki ʼ O‘zbekiston paxta sanoatida bolalar va majburiy mehnatdan tizimli foydalanishga barham berilgani e lon qilindi. ʼ O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh assambleyasining 75-sessiyasida o‘zbek tilida nutq so‘zlab unda inson huquqlari sohasidagi holat ham butunlay o‘zgarganligi hamda majburiy va bolalar mehnati to‘liq tugatilganligi ma lum qilindi. ʼ BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi talablariga rioya etilishini ta minlash maqsadida 2019 yilning 22 aprel kuni O‘zbekiston ʼ Respublikasi Prezidentining “Bola huquqlari kafolatlarini yana-da kuchaytirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 4296-sonli qarori qabul qilindi. Mazkur qarorga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) o‘rinbosari — Bola huquqlari bo‘yicha vakil lavozimi joriy etildi va Kotibiyat tuzilmasida bola huquqlarini ta minlash faoliyatiga ko‘maklashuvchi yangi sektor tuzildi. ʼ Bugungi kunda mamlkatimizda voyaga yetmaganlarning huquq va erkinliklarini himoya qilishda Bola huquqlari bo‘yicha vakili o‘zining munosib hissasini qo‘shib kelmoqda. Joriy yilning 6 oyi davomida Bola huquqlari bo‘yicha vakil tomonidan bola huquqlarini ta minlash yuzasidan Qashqadaryo, ʼ Toshkent, Andijon, Jizzax, Sirdaryo, Farg‘ona, Namangan viloyatlari va Toshkent shahrida joylashgan muassasalarida 30 dan ortiq monitoringlar o‘tkazildi. Xususan, Bola huquqlari bo‘yicha Vakil tomonidan respublikamizdagi ixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiya muassasalarida, jumladan “Maxsus yengil sanoat kasb-hunar koleji”, “Respublika qiz bolalar o‘quv-tarbiya muassasasi” 43 hamda “Respublika o‘g‘il bolalar o‘quv-tarbiya muassasa”larida monitoring amalga oshirildi. Monitoring doirasida ushbu muassasalardagi voyaga yetmaganlar bilan uchrashuvlar o‘tkazildi. Uchrashuv jarayonida muassasalarga joylashtirish sabablari, u yerdagi sharoitlar va ular bilan muomalada bo‘lish, tibbiy xizmat ko‘rsatish, ovqatlantirish, mehnat, tarbiyaviy va ma naviy-ma rifiy ishlarniʼ ʼ tashkil etish samaradorligi o‘rganildi. Monitoring natijalari tahlili ixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiya muassasalarida voyaga yetmaganlar huquqlari va erkinliklarini himoya qilish samaradorligiga ta sir ko‘rsatadigan bir qator masalalarni aniqlash imkonini ʼ berdi. Jumladan: - voyaga yetmaganlarni ixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiya muassasalariga joylashtirishda oiladagi ijtimoiy muhitning yomonligi, ota-ona yoki ota-ona o‘rnini bosuvchi shaxslarning farzand tarbiyasiga be etibor bo‘lishi sabab ʼ bo‘layotganligi; Vaholanki, BMTning voyaga yetmaganlar orasida jinoyatning oldini olish uchun boshqaruv prinsiplarining (Ar-Riyod boshqaruv prinsiplari) 12-bandida oila bolalarni jamiyatdagi hayotga tayyorlash uchun mas ul bo‘lgan asosiy ʼ birlik bo‘lgani uchun, hukumat va jamoat institutlari oilaning, butunligini saqlashga harakat qilishlari kerakligi, jamiyat oilalarga bolalarni parvarish qilish va himoya qilish, ularning jismoniy va ruhiy salomatligini yaxshilashda yordam berishga majburligi, bolalar uchun kunduzgi parvarishlashni o‘z ichiga olgan holda, yetarli darajada choralar ko‘rish kerakligi ta kidlangan. ʼ - voyaga yetmagan tomonidan huquqbuzarlik sodir etilmagan bo‘lsada, uning yaqin qarindoshlarining murojaatiga asosan maxsus turdagi o‘quv muassasasiga voyaga yetguniga qadar joylashtirilayotganligi; Ar-Riyod boshqaruv prinsiplarining 46-bandida voyaga yetmaganlarni ta lim va axloq tuzatish muassasalariga joylashtirish eng so‘nggi chora sifatida ʼ 44 va eng kam zarur muddat davomida, ularning eng ustun manfaatlari bo‘yicha belgilanishi lozimligi ta kidlangan.ʼ - voyaga yetmaganni ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markaziga joylashtirish to‘g‘risida materiallarni tayyorlash hamda sudlar tomonidan ko‘rib chiqilishida ba zi hollarda qonunda belgilangan talablarga amal qilinmaganligi. ʼ Xususan, O‘zbekiston Respublikasining “Voyaga yetmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasi to‘g‘risida”gi Qonunning 26-moddasida “O‘ziga nisbatan ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markaziga joylashtirish to‘g‘risidagi iltimosnoma ko‘rib chiqilayotganda voyaga yetmagan, prokuror, vasiylik va homiylik organining, ichki ishlar organining vakillari sud majlisida ishtirok etishi shart” ekanligi belgilangan bo‘lsada ba zi ʼ hollarda sud ishida voyaga yetmagan yoki mas ul idora xodimlarining ishtirok ʼ etmaganligi; Bola huquqlari bo‘yicha Vakil tomonidan olib borilgan monitoring natijalarini umumlashtirish hamda kelib tushgan murojaatlarning tahlili voyaga yetmaganlarning huquq va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan normativ huquqiy hujjatlarni yana-da takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish imkonini berdi: - mehr-shafqat va insonparvarlik tamoyillariga asoslanib sodir etgan qilmishining ahamiyatini to‘la ravishda anglab yetgan voyaga yetmaganlarni ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markazidan muddatidan oldin ozod etish talablarini belgilash; - voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha idoralararo komissiyalar tarkibiga O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha Vakili (Ombudsman) o‘rinbosari – Bola huquqlari bo‘yicha Vakil va uning joylardagi mintaqaviy vakillarini ham kiritib o‘tish maqsadga muvofiq. 11 Amaldagi qonunchilik tamoyillari va me’yorlariga ko‘ra, ota-onalar farzandlarining nafaqat ma’naviy, jismoniy va intellektual rivojlanishini 11 http://www.ombudsman.uz/oz/docs/voyaga-yetmaganlarning-huquq-va-erkinliklarini-taminlash- samaradorligini-oshirish 45 ta’minlash, balki ularni moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash uchun ham tarbiyalash va qo‘llab-quvvatlash vazifasi hisoblanadi. Bola 18 yoshga to'lgunga qadar uni saqlash uchun barcha xarajatlar ota-onalar tomonidan qoplanadi. Ota- onalarning bolalarni tarbiyalash va boqish bo'yicha konstitutsiyaviy majburiyatlari Bolani barcha zarur narsalar bilan moddiy ta'minlash ota- onalarning bolalarni tarbiyalash va saqlash uchun asosiy mas'uliyatidir. Bu norma mamlakatimizning asosiy qonun hujjatlarida ham o‘z ifodasini topgan. Xususan, RF IKning 80-moddasiga muvofiq, ota-onalarning bolalarni tarbiyalash va qo'llab-quvvatlash majburiyatlari an'anaviy hisoblanadi va shuning uchun davlat ushbu majburiyatning afzalligini qayd etadi. Bu majburiyat shuni anglatadiki, bola 18 yoshga to'lgunga qadar va rasmiy ravishda voyaga etgunga qadar uning ota-onasi uning ovqatlanish, dam olish, davolanish, ko'ngilochar va kiyim-kechak ehtiyojlarini qondirishi shart. Shu bilan birga, bu majburiyat ixtiyoriydir, ya'ni hech kim ota-onalarga bosim va majburlash qilmaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, bolani parvarish qilish tartibi va shakli ota- onalarning o'zlari tomonidan belgilanadi. Masalan, ular o'rtasida bolani moddiy ta'minlash to'g'risida shartnoma tuzilishi mumkin, unda unga barcha asosiy ehtiyojlarni ta'minlash uchun ajratiladigan aniq miqdorlar ko'rsatilgan. Oila huquqidan tashqari, bolalarni ta'minlash majburiyati ham Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan. 38-moddaning 2-qismida to'g'ridan-to'g'ri ota-onalar o'z farzandlariga g'amxo'rlik qilish va ularni barcha zarur narsalar bilan, shu jumladan moddiy jihatdan ta'minlash majburiyatini ko'rsatadi. Shu bilan birga, ota-onalarning farzandlari oldidagi majburiyatlarini qanday bajarayotgani davlat tomonidan nazorat qilinishi, bola huquqlari buzilgan taqdirda aniq faktlarga nisbatan keskin munosabatda bo‘lishiga e’tibor qaratish lozim. Voyaga etmagan bolalarni parvarish qilish bo'yicha ota-onalarning majburiyatlari Ota-onalarning voyaga etmagan bolalarni boqish bo'yicha majburiyatlari mamlakatimizning asosiy qonun hujjatlari va standartlariga muvofiq tartibga solinadi. Tegishli qoidalar Oila kodeksida ham, 46 Konstitutsiyada ham mavjud. Shu bilan birga, bolani ta'minlash bo'yicha barcha majburiyatlar teng miqdorda uning ota-onasi zimmasiga yuklanishi belgilangan va shu bilan birga, ota-onalardan biri boshqasini bu majburiyatdan ozod qilishga haqli emas. Bolani ta'minlash tartibi va shakliga kelsak, ular ota-onalar tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Xususan, ular o'rtasida RF ICning 16- bobi bilan tartibga solinadigan aliment to'lovlarini to'lash to'g'risida kelishuv tuzilishi mumkin. Bunday bitimlar og'zaki bo'lishi mumkin emas, shuning uchun notarius tomonidan tasdiqlanishi va yozma ravishda tuzilishi kerak. Agar biron bir vaqtda ota-onalardan biri o'ziga yuklangan majburiyatlarni e'tiborsiz qoldira boshlasa, unda bu holda shartnoma haqiqiy emas deb e'lon qilinishi mumkin va ikkinchi ota-ona sudga murojaat qilish uchun zarur holatlarni oladi. Bundan tashqari, agar u biron-bir tarzda bolaning huquqlarini buzganligi va bolaning manfaatlariga mos kelmasligi aniqlansa, shartnoma bekor qilinishi mumkin. Shuningdek, ota-onalarning nogiron bolalarni parvarish qilish bo'yicha mas'uliyatini ta'kidlash kerak. Agar bola 18 yoshga to'lganda mehnat faoliyatini amalga oshirishda cheklovlar bo'lsa, uning moddiy ta'minoti ota-onasining qaramog'ida qolmaydi. Shuningdek, bola voyaga etganidan keyin moddiy ta'minot ota-onasiga, agar u kunduzgi ta'limda bo'lsa, ishonib topshiriladi. Ota- onalar tomonidan bolalarni ta'minlash normalarini buzish Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksining 60-moddasida har bir bola o'z ota-onasi yoki vasiylaridan munosib ta'minot olish huquqiga ega. Ammo, afsuski, ota-onalar har doim ham o'z farzandlariga moddiy jihatdan g'amxo'rlik qilishmaydi. Bu, ayniqsa, bolaning ota-onasi ajrashgan va ulardan biri ajralish jarayonida tuzilgan shartnomalarga muvofiq aliment to'laydigan holatlarga to'g'ri keladi. Ota-onalar o'zaro munosabatlarni buzganlaridan keyin, ular hali ham farzandlarini moddiy jihatdan ta'minlash majburiyatiga ega. Ammo, amaliyot shuni ko'rsatadiki, ko'pincha o'z farzandlari bilan yashamaydigan va aliment to'lash uchun mas'ul bo'lgan ota-onalar o'z farzandlarining huquqlarini buzadilar va ularga yuklangan majburiyatlarni e'tiborsiz qoldiradilar. Ikkinchi ota-onaning 47 bolani qo'llab-quvvatlashdan bosh tortishi (to'g'ridan-to'g'ri yoki rasmiy) bilan duch kelganda, birinchi ota-ona yordam so'rab sudga murojaat qilish huquqiga ega. Bolaning huquqlariga nisbatan qo'llaniladigan qoidalarga muvofiq, sud ish yuritishni boshlaydi, uning davomida ota-onalarni aliment bo'yicha barcha qarzlarni to'lash majburiyatini olgan hukm chiqariladi. Agar hukm chiqarilgandan keyin vaziyat o'zgarmasa, ota-onalarning bolalar oldidagi javobgarligini tartibga solishning fuqarolik va jinoiy mexanizmlari huquqbuzarga nisbatan qo'llanilishi mumkin. Ota-onalarning bolalarga yordam berishdan bosh tortishi Ota-onalarning o'z farzandlariga nisbatan asosiy vazifalaridan biri ularni moddiy darajada ta'minlashdir. Va agar ota-onalar aslida birga yashamasalar va ular o'rtasida hech qanday munosabat bo'lmasa ham, bu bolalarning parvarishiga ta'sir qilmasligi kerak. Asosiy davlat normalariga muvofiq, ota-onalarning aliment majburiyatlari uchun quyidagilar asos bo'lishi mumkin: Bola va uning ota-onasi o'rtasida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tasdiqlangan oilaviy munosabatlarning mavjudligi; Agar aliment undirish to'g'risidagi bitimlar ota-onalar o'rtasida tuzilgan bo'lsa, ularning ikkalasi tomonidan tasdiqlangan va tasdiqlangan va notarius tomonidan tasdiqlangan bo'lsa; Agar bola ko'pchilik yoshga etmagan bo'lsa. Bunday holda, u nogiron deb tan olinadi va uni ta'minlashning barcha moddiy asoslari ota- onasining zimmasida bo'ladi. Ota-onalar bolani boqishdan bosh tortishga haqli emas. Faqatgina istisno, agar sud ishlarini yuritish jarayonida bolaning boshqa biologik ota-onasi borligi aniqlansa, istisno qilinadi. Shu bilan birga, qonun ota- onalarga doimiy daromadga ega bo'lmagan holatlarda ham bolalarni qo'llab- quvvatlashdan bosh tortish imkoniyatini bermaydi. Agar aliment olinmasa, sud ota-onaning bolaga nisbatan huquqlarini cheklashga haqli va uni fuqarolik yoki jinoiy javobgarlikka tortishi mumkin. Ota-onalarning aliment to'lash to'g'risidagi kelishuvi Ta'minot to'lovlari haqida gapirganda, ko'p odamlar katta asabiy va moliyaviy xarajatlar bilan birga bo'lgan uzoq muddatli sud ishlarini tasavvur qilishadi. Ba'zi hollarda, bu butunlay to'g'ri. Ammo agar ota-onalar 48 voqealarning bunday rivojlanishini xohlamasalar, unda bu holda ular o'zaro tinch yo'l bilan kelishib olish va bolani moddiy qo'llab-quvvatlashning asosiy qoidalarini o'rnatish imkoniyatiga ega. Bu aliment to‘lash bo‘yicha kelishuv haqida. Qonun talablariga muvofiq, bolaning ota-onalari o'rtasida aliment to'lash tartibini ko'rsatadigan shartnoma tuzilishi mumkin. Bitta shart - bu shartnoma ixtiyoriy bo'lishi va notarial idorada ro'yxatdan o'tgan bo'lishi kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, shartnoma nafaqat masalaning moliyaviy tomonini tartibga solishi mumkin. U ikkinchi ota-onaning bola bilan muloqot qilish tartibini, shuningdek alimentning bolaga etib borishini va uning ehtiyojlariga qarab uning ehtiyojlariga sarflanishini nazorat qilish usullarini nazarda tutuvchi bandlarni o'z ichiga olishi mumkin. 12 Voyaga yetmagan bolalarning oiladagi xuquqlariga bag’ishlangan qoidalar birinchi marta mazkur Oila Kodeksida nazarda tutilmoqda. Avvalgi nikoh va oila kodekida bevosita bolalar xuquqiga bag’ishlangan qoidalar yo’q edi, ularning xuquqlari ota-ona va bolalar o’rtasida vujudga keladigan xuquqiy munosabatlar orqali belgilanar hamda ular voyaga yetmagan bo’lganlari tufatli aksariyat xollarda mustaqil xuquqqa ega emasdirlar, bundaylar ota-ona qarmog’idagi obyektlar sifatida qabul qilinadilar. Voyaga yetmagan bolalarga bag’ishlangan mustaqil bobning kiritilishi Oila Kodeksiga o’tmishda bolalar xuquqni cheklashga qaratilgan qoidalarni bartaraf qilish qonunchilik tajribasida qo’lga kiritilgan ijobiy yutuq bo’ldi. Bu bilan BMT tomonidan 1989- yil 20- noyabrda qabul qilingan va O’zbekistan Respublikasi Oliy Kengashning 1992- yil 9-dekabrdagi qarori bilan radifikatsiya qilingan “ Bola xuquqlari to’g’risida”gi Konvensiyaga amal qilindi. O’zbekiston Respublikasi Konsitutsiyasi Muqaddimasining 5- bandiga binoan, O’zbekistonda xalqaro xuquqning umumiy e’tirof etilgan qoidalari ustunligining tan olinishi va bu ustunlikning Bolalar xuquqlari Konvensiyasiga qo’shilishi Oila Kodeksi tomondan voyaga yetmagan bolalarni mustaqil shaxs sifatida 12 https://minikar.ru/uz/spirituality/kakie-obyazannosti-u-rebenka-pered-roditelyami-kakie 49 muayyan xuquqlariga ega qilish, ularni ma’lum darajada amalga oshirish va himoya qila bilish uchun imkoniyat yaratdi. Bola tushunchasi “Bola xuquqlari to’g’risida”gi BMT Konvensiyasining 1-moddasida, O’zbekiston Respublikasi Fuqorolar Kodeksining 22, 27, 29-moddalarida, Oila kodekining 71-moddasida ifodalanadi. Umumiy qoidaga ko’ra, o’n sakkiz yoshga to’lmagan bolalar voyaga yetmagan deb hisoblanadi. Fuqorolar oilaviy munosabatdan kelib chiqadigan xuquqlarni o’z hoxishiga ko’ra tasaruf etadilar. Oila a’zolarini o’z huquqlarini amalga oshirishdagi hamda o’z majburiyatlarini bajarishlari oilaning boshqa a’zolarini va boshqa shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini buzmasligi shart. O’zbekiston Respublikasi Oila Kodeksining 18-moddasigam asosan , nikoh fuqorolik xolati dalolatnomalarini qayd etish o’rganlarida ro’yxatga olingan paytdan boshlab nihokni tuzganalar er-xotin deb hisoblanadilar va shu paytdan e’tiboran ular o’rtasida er-xotinlik huquq va majburiyatlari vujudga keladi. “ Er- xotin oilada teng xuquqlardan foydalanadilar va ikkala taraf , ya’ni er-xotin teng majburiyatlarga egadirlar” ( Oila kodeksi-19). Qonunga binoan faqat fuqorolik xolati faqat dalolatnomalarini yozish organida qayt etilgan nikohgina er-xotinlik xuquq va majburiyatlarining kelib chiqishiga asos bo’ladi. Oila quruvchilarning qonuniy nikoh munosabatiga kirishi ularning xuquqiy xolatini o’zgartirib yuboradi. Nikoh tufayli er-xotinlik o’rtasigadi munosabatlar axloqiy qoidalar bilan emas, balki xuquqiy normalar bilan tartibga solinadi. Er-xotin qayd etilgan nikoh munosabati bilan vujudga keladigan xuquq va majburiyatlari ikki xil shaxsiy va mulkiy bo’ladi. Ota-ona va bolalarning o’zaro munosabatlari oilada alohida o’rin tutadi. Bular shaxsiy (nomulkiy) va mulkiy huquq va majburiyatlardir. 50 Shaxsiy xuquqlar, er-xotinni nikoh tufayli yuzaga keladigan xuquqi kabi, nikohga o’tgunga qadar ham ularga tegishli bo’ladi. Masalan , familiya tanlash xuquqi, bolalar tarbiyasi va oila turmush masalalarini xal qilish, mashg’ulat turi, kabi va turar joy tanlash xuquqlari shular jumlasidandir. Bunday xollarda mehnat va fuqorolik xuquqi muomila layoqati elementi bo’lib , oila xuquqi sohasiga kirmaydi. Nikoh qayd etilgan paytdan boshlab , shaxsiy xuquqlar er va xotindan har birining sub’yektiv oila xuquqini tashkil etib, faqat oilaviy xuquqiy munosabatda nomoyon bo’ladi. Demak, u faqat shu ma’noda oilaga oid qonun hijjatlari bilan himoya qilinadi. Er-xotinning xar biriga tegishIi bo’lgan shaxsiy xuquq va majburiyatlar faqat oila huquqi emas, balki xuquqning boshqa sohalari bilan ham tartibga solina. Fuqoroni shaxsi va qadr- qimmati O’zbekiston Respublikasi Fuqorolik kodekining 20-moddasiga asosan, o’z ismi bilan yashash huquqiga e’tiroz bildirayotgan yoki ismidan qonunsiz foydalanayotganligi munosabati bilan manfaatlari buzilayotgan shaxs manfaatlarini buzuvchidan bunday xarakatlarga chek o’qiyishi va raddiya berishini talab qilish mumkin. Agar manfaatlar qasddan buzilayotgan bo’lsa, jabrlangan shaxs qo’shimcha sur’atda zararni qoplashini talab qilishi mumkin. Manfaat qasddan buzilganda jabrlanuvchi ma’naviy ziyonning qoplashini ham talab qilish xuquqiga ega. Ushbu modda asosan oila a’zolari o’rtasida vujudga keladigan munosabatlarga ham tegishlidir. Voyaga yetmagan bolalarning quyidagi huquqlari mavjud: oilada yashash va tarbiyalanish, ota-onasi va boshqa qarindoshlari bilan ko’rishish, o’z huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, o’z fikrini ifoda etish, ism, ota ismi va familiya olish, ism va familiyasini o’zgartirish, oilada umumiy mulk, o’z hususiy mulkiga ega bo’lish va boshqalar. 65-modda. Bolalarning oilada yashash va tarbiyalanish huquqi. Har bir bola oilada yashash va tarbiyalanish, o’z ota-onasini bilish, ularning g’amxo’rligidan foydalanish, ular bilan birga yashash huquqiga ega, bola manfaatlariga zid bo’lgan xolar bunday istasnodir. 51 Bola o’z ota-onasi tomondan tarbiyalanish, o’z manfaatlari ta’minlanishi, har taraflama komol topishi insoniy qadr-qimmatlari xurmat qilishi xuquqiga ega. Bola otasi, onasi, bobosi, buvisi, aka-ukalari, opa-singillari va boshqa qarindoshlari ko’rishish huquqiga ega. Bolaning ota-onasi bo’lmaganda yoki ular ota-onalik huquqidan mahrum qilinganda va bola ota-ona qaramog’idan maxrum bo’lgan boshqa xollarda uning oilada tarbiyalanish xuquqi vasiylik va homiylik organi tomonidan ta’minlanadi. Bolaning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uning ota-onasi (ularning o’rnini bosuvchi shaxslar) tomondan amalga oshiriladi. Voyaga yetmagan bola qonunga muvofiq to’la muomila layoqatiga ega deb e’tirof etilsa u o’z huquq va majburiyatlarini, shu jumladan, himoya huquqini mustaqil amalga oshirishga haqlidir. Bolaning yashashi, komol topishi uchun oila birdan-bir makon tabiiy muhit hisoblanadi. Shuning uchun ham, Oila Kodeksning 2-moddasiga binoan, ota-ona zimmasiga oilada, ya’ni bola tug’ilgan va yashab turgan oilada uning faravon hayot kechirishi va kamolga yetishi haqida g’amxo’rlik qilish vazifasi yuklatiladi. Oilaning ichki hayotiga va bolalarning tarbiyasiga boshqalarning o’z boshimchalik bilan aralashishiga bola tarbiyasiga salbiy ta’sir o’tkazishga qonun bo’yisha yo’l qo’yilmaydi. Shu bilan qonun oila va bolaning huquqlarini muhofaza qilishga qaratilgan o’z funksiyasini bajaradi. Ammo bolani huquqi oilada kamsitilsa, bunday oilaga nisbatan qonun yo’li bilan zarur ta’sir o’tkazishga ota-onaning ota-onalik huquqini cheklashga, xattoki, umuman maxrum qilish chorasini qo’llashga ham to’g’ri keladi. Voyaga yetmagan bolalarning oilada yashash va tarbiyalanish huquqi ularni jismoniy va ruhiy sog’lom qilib o’stirish bo’yicha ota-onalarning majburiyatlaridan kelib chiqadi. Voyaga yetmagan bolalarning o’z ota-onasi tomonidan shaxsan tarbiyalanishi, manfaatlarining ta’minlnishi, ota-ona bilan oilada birga yashashi, ularni har tomonlama komol topishiga, insoniy qadr-qimmatning xurmat qilishga, yaxshilik va muruvat tuyg’ulari asosida tarbiyalanishlarga imkon beradi. Voyaga yetmagan bolalarni huquqlarini kamsitish, ular bilan qo’pol 52 muomolada bo’lish, ularga jismoniy azob berish va ularning manfaatlariga zid bo’lgan boshqa g’ayri qonuniy xatti- xarakatlar sodir qilish qonun bilan qoralanadi va tegishli. javobgarlikka tortilishiga sabab bo’ladi. Voyaga etgan, mehnatga layoqatli bolalarning ota-onasiga ta’minot berish majburiyati: Voyaga etgan, mehnatga layoqatli bolalar o‘z ota-onasiga ixtiyoriy ravishda moddiy yordam berishdan bo‘yin tovlasalar, ta’minot miqdori bolalarning oilaviy va moddiy ahvolini hisobga olgan holda sudning hal qiluv qaroriga asosan belgilanadi. Ota-ona, aliment undirish haqidagi talabni o‘z bolalarining biriga yoki bir nechtasiga nisbatan qo‘yganligidan qat’i nazar, aliment miqdorini belgilashda sud voyaga etgan, mehnatga layoqatli bolalarning barchasini hisobga olishi lozim. Voyaga etgan, mehnatga layoqatli bolalardan aliment undirish nizosi uzil- kesil hal bo‘lgunga qadar sudьya shu nizo bo‘yicha vaqtincha to‘lab turilishi lozim bo‘lgan summani ko‘rsatib, ajrim chiqarishi mumkin. Voyaga etgan, mehnatga layoqatli bolalardan undirilayotgan aliment miqdori qonun hujjatlarida belgilangan mehnatga haq to‘lash eng kam miqdorining 11,75 foizidan kam bo‘lmasligi kerak. 13 Bobga oid xulosa. Ota-onalar bolalari oldidagi huquqlarini bajarishlari, bolalar ham ota- onalari oldidagi huquq va burchlarini bajarishlari ularni qiynamasliklari ruhan,jismonan sog’lom tarbiylashlari lozim. Ularga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirishlari ularni qiziqishlari, nimani istashlarini, ularni fikrini, e’tibor berishlari lozim. Ularga manan va ruhan yordam berishlari shart. Afsuski ba’zi ota-onalar o’z majburiyatlarini bajarishdan bosh tortadilar, ota-onalik xuquqlarini suiste’mol qiladilar, bolalari bilan shavqatsiz munosabatda bo’ladilar, ularni taxqirlaydilar. Shu qatorda bolalar ham o’z huquqlarini 13 https://advice.uz/oz/document/632 53 eslaridan chiqarmasliklari va ota-onalariga g’amxo’rlik qilishlari lozim. Agar voyaga yetgan bolalar o’z navbatida mehnatga layoqatiz va yordanga muhtoj ota-onalariga moddiy tarafdan yordam berishdan bo’yin tovlasalar ular farzandlarini sudga berishlari ham mumkin. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak ota-onalar va farzandlar o’z xuquq va majburiyatlarini bajarishlari shart bo’lmasa ularniga qonunda belgilangan jazo turlari qo’llaniladi. 54 III BOB. ZAMONAVIY O'ZBEKISTON TARAQQIYOTIDA OILA INSTITUTINING MUAMMOLARI HAMDA VAZIFALARI. 3.1. O'zbekistonda Oila institutining asosiy muammolari va ustuvor vazifalari. Boy ilmiy-madaniy merosimiz, qadimiy urf-odat hamda an analarimizdan ayonki, har qanday zamon va makonda ham oila biz uchunʼ muqaddas qadriyat sanalgan. Binobarin, tarbiyaviy, ma naviy-ma rifiy, ruhiy- ʼ ʼ axloqiy, iqtisodiy-huquqiy munosabatlarga asoslangan ijtimoiy birlik hisoblanmish oila qanchalik mustahkam bo lsa, jamiyat ham shunchalik ʻ barqaror taraqqiy etishini ajdodlarimiz juda yaxshi anglashgan. Shu bois ota-bobolarimiz oilaga juda katta e tibor bilan qarashgan. ʼ Buyuk allomalarimiz Mahmud Koshg ariy, Ahmad Yugnakiy, Kaykovusdan ʻ tortib Beruniy, Ibn Sino, Forobiy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug bek va ʻ boshqalargacha o z asarlarida oilaviy masalalar, xususan, oila a zolari ʻ ʼ o rtasidagi o zaro munosabatlar, bola tarbiyasida ota-ona, bobo-buvining o rni, ʻ ʻ ʻ komil va vatanparvar shaxsni yetishtirishda bu muhim ijtimoiy institutning roliga alohida yondashib, ibratli hikoyatlar, rivoyatlar, farzandlarga maktublar, hikmatli so zlar, she riy satrlar orqali pand-nasihatlar, hayotiy xulosalar yozib ʻ ʼ qoldirganlar. Mahmudxo ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, ʻ Abdulla Qodiriy, Cho lpon, Munavvarqori Abdurashidxonov kabi ʻ ma rifatparvarlarimiz ham odob-axloqi go zal, jismonan va ma nan yetuk ʼ ʻ ʼ avlodni tarbiyalashning yagona yo li — barqaror oila qurish ekanini, oilani ʻ mustahkamlamasdan davlat va jamiyat taraqqiyotiga erishib bo lmasligini ʻ ta kidlashgan. ʼ Bugungi shiddat bilan o zgarib borayotgan globallashuv davriga kelib ʻ ham O zbekiston o z istiqboli va kelajagini oilani rivojlantirish, uni ʻ ʻ e zozlashda, deb bilayotgani yuqoridagi an anaviy qadriyatlarimizni yanada ʼ ʼ boyitgan holda zamonaviy, namunali va farovon oilani barpo etish davlat 55 siyosatining ustuvor yo nalishlaridan biriga aylanganida ham yaqqol namoyonʻ bo lmoqda. ʻ Prezidentimizning joriy yil 2 fevraldagi “Xotin-qizlarni qo llab- ʻ quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi Farmoni bilan milliy hamda ʻ ʻ ma naviy qadriyatlarimiz asosida ushbu sohada yillar davomida to planib ʼ ʻ qolgan, e tibordan chetda qolib kelgan muammolar yechimi yuzasidan tegishli ʼ davlat organlari hamda jamoat tashkilotlari oldiga eng muhim va dolzarb vazifalar qo yildi. Mazkur Farmonga binoan, Vazirlar Mahkamasi huzurida ʻ “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazi oila instituti sohasida yagona davlat siyosatini yurituvchi tizim sifatida tashkil etildi. Markazning asosiy vazifasi davlat va jamoat tashkilotlari, parlament, siyosiy partiyalar, ommaviy axborot vositalari hamda fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini O zbekiston ʻ oilalarini mustahkamlash g oyasi atrofida birlashtirish, bu boradagi ishlarni ʻ muvofiqlashtirib borish, mamlakatda faqat sog lom oila — sog lom jamiyat ʻ ʻ ustuni bo la olishini aholi ongiga singdirish, ilmiy-innovatsion tadqiqotlarni ʻ amalga oshirish orqali oila institutini mustahkamlash etib belgilangani mamlakatimizda bu borada mutlaqo yangi bosqichdagi sa y-harakatlar ʼ boshlanganidan dalolat beradi. O z navbatida, umuminsoniy va milliy oilaviy qadriyatlarni tahlil qilish ʻ asosida zamonaviy, namunali oila mezonlarini belgilash hamda “Oila jamiyat va davlat himoyasida” konstitutsiyaviy prinsipini keng targ ib etish va jamiyatga ʻ singdirish masalalariga kompleks yondashish faoliyatimizda ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, oilani mustahkamlash va rivojlantirish, oilalarda ma naviy- ʼ axloqiy muhitni yaxshilash, jamiyatda eng ibratli oilaviy an analarni saqlab ʼ qolish hamda targ ibot qilish masalalari bo yicha hududlarda qator fundamental, ʻ ʻ amaliy va innovatsion tadqiqotlar olib borilayotir. Misol uchun, zamonaviy muvaffaqiyatli oila mezonlari qanday bo lishi kerak, degan mavzuda ʻ 56 respublikamizning turli viloyatlarida 800 dan ortiq oilalarda ijtimoiy so rovlarʻ o tkazilib, yakuniy natijalar bo yicha zamonaviy oilaning modeli ishlab chiqildi. ʻ ʻ Tadqiqot o tkazilgan oilalar vakillarining fikrlariga ko ra, oiladagi sog lom va ʻ ʻ ʻ barqaror, osoyishta psixologik muhit; yuksak ma naviy-axloqiy tarbiya; yetarli ʼ darajadagi iqtisodiy va maishiy sharoitlar; oila a zolarining ta lim yo nalishida ʼ ʼ ʻ oliy ma lumotlilik darajasi; sihat-salomatlikka alohida e tibor qaratish ʼ ʼ zamonaviy namunali oilaning asosiy mezonlari qatoriga kiradi. Shu o rinda har qancha achchiq bo lmasin, ochiq aytish kerak, ʻ ʻ tadqiqotlarimizning ko rsatishicha, keyingi paytlarda xalqimizga xos bo lmagan ʻ ʻ ayrim illatlar — oilaviy ajrashishlar, turli nizoli vaziyatlar, ishsizlik, oiladagi nosog lom muhit, ma naviy tushkunlik, ehtiyojmandlik, jinoyatga qo l urish ʻ ʼ ʻ holatlari kabi omillar notinch, noqobil, kemtik oilalar va qator ijtimoiy- ma naviy muammolarni paydo qilmoqda. Ayniqsa, ajrashishlar sonining ʼ kamaymayotgani kishida jiddiy tashvish uyg otadi. Respublikamizning uchta ʻ viloyatida olib borgan tadqiqotlarimizdan ma lum bo ldiki, oilalar barbod ʼ ʻ bo lishiga quyidagi omillar asosiy sabab bo lmoqda: ʻ ʻ Psixologik omil — oiladagi og ir psixologik muhit, o zaro ʻ ʻ tushunishning yo qligi, oiladagi doimiy nizolar, ota-onalarning yosh er-xotin ʻ hayotiga aralashishlari, yosh er-xotinlarni begonalashtirib qo yish, bir-biriga ʻ befarqlik; Ijtimoiy omil — ichkilikbozlik, farzandsizlik, er yoki xotinning salomatligi yaxshi emasligi; Ma naviy-axloqiy omil — er-xotindan birining uzoq vaqt davomidagi ʼ nikohdan tashqari aloqalari; Iqtisodiy omil — turarjoy sharoitlarining qoniqarli emasligi, moddiy yetishmovchilik, ishsizlik, erning oilani ta minlamasligi, mehnat migranti ʼ sifatida chet elga ketgan er-xotindan birining oilasi bilan aloqasi uzilgani, qarzlarni uzolmaslik. 57 E tirof etish lozim, hozirgi kunga qadar 11800 dan ortiq nizoliʼ oilalarning ishi sudga yetib bormasdan, FHDYO organi va sudga ajrashish uchun ariza bergan 3100 dan ziyod oilalarni esa hamkor tashkilotlar bilan birgalikda yarashtirishga erishildi. Umuman, buzilib ketish arafasida turgan 14645 ta oila saqlab qolindi. Olib borilgan tadqiqotlarimiz xulosalariga tayanib, ajrashishlarning oldini olish, oilalarni mustahkamlashga qaratilgan qator takliflar ishlab chiqdik. Bizningcha, eng avvalo, mahalla fuqarolar yig inlari huzuridagi Yarashtirish ʻ komissiyalari va “Ota-onalar universiteti” tuzilmalari uchun malakali kadrlar tayyorlashni yo lga qo yish zarur. Oila qurayotgan fuqarolarni tegishli ʻ ʻ qonunchilik asosida er-xotinning huquq va majburiyatlari, xususan, nikoh shartnomasini tuzish tartiblari, shart-sharoitlari, oqibatlari yuzasidan huquqiy savodxonligini oshirish lozim. Bu borada keng qamrovli targ ibot ishlarini ʻ yuritish, tegishli uslubiy qo llanmalar yaratish, metodik tavsiyalar ishlab chiqish ʻ maqsadga muvofiq. Umumta lim maktablaridan tortib, oliy o quv yurtlarining ʼ ʻ dasturlarigacha oila saboqlarini o rgatuvchi dars mashg ulotlarini kiritish ʻ ʻ foydadan xoli bo lmaydi. ʻ Joylardagi o rganishlarimiz shuni ko rsatmoqdaki, bugun oila atalmish ʻ ʻ muqaddas dargoh ostonasidan xatlayotgan ko pchilik yoshlarimiz, afsuski, ʻ mustaqil hayotga na iqtisodiy, na ma naviy, na huquqiy, na ruhiy va na diniy- ʼ ma rifiy tomondan tayyor. Bu muammoga yechim izlab Toshkent viloyatining ʼ Parkent tumanida FHDYO organiga nikohdan o tishga ariza bergan bo lg usi ʻ ʻ ʻ kelin-kuyovlar uchun maxsus o quv-kursi tashkil etib, bir oy mobaynida ʻ ularning bilim va ko nikmalarini oshirishga harakat qildik. 15 juftlikka o z ʻ ʻ kasbining mohir ustasi bo lgan mutaxassislar tomonidan interaktiv, innovatsion ʻ usullarda mashg ulotlar o tildi. Parkent tumanida izchil davom ettirilayotgan bu ʻ ʻ o quv-kursi yoshlarga nihoyatda ma qul kelgani bois ushbu tajribani butun ʻ ʼ respublikamiz bo ylab ommalashtirmoqdamiz. Yaqin kunlar ichida esa ʻ markazimizning O zbekiston yoshlar ittifoqi bilan birgalikdagi loyihasi — ʻ 58 Toshkent shahrining Shayxontohur tumanida “Bo lg usi kelin-kuyovlarʻ ʻ innovatsion maktabi” faoliyat boshlayapti. Bundan tashqari, mutaxassislarimiz tomonidan Namangan viloyatida oila masalalariga yangicha innovatsion yondashuv joriy etilmoqda. Buning uchun avval oilaga ko rsatiladigan xizmatlar To raqo rg on tumanidagi qator ʻ ʻ ʻ ʻ muassasalar bilan hamkorlikda kompleks o rganib chiqildi. Oilalar bilan ishlash ʻ bo yicha treninglar tashkil etish orqali soha mutaxassislariga mukammal bilim ʻ va ko nikmalar berildi. O z navbatida, “Oila” markazining mutaxassislari davlat ʻ ʻ hamda nodavlat tashkilotlariga oilaga xizmat ko rsatishni ta minlab beruvchi ʻ ʼ mutaxassis sifatida yaqinlashtirilmoqda. Natijada murakkab sharoitda qolgan, muammoli oilalar davlat xizmatidan bahramand bo lyapti. Ayni vaqtga qadar ʻ To raqo rg on tumanidagi oilalar holati to liq ilmiy-amaliy tahlil qilinib, 84 ʻ ʻ ʻ ʻ tasini nochor holatdan chiqarish bo yicha har biri uchun alohida “Yo l xaritasi” ʻ ʻ ishlab chiqildi va ushbu hujjatlar hayotga joriy etilayotir. Markazimiz bo yicha 10000 dan ortiq notinch oilalar aniqlanib, barcha ʻ hududiy bo linmalarimizda ma lumotlar bazasi shakllantirildi hamda ular bilan ʻ ʼ individual ish olib borilyapti. Shu bilan birga, 4343 ta o ta nochor oilaning ʻ asosiy muammolarini hal etish bo yicha tumanlardagi sektorlar, hamkor ʻ tashkilotlar bilan birgalikda amaliy yordam berish choralari ishlab chiqildi. Oilaning ichki munosabatlari, shaxslararo munosabatlar, boy madaniy tarixiy meros va an anaviy oilaviy qadriyatlarni saqlashda muammolari bo lgan 3819 ʼ ʻ ta oila bilan to g ridan-to g ri aloqa yo lga qo yildi. 1,5 milliondan ortiq ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ namunali oilalar bo yicha ma lumotlar bazasi shakllantirildi. ʻ ʼ Albatta, oilalar bilan ishlashda soha mutaxassislaridan yuqori bilim hamda ko nikma, o ziga xos tajriba talab etiladi. Shuni e tiborga olib, ʻ ʻ ʼ markazimizning viloyat boshqarmalari qoshida tashkil qilingan kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash bo yicha maxsus o quv- ʻ ʻ kurslarida, birinchi navbatda, markaz hamda hududiy bo linmalari xodimlari ʻ uchun o quv-kurslari tashkil etilib, mashg ulotlarni o taganlarga maxsus ʻ ʻ ʻ 59 sertifikatlar berildi. Hozirgi kunda esa butun respublika bo ylab mahallaʻ fuqarolar yig inlarining xotin-qizlar bilan ishlash va oilalarda ma naviy-axloqiy ʻ ʼ qadriyatlarni mustahkamlash bo yicha mutaxassislari o quvlari izchil davom ʻ ʻ ettirilmoqda. Oila instituti sohasida markazimiz bir qator davlat va nodavlat, xalqaro tashkilotlar bilan ham o zaro hamkorlik aloqalarini mustahkamlamoqda. Ayni ʻ paytga qadar 20 dan ortiq tashkilotlar bilan Memorandum imzolanib, faol hamkorlik o rnatildi. ʻ Shu o rinda alohida ta kidlash joiz, joriy yilning 27 iyun kuni ʻ ʼ Prezidentimiz qarori bilan O zbekiston Respublikasida oila institutini ʻ mustahkamlash konsepsiyasi va uni amalga oshirish bo yicha “Yo l xaritasi” ʻ ʻ tasdiqlangani ham yurtimizda oilalar farovonligi uchun davlat hamda jamiyat astoydil qayg urayotganining hayotiy ifodasi bo ldi. ʻ ʻ Ushbu Konsepsiyani amalga oshirishdan ko zlangan asosiy maqsad ʻ mamlakatimizdagi har bir oilaning huquq va manfaatlarini to liq ro yobga ʻ ʻ chiqarish, ular uchun munosib turmush sharoitini yaratish, oilaviy munosabatlar muvozanatini ta minlash, oila farovonligini oshirish, muxtasar aytganda, oila ʼ institutini har tomonlama qo llab-quvvatlagan holda, davlatimizning izchil va ʻ barqaror taraqqiyotiga erishishdir. Niyatimiz, har bir oila ma naviy sog lom, ʼ ʻ baxtli va xotirjam hayot kechirsin. Oila bag rida ulg ayayotgan farzandlar komil ʻ ʻ inson sifatida voyaga yetib, davlatimizning kuchiga kuch, qudratiga qudrat qo shaversin. Zero, oila jamiyatning asosiy bo g ini ekan, uning mustahkam ʻ ʻ ʻ bo lishi, farovonligi davlatimiz va jamiyatimiz ravnaqiga xizmat qilishi, ʻ shubhasizdir. 14 O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasining 4.2. “Aholini ijtimoiy himoya qilish va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish” bandida belgilab berilgan ustuvor vazifalar, xususan, xotin-qizlarni ijtimoiy 14 https://xs.uz/uz/post/oila-zhamiyat-va-davlat-himoyasida 60 himoya qilish, gender tengligini ta’minlash, davlat boshqaruvidagi ishtirokini oshirish, og‘ir ahvolga tushib qolgan xotin-qizlarga moddiy, psixologik, tibbiy yordam ko‘rsatish, ularni uy-joy va ish bilan ta’minlash, oilaviy qadriyatlarni mustahkamlash, oilada ma’naviy muhit barqarorligini ta’minlash 15 borasida amalga oshirilayotgan ishlar natijasida xotin-qizlarni ijtimoiy-himoya qilish masalasi yangi bosqichga ko‘tarildi. Yangi O‘zbekistonni yaratish yo‘lida keng ko‘lamli innovatsion faoliyat va bunyodkorlik, yaratuvchanlik harakatining asoschisi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Biz bu yil xotin-qizlar va yoshlarni qo‘llab-quvvatlash borasidagi ishlarni yangi bosqichga ko‘taramiz” 16 . Zero, oila, onalik va bolalikni himoya qilish, ayollar o‘rtasida tadbirkorlikni rivojlantirish, ular uchun yangi ish o‘rinlari yaratish, mehnat va turmush sharoitlarini yaxshilash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Davlat organlari, fuqarolik jamiyati vakillari faoliyatini muvofiqlashtirishni ta’minlash maqsadida Respublika xotin-qizlar jamoatchilik Kengashi o‘z ishini boshladi. Kengash tarkibiga hayotiy tajribaga ega yurtdoshlarimiz, deputat va senator ayollar, olim va professorlar hamda jamoatchilik vakillari kiritildi. Kengash xotin-qizlarning turmush sharoitlarini yaxshilash, ularga kerakli bilim va ko‘nikmalarni o‘qitish, shuningdek, o‘z biznesini boshlashlari uchun zarur mablag‘ bilan ta’minlash orqali aholi, ayniqsa, ayollar va qizlarning turmush darajasi yaxshilanishiga erishish maqsadida tashkil qilindi. Keyingi yillarda mamlakatimizda ayollar huquqlarini himoya qilish va ularning imkoniyatlarini kengaytirish sohasida 20 ga yaqin huquqiy hujjatlar qabul qilinganligi, 2030-yilgacha bo‘lgan davrda gender tengligiga erishish strategiyasi ishlab chiqilgani, unga muvofiq barcha yangi qonun loyihalarini 15 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida”gi Farmoni. – Toshkent, “Adolat”, 2018. B.22-23. 16 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardaO'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga Murojaatnomasi. / https://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-25- 01-2020 61 gender nuqtayi nazaridan tahlil qilish bo‘yicha maxsus protseduralar kiritildi. O‘zbekistonda davlat boshqaruvidagi ayollar soni, ularning jamoat ishlarida ishtirok etishi va qarorlar qabul qilish darajasi oshib bormoqda. Mas’ul va o‘rtog‘i tomonidan amalga oshiriladi va zo‘ravonlikka duch kelgan ayollarning 42 foizigina muammo haqida ochiq so‘zlaydi. Mamlakatimizning turli hududlarida o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar natijalari asosida dunyo turmush tarzida ko‘p uchraydigan maishiy zo‘ravonlikning axloqiy va iqtisodiy zo‘ravonlik usullari O‘zbekistonda ham kuzatilib, uni keng jamoatchilik e’tiboriga chiqarib, ijtimoiy maqbul yechimlarga kelish zaruratini dolzarb masala sifatida kun tartibiga qo‘yadi. Zo‘ravonlikka qarshi kurashda huquqiy mexanizmlar ta’siri kuchli bo‘lishi bilan birga, zo‘ravonlik qurbonlari tomonidan ham ularni zo‘ravonlikdan himoya qilish uchun qonun ishlashiga yordam berilishi maqsadga muvofiq. Aksar hollarda, zo‘ravonlik qurbonlari bunday holatlarni sir tutishga harakat qilishadi. Shunday ekan, ularni zo‘ravonlik faktini tan olish, zo‘ravonlikdan normal hayotgacha bo‘lgan qadamlarga o‘rgatish kerak. Bunda eng asosiy bo‘g‘in odamlar va atrof-muhit bo‘ladi, ya’ni jamoatchilikning faolligi muhim o‘rin tutadi. Sotsiologik tadqiqot natijalari asosida xulosa qilish mumkinki, bir marta zo‘ravonlik holatini sodir etgan shaxs, bu holatni yana takrorlashi ehtimoli yuqori bo‘ladi. Zo‘ravonlikka imkon berishning barcha ko‘rinishlaridan ogoh bo‘lish va oldini olish juda zarurdir. Oilaviy zo‘ravonlikdan aziyat chekayotgan ayol, hatto ba’zi sabablarga ko‘ra yordamdan voz kechayotgan ayol ham jamiyatning ijtimoiy yordamiga muhtoj bo‘ladi. Oilaviy zo‘ravonlikdan eng ko‘p aziyat chekadigan oila a’zolari bolalardir. Ular zo‘ravonlikning to‘g‘ridan to‘g‘ri qurboni bo‘lishi bilan birga, onaga nisbatan qo‘llanayotgan xatti-harakatlarning ma’lum qismini o‘zlashtirishi xavfi ham bor. Bunday oilada bolaning reallikni qabul qilishi buziladi, zero, u uchun haqorat va kaltaklar asta-sekin normal holatga aylanib 62 boradi. Katta bo‘lgach uning o‘zi ham ana shunday zo‘ravonlik xatti- harakatlarini qo‘llashi mumkin yoki shunchaki bunday “yuk”ni ko‘tara olmay ko‘pincha o‘z joniga qasd qilishi mumkin. Zo‘ravonlikdan o‘zini himoya qilish har bir ayolning huquqidir. Zo‘ravonlikni hech qanday sharoitda oqlab bo‘lmaydi, chunki u insonning asosiy huquqlariga (hayoti, sog‘ligi, sha’ni, qadr-qimmati, erkinligi) daxl qiladi. Zo‘ravonlik faqat jismoniy kuch ishlatish bilan emas, ruhiy, axloqiy, iqtisodiy va maishiy bosim ko‘rinishlarida namoyon bo‘lishi va oilaning har qanday a’zosiga nisbatan qo‘llanishi mumkin. Haqoratlash, majburlash, zo‘rlash, iqtisodiy cheklovlar qo‘yish, muntazam ruhiy qiynoqqa solish kabi holatlar ham zo‘ravonlik sifatida baholanadi. Oilaviy zo‘ravonlikdan jabr ko‘rgan ayollarning muammolarini hal qilish bo‘yicha hududlardagi Mahalla va oilani qo‘llab quvvatlash boshqarmalari va bo‘limlari, sog‘liqni saqlash, ichki ishlar, prokuratura organlari va boshqa daxldor tashkilotlar bilan izchil hamkorlikda faoliyat yuritilmoqda. Muammolarning hal qilinishi O‘zbekiston Respublikasi Gender tenglikni ta’minlash masalalari bo‘yicha komissiyasi nazoratida turibdi. Oilaviy zo‘ravonlik faqat bir mamlakat va millatga xos illat emas, u bilan butun dunyo kurashib keladi. Shuning uchun ta’rifni xalqaro manbalardan keltiramiz. Dunyoda zo‘ravonlikka qarshi kurash ramzi sifatida siyohrang tasma olingan. “Ishonch telefon”lari uchun maxfiy so‘zlar quyidagicha bo‘lishi mumkin: “Mening buyurtmamga siyohrang tasmani ham qo‘shing” yoki “Men buyurtma bergandim, unga siyohrang tasma qo‘shishni iltimos qilgandim”. Operator ayol kishi yordam so‘rab murojaat qilayotganini tushunadi va darhol xabarni zo‘ravonlikka qarshi kurashayotgan markazlarga beradi. Bunday sxemalar ko‘pgina xorijiy mamlakatlarda amalda keng qo‘llaniladi, ba’zilarida esa davlat idoralari tizimida va tizimli nazorat doirasida ishlaydi. Masalan, Ispaniyada, hattoki yordam so‘rab dorixonalarga murojaat 63 qilish mumkin: buning uchun sotuvchidan “19 raqamli niqob bormi?” deb so‘rash kerak. Bu maxfiy so‘z bo‘lib, uni eshitgan farmatsevt ichki ishlar bilan bog‘lanib, xabarni yetkazadi. Xuddi shunday tizim Fransiya, Germaniya, Italiya, Norvegiya va Argentinada mavjud. Polshada esa politsiyachilar zo‘ravonlik qurbonlarining ariza yozishiga yo‘l qo‘yishmaydi, shu sababli mamlakatda mazkur yo‘nalishda fuqarolik tashabbuslari rivojlanmoqda. Masalan, maktab o‘quvchisi kosmetika do‘koni ostida, oilaviy zo‘ravonlikdan jabrlanganlar uchun markaz ochgan. Unda, masalan, “ko‘kargan va qizargan joylarni davolovchi surtma”ga buyurtma berish mumkin. Buyurtma asosida sotuvchi jabrlanuvchining holati bilan qiziqadi va zarur bo‘lsa politsiya chaqiradi. 2020-yilning boshlanishida butun dunyo bo‘ylab shiddat bilan tarqalgan koronavirus epidemiyasi mana, oradan yarim yil o‘tib, barcha davlatlarning iqtisodiy-ijtimoiy hayotiga ijobiydan ko‘ra ko‘proq salbiy jihatdan ta’sir etganini ekspert-mutaxassislarning mustaqil izlanishlari, o‘tkazilgan tadqiqotlar, pandemiyaning tarqalish ko‘rsatkichlari yaqqol namoyon etmoqda. Xususan, karantin davrida jahondagi 3 milliardga yaqin aholining “o‘zini o‘zi yakkalash” rejimida butun oila a’zolari bilan uyida qolgani, o‘z navbatida, turli oilaviy muammolar, mojaro va nizolarning avj olishiga ham sabab bo‘ldi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2020-yilning birinchi choragida Xitoyda oilaviy zo‘ravonlikka uchragan fuqarolarning murojaatlari 3 barobarga oshgan. Fransiyada esa cheklovlar belgilangan kunning birinchi haftasidayoq bunday shikoyatlar 30 foizga ko‘paygan. Buyuk Britaniyada oiladagi zo‘ravonlik holatlari 125 foizga ortib ketgani kuzatilgan. Qozog‘iston Respublikasida joriy yilning birgina mart oyida “Ishonch telefonlari”ga 16 310 ta qo‘ng‘iroq bo‘lgan 17 . 17 https:www.minjust.uz/uz/press-center/news/99071/. 64 “Reuters” agentligi e’lon qilgan ma’lumotlarga ko‘ra, oilaviy zo‘ravonlik natijalari bo‘yicha Hindiston, Afg‘oniston, Suriya, Somali, Saudiya Arabistoni, Pokiston, Kongo Demokratik respublikasi, Ummon, Nigeriya va AQSh davlatlari birinchi o‘ntalikdan o‘rin egallagan. Yevropa ittifoqi miqyosida esa Latviya, Daniya, Albaniya, Finlyandiya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Fransiya davlatlari “yetakchilik”ni qo‘ldan bermay kelishmoqda. Umuman, Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma’lumotiga ko‘ra, bugun dunyo bo‘ylab, har uchinchi ayol jismoniy va jinsiy zo‘ravonlikka duchor bo‘lmoqda. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, mamlakatimizda zo‘ravonlikning har qanday shakllariga qarshi kurash masalalari “Xotin-qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun va boshqa tegishli me’yoriy- huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Jumladan, bu sohada sodir etilgan qilmishlarning turi va og‘irlashtiruvchi holatlariga qarab, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi birinchi bo‘limining (shaxsga qarshi jinoyatlar) bir qancha moddalarida jinoiy javobgarlik belgilangan. Oilaviy zo‘ravonlikning kelib chiqish sabablarining har biri o‘ziga xosdir. Shu bilan birga ular bir qator umumiylikka ham egadir. Azaldan xalqimizda ayollarning, ayniqsa, kelinlarning sabr-toqatli bo‘lishi lozimligi, uyning gapini ko‘chaga olib chiqmaslik, o‘z dardini birovga dasturxon qilmaslik milliy qadriyat, axloq va odob ziynati hisoblangan. Shuning uchun ham ko‘pgina ayollarimiz oila a’zolari tomonidan kamsitilib, eri tomonidan haqoratlansa ham, oilada kuch ishlatishdan aziyat cheksa yoki kaltaklansa ham oilasini saqlab qolish uchun sabr-toqat bilan yashashga harakat qilishadi. Lekin bunday chidamlilik oqibati har doim ham yaxshi bo‘lavermaydi. Bunday muammolarning mavjudligi mamlakatimizda gender masalalarini rivojlantirishga, ayollarimizning ijtimoiy-siysiy faolligiga alohida e’tibor berishimiz lozimligini anglatadi. Chunki ijtimoiy siyosiy faol ayol 65 bunday vaziyatlarda qanday harakat qilish lozimligini, o‘z huquqlarini yaxshi biladi. Bizda shu kunga qadar ko‘proq qizlarni oila qurishga tayyorlashga e’tibor qaratilgan. Ammo oilaviy hayotga yigitlarni tayyorlash ishlari hozirgacha e’tibordan chetda qolib keldi. Endilikda yigitlarni ham “Oila institutlari ”da oila qurishga tayyorlash, shuningdek, qaynonalar bilan ham faol ish olib borish maqsadga muvofiqdir. 66 3.2. Yoshlarni tarbiyalashda Oila institutining o'rni va istiqbolli rejalari. Vatanimiz mustaqilligining qisqa davri ichida oila, onalik va bolalikni huquqiy manfaatlarini qonuniy muhofaza qilish, fuqa rol arning huquqiy madaniyatini oshirish, oilaning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini ta’minlash, uy mehnati va madaniy-maishiy turmush sharoitini yaxshilash, oilaning ma’naviy- axloq iy asoslarini takomillashtirish, ko‘p bolali, kam ta’minlangan, nochor oilalarni, nogironlarni, qarovchisiz keksalar, yolg‘izlarni, yetim-yesirlarni ijtimoiy qo‘llab quvvatlash, oilada ma’naviy va jismoniy barkamol shaxs ni shakllantirish borasida keng qamrovli ishlar amalga oshiriladi. Darhaqiqat, oila a’zolarining huquqiy savodxonligi va ma’naviy madaniyatini shakllantirish; har tomonlama sog‘lom turmush tarzi ni qaror toptirish; oilaning ijtimoiy va iqtisodiy barqarorligi, farovonligiga erishish; oilada tadbirkorlikni keng yo‘lga qo‘yish; nogironlikning turli ko‘rinishlarini oldini olish chora-tadbirlarini belgi lash; oilada komil insonni tarbiyalash; yoshlarni umuminsoniy va milliy qadriyatlar mushtarakligida mustaqil hayotga tayyorlash tizimini yaratish va amalga oshirish zamirida oila masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutasaddi davlat va jamoat tashkilotlari, oila, mahalla, maktab va jamoatchilik hamkorligini mustahkamlash; oilada sog‘lom psixologik muhit yaratish zamirida oilada ba’zan uchraydigan jinoyatchilik, nikohning bekor qilinishi, giyohvandlik , nosog‘lom e’tiqod, maishiy nopoklik, axloq sizlikning turli ko‘rinishlarga yo‘l qo‘ymaslik kabi masalalar bugungi kunda oilalarni jamiyat talablari darajasida shakllanishi uchun zamindir. Mamlakatimizda adolatli, huquqiy, demokratik jamiyat qurish jarayoni shaxdam qadamlar bilan borayotgan bir sharoitda qonun ustivorligini ta’minlash zamirida oila a’zolarining huquqiy madaniyatini shakllantirish oila manfaatlarini ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan ustivor yo‘nalishlaridan biriga aylanib qoldi. 67 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilinayotgan Qonunlar, Prezident Farmonlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari, oila-nikoh munosabatlari, xotin-qizlar va bolalar huquqlari bo‘yicha xalqaro konvensiyalar va deklaratsiyalar va boshqa huquqiy xujjatlarning mohiyatini chuqur anglash hamda o‘z faoliyatlari jarayonida amal qilishga erishish jamiyat ning huquqiy savodxonligini oshirishning garovidir. Buning uchun oilaning turli qatlamli a’zolari huquqiy ongi va dunyoqarashi darajasini o‘stirish mexanizmini yaratish va amaliyotga keng tadbiq etish zarur. Chunki, huquqiy madaniyat darajasi yuksak jamiyat da oila, ona, ota va bola huquq va burchlari hamma vaqt Konstitutsiya bilan himoya qilinib, oila ajrimlariga, oilada uchraydigan sharqona axloq norma lariga zid sodir etiladigan ba’zi hatti harakatlarga yo‘l quyilmaydi. Bu borada davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar butun dunyo tinchliksevar xalqlarning diqqat-e’tiborini jalb qilmoqda. Jumladan, mustaqilligimizning qisqa davri ichida respublikamizda inson huquqlari bo‘yicha Milliy Markaz, Oliy Majlis huzuridagi amaldagi qonun hujjatlari Monitoringi instituti, Adliya vazirligi qoshidagi huquqiy yordam ko‘rsatish Markazi, Oliy Majlisning inson huquqlari bo‘yicha vakili- Ombudsman ning tashkil etilganligi oila, ota, ona va bola huquqiy manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan muhim qadamlardir. Inson huquqlarini himoya qilish institutlarining asosiy maqsadi oila deb atalmish kichik jamiyat ning huquqiy madaniyatini oshirishga, ularning huquqiy manfaatlarini himoya qilishdan iboratdir. Mamlakatimizda oila huquqlari xalqaro huquq norma lariga mos ravishda muhofaza etilmoqda. Mustaqillik yillarida hukumatimiz tomonidan oila-nikoh munosabatlari, xotin-qizlar va bolalar huquqlari bo‘yicha xalqaro hujjatlar va deklaratsiyalarining ratifikatsiya qilinishi buning yaqqol namunasidir. Jumladan, Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasi (BMT Bosh Assambleyasining 1948 yil 10 dekabrdagi 217 A(SH) rezolyusiyasi), Xotin- qizlarning siyosiy huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya (BMT Bosh 68 Assambleyasining 1952 yil 20 dekabrdagi 640-son rezolyusiyasi), Bir xil qiymatdagi ish uchun erkaklar va xotin-qizlarga teng haq to‘lash to‘g‘risidagi (100) Konvensiya (XMT Bosh Konferensiyasining 34-sessiyasida 1951 yil 29 iyunda qabul qilingan), Onalikni himoya etishga qaratilgan (103} konvensiya (Jeneva, XMT tomonidan 1952 yil 28 iyunda qayta ko‘rib chiqilgan), Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya (BMT 43 Bosh Assambleyasi tomonidan 1989 yil 20 noyabrda), Fuqa rol ikhuquqlari va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt (BMT Bosh Assambleyasining 1966 yil 16 yanvardagi 2200- rezolyutsiyasi), xotin-qizlarga nisbatan kamsitishning barcha shakllarini tugatish to‘g‘risidagi Konvensiya (BMT Bosh Assambleyasining 1979 yil 18 dekabrdagi 34, 180-son rezolyusiyasi), Bolalarning yashashini, himoyalanishini va rivojlanishini ta’minlash to‘g‘risidagi umumjahon Deklaratsiyasi, boshqa mamlakatlarga bolalarni ug‘irlab ketishning fuqa rol ik jixatlari to‘g‘risidagi Gaaga konvensiyasi (Gaaga 1980 yil 25 oktyabr), 1995 yilda Pekinda 4- Butunjahon xotin-qizlar konferensiyasida qabul qilingan xotin-qizlarning ahvoli bo‘yicha asosiy harakatlar dasturi mamlakatimizda oila, onalik va bolalikni xalqaro huquq norma lariga mos holda muhofaza qilish borasidagi dastlabki muhim qadamlardir, maqsad har bir fuqaroning, har bir oila a’zosining huquqlarini himoya etilishini xalqaro huquq norma lari doirasida yo‘lga qo‘yishga erishishdir. Oila a’zolarining huquqiy savodxonligi uning huquqiy himoya qilinishi huquqiy jamiyat barpo etishning negizidir. Buning zamirida: - aholi, shu jumladan, oila a’zolarining yosh tabaqa larga mos huquqiy bilim berish dasturlarini yaratish,huquqiy ong va tafakkurini shakllantirishning samarali shakl va metodlarini aniqlash, bu borada noan’anaviy ta’lim-tarbiya usullaridan keng foydalanish; - o‘quv yurtlari, idora va tashkilotlarda huquqiy mavzuni yorituvchi burchaklar, xonalar tashkil etish, huquqiy bilim kunlari o‘tkazish, radio o‘quvlari uyushtirish; 69 - huquqiy mavzuga bag‘ishlangan ommabop risolalar, gazeta va jurnal maqolalari, mutaxassis maslaxatlarini chop etishni kuchaytirish, ruknlar rang- barangligiga erishish; - oila huquqi bo‘yicha mutaxassis kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish; -joylarda baxt va nikoh uylari qoshida bo‘lajak kelin- kuyovlar uchun maxsus o‘quv kurslari, «Oila» klublari, «huquqiy maslahat» telefonlari tashkil etish va targ‘ibot- tashviqot guruxlarini tayyorlash; -oilalarda huquqiy bilim berishni takomillashtirishga yordam beruvchi sotsiologik tadqiqot ishlari olib borish va uning natijalari asosida metodik tavsiyalar ishlab chiqish va amaliyotga keng tadbiq, etish, bu borada huquqni muhofaza qilish tashkilotlari bilan boshqa mutasaddi davlat va jamoat tashkilotlarining hamkorligini mustahkamlash kabi masalalarga alohida e’tibor berish yotadi. Jamiyat da yuz beradigan barcha o‘zgarishlar oilaga, oiladagi ma’naviy muhit, uning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy darajasi esa jamiyat ning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotiga ta’sir qiladi. Har bir davrning o`z dardi, talabi va ehtiyojlari bo`ladi. Mustaqillik odamlar va jamiyat taqdiriga ta’lluqli juda ko`p jumboqlarni yechib tashlash bilan barobar ma’naviyatimizning qator muammo larini kundalang qilib qo‘ydi. Ayniqsa, axloq -odob masalalari katta ahamiyat kasb etib qoldi. Buning sabablari ko‘p: bir tomondan, inson deb atalmish hayot gultojisiga bo‘lgan munosabat o‘zgardi, uni azaliy va abadiy pok ma’naviyat yo`liga qaytarish rejalari tuzila boshlandi; katta yoki kichik, yaxshi yoki yomon ilg‘or yoki joxil millat bo‘lmasligi yomonliklarning millati-yu, yaxshiliklarning chegarasi yo‘qligiga qanoat hosil qildik. Inson o‘z millati an’analar i va umumbashariy qadriyatlar asosidagina kamolotga erishishi qog‘ozda emas, amalda tan olindi; ikkinchidan soxta baynalminalchilik, qog‘ozdagi xalqlar do‘stligi g‘oyalar odamlar orasida uzoq zamonlardan buyon shakllanib, rivojlanib kelayotgan birodarlik tuyg‘ulariga rahna solib quyganda odamlarning millat ajratmasligi 70 uchun bir-biriga mehr-oqibatli bo‘lishi uchun urush yoki qahatchilik zilzila yoki tabiiy ofatlarni boshidan kechirishlari shart emasligi, ijtimoiy adolat o‘rnatilgan joyda xalqlar va millatlarning chin insoniy fazilatlari gurkirab unishiga ishonch hosil qila boshladik. Ayrim odamlarni aldash mumkin bo‘lsa ham millatlarni uzoq aldab bo‘lmasligiga endi hamma tushunib yetdi. Bobga oid xulosa Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bugungi kunda Insoniyat yangi yengiliklar bilan bir qatorda ko plab global muammolarga ham duch kelmoqda,ʻ bunga yechim sifatida ma naviy jihatdan shakllangan, zamonaviy bilimlarga ʼ ega bo lgan va insoniyat manfaati uchun xizmat qiluvchi ma'nan yuksak avlodni ʻ tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Prezidentimiz 2019-yil 19-mart kuni o tkazilgan videoselektor yig ilishida aholi, ayniqsa, yoshlar ma naviyatini ʻ ʻ ʼ yuksaltirish masalasiga to xtalib, har bir rahbar o zining shaxsiy ʻ ʻ kutubxonasidan o zi ta lim olgan maktab kutubxonasiga kitoblar sovg a qilsa, ʻ ʼ ʻ bu yaxshi tashabbus bo lib kitobxonlikni rivojlantirish bilan farzandlarimiz ʻ tarbiyasiga ijobiy ta sir ko rsatishini ta kidlagan edi. Bugun davlatimiz rahbari ʼ ʻ ʼ tomonidan ilgari surilgan bu amaliy tashabbus eng avvalo, o sib kelayotgan ʻ yoshlarda bolalik chog idan kitobga mehr uyg otish, mustaqil fikr va keng ʻ ʻ dunyoqarashni shakllantirish, ularning hayot yo llarida mustahkam zamin bo lib ʻ ʻ xizmat qilayotir. Zero, ma naviy ozuqa olishning, chin inson bo lib ʼ ʻ yetishishning birdan bir yo li bu kitob mutolaasi hisoblanadi. Boshqacha ʻ aytganda, inson kamoloti va bilimining manbai kitob bilan bog liq. Bolaning ʻ ma naviy tarbiyasidan ota-ona qanchalik manfaatdor bo lsa, davlat ham ulardan ʼ ʻ kam foyda ko rmaydi. Faqat ota-ona o z farzandini o ylasa, davlat uchun barcha ʻ ʻ ʻ bola aziz va ularning ma naviy barkamol bo lib voyaga yetishini istaydi. Zero, ʼ ʻ bugun ma naviyatni o rgangan bolalar ertaga ulg ayib, ma naviyatli jamiyatni ʼ ʻ ʻ ʼ barpo etishadi. Xulosa shuki, ma naviyatsiz madaniyat puch yong oq, sun iy ʼ ʻ ʼ madaniyat bo lib qoladi. Shunday ekan, bugun yurtimizda milliy madaniyatni ʻ yana-da rivojlantirish, yangi O zbekistonning yangi tarixini yaratish yo lida ʻ ʻ 71 izchil islohotlar olib borilayotgan bir paytda, ma naviyatsizlikka intilishga asloʼ yo l qo yib bo lmaydi. ʻ ʻ ʻ XULOSA Oila ijtimoiy institut sifatida hozirgi paytda bir qator o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda. U bugun juda ko‘plab ta’sirlar qurshovida qolmoqda. Xususan, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va ma’naviy sohadagi o‘zgarishlar, oilaviy ajrimlarning ko‘payishi va boshqalar oilaviy tarbiya ta’sirchanligining susayishiga olib kelmoqda. Bular, o‘z navbatida, oilaviy muhitning buzilishiga, farzandlar tarbiyasidagi nuqsonlarning kelib chiqishiga zamin yaratmoqda. Mamlakatimiz aholisining deyarli yuz foizi oilalarga birlashib yashaydi. Oilaga birlashish an’anasi, avvalo, nikoh, to‘y-tantanalardan boshlanadi. Bu tadbir orqali oila qurilganini yaqinlarga ma’lum qilib, o‘z orzu-havaslarini ro‘yobga chiqaradilar. Afsuski, bugungi kunda ayrim hududlarda ba’zi kimsalarga ergashib qarzga botib, kimo‘zarga to‘y qilayotgan ota-onalarning ko‘payib borayotgani, oqibatda oilaviy halovatini yo‘qotayotgani butun jamoatchilikni tashvishga solmoqda. Achinarlisi shundaki, to‘ydan hech qancha vaqt o‘tmasdan, sodir bo‘layotgan oilaviy mojarolar, ajralishlar, qudalar o‘rtasidagi sovuqchilik sabablari ham aksariyat hollarda aynan shu masalaga borib taqaladi. Haddan ziyod ko‘payib ketayotgan va asosan, ayollar tomonidan “o‘ylab topilayotgan” yangicha, to‘ydan oldin hamda keyingi turli-tuman tadbirlarni o‘tkazishga yo‘l qo‘yilayotgani bot-bot takrorlanmoqda. Tahlillarga ko‘ra, har yili 300 mingdan ortiq nikohlar rasmiylashtiriladi. Shu bilan birga, 25 - 30 mingta nikoh bekor qilinadi. Xususan, 2017 yilda 306,2 ming nikoh rasmiylashtirilgan bo‘lsa, 31 ming 930 ta ajrim qayd etilgan, ya’ni 2016 yildagiga nisbatan 8,1 foiz ko‘pdir. Birgina poytaxtimiz misolida oxirgi ikki yilda oilaviy ajrimlarning 20 - 25 foiziga aynan to‘y-hashamlarimizdagi ortiqcha dabdababozlik, soxta obro‘ ketidan quvish, shu bilan birga, yoshlarning 72 mustaqil hayotga tayyor emasligi, ularda mehr-muhabbat va sadoqat tuyg‘ularining shakllanmagani sabab bo‘lmoqda. 73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I Rasmiy hujjatlar. 1. O'zbеkiston Rеspublikasi Konstitusiyasi. Toshkеnt: O'zbеkiston NMIU, 2018 y. B. 45 2. “Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini ta'minlashga doir qo'shimcha chora-tadbirlar qabul qilinganligi munosabati bilan O'zbеkiston Rеspublikasining ayrim qonun hujjatlariga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida” O'RQ-421-son. 2017 yil 29 mart. O'zbеkiston Rеspublikasi Qonun hujjatlari to'plami, 2017 yil. II O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning nutq va ma’ruzalari. 3. Mirziyoеv Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va Shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar: O'zbekiston, 2017. – 104 b. 4. Mirziyoеv Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – Yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O'zbekiston”, 2017. – 48 O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining farmoni. “Aholi muammolari bilan ishlash tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to'g'risida” // lex.uz, 2019, 17yanvari. 5. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmoni. “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini tubdan takomillashtirishga doir chora-tadbirlari to'g'risida” // lex.uz, 2016, 28 dеkabri 74 6. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmoni. “Mamlakatni dеmokratik yangilash jarayonida fuqarolik jamiyati institutlarining rolini tubdan oshirish chora-tadbirlari to'g'risida” // Xalq so'zi, 2018, 5 may. 7. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmoni. “Mamlakatni dеmokratik yangilash jarayonida fuqarolik jamiyati institutlarining rolini tubdan oshirish chora-tadbirlari to'g'risida” // Xalq so'zi, 2018, 5 may. 8. O'zbеkiston Rеspublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar stratеgiyasi to'g'risida:O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmoni. – Toshkеnt: G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2017. - 92 b. 9. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmoni. “O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti huzuridagi Tadbirkorlik sub'еktlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo'yicha vakili institutini ta'sis etish to'g'risida”// Xalq so'zi, 2017, 6 may. 10. O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmoni. «Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili» davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirishning tashkiliy chora-tadbirlari to'g'risida” // lex.uz, 2016, 17 dеkabr III Buyuk davlat va siyosat arbobi I.A.Karimov asarlari. 11. Karimov I.A. Ona yurtimiz iqboli va buyuk kеlajagi yo'lida xizmat qilish eng oliy saodatdir. Toshkеnt: O'zbеkiston NMIU, 2015. 304 b. 12. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – еngilmas kuch. –Toshkеnt: Ma'naviyat, 2008. – B.112. IV Darsliklar, o’quv qo’llanmalar va maqolalar to’plami. 13. Atavullaеv M. Jamiyatni modеrnizasiyalashda huquqiy qadriyatlarning o'rni (falsafiy-huquqiy jihatlari). Toshkеnt: Univеrsitеt, 2017. 186 b. 14. Ataullaеv M. Jamiyatni modеrnizasiyalashda huquqiy qadriyatlarning o'rni (falsafiy-huquqiy jihatlar) –Toshkеnt: Univеrsitеt, 2017. -186 b. 15. Jo'raеv R. Davlat va jamiyat: dеmokratlashtirish yshlida. – T.: Sharq. 1998 16. Zikirova N. Markaziy Osiyo davlatlarida milliy taraqqiyot modеllari (ijtimoiy falsafiy tahlil). – Toshkеnt: “TAMADDUN”, 2017. 75 17. Ibn Sino (Avisеnna). Izbranniе filosofskiе proizvеdеniya. – M., 1980. 18. Inson taraqqiyoti. Darslik. I.f.d. prof. Q.X.Abdurahmonov tahriri ostida. – Toshkеnt: Fan va texnologiya, 2013. 214 b. 19. Musaеv F. Dеmokratik davlat qurishning falsafiy – huquqiy asoslari. – Toshkеnt: O'zbеkiston, 2007. -192 b. 20. Navoiy Alishеr. Saddi Iskandariy. – T.: _._ulom nomidagi nashr., 1991. 21. Nizomulmulk. Siyosatnoma yoki Siyar ul-muluk. – T.: Adolat, 1997. 22. Norqulov S. Fuqarolik jamiyati va ijtimoiy ongda transformasiya jarayonlari. Toshkеnt: Navroz. 2015. 23. Ro'ziеv Z. Inson huquqlarini himoya qilishda fuqarolar o'zini o'zi boshqarish organlarining o'rni. – Toshkеnt: O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti huzuridagi Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti nashriyoti, 2012. – B. 192. 24. Saidov A. O'zbеkiston Rеspublikasi Konstitusiyasi: mustaqil va dеmokratik taraqqiyotning huquqiy asosi. – Toshkеnt: Inson huquqlari bo'yicha Milliy markaz, 2012. 25. Sindarov K., Jumanazarov I. Tadbirkorlik sub'еktlarini tеkshirishning huquqiy asoslari (qonunchilik va sud amaliyoti). – Toshkеnt: Yangi asr avlodi, 2006. 11-12 b. 26. To'raqulov M. O'zbеkistonda fuqarolik jamiyati va mahalliy hokimiyat. – Toshkеnt: Alishеr Navoiy nomidagi O'zbеkiston Milliy kutubxonasi, 2009. – B. 124 27. Uzbеkistan: modеrnizasiya i razvitiе politichеskoy sistеmi – Toshkеnt: Akadеmiya, 2009. 28. Forobiy, Abu Nasr. Fozil odamlar shahri. – Toshkеnt: Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq mеrosi nashriyoti, 1993. – 246 b. 29. Chjеn V.A., Raxmankulov X.R., Okyulov O., Tansikbaеva G.M., Figlin G.M. Zakonodatеliniе osnovi rinka. –Tashkеnt: Shark, 1996. S.179. 30. Minavarov. A. Oila pedagogikasi. T., “O’qituvchi”, 1991 y. 76 31. Yusupov E. Oila - ma’naviyat bulog’i. T., 2003y. 32. Musurmonova O. Oila ma’naviyati - milliy g’urur.T., “O’qituvchi”, 2000y. 33. Erkaev A. Milliy g’oya va ma’naviyat. T., “Ma’naviyat”, 2002 y. 34. Qamar Armon. Ma’naviyat nazariyasi va tarixi. “Sharq” 2002 y. 35. Xoliqov Q. Ma’naviyat, ruhiyat va moddiyat. T., “Fan”, 2003 y. 36. Imomnazarov M. Milliy ma’naviyatimizning takomili bosqichlari. Toshkent, “Sharq”, 1996 y. 37. Imomnazarov M. Milliy ma’naviyatimiz nazariyasiga chizgilar. Toshkent, “Sharq”, 1998 y. 38. Imomnazarov M., Eshmuhammedova. Milliy ma’naviyatimiz asoslari. Toshkent, “Toshkent Islom Uniniversiteti”, 2002 y. 39. Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. Toshkent, “Yozuvchi”, 1996 y. 40. Miiliy va umuminsoniy madaniyatlar uygunligi: nazariya va amaliyot. Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi. 2016. V Intеrnеt saytlari. www.lex.uz www.president.uz www.xz.uz 77

“ Zamonaviy O'zbekistonda oila institutini mustahkamlashning huquqiy-axloqiy asoslari ” MUNDARIJA KIRISH ...............................................................................................................3 I BOB. OILANING PAYDO BO'LISHI VA RIVOJLANISH TARIXI. 1.1. Oila tushunchasi va uning mohiyati.............................................................8 1.2. Oila paydo bo'lishining tarixiy asoslari.......................................................12 II BOB. ZAMONAVIY O'ZBEKISTONDA OILA INSTITUTI VA UNI MUSTAXKAMLASHNING HUQUQIY-AXLOQIY ASOSLARI. 2.1. O'zbekistonda oilaga bo'lgan munosabat va oiladagi axloqiy tarbiya masalalari............................................................................................................27 2.2. Oila instituti va uni mustahkamlashning huquqiy jihatlari..........................39 III BOB. ZAMONAVIY O'ZBEKISTON TARAQQIYOTIDA OILA INSTITUTINING MUAMMOLARI HAMDA VAZIFALARI. 3.1. O'zbekistonda Oila institutining asosiy muammolari va ustuvor vazifalari.............................................................................................................56 3.2. Yoshlarni tarbiyalashda Oila institutining o'rni va istiqbolli rejalari...........68 Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 1

KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Oila bu jamiyatning eng kichik bo‘g‘ini sifatida jamiyatning tarkibiy qismini tashkil etadi. Shu sababdan bugungi kunda jamiyat hayotida oila istitutini mustahkamlash muhim axamiyat kasb etmoqda. Oila tinch totuv bo‘lsa, ota ona o‘rtasidagi munosabat samimiyat va mehr muhabbat asosiga qurilsa, inshaalloh, farzandlar odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon e’tiqodli bo‘lib tarbiyalanadilar. Demak, yoshlarimizning har tomonlama sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash, ma’naviyat qo‘rg‘oni bo‘lmish oilani mustahkamlash barchamizning burchimizdir. Oila - kishi tafakkuri, ma’naviyati shakllanadigan, uning jamiyatdagi o‘rnini belgilab beradigan, qolaversa, qadriyatlarni asrdan-asrlarga olib o‘tishda bosh omil hisoblanuvchi muhim ijtimoiy muhitdir. Yurtimizda oilalarni mustahkamlash borasidagi davlat siyosatining afzalligi shundaki, davlat oilani o‘ziga xos suveren tuzilma sifatida qadrlaydi, uning ichki ishlariga aralashmaydi, lekin muayyan sabablarga ko‘ra, oilada ba’zi qiyinchiliklar, muammolar yuzaga kelgan bo‘lsa, oila a’zolari fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga murojaat qilish orqali o‘z manfaatlarini muhofaza etishlari, zarur hollarda esa davlatning madadidan bahramand bo‘lishlari mumkin. Oila masalasi davlatimizning doimiy e’tiborida. Harakatlar strategiyasini Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yilida amalga oshirishga oid Davlat dasturi barcha sohadagi davlat siyosatini yangi bosqichga ko‘tarishda muhim dasturilamal bo‘lib xizmat qilmoqda. Xususan, Davlat dasturida og‘ir maishiy sharoitlarda yashayotgan, boquvchisini 2

yo‘qotgan, nogironligi bo‘lgan shaxslarni parvarish qilayotgan oilalarga ijtimoiy yordam ko‘rsatishga qaratilgan qator tadbirlarning belgilangani xalqimizning o‘lmas qadriyatlariga xosdir. Quvonarlisi, joriy yilda ham aholining turli qatlamlari uchun arzon hamda sifatli uy-joylar qurishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Aholi, ayniqsa, yosh oilalar, eski uylarda yashovchilar va boshqa toifadagi fuqarolarning ehtiyoji muttasil oshib borayotganidan kelib chiqib, arzon hamda sifatli uy-joylar qurish ko‘lami 1,5-2 barobar oshirilishi nazarda tutilgan. Shu bilan birga, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 2 fevraldagi “Xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonida xotin-qizlar turmushini yaxshilash, jamiyatimiz tayanchi bo‘lgan oilani mustahkamlash borasida mamlakatimiz oldida turgan eng muhim vazifalar, bugun hamda kelgusida qilishimiz lozim bo‘lgan ishlar aniq, lo‘nda belgilab berilgan. Mazkur hujjatga muvofiq, xotin-qizlarni har tomonlama qo‘llab- quvvatlash, yordamga muhtoj bo‘lgan va og‘ir ijtimoiy ahvolga tushib qolgan ayollarni ish bilan ta’minlash, ayniqsa, qishloqlarda yashayotgan yosh qizlarni tadbirkorlikka keng jalb etish maqsadida Xotin-qizlarni va oilani qo‘llab- quvvatlash jamoat fondining tashkil qilinishi nur ustiga nur bo‘ldi. Bu haqda gap ketganda, bir jihatga to‘xtalmaslikning iloji yo‘q. Onalik hamda bolalikni ijtimoiy muhofazalash borasida maqtovga arzigulik ishlar amalga oshirilganiga qaramasdan, oila va turmush munosabatlarida, ota- onalarning farzand tarbiyasi masalasida befarqligi holatlarining hali ham mavjudligi, albatta, achinarlidir. Ma’lumotlarga qaraganda, o‘tgan yili nazoratsiz qolgan voyaga yetmaganlarning 39 ming 327 nafar ota-onasiga nisbatan choralar ko‘rilgan. Respublikamiz bo‘yicha ichki ishlar organlari profilaktik hisobida turgan oila-turmush munosabatlari doirasida huquqbuzarliklar sodir etuvchi shaxslar 2016 yilda 16673 tani, 2017 yilda 3

12932 tani tashkil etgan bo‘lib, 3741 ta kamaygan. Sud organlariga ota-onalik huquqidan mahrum qilish to‘g‘risida materiallari taqdim etilgan ota-onalar soni 2016 yilda 88 tani, 2017 yilda 64 tani tashkil qilib, avvalgidan kamaygan bo‘lsa-da, bu raqamlar har birimizni chuqur o‘yga toldiradi. Ota-onalik huquqidan mahrum bo‘lganlarning farzandlari davlatimiz qaramog‘ida - Mehribonlik uylari hamda Bolalar shaharchalarida tarbiyalanmoqda. Bunday bolalar soni 2016 yilda 536 nafarni tashkil etgan bo‘lsa, 2017 yilda 677 nafarga yetgani, kamayish o‘rniga 141 nafar ortgani tashvishlanarli hol, albatta. 2017 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra, 34 mingga yaqin bolalar farzandlikka berilgan. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Mamlakatimiz aholisining deyarli yuz foizi oilalarga birlashib yashaydi. Oilaga birlashish an’anasi, avvalo, nikoh, to‘y-tantanalardan boshlanadi. Bu tadbir orqali oila qurilganini yaqinlarga ma’lum qilib, o‘z orzu-havaslarini ro‘yobga chiqaradilar. Afsuski, bugungi kunda ayrim hududlarda ba’zi kimsalarga ergashib qarzga botib, kimo‘zarga to‘y qilayotgan ota-onalarning ko‘payib borayotgani, oqibatda oilaviy halovatini yo‘qotayotgani butun jamoatchilikni tashvishga solmoqda. Achinarlisi shundaki, to‘ydan hech qancha vaqt o‘tmasdan, sodir bo‘layotgan oilaviy mojarolar, ajralishlar, qudalar o‘rtasidagi sovuqchilik sabablari ham aksariyat hollarda aynan shu masalaga borib taqaladi. Haddan ziyod ko‘payib ketayotgan va asosan, ayollar tomonidan “o‘ylab topilayotgan” yangicha, to‘ydan oldin hamda keyingi turli-tuman tadbirlarni o‘tkazishga yo‘l qo‘yilayotgani bot-bot takrorlanmoqda. Tahlillarga ko‘ra, har yili 300 mingdan ortiq nikohlar rasmiylashtiriladi. Shu bilan birga, 25 - 30 mingta nikoh bekor qilinadi. Xususan, 2017 yilda 306,2 ming nikoh rasmiylashtirilgan bo‘lsa, 31 ming 930 ta ajrim qayd etilgan, ya’ni 2016 yildagiga nisbatan 8,1 foiz ko‘pdir. Birgina poytaxtimiz misolida oxirgi ikki yilda oilaviy ajrimlarning 20 - 25 foiziga aynan to‘y-hashamlarimizdagi ortiqcha dabdababozlik, soxta obro‘ ketidan quvish, shu bilan birga, yoshlarning 4

mustaqil hayotga tayyor emasligi, ularda mehr-muhabbat va sadoqat tuyg‘ularining shakllanmagani sabab bo‘lmoqda. Bitiruv malakaviy ish i ning maqsadi . Oila inistitutini mustahkamlashning huquqiy axloqiy jihatlarini tahlil qlish orqali jamiyatda ajrimlarni oldini olish. Oila va oilaviy qadriyatlarni mustahkalash, jamiyat oilaga bo’lgan e’tiborni kuchaytirsh, oilalardagi ma’naviy muhitni yanada yaxsilash. Millatimiz o’tmishi va kelajagini uyg’unlashtirgan xolda ma’naviy qadriyatlarni shakillantirish. Bitiruv malakaviy i shning vazifalari:  Zamonaviy O’zbekistonda oilaning jamiyat rivojiga ta’sirini o’rganish.  Oilalarda ma’naviy muhitni yaxshilash.  Yoshlarni milliy qadriyatlarga sodiq xolda tarbiylas  Oila istitutini mustahkamlashning axloqiy jihatlarini takomillashtirish.  Oila istutini mustahkamlashning huquqiy jihatlarini takomillashirish. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi:  Oila tarbiyasiga doir bir butun muammo larni hal qilish;  Oilaviy tarbiyaning samaradorligini oshirish va uning davlatni ustuvor talablariga javob beradigan komil insonni tarbiyalashdir;  Oila tarbiyasida milliy qadriyatlardan o‘rinli foydalanish pedagogik qonun-qoidalarga rioya qilishdir;  Fan va texnika yutuqlaridan unumli foydalanish;  Ilg‘or oilalardagi muvaffaqiyatli ish uslublarini o‘rganish;  Ota–onalarni pedagog mutaxassislar bilan hamkorligini o‘rnatish kabilarni amalga oshirish;  Barkamol inson tarbiyasiga doir muammo larni hal qilish doimiy va hayotiy izlanishlarni talab etadi. Bitiruv malakaviy ish i ning ob’ekti oila va oila instituti. Bitiruv malakaviy ishning predmeti Oiladagi huquqiy munosabatlar, oilani mustahkamlashda oila institutining o`rni. 5

Похожие

DAVLATNING OILANI MUHOFAZA QILISH SOHASIDAGI SIYOSATI
MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING GENDER TENGLIK SIYOSATI MUAMMOLAR, ISLOHOTLARNING TARIXIY TAHLILI
MUSULMONLARDA OILA VA NIKOH MUNOSABATLARI
O’zbekistonda ekskursiya xizmatlarini tashkil qilishning tashkiliy- huquqiy asoslari
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ota-ona vazifalari va farzandlarning burchlari yoritilishi