logo

Zarafshon vohasining paleolit davri yodgorliklarini yangi metodlar asosida o‘rganishning ahamiyati mavzusida

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

389.5 KB
Zarafshon vohasining paleolit davri yodgorliklarini yangi metodlar
asosida o‘rganishning ahamiyati   mavzusida
Kirish ……………………………………………………………………………4
1-BOB.  OMONQO’TON G’OR MAKONINING O’RGANILISHI TARIXI. 
1.1. Omonqo’ton g’or makoni o’rganilishi tarixi… ………………………………9
1.2.  Omon-Qo’ton g’or makonini sanalash… …………………………………..24
II-BOB.   ZARAFS H ON   VOHASI   O’RTA   PALEOLIT   DAVRI
Y O DGORLIKLARI.
2.1. Qo’tirbuloq yodgorligining o’rganilishi……………………………………...45
2.2.Zirabuloq makonining o’rganilishi……………………………………………52
III.BOB. SAMARQAND MAKONINING TADQIQOT NATIJALARI.
3. 1. Samarqand makoni o’rganilishi tarixi………………………………………56
3.2.   Samarqand   makoni   yuqori   qatlami   materiallarini   trasologik   tadqiq   qilinishi
(1961 – 1967 yillardagi qazishma materiallari asosida)………………………….67
Xulosa…………………………………………………………………………….80
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………… . 83 KIRISH
Mavzuning dolzarbligi.  Zarafshon vodiysi o’zining tabiiy-geografik o’rniga
ko’ra,   nafaqat   O’zbekiston,   balki   O’rta   Osiyo   mintaqasining   markaziy   qismini
tashkil   etadi.   Bu   zamin   odamzod   tomonidan   qadimgi   tosh   davrining   mustye
bosqichidan   boshlab   o’zlashtirilgan.   Shu   davrdan   boshlab   kishilik   tarixining
barcha   bosqichlariga   oid   arxeologik   yodgorliklar   topilib,   ana   shu   moddiy
madaniyat   manbalari   asosida   voha  aholisining   ibtidoiy  davr   tarixi   tadrijiy  ketma-
ketlikda o’rganib chiqilgan.
Ana   shu   tadqiqotlardan   ma’lum   bo’ldiki,   Zarafshon   vohasining   qadimgi
madaniyati   o’zining   xilma-xilligi,   har   bir   davr   va   ularning   tarixiy   ketma-ketlikda
intensiv   rivoj   topgan   bosqichlari   bilan   insoniyat   tarixida   katta   madaniy   meros
qoldirgan.   Biroq   bu   juda   boy   va   rang-barang   madaniy   meros   hozirgacha
umumlashtirilmagan   va   aniq   bir   ilmiy   tizimga   solinib,   maxsus   tadqiqot   obyekti
sifatida tadqiq qilinmagan. Bu boy tarixiy, madaniy meros talqini  va ilmiy ta h lili
ayrim   tad q i q otchilar   tomonidan   yaqingacha   marksistik   metodologiya   asosida
tadqiq qilinib kelindi.
Darhaqiqat,   ular   sobiq   sovet   davri   mafkurasi   talabi   asosida   ta hlil   qilinib,
ko’p hollarda bugungi zamon talablariga javob bermaydi. Ular yangicha talqin va
tahlilga muhtoj. Mavjud materiallarni yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida
ilmiy   ta hlil   qilish,   zamon   talabi   asosida   ularni   tarixiy   ketma-ketlikda
umumlashtirish ushbu mavzuning o’ta dolzarbligidan dalolat beradi. 
Tadqiqot   predmeti   va   uning   obyektlari.   Mavzu   Samarqand   hududi   eng
qadimgi   tarixi,   ya’ni   arxeologik   ma’noda,   kishilik   tarixining   tosh   davri,   tarixiy
davriy   ma’noda,   ibtidoiy   to’da   va   urug’-jamoachilik   davri   tarixiga
bag’ishlanganligi   uchun   (chunki   hali   u   davrlarda   yozuv   bo’lmagan)   tadqiqot
obyektlari shu davrga oid arxeologik manbalarni tashkil etadi. 
Tadqiqotning   davriy   chegarasi.   Zarafshon   vohasidan   topib   o’rganilgan
arxeologik   yodgorliklarning   eng   qadimgisi   ibtidoiy   to’da   davrining   mustye   va
2 so’nggi   paleolit   bosqichiga  tegishli   bo’lganligi  bois,   tadqiqot   mavzusining  davriy
sanalari shu davrlarni, ya’ni o’rta va so’nggi paleolit davrlari oralig’ini o’z ichiga
qamrab  oladi.
Mavzuning   o’rganilish   darajasi.   Zarafshon   vodiysida   mustye   davri
yodgorliklari   keng   o’rganilgan.   Ular   Omonqo’ton 1
,   Takalisoy 2
,   Qizilnura-1 3
,
Zirabuloq 4
,   Qo’tirbuloq 5
  va   boshqa   yodgorliklar   bo’lib,   bulardan   o’sha   davr
odamlarining   ovchilik   va   termachilikka   asoslangan   turmush   tarzi   bilan   bog’liq
mehnat   qurollari,   ov   hayvonlarining   suyak   qoldiqlari   kabi   boy   ashyoviy   dalillar
topilgan.   Biroq   bu   davr   yodgorliklarining   davriy   sanasini   belgilashda   zamonaviy
texnologik   usullar   asosida   yaratilgan   ba’zi   bir   geologlarning   ishlarida   pleystosen
qatlamlari   sanalarini   o’rganish   natijasida   O’rta   Osiyo   soz   tuproq   qatlamlari
tuzilishi   haqida   mufassal   stratigrafiya   kesmalarini   olishga   erishilgan.   Shunga
qaramasdan,   XX   asrning   30-yillarida   ishlab   chiqilgan,   hozirda   esa   eskirgan
mahalliy   stratigrafik   chizmalardan   foydalanish   davom   etadi.     Masalan,   geologlar
G.F.Tetyuxin,   S.A.Nesmyanov,   arxeologlar   M.R.Qosimov,   V.A.Ranov,
R.X.Sulaymonov, N.X. Toshkenboyevlar   bu chizmalardan O’rta Osiyo, jumladan
Zarafshon havzasi geologiyasini arxeologik obyektlar bilan bog’lashda  foydalanib
kelganlar 6
.
Zarafshon   vohasida   yuqori   paleolit   davri   yodgorliklari   10   dan   ortiq
nuqtalardan   topilgan.   Ular   orasida   Samarqand   manzilgohi   alohida   ahamiyat   kasb
etadi. Ammo Samarqand manzilgohining yoshi masalasida olimlar orasida turlicha
fikrlar   va   tortishuvlar   mavjud.   D.N.Lev   yodgorlik   madaniy   qatlami   (Insitu)   dan
topilgan arxaik tosh bolta va yirik tosh parahalarga asoslanib, Samarqand manzili
1
    Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман - Кутане. Тр. УзГУ, в ы п .  3 9. Самарканд-1949 ; Его же. Нов ы е  находки в
пещере Аманкутан. «Природа» , № 1, 1958.          
2
  Лев Д.Н. Пещера  эпохи  палеолита   близ г. Самарканда. «Природа» №6, 1953;    Его же.   Новые памятники
палеолита в Узбекистане.  Труды по изучению чевертичного периода . Вып.  XIII , Москва -1957. 
3
  Виноградов   А.В.,   Мамедов     Э.Д.   Кызылнура   1-первый   мустьерский   памятник   в   Кызылкумах.   СА   №   1,
1969 .
4
Ташкенбаев Н.Х.  Новые памятники древнекаменного века в Самаркандской области.  О НУ  №11,1971 ; 
5
  Ташкенбаев Н.Х.     Об исследовании палеолитической стоянки Кутурбулак.   ИМКУ вып.12. Ташкент-1975;
Ташкенбаев   Н.Х.,   Сулайманов   Р.Х.   Культура   древнекаменного   века   долины   Зарафшана.   Изд.   «ФАН»,
Ташкент-1980.
6
  Тетюхин   Г.Ф,   Ташкенбаев   Н.Х.,   Сулайманов   Р.Х.   Геоморфологические   положения   мустьерского
местонахождения   Кутурбулак.   И МКУ,   вып.14   Ташкент-1978;     Ранов   В.А.,   Несмянов   С.А   Палеолит   и
стратиграфия антропогена Средней Азии. Душанбе-1973.
3 sanasini   yuqori   paleolitning   boshlari   bilan     belgilagan 7
.   Bir   guruh   geologlar
(A.A.Yuryev,   G.F.Tetyuxin)   esa   Chashmasiyob   soz   tuproqlarini   yoshini   yuqori
pleystosenning   Oz-mirzacho’l   yarusi   bilan   tenglashtiradilar.   Mirzacho’l   terrasasi
yotqiziqlari radiokarbon analiziga ko’ra 38.000 yoshda ekanligini geologlar e’tirof
etadilar. Aynan mana shu qatlamda yovvoyi ot, qulon suyaklari va yuqori paleolit
parahalari   topilgan.   V.A.Ranov   esa   Samarqand   manzilgohi   materiallarini   boshqa
yodgorliklar   tosh   industriyasi   bilan   qiyoslagan   holda,   unga   15-20   ming   yosh
beradi 8
.   Samarqand   manzilgohi   tosh   qurollarini   trassologik   jihatdan   o’rgangan
arxeolog-trassolog   olima   G.F.Korobkova   esa   yodgorlik   yoshini   yuqori   paleolit
davrining so’nggi bosqichi (mil. avv.13.000 ming) bilan belgilashni taklif qiladi 9
.
Samarqand   yuqori   paleolit   manzilgohi   bilan   bog’liq   ko’pgina   bahsli
masalalar   prof.   M.J.Jo’raqulovning   «Samarqand   manzilgohi   va   O’rta   Osiyoda
yuqori   paleolit   muammolari”   nomli   monografiyasini   chop   etilishi   (“Fan”
nashriyoti, 1987 yil) munosabati bilan qisman o’z yechimini topdi. 
Tadqiqotning  maqsad   va  vazifalari.   Tadqiqotning  asosiy  maqsadi   mavzu
bo’yicha   to’plangan   juda   boy   arxeologik   materiallarni   tarixiy   ketma-ketlikda
obyektiv   tahlil   etib,   vohada   paleolit   davri   jamoalari   tarixining   rivojlanish
jarayonlarini   kuzatish   va   ularni   umumlashtirish.   Shundan   kelib   chiqqan   holda,
dissertasiyada quyidagi vazifalar qo’yiladi:
 mavzuni   yoritishda   arxeologik   materiallarni   davrma-davr   umumlashtirib,
ularni birlamchi manba sifatida ahamiyatini ochib berish;
 ibtidoiy urug’  jamoalari  tarixining har  bir  bosqichida  yuz bergan iqtisodiy-
xo’jalik   kashfiyotlarini   Samarqand   hududi   materiallari   asosida   yoritib
berish;
                     Tadqiqot  mavzusining ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog’liqligi.   Ushbu
dissertasiya   tadqiqoti   Samarqand   davlat   universiteti   tarix   fakulteti   arxeologiya
kafedrasining mavzusiga taalluqli.
7
  Лев   Д.Н.   Поселение   древнекаменного   века     в   Самарканде.     И сследования   1958- 1960   гг.   Тр.   СамГУ,
в ы п.135. Самарканд -1964; его же. Палеолит Самаркандской области и его специфические особенности. Тр.
СамГУ, нов. сер. вып. 166. Самарканд, 1966. стр.97.
8
 Ранов В.А.Самаркандская стоянка и её место в каменном веке  Средней Азии. Изв. Отд.Общ. наук АН Тад.
ССР. Вып.85, Душанбе-1969; Джуракулов М.Дж. Самаркандская стоянка и проблемы…стр.24.
9
  Коробкова   Г.Ф.   Трассологические   исследование     каменного   инвентаря   Самаркандской   стоянки.   (По
материалам 1958 -1960 гг.), МИА №185, стр 159-167. Москва-1972.
4 Tadqiqotning   ilmiy   metodologik   asoslari.   Mavzuni   yoritish   jarayonida
obyektivlik,   ilmiy   xolislik,   tarixiylik   tamoyillariga   tayanildi.   Asosiy   e’tibor   yuz
bergan   voqyealarning   o’zaro   dialektik   aloqadorligi   va   bir   tizimligiga   qaratildi.
Tadqiqot   jarayonida   mavzuni   yoritishda   milliy   istiqlol   g’oyasidan   kelib   chiqqan
holda yondashildi.
Himoyaga   olib   chiqilayotgan   asosiy   holatlar.   Uzoq   yillar   davomida   to’plangan
juda   boy   arxeologik   materiallarning   zamon   talablari   asosida     ilmiy   o’rganish
quyidagilarni ko’tarib chiqishni taqoza etdi:
-     Zarafshon vohasi hududi o’zlashtirilish tarixini davrma-davr aniqlab, har
bir   davr   madaniyati,   ularning   davriy   sanalari   haqidagi   obyekt   tadqiqotchilari
xulosalarini yangicha yondashuvlar asosida o’rganish;
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. 
Zarafshon vohasi hududi paleolit davri tarixi bo’yicha to’plangan arxeologik
manbalar tarixga yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida    tahlil qilingan;
 Zarafshon vodiysini odamzod tomonidan ilk bor o’zlashtirilishi qadimgi tosh
davrining   mustye   bosqichidan   boshlangan.   Shu   davrdan   boshlab,   Zarafshon
vodiysi   kishilik   tarixining   barcha   davr   va   bosqichlarida   keng   o’zlashtirilib
kelingan;
Dissertasiyaning   amaliy   ahamiyati.   Dissertasiya   natijalaridan   ko’p
Zarafshon   vodiysi   moddiy   madaniyat   yodgorliklari   majmuasini   tayyorlashda,
Samarqand,   Navoiy   va  Buxoro   oliy  o’quv  yurtlari   tarix  fakulteti   talabalari   uchun
«Zarafshon   vodiysi   ibtidoiy   davr   arxeologiyasi»   nomli   maxsus   kurs   o’quv
qo’llanmasi tayyorlashda « foydalanish mumkin.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganlik darajasi.    Dissertasiya mavzusi
bo’yicha   ilmiy   jurnallar   va   ilmiy   anjuman   to’plamlarida   2ta   ilmiy   maqola   e’lon
qilingan.
Tadqiqot   aprobasiyasi.   Samarqand   davlat   universiteti   iqtidorli   yoshlar
ilmiy konferensiyalarida, yillik ilmiy-nazariy va amaliy konferensiyalarida mavzu
bo’yicha ma’ruzalar qilinib, ilmiy aprobasiyadan o’tkazilgan.
5 Dissertasiyaning   tarkibiy   qismi   va   h ajmi.   Dissertasiya   kirish,   3   bob,
xulosa,   foydalanilgan   ilmiy   adabiyotlar   ro’yxati   va   illyustrativ   material-albom
ilovalaridan iborat. Dissertasiyaning hajmi 70 bet, ilovalardan iborat
6 1-BOB 
OMONQO’TON G’OR MAKONINING O’RGANILISHI TARIXI.
1.2. Omonqo’ton g’or makoni o’rganilishi tarixi.
A.   Navoiy   nomidagi   O’zbekiston   Davlat   Universiteti   (hozirda   SamDU)
geologlari bilan suhbatda biz Samarqanddan janubroqdagi Omon Qo’ton hududida
hamda   Taxti   Qoracha   davoni   orqasida   karstli   g’orlar   borligini   bilib   oldik.   Ushbu
ma’lumotlarni  tekshirib  ko’rish  maqsadida  D.N.  Lev tarix fakultetining bir  guruh
talabalari hamkorligida 1947 yilning 30 martida Omon-Qo’ton qishlog’iga tashrif
buyurdi. Mahalliy aholidan, xususan yosh ishchi Hasanovdan surishtirish natijasida
Omon-Qo’ton   qishlog’i   yaqinida   ikkita   g’or   borligi   aniqlandi.   Ulardan   biri
qishloqdan   bir   necha   km   shimolroqda,   Omon-Qo’ton   arig’ining   chap   sohilida
joylashgan.   Rekognostik   .   tadqiqotlarning   ko’rsatishicha,   bu   tektonik   harakatlar
tufayli hosil bo’lgan kichik yoriq ekanligi aniqlandi. 
Ikkinchi   g’or   esa   Samarqand   shahridan   45   km   janubda,   qishloqdan   2   km
masofada   va   Bulbulsoy   tog’laridagi   darada   joylashgan.   Uning   dengiz   sathidan
balandligi axminan 1300 m. Bu yerda olib borilgan dastlabki qidiruv ishlari uning
mramorlashgan   oxaktoshdan   hosil   bo’lgan   karstli   g’or   bo’lganligini   va   unda
qadimgi tosh davri odamlari yashaganligi ma’lum bo’ldi. 
Uzkomstarisning   fotografi   janob   Polyakovning   ta’kidlashicha,   1039   yilda
M.V.   Voyevodskiy   rahbarligidagi   arxeologik   ekspedisiya   Omon-Qo’ton
hududlarida   qidiruv   ishlarini   olib   borgan.   Biroq   ushbu   ishlarning   natijalari   bizga
ma’lum emas. 
D.N. Levning iltimosiga ko’ra, 1947 yilning avgustida g’orni Hisor geologik
ekspedisiyasining   a’zosi   to’rtlamchi   davr   geologi   N.P.   Kostenko   kelib   ko’radi.
Uning   fikriga   ko’ra,   g’or   rmrn   Qo’ton   arig’ining   pastki   va   eng   qadimgi   tubidagi
terrasa   bilan   bir   xil   balandlikka   ega.   Yuu   ikkinchi   balan d   terrasa   tog’   allyuviyi
bo’laklari va qisman prolyuviyli kelib chiqishga ega. Agar, ushbu baland ikkinchi
terrasani   Omon-Qo’ton   qishlog’i   bo’ylab   kuzatadigan   bo’lsak,   u   holda   shimol
7 tomonga   qarab   Zarafshon   yo’nalishida   ushbu   lessli   terrasaning   ikkiga   quyi   va
yuqori qatlamlarga ajralganligini ko’ramiz. 
Samarqand   shahridan   janubda   Zarafshon   tog’larining   kengliklar   bo’ylab
cho’zilgan   g’arbiy   tizmalari   joylashgan.   Uning   o’rta   qismi   Magian   daryosidan
Taxti   Qoracha   davonigacha   cho’zilgan   bo’lib,   odatda,   bu   yerni   mahalliy   aholi
Chaqil Qalyan, g’arbiy qismini esa Qora Tepa deb atashadi. 
Chaqil Qalyanning Qora-Tepa bilan tutashgan joyida Zarafshon tog’ tizmasi
janubga,   ya’ni   Kitob   tumaniga   qarab   keskin   burilish   hosil   qiladi   va   bu   holat
Shaxak daryosining kuchli regressiv erroziyasi natijasidandir. 
Bu yerdagi asosiy tizmaning suv to’planadigan joyi ancha pastda joylashgan
va bu holat bu yerga avtotransportning chiqishiga imkon beradi.
Geologik   nuqtai   nazardan   Taxti-Qoracha   davoni   ko’proq   yuqori   silur
davrining   jinslaridan   tarkib   topgan.   Ushbu   jinslarga   qayroqtoshlar,   slaneslar,
rogoviklar va asosan, oxaktoshlar kiradi. Yuqori silur davri jinslari o’zining kuchli
darajada metomorfizasiyaga  uchraganligi bilan ajralib turadi. Oxaktoshlar  odatda,
plitasimon   yirik   mramorlarga   aylanib   qolgan   va   ko’pincha   ularning   qat   qatligi
yaxshi   saqlanmagan.   Taxti   Qoracha   davoni   hududidagi   ancha   yosh   yotqiziqlar
qatoriga   uchta   terrasa   hosil   qilgan   Shoxak   daryosi   vodiysidagi   qadimgi   allyuviy
qatlamlarini kiritish mumkin. 
Bu   hududlarda   cho’kindi   jinslardan   tashqari   intruziv   jinslar   ham   ko’p
tarqalgan   (granitlar   va   granodilritlar).   Ular   Taxti-Qoracha   davoni   va   Qora-Tepa
hududlarida ko’proq uchraydi.
Bu yerdagi yuqori silur davri yotqiziqlari diz’yunktiv strukturalar tomonidan
bosib va bo’lib tashlangan. Ushbu strukturalarning shakllanishi paleozoy davrining
oxirlaridan   boshlangan   va   hozirgacha   davom   etib   kelmoqda.   Bu   haqda   hozirgi
kundagi   seysmik   faollik   guvohlik   beradi.   Tektonik   harakatlar   boshqa   nisbatan
qattiq   jismlar   kabi   oxaktoshlarni   ham   intensiv   buzilishiga   olib   kelgan.   Turli
yo’nalishlardagi   va   hajmlardagi   yoriqlar   yuqori   silur   davrida   Taxti-Qoracha
davonida keng tarqalgan belgilardan bo’lgan.
8 Qulay   geomorfologik   va   gidrogeologik   sharoitlarda   oxaktoshlar
yorilishining   kuchayishi   qadimda   Zarafshon   tog’   tizmasida   karstli   jarayonlarning
rivojlanishiga   olib   kelgan.   Bu   haqda   shu   yerdagi   g’orlar,   karstli   quduqlar   va
boshqa   manbalarning   mavjudligi,   ya’ni   karstli   jarayonlarning   ko’plab   qoldiqlari
guvohlik   beradi.   Taxti-Qoracha   hududidagi   ma’lum   bo’lgan   paleolit   davri
odamlari   hayoti   bilan   bog’liq   barcha   jarayonlar   karstli   g’orlar   bilan   bog’liq
bo’lganligi   uchun   ular   alohida   qiziqish   uyg’otadi.   Zarafshon   tog’   tizmasidagi
karstli   jarayonlarning   shakllanishi   va   paydo   bo’lish   vaqti   masalasi   hali   ma’lum
emas.  Magian  daryosi   hududlaridagi  g’orlarda  gidrotermal  faoliyat  izlari   topilgan
(minerallar:   antimonit,   kivovar,   barit,   flyuorit   va   kalsit)     va   bu   holat   ushbu   g’or
paydo   bo’lishining   o’ta   qadimiyligini   ko’rsatadi.   Bunday   xulosalarni   Taxti-
Qoracha hududlaridagi g’orlarga ham qo’llash mumkinmi, noaniq. Magian daryosi
va   Taxti-Qoracha   hududidlarigi   g’orlarning   shakllanishi   borasida   vaqt   nuqtai
nazaridan   bunday   parallelizasiya   o’tkazish   uchun   shubhasiz   ma’lumotlar   yo’q.
Ammo,   ularning   tashqi   o’xshashligiga   ko’ra   ularni   analogiya   qilish   mumkin.
Ma’lum dalillarning guvohlik berishicha, Omon-Qo’ton 1 g’orida ayrim vaqtlarda
qurish  sodir   bo’lgan  va  yana suv  chiqib  turgan.  Masalan,  g’orning  qulab tushgan
maydonini   tozalashda,   bu   yerdagi   g’or   devorining   kesmasida   mayda   toshchalarni
suv bilan olib keltirilgan 6 ta qatlam borligi aniqlandi. 1,6 m chuqurlikdan g’orning
ichki qismidan yuvib chiqarilgan ko’mir qoldiqlari topilgan.
Aftidan,   g’orga   ibtidoiy   odamlar   kelganlaridan   keyin   uning   tagidan   suv
chiqqan.   G’orda   suvning   paydo   bo’lishi   va   qurishini   tektonik   harakatlar   yoki
oxaktoshlar yoriqlarning yopilishi yoki ochilishi bilan bog’lash lozim. 
Bulbul   Zarsoyda   ochilgan   g’or   D.N.   Lev   tomonidan   1947   yilda   o’rganila
boshlangan. Bu ishlar qidiruv xarakteriga ega edi. 1948 yilda ham O’zbek Davlat
Universiteti tomonidan tashkil qilingan arxeologik ekspedisiya qidiruv ishlari bilan
shug’ullangan. Qidiruv ishlari ikki oy davom ettirildi.
G’orning kirish qismi  past  gumbaz shakliga  ega. Uning kirish qismi  janub ,
janubi - sharqqa qaragan. G’orga kirish joyining old maydonchasi uning kirish joyi
9 singari   balandligi   0,90   m   va   eni   1,50   m   keladigan   qulab   tushgan   toshlar   bilan
qoplangan. G’orning tor kirish yo’lagi 7,2 m chuqurlikkacha davom etadi, so’ngra,
uzunligi   2,60   m   va   eni   2,52   m   keladigan   kameraga   chiqiladi.   Uning   balandligi
odam bo’yi keladi.
Kameraning oxiridagi g’orning tom qismida yuqoriga eltuvchi karstli tuynuk
mavjud.   G’orning   qalin   oxakli   tuf   bilan   qoplangan   g’arbiy   devorida   shu   yerdagi
galareyaga   eltuvchi   yana   bir   karsli   yoriq   mavjud.   Aftidan,   bu   yerda   hozirda   tufli
qoplamalar bilan to’lib qolgan va ibtidoiy odamlar yashagan davrda   alohida xona
bo’lgan.   G’or   g’arbiy   devorining   poli   ham   oxakli   tuflar,   ya’ni   stalagmitlar   bilan
qoplangan.
Bahorda   va   yozda,   taxminan,   iyul   oyining   o’rtalarigacha   g’orda
namgarchilik   bo’ladi.   Kuzda   g’or   to’liq   quriydi.   Masalan,   D.N.   Levning
kuzatishicha,   yuqorida   tilga   olingan   g’orning   g’arbiy   devoridagi   karstli   yoriqda
1948   yilning   may   oyida   suv   10   sm   chuqurlikkacha   yetgan.   Omon-Qo’ton
qishlog’ining   katta   avlod   aholisi   bu   g’orni   ilohiy   deb   hisoblaydilar.   Unga   kirish
taqiqlangan.
G’orda   olib   borilgan   dastlabki   kuzatishlardayoq,   bu   yerdan   yirik   toshlar
bosib   qolgan   atayin   chaqmoqlangan   tosh   siniqlari,   qazilma   hayvonlar   hamda
ko’mir qoldiqlari aniqlangan. Bunday toshlardan birining hajmi 2 kg bo’lib, uning
ustida suyak maydalash juda qulay. Bu toshning ish qirrasi  o’tkir va ba’zi joylari
yo’nilgan.   Aytish   mumkinki,   bu   yerdagi   o’choq   qurilishiga   ishlatilgan   bu   tosh
ibtidoiy   odamlar   tomonidan   suyaklarni   maydalash   va   ularning   ichidagi   iliklarni
qo’lga   kiritish   uchun   qo’llanilgan.   Dastavval,   tosh   qurollarni   yasashdan   hosil
bo’ladigan   tosh   parraxalarni   topishning   iloji   bo’lmadi.   G’orning   eng   baland
sharqiy   devori   yaqinida   amalga   oshirilgan   0,73   m   chuqurlikdagi   qazishma   bu
yerdan  qizg’ish   loyli   madaniy  qatlamlar  hali  davom   etayotganligini   ko’rsatdi.  Bu
qazishmadan   20   sm   chuqurlikdan   boshlab   ko’plab   yovvoyi   hayvonlarning
majaqlangan suyaklari va kvarsdan ishlangan tosh qurollar topildi:
1. Shaklsiz   zarb   maydonchali   uchirindi,   biroq,   zarb   tepaligi   bo’rtib
10 chiqqan.Zarb   maydonchasining   uzun   qirrasi   bo’ylab   egik   qirra   ko’rinishidagi
ishlatilishdan qolgan izlar mavjud. uchirindining o’zi ham noto’g’ri shaklda (rasm.
10, 2).
2. Uchburchak   shaklli   bargsimon   qurolning   bo’lagi.   Uning   yuzalaridan
biri   mayda   retushlash,   ikkinchisi   esa,   qisman   ushbu   texnika   yordamida   ishlov
berilgan. Qurolda anchayin keng maydoncha bor, biroq, zarb tepaligi uchramaydi.
Bu   qurol   nukleusdan   chaqmoqlab   olingan   uchirindidan   emas,   balki   kvarsning
tabiiy sinig’idan ishlangan. U mustye davriga xos kontrzarba texnikasi bilan emas,
balki quyi paleolit davriga oi d  yo’nish texnikasi yordamida ishlov. 
3. Tosh   g’o’ladan   ishlangan   va   yuzasi   qo’pol   yo’nilgan   pichoqsimon
qurol. Uning chap qirrasida o’ng qo’lda ushlash uchun atayin q i lingan o’yig’i bor.
Samarqand muzeyida O’zbekiston Davlat Universiteti geologi R.V. Smirnov hadya
etgan   ajoyib   chaqmoqtoshdan   ishlangan   qirg’ich   mavjud.   ushbu   qurol
geologlarning   aytishicha,   Qizilqumda   olib   borilgan   geologik   ishlar   jarayonida
topilgan.   Bu   qurol   shakliga   ko’ra   Teshik   Toshdagi   shunday   buyumlarga   o’xshab
ketadi.   ushbu   qurolda   ham   o’yiq   bor.   Biroq,   bu   o’yiq   qo’lga   emas,   balki   uni
qo’ndoqqa   bog’lash   uchun   mo’ljallangan.   1948   yildagi   Omon-Qo’tonda   olib
borilgan   tadqiqotlar   natijasida   bu   yerdan   kvarsdan   ishlangan   bir   dona   qirg’ich
topilgan va uning ham qo’lda ushlashga mo’ljallangan o’yig’i bor.
4. Kvarsdan   ishlangan   uzunchoq   shaklli   nukleussimon   bo’lak.   Uning
yuzasida chaqmoqlab olingan uchirindilarning negativlari saqlanib qolgan. 
D.N.   Lev   bir   oylik   tanaffusdan   keyin   g’orga   yana   qaytib   keladi   va   g’or
g’arbiy   devoridagi   qattiq   tuf   bilan   qoplangan   polini   kimdir   yorganligi   ma’lum
bo’ladi.   Bu   yerdan   faqat   tuyaning   o’rkachini   eslatadigan   butun   stalagmitgina
saqlanib   qolgan.   Shu   paytlarda   g’ordan   olib   chiqilgan   stalagmitlar   orasida   qotib
qolgan   hayvon   va   odamning   naysimon   suyaklari   saqlanib   qolganligi   aniqlanadi.
Shuningdek,   qattiq   massalarda   odamning   son   suyagi   qoldiqlari   ham   saqlanib
qolgan.   Ushbu   odam   suyaklari   dastavval   O’zbekiston   Davlat   Universiteti
proffessori,   xizmat   ko’rsatgan   fan   arbobi   B.G.   Turkevich   tomonidan   aniqlangan
11 edi. 
1947   yilning   13   oktyabrida   ushbu   odam   suyaklari   qoldiqlari   M.V.
Lomonosov   nomidagi   Moskva   Davlat   Universitetining   Antropologiya   Institutiga
olib   kelinadi.   Institut   direktori   antropologi   M.A.   Gremyaskiyning   ta’kidlashicha,
minerallashgan   son   suyagini   istalgan   tarzda   aniq   aniqlash   mumkin   emas,   suyak
hali   qattiq   jinsdan   tozalab   olinguncha   sinchkovlik,   ehtiyotkorlik   va   uzoq   vaqt
ishlash   lozim   bo’ladi.   Shunday   bo’lsada,   prof.   A.M.   Gremyaskiy   suyak
qoldiqlarini   atroflicha   o’rganib   quyidagi   xulosani   yozadi:   “son   suyagini   bo’lagi
aniq   diognostika   qilinishi   mumkin   emas.   Ammo,   bu   borada   quyidagilarni
ta’kidlash mumkin: 1. Bu sonsuyagi bo’lagi tipik odamning suyagidan farq qiladi:
a) kichik absolyut hajmiga ko’ra (42 mm, diametri 53 mm); b) traxanterasi kichik
va rivojlanmagan;   v)   kongoliafizor  burchagi   katta, negaki  bu  burchakni  125  130 0
da bo’lgandagina aniqlash mukin, bu suyakda ushbu burchak neandertallarda 116 0
ni   tashkil   qiladi).   Vertel   suyagi   osti   tekisligining   indeksiga   ko’ra,   epifafiz
suyagining eni 110 ga teng va oldingi sagital va transversal suyaklarining diametri
neadertallarnikiga yaqin 
“Bilim   -   kuchdir”   ro’znomasining   redaksiyasi   prof.   A.M.   Gremyaskiyga
murojoat   qilib,   Omon-Qo’ton   topilmasining   ilmiy   ahamiyati   haqida   gapirishni
so’ragan.   Hozirgi   ma’lumotlarga   ko’ra   -   deydi   prof.   M.A.   Gremyaskiy   –Omon-
Qo’tondan   topilgan   suyak   qoldiqlari   bundan   150   200   ming   yillar   muqaddam
yashagan   ibtidoiy   odamga,   ehtimol,   neandertallarga   va   balki   undan   ham   primitiv
odamlarga   tegishlidir.   Ushbu   xulosa   Omon-Qo’tondan   topilgan   tosh   qurollarning
qo’pol ko’rinishga ega ekanligi bilan ham tasdiqlanadi (“Znaniye– sila, №2, 1948.
S. 30).
1948   yilning   iyunida     Omon-Qo’ton   topilmasi   yuqorida   tilga   olingan
Antrapologi   Institktida   ma’ruza   sifatida   ko’rgazma   qilindi.   Anjumanga   raislik
qilayotgan   biologiya   fanlari   doktori,   antropolog   Debes,   ushbu   son   suyaklarining
ancha   qadimgi,   ya’ni   sinantroplarga   xos   bo’lishi   mumkinligi   haqidagi   taxminni
aytadi.     Ushbu   anjumanda   ishtirok   etayotgan   son   suyaklari   bo’yicha   mutaxassis,
12 antrapolog   (morfolog)   M.A.   Shneyder   quyidagi   qiziqarli   fikrlarni   bildirdi.   Ushbu
chap son suyagi yuqori qismining bo’lagi kuchli darajada minerallashgan va oxakli
qoplama bilan notekis qoplangan. 
Bu   suyak   bo’laklarini   morfologik   jihatdan   tahlil   qilish   ikki   jihatdan
murakkabliklar tug’diradi: “1. Suyakning oxak qoplama bilan qalin qoplanganligi
uning   o’lchamlarini   va   burchaklarini   ayniqsa,   suyakning   kelib   chiqishini
aniqlashda antrapologik jihatdan muhim bo’lgan bo’yin diafizining burchagini aniq
o’lchash     imkonini   bermaydi..agar   suyakning   egilgan   joyida   oxak   qoplami   qattiq
bo’lsa,   u   holda   uning   burchagi   ko’rinib   turganidan   ko’ra   kichikroq   bo’ladi.   2.
Ayrim   belgilar,   masalan,   suyak   bo’yinchasining   diametri,   transversal   tekislikning
hamda   kichik   vertelning   holati   va   boshqa   belgilar   qazilma   odamlarning   va
odamning   qator   etnik   guruhlarini   aniqlashda   katta   ahamiyatga   ega”.   M.A.
Shneyderning fikricha, bu suyak haqida ayrim umumiy xulosalarni berish mumkin,
ammo,   asosiy   chiziqli   va   ikkita   burchak   o’lchamlariga   –   suyak   bo’yinchasining
uzunasiga   va   bosh   qismi   bilan   birga   olingan   kesmasiga   hamda   har   ikkala
vertellarning   cheka   bo’rtmalari   hamda   bo’yin   diafizlari   va   gorzionlar   orasidagi
masofani  bilish zarur. M.A. Shneyder  o’z ma’ruzasida  Omon-Qo’tondan topilgan
son   suyagini   unga   o’xshash   pitekantroplar,   neandertallar   va   zamonaviy   odamlar
suyaklarini   bilan   taqqosladi.   Aytish   joizki,   yuqorida   tahkidlangan   o’lchamlarning
va holatlarning har biri zamonaviy odamlarda ham uchraydi. 
1. Omon-Qo’tondan   topilgan   suyak   bo’lagining   bosh   qismi   nisbatan
kichik   diametrli   bo’lib,   bu   ko’proq   zamonaviy   ayollarning   son   suyaklariga
xosdir.Ammo,   uning   kalta   va   uzun   diametrlarini   nisbati   suyak   bosh   qismining
bunday nisbatiga mos kelmaydi.
Bu suyak o’zining bosh qismi hamda uning bo’yin qismi bilan mos ravishda
pitekantroplarning son suyaklarini eslatadi.
2. Bu   suyakning   bo’yin   diafiz   burchagi   kattaligiga   ko’ra   zamonaviy
odamlarning quyi normasini hosil qiladi (chamalaganda 122 125). Bunday burchak
kattaligi erkaklarda va ayollarda ham uchraydi. Biroq, suyak to’liq tozalanganidan
13 so’ng   bu   burchakning   katta   yoki   kichikligini   aniq   aytish   mumkin.   Ammo,   bu
burchak kattaligini 125 0
 dan kattaroq deb hisobashga asos bor. Agar, ushbu bo’yin
diafizining   burchak   kattaligini   hajmi   125 0
  bo’lsa   ham,   u   zamonaviy   odamning
platimerik   indeksi   Omon-Qo’tondagi   suyaknikidan   kattaroq   bo’lib   chiqadi.   Agar
ushbu   suyak   bo’yin   diafiz   burchagi   kattaligini   eng   kichik   o’lchamlarini   olsak,   u
holda u neandertallarnikidan ko’ra ko’proq pitekantroplarnikigiga yaqinroq bo’lib
chiqadi.   Ammo,   uni   burchagi   bilan   platimerik   indekslari   orasidagi   nisbat
neandertallar   bilan   pitekantroplar   orasisidagi   o’rtaliqni   beradi.   Ushbu   suyakning
glasialiligi   (yassilik)   uni   pitekantroplarga   ham   va   zamonaviy   tipdagi   ayollarning
son   suyagiga   ham   yaqinlashtiradi.   Zamonaviy   erkaklar   hamda   neandertallarning
son suyaklari ancha yirik bo’ladi va Omon-Qo’tondagi son suyakka o’xshamaydi. 
M.A.   Shneyder   juda   qiziqarli   xulosalar   chiqaradi.   Uning   fikricha,   Omon-
Qo’ton   odamining   son   suyagi   kichik   gorzion   burchakka   ega   va   bu   uning   yerda
yurganligidan dalolat beradi. Biroq, bu burchak   kuchli vertel osti yassiligiga olib
kelish uchun uncha katta emas. 
M.A.   Shneyderning   nazariyasiga   ko’ra,   suyakni   kattalashuvining   o’sib
borishi va sagital yo’nalishda umumiy kattalashuvi suyakning barcha strukturalari
korrulyativ   o’zgarishiga   mos   ravishda   suyakni   dinamik   faoliyatini   o’sishini
xarakterlaydi,   ya’ni   yerdagi   harakat   pastki   a’zolar   uchlarini   va   boshqalarni
fa’oliyatidir.
Grasiallikning ko’payishi va suyakning tarnsversal yo’nalishda o’sishi odam
harakat faoliyatining statistikasining o’sishini xarakterlaydi, yoki tayanch va sekin
harakatni belgilaydi.
Yuqorida keltirilgan fikrlar, M.A. Shneyderga Omon-Qo’tonning son suyagi
bo’lagida   odam   harakatining   statistik   tomonlari   ko’rib   chiqiladi.   Ammo,   uning
pitekantrop   yoki   neandertallarga   yaqinligini   belgilovchi   dinamik   harakatlari
ko’rilmaydi 10
. 
Ushbu   antropologik   xulosalar   arxeologik   ma’lumotlar   bilan   ham   o’z
10
М.А. Шнейдернинг оғзаки маълумоти
14 tasdiqini topadi. 1947 yilning 18 oktabrida Omon-Qo’ton g’ori materiallari N.Ya.
Marra   nomidagi   Tarix   va   Moddiy   madaniyat   instituining   Leningrad   bo’limida
ko’rgazma   qilindi.   Bu   yerdagi   paleolit   davrini   o’rganish   bo’yicha   eng   yirik
mutaxassislarning ta’kidlashicha, Omon-Qo’ton haqidagi ma’ruza muhokomasi va
yig’ilgan kolleksiyalarni ko’rgazmasi Omon-Qo’ton g’orining SSSR hududlaridagi
eng qadimgi odamlar madaniyati yodgorligi sifatida birlamchi ahamiyatga egadir. 
1948 yilda Omon-Qo’tondan olingan qo’shimcha materiallar  yuqorida tilga
olingan   institutda   yana   ko’rgazma   qilindi.   Bu   yerdagi   eng   yirik   mutaxassislar
Omon-Qo’tonda sinantropning izlari borga o’xshaydi, deb ta’kidladilar. 
Shu   yerda   qazilma   odam   bilan   ayiqni   son   suyaklarini   o’xshashligi   haqida
ikki   og’iz   aytib   o’tmoq   joiz.   Omon-Qo’tonning   son   suyaklari   Moskvaga   olib
kelindi va yirik paleontolog V.I. Gromovaga ko’rsatildi. U kishi suyakni o’rganar
ekan, Omon-Qo’ton son suyagida ayiqning son suyagi bilan o’xshashlik yo’q va bu
shubhasiz, odam suyagidir, deb ta’kidladi. 
Yuqorida tilga olingan anjumunda V.V. Ginzburg Omon-Qo’tondan topilgan
son   suyagini   ayol   kishiga   tegishli,   degan   edi.   Bu   fikrni   V.V.   Ginzburggacha
professor B.G. Turkevich ham ta’kidlagan edi. 
Tabiiyki,   biz  eng   oddiy  ma’lumotlarni   keltirdik.   Omon-Qo’tondan   topilgan
odam suyaklari ular tozalab olinganidan keyin ham o’rganishda davom ettiriladi. 
Singan   stalagmitlarning   orasidan   va   ularning   tagidagi   10   20   sm
chuqurliklardan   naysimon   hayvon   suyaklaridan   tashqari   tosh   qurollar   hamda
dioritdan ishlangan, keng zarb maydonchali va bo’rtib chiqqan zarb tepaligiga ega
ikkita   uchirindi   topildi.   Ushbu   uchirindilarning   hajmi   uncha   katta   emas:   ulardan
birining   bo’yi   4,5   sm,   eni   esa   27   sm.   Uzun   qirralaridan   birida   retushlash   izlari
biroz ko’rinib turadi.   Ikkinchi uchirindining uzunligi 2 sm dan oshiqroq, eni ham
2 sm ni tashkil qiladi. Bu yerdagi g’arbiy devorning tagidagi stalagmitning tagidan,
10   20   sm   chuqurlikdan   oxaktoshning   maydalangan   bo’laklari   topildi.   Ular   o’ta
qo’pol va yirik hajmli edi . Ulardan ikkitasi qisman ishlangan gardishlarni eslatadi.
Ammo,   ular   gardishsimon   nukleuslar   emas.   Taxti   Qoracha   davoni   ortidagi
15 g’orlardan birida xuddi shunga o’xshash oxaktosh qurollar topilgan edi.
So’ngra,   Omon-Qo’ton   g’orining   qalin   oxakli   tuf   bilan   qoplangan   g’arbiy
devori   tagidan   kul   va   qadimda   singan   tosh   shaklida   ibtidoiy   gulxan   qoldig’i
aniqlandi.   Bu   yerdan   ham   yuqorida   aytganimizdek,   odam   suyaklari   qoldiqlari
topilgan. 
1947   yilda   amalga   oshirilgan   qidiruv   ishlari   natijasida   Omon-Qo’ton
g’oridan hayvonlarning 900 ta suyak qoldiqlari va 14 ta tosh qurollar topilgan edi.
G’or   nam   bo’lganligi   sabali   suyaklar   yaxshi   saqlangan.   Bu   suyaklarda
majaqlangan va ayrimlarida tosh qurollar tilgan izlari ham bor. 
G’ordan   topilgan   qazilma   fauna   katta   qiziqish   uyg’otadi.   Negaki,   ular
gafaqat ibtidoiy odamlarning ov obyektlari, balki qadimgi paleoiqlim haqida ham
muhim ma’lumlotlarni beradi.
V.I.   Gromovaning   dastlabki   xulosasiga   ko’ra   Omon-Qo’ton   g’oridan
quyidagi sut emizuvchilar topilgan:
1. ot
2. bug’u
3. yovvoyi echki
4. giyena
5. ayiq
6. jayra
7. yumronqoziq
8. pishuxa
Aftidan,   yana   tulki   va   boshqa   yirtqichlar   topilgan.   Bu   materiallarni   A.P.
Okladnikov   tomonidan   o’rganilgan   Teshik-Tosh   g’ori   materiallari   bilan
qiyoslaymiz:
1. Sibir echkisi
2. Ot
3. To’ng’iz
4. Qoplon
16 5. Dasht mushugi
6. Giyena
7. Yumronqoziq
8. Pishuxa
9. Kiyik
A.P. Okladnikovning ta’kidlashicha, Teshik-Tosh g’orida jami 667 ta suyak
qoldiqlari topilgan bo’lib, ulardan 649 tasi sibir echkisiga, 2 tasi (tishlar) otlarga, 3
tasi to’ng’izga, 1 tasi qoplonga, 7 tasi yumronqoziqqa, 1 tasi pishuxaga va   5 tasi
qushlarga tegishli bo’lgan.
Bug’uning   suyaklari   masalasiga   kelsak,   u   holda   na   A.P.   Okladnikov   va   na
V.I.   Gromova   Teshik   Toshdan   topilganligi   haqida   gapirmaydilar.   V.I.
Gromovaning ta’kidlashicha, shu yerdagi ariqdan bug’uning shoxlari topilgan va u
sur’atga ham olingan 11
. 
Yuqorida   ta’kidlangan   fikrdan   ko’rinib   turibdiki,   teshik   Toshda   xuddi
Omon-Qo’tondagidek   fauna   hukm   surgan.   Shuningdek,   topilgan   suyak
qoldiqlarining katta qismi tog’ echkisiga xosdir. Omon-Qo’ton g’oridan ham ushbu
hayvon  suyak   qoldiqlari   topilgan.   1948  yilda   Omon-Qo’ton   g’orida  olib   borilgan
qazish ishlari natijasida Teshik Toshdagiga o’xshash fauna aniqlangan. 
A.P.   Okladnikovning   tadqiqotlarigacha   O’rta   Osiyoning   to’rtlamchi   davr
faunasi   noma’lum   edi.   Endilikda   amalga   oshirilgan   yangi   kashfiyotlar   tufayli   bu
masalada to’laroq tasavvurga egamiz. Aytish joizki, o’sha davrning faunasi hozirgi
hayvonot dunyosiga juda o’xshashdir. Faqat, yovvoyi otlar bundan mustasno. 
Zamonaviy   faunaning   qadimiy   g’orlar   hayvonot   olami   bilan   o’xshashligi
O’zbekistonning   ayrim   tog’li   hududlaridagi   paleoiqlim   haqida   gapirish   imkonini
beradi. 
Fikrimizcha,   olingan   ma’lumotlarga   ko’ra   O’zbekistonda   ilk   to’rtlamchi
davr boshlaridan barqaror iqlim sharoitlari hukm surganligini aytish mumkin. 
11
В.И.   Громов.   Палеогеографическое   и   археологическое   обоснованиестратиграфии   континентальных
отложений   чпериода на  территории   СССР.  Труды института  геологических  наук.  Т. 64.  Сер. 17.  Изд-во
АН СССР. С.  . С. 733.
17 L.S. Berg o’zining “Klimat i jizn” nomli kitobida Turkistonda yuqori eosen
davrida   quruq   iqlim   sharoitlari   hukm   surganligini   ta’kidlasada,   “Osiyoning
qurishi”     nazariyasiga   qarshi   chiqadi.   Bu   borada   olim   quyidagicha   yozadi:   “men
ta’kidlaymanki,   O’rta   Osiyoda   madaniyatlarning   inqirozga   uchrashi   iqlim
o’zgarishlariga   bog’liq   emas,   balki   urushlar   va   avvalombor,   sug’orish
sistemasining ishdan chiqishi bo’lgan”. 
M.V. Mushketov, deb yozadi L.S. Berg, Turkiston iqlimini qurishi tarafdori
edi,   ammo,   u   bundan   500   yil   avval   Amudaryoning   qumlari   hozirgiga   o’xshash
bo’lganligini tan oldi 12
. 
So’ngra,   L.S.   Berg,   u   er   av.   II   asrda   yashagan   Arrian   er.av.   IV   asrda   (328
yilda)   Zarafshon   (Politimet)   daryosi   xuddi   hozirgidek   Amudaryogacha   yetib
bormaganligiga   istixoda   qilib:   Aleksandr   Politimet   daryosi   sug’oradigan   barcha
davlatlardan   etdi;   daryo   tugagan   joyda   davlatning   cho’l   zonalari   boshlanadi;
o’zining   sersuvligiga   qaramasdan   bu   daryo   shu   yerga   kelib   qumlar   orasiga
yo’qolib   ketadi.   Shu   tarzda     doimiy   oquvchi   daryolar   ham   qumga   singib   ketadi.
Masalan,   Mardov   davlatidan   oqib   o’tuvchi   Epard,   ariylar   davlatini   sug’oradigan
Ariy,   Yevergetlar   davlatigacha   oqib   boradigan   Etimandr   daryolari   shular
jumlasidandir 13
.   Zarafshon   daryosi   10   asrda,   ya’ni   arablar   davrida   qay   ahvolda
bo’lgan.   So’ngra,   L.S.   Berg,   Eronning   hozirgi   Istaxri   va   Maqdisi   yashagan
davrlardagi   tarixiy topografisini yaxshi biladigan Tomashekning Eron cho’llarida
oxirgi   paytlarda   iqlim   xayratlanarli   darajada   doimiy   bo’lganligini   aniqlaganligiga
istixoda qiladi 14
.  
Nomi  zikr  etilgan  tadqiqotchi  faqat   tarixiy  davrdagi  iqlim  o’zgarishlarigina
o’rganadi.   Biroq,   O’rta   Osiyoning   to’rtlamchi   davrdagi   iqlim   sharoitlari
masalalariga qo’l urmaydi.
O’ta   qadim   zamonlarda   Omon-Qo’ton   hududlari   qalin   o’rmonlar   bilan
qoplangan bo’lgan va ular keyinchalik odamlar tomonidan kesib tashlangan. 
12
Л. С. Берг. “Климат и жизнь”. Л. 1937. С. 330. 
13
Л. С. Берг. “Климат и жизнь”. Л. 1937. С. 93.
14
Л. С. Берг. “Климат и жизнь”. Л. 1937. С. 73.
18 1914   yillarda   polkovnik   Korolkovning   Omon-Qo’ton   hududlarida   olib
borgan   ishlari   skeptik   olimlarga   tog’   sharoitlarida   sug’ormasdan   ham   o’rmonlar
hosil   qilish   mumkinligini   ko’rsatib   berdi.   Omon-Qo’tonni   o’rmonlashtirish
mikroiqlimni   o’zgartirib   yubordi.   Agar,   Korolkov   davrida   bu   yerda   buloqlar
deyarli bo’lmagan bo’lsa, hozirgi paytda Bulbulzorsoyga suv ikkita buloqdan oqib
tushadi.   Tog’larni   terrasalashtirish   yangi   tuproq   sharoitlarini   yaratdi;   tuproqda
namlikning   konsentrasiyalashuvi   oqibatida   Omon-Qo’tonda   o’tloq   qatlam   hosil
bo’ldi; erroziya jarayonlari (tuproqning yuvilishi) deyarli uchramaydi.
Tog’larni   terrasalashtirish   ishlari   Urgut   tumanining   boshqa   joylarida   ham
olib   borilmoqda.   O’sha   davrdagi   Samarqand   o’rmon   xo’jaligi   rahbari   S.D.
Jerdovning   fikricha 15
,   tog’larni   terrasalashtirish   Urgut   tumaniga   tamakini
sug’orishni   5   6   dan   10   martagacha   yetkazish   va   unumdorlar   yerlarni   1000
gektargacha oshirish imkonini beradi.
Tajribalarning   ko’rsatishicha.   O’rta   Osiyo   sharoitlarida   qrim   sosnasi   ancha
qalin o’sadi. Tog’lar terrasalashtirilganda esa, uning o’sishi Yevropa hududlaridagi
o’sish bilan tenglashadi. Sosnaning yillik o’sishi  akasiyanikidan ko’proqni tashkil
qiladi.
Y.P.   Korovinning   yozishicha:   “O’rmon   o’simliklari   O’rta   Osiyo   va
Qozoqistonning hayotida katta ahamiyatga ega”.
Tabiat   hodisalarining   aylanishida   o’rmonlarning   roli   ayon.   Iqlim
sharoitlariga   mute   bo’lgan   sharoitlarda   joylashgan   o’rmonlarning   o’zlari   iqlim
sharoitlarini   hosil   qilishga   kirishadilar.   O’rmonlar   o’zlarining   ichkarisida   o’ziga
xos   iqlim   sharitlarini,   haroratni,   namlikni   va   yorug’likni   hosil   qiladilar   va   bu
atrofdagi ochiq maydonli yerlarnikidan farq qiladi 16
. 
Shunday   qilib,   Omon-Qo’tondan   va   O’zbekistonning   boshqa   joylaridan
topilgan   hozirgiga   o’xshash   qazilma   fauna   asosida   o’rganilayotgan   hududlarda
to’rtlamchi davrda ham hozirgiga yaqin iqlim sharoitlari hukm surgan. Bu savolga
oxirgi javobni ko’mir hamda gul chang ahlillari beradi.
15
С.Д. Жардовнинг оғзаки маълумоти.
16
В.И. Коровин.  Раститульность Ср. Азии. М.: Т. 1. 1934. С. 400.
19 1948   yilda   O’zbekiston   Davlat   Universiteti   (Hozirda   SamDU)     Omon-
Qo’tonga arxeologik ekspedisiya uyushtirdi. 
Ekspedisiya   ishlarida   tarix   fakulteti   talabalaridan:   K.   Maxmudov,   K
Samibayev, Sh. Ma’rupov va boshqalar qatnashdilar.
Ekspedisiya ishlari 2 oy davom ettirildi.
Ekspedisiya  o’z  oldiga  quyidagi  vazifalarni   qo’ydi:  g’ordagi  qulab   tushgan
maydonni   tozalash   hamda   yangi   arxeologik   yodgorliklarni   keng   qidirish   ishlarini
olib borish.
G’orning   kirish   qismi   turli   kattalikdagi   toshlar   bilan   to’silgan   edi.   Ushbu
qulab  tushgan   joyning   chuqurligi   2  m   gacha   yetadi.  Maydonni   tozalashda,   1,6  m
chuqurlikdan mayda qumli 6 ta qatlam aniqlandi. Ular turli davrlarda g’ordan suv
oqib   chiqib   turganligidan   dalolat   berardi.   Bu   qatlamlarda   ko’mir   qoldiqlari
uchraydi.   Ishlar   sekin   borardi,   negaki,   bu   yerdagi   tuproq   orasidan   qotib   qolgan
toshlar ham chiqib turardi. Va nihoyat, ikkita tosh orasidan g’orning qadimgi kirish
joyi ochildi. g’orning kirish joyidagi harsang toshning tagi ko’rindi. Shunday qilib,
endi   biz   g’or   dastlabki   balandligi   va   g’or   eshigining   eni   haqida   gapira   olamiz.
G’orning balandligi 2,27 metr, eni 2,25 metrni tashkil qildi.
Qazishmadagi kesmada uchta qatlam ajralib turadi:
A) loyli quyi qatlam
B) mayda qumdan iborat o’rta qatlam
V) tarkibi o’rta qatlamnikiga o’zshash yuqori qatlam
Quyi   qatlamdan,   g’or   tomidan   1,75   m   chuqurlikdan   kvarsdan   ishlangan
ajoyib qirg’ich va ko’mir  qoldiqlari topildi. Ularning yonidan kvarsdan ishlangan
boshqa bir qurol ham topildi. 
Qirg’ich   uchirindidan   emas,   balki   tabiiy   singan   kvars   bo’lagidan   yasalgan.
Qurolning  har  ikkala  yuzasi   ham  qo’pol   yo’ning’ilar  negativlari   bilan  qoplangan.
Uning   ish   qirrasi   biroz   egilgan,   tik   va   qo’pol   retushlashlangan.   Qurolning
uchlaridan   biri   o’yib   kertib   ishlangan   va   bu   buyumni   o’ng   qo’lning   ko’rsatgich
barmog’ida   ushlash   uchun   qilingan.   Shunga   o’xshash   qurol   g’orning   sharqiy
20 devoridagi qazishmadan topildi, biroq, uning hajmi nisbatan kichikroq. 
Topilgan   qurollardan   yana   biri   kvarsning   shaklsiz   bo’lagi   bo’lib,   u
periferiyasi bo’ylab qo’pol yo’nilgan va ish qirrasi egilgan, qo’pol retushlangan.
O’rta   va   yuqori   qatlamlarning   turli   chuqurliklarida   majaqlangan   suyaklar,
jumladan   tog’   echkisining   tishlari   va   ko’mir   qoldiqlari   uchraydi.   Ushbu
maydonchadan madaniy qoldiqlar topilmadi.
1.2.Omon-Qo’ton   g’or   makonini   sanalash. Omon-Qo’ton   g’orini   tadqiq   qilish
21 ishlari endi boshlangan bo’lishiga qaramasdan, yuqorida qayd qilingan materiallar
asosida   uning   qadimiyligi   haqida   xulosa   qilishimiz   mumkin.   Bu   haqda   ma’lum
ishonch   bilan   bu   yerdan   topilgan   ibtidoiy   odamlarning   tosh   qurollari   guvohlik
beradi.   Omon-Qo’ton   hududida   kremniy   yo’q.   Shuning   uchun   ham   ibtidoiy
odamlar   tosh   qurollar   yasash   uchun   oxaktosh,   diorit   va   kvars   kabi   boshqa   tosh
jinslaridan   foydalanganlar.   Xususan,   kvars   g’o’lalari   Omon-Qo’tondan   D.N.   Lev
va A.P. Okladnikovlar tomonidan g’ordan uzoq bo’lmagan yerdan topilgan. 
Omon-Qo’tondan   topilgan   tosh   qurollar   ishlanish   texnikasiga   ko’ra   o’ta
arxaik  va   primitiv  ko’rinishga   ega.  Ular   yirik   va  noto’g’ri   shakllidir.   Qurollar   bu
yerda   uchirindilar   chaqmoqlab   olishga   mo’ljallangan   gardishsimon   mustye   davri
texnikasi   bilan   emas,   balki   g’o’lani   primitiv   “parchala”   uslubi   orqali   amalga
oshirilgan.   Ta’riflarimizdan   ko’rinib   turibdiki,   Omon-Qo’tonda   bironta   ham
nukleus   topilmagan.   Yodgorlikdagi   tosh   qurollar   quyi   paleolit   davri   uchun   xos
bo’lgan, qo’pol tosh g’o’laning ustki qismini tarashlash texnikasi yordamida ishlov
berilgan. 
P.P.   Yefimenko,   Mikok   makoni   quyi   qatlamidan   olingan   chaqmoqtoshli
industriyani   ta’riflar   ekan,   ular   uchun   xarakterli   belgilardan   birini   aniqlaydi:
“Avvalombor,   bu   davrda   odatda,   paleolit   davri   texnikasida   qo’llaniladigan
chaqmoqlash   emas,   uchirindilarni   tayyorlash   uslublari   diqqatga   sazovordir:
kremniy g’o’lalarini keskin, kuchli va tasodifiy yo’nalishlarda berilgan zarba orqali
parchalash   muhimdir.   ...Bunday   “parchalash”   texnikasi   kremniyga   emas,   balki
kvars,   kvarsit   kabi   boshqa   tosh   jinslariga   qo’llanilganda,   qo’polligiga   ko’ra
eolitlardan  qolishmaydigan  uchirindilar   olish  imkonini   bergan.  Bunday  yo’l  bilan
ishlangan tosh buyumlar sinantroplar bilan birga uchraydi” 17
. 
Bundan   kelib   chiqadiki,   Omon-Qo’tonning   tosh   qurollari   Sinantroplarning
tosh qurollariga juda o’xshashdir. 
Kremniydan va yashmadan ishlangan qo’pol tosh qurollar mashhur Krapina
g’oridan   ham   topilgan.   Bu   yerdan   topilgan   tosh   qurollar   mustyegacha   bo’lgan
17
А.П. Окладников Омон- Қўтон ғорини 1948 йилда келиб кўрган ва ўз маслаҳатларини берган.
22 davrga oiddir. Shunga o’xshash tosh inventar  Lya Ferassining  quyi  qatla m laridan
ham topilgan. 
Ushbu   qurollar   ancha   tasodifiy   xarakterga   ega.   Bunday   qurollar   topilgan
makonlarga: Taubax, Rabuti, Eringsdorf makonining quyi qatlamlarini ham kiritish
mumkin.
Yaqin   kun lar gacha   SNG   hududlarida   quyi   paleolit   davri   Abxaziyadan
topilgan   makonlar   bilan   belgilanardi.   Ushbu   yodgorliklarning   tadqiqotchisi   S.N.
Zamyatnin   mustyegacha   bo’lgan   davrga   oid   bir   qator   yodgorliklarning   ro’yxatini
keltiradi:
1. Kolxida qishlog’i.
2. Kyurdere qishlog’i.
3. Quyi Yashtux (Yashtuxortu)
4. Suxumi tog’i.
5. Bir tog’i.
6. Gvard tog’i.
7. Apiancha tog’i.
8. Otan qishlog’i.
9. Gali tog’i.
10. Cheburisxinji qishlog’i.
V.I. Gromov, ushbu topilma joylarni quyidagicha xarakterlaydi: 
“Deyarli   barcha   topilmalar   Qoradengiz   sohillari   bo’ylab   (dengizdan   25   km
masofagacha),   Gagrami   hamda   Cheburisxinji   oralig’idagi   keng   va   tekis
terrasalarda joylashgan. Ularni makonlar deb bo’lmaydi, negaki, ularda ko’mir va
hayvon   suyaklari   qoldiqlari   saqlanib   qolgan   madaniy   qatlamlar   yo’q.
Topilmalarnnng   barchasi   kremniy   buyumlar   bo’lib,   ular   ba’zan   allyuviy
yotqiziqlarda   va   ba’zan   Fransiya,   Janubiy   Angliya,   Falastin   va   boshqa   davlatlar
quyi paleolit davri qoldiqlari singari holatlarda yotadi” 18
.  
18
В.И.   Громов.   Палеогеографическое   и   археологическое   обоснованиестратиграфии   континентальных
отложений   чпериода на  территории   СССР.  Труды института  геологических  наук.  Т. 64.  Сер. 17.  Изд-во
АН СССР. С.  . С. 267.
23 1946   yilda   P.I.   Boriskovskiy   hamda   S.N.   Bibikovalar   tomonidan   Kamenes
Podolsk   viloyatining   shu   nomli   tumani   hududidagi   Luka   Vrubleveskaya
qishlog’idan ashel ko’rinishidagi vremnen buyumlar topildi.
O’sha   yili   Dnestrning   chap   sohilidagi   Moldovaga   qarashli   Ribninskiy
tumanidagi   qishlog’i   yaqinidagi   G.P.   Sergeyev   tomonidan   qazilgan   g’ordan
mustyegacha  bo’lgan davrga oid tosh  buyumlar  bilan birga trigonteriy fili  hamda
shimol bug’usining suyak qoldiqlari topildi. 
Va   nihoyat,   mustyegacha   bo’lgan   madaniy   qoldiqlar   Dnestrning   o’ng
Qirg’og’ida,   Zaparojyega   yaqin   joydagi   Kruglik   qishlog’i   yaqinidan   (V.N.
Danilenko tadqiqotlari) 19
   hamda Armanistondan ham  topildi  (S.N.  Zamyatnin va
M.Z. Panichkina tadqiqotlari) 20
.  
V.N.   Davidenko,   Omon-Qo’ton   materiallari   bilan   tanishar   ekan,   ularning
Krugliknikidan qadimiyroq ekanligini tan oldi.
Sanab   o’tilgan   yodgorliklarning   barchasi   mustyegacha   bo’lgan   davrlarga
oiddir. Ular arxeologik adabiyotlarda “klekton – mu s tyeoldi” nomini oldi. Omon-
Qo’ton   g’or   makoni   materiallariga   kelsak,   uni   ilk   paleolit   yoki   ashel   davri   bilan
sanalash lozim. 
Shundan   kelib   chiqib,   bu   yerdan   topilgan   qazilma   odam   qoldiqlari
neandertal yoki mustye davri odamidan qadimiyroqdir. 
Omon-Qo’tonning   ibtidoiy   odamlari   o’zlari   yashashlari   uchun   ancha   qulay
joyni tanlaganlar. G’ordan ikki tog’ oralig’idagi tor Bulbulzorsoy yaqqol ko’rinib
turadi. Aytish mumiknki, g’orning old maydoni butun vodiyni kuzatish uchun juda
qulay. Bu baland joydan turib ibtidoiy odamlar ov obyektlari yoki o’ljani kuzatish
imkoniga   ega   bo’lgan.   odam   o’z   mavqeining   egasi     bo’lgan.   Butun   vodiy   unga
tegishli   bo’lgan.   Bu   vodiyga   ibtidoiy   odamlar   hayvonlarni   haydab   kirganlar   va
so’ngra,   ularni   shu   yerda   o’ldirganlar.   G’ordan   uncha   uzoq   bo’lmagan   joydagi
qadimgi jarlikdan suv oqib turgan. Bu suv hozirda ham ikkita irmoq bo’lib vodiyda
19
П.И.   Борисковский.   К   вопросу   о   периодизации   археологических   памятников   Подднестьовья.   Вестник
ЛГУ. №2. 1948. С. 88-89
20
Кўрсатилган адабтёт. С. 89.
24 jo’sh urib oqadi. 
Taxmin   qilish   mumkinki,   ibtidoiy   ovchilar   suv   bo’ylarida   hayvonlarni
poylab o’tirganlar. 
Omon-Qo’ton odami asosan majaqlangan suyaklari ko’plab g’ordan ko’plab
topilgan tog’ echkisiga ov qilgan. So’ngra, ular kiyikka ov qilganlar va uning ham
suyaklari g’ordan topilgan. 
Omon-Qo’tonda   va   Taxti-Qoracha   davoni   ortidagi   g’orlarda   qazilma
otlarning  tishlari  topilgan.  Teshik  Toshdan  topilgan  otning  tishlari  haqida  gapirar
ekan,   V.I.   Gromova,   faqat   tishlariga   qarab   biz   Teshik   Toshdan   topilgan   otning
Sharqiy Yevropadagi paleolit makonlaridan topilgan otlar bilan bir xil bo’lgan deb
ayta   olmaymiz.   Negaki,   to’rtlamchi   davrning   turli   shaklli   otlarini   ularnin g
tishlariga   qarab   ajratish   qiyin.   Aftidan,   u   ayrim   mualliflarning   fikricha,   janubi
sharqiy Osiyodagi arab hamda akalteke otlarining ajdodlaridirlar. O’rta Osiyoning
paleolit   davri   yodgorliklaridan   otlarning   distal   va   falanga   suyaklari   topilishi   juda
muhim.   Ayniqsa,   Yevr o pa   otlarining   falangalari   (oyoqlari)   yirikligi   va   enliligi
bilan   ajralib   turadi.   Aksincha,   sharqiy   Yevropadagi   xonaki   otlarning   oyoqlari   tor
va uzunligi bilan farq qiladi 21
.  
Omon-Qo’ton   g’oridan   yirik   yirtqich   hayvonlardan   ayiq   va   shoqolning
suyak qoldiqlari topilgan. 
Omon-Qo’tonliklar ayiqqa qanday usul bilan ov qilganliklarini aytish qiyin.
Qator   boshqa   ma’lumotlarga   ko’ra   mustyegacha   bo’lgan   davrlardayoq   odamlar
ushbu hayvonga keng ov qilganlar. 
Masalan,   mustyegacha   bo’lgan   davrlarga   oid   Ilma   vodiysida   joylashgan
Taubaxe   va   Eringsdorf   makonlaridan   boshqa   hayvonlar   bilan   bir   qatorda   ayiq
suyaklari   ham   topilgan.   Nisbatan   olganda   ayiq   suyaklari   Eringsdorfda   10   %   va
Taubaxda 21 % na tashkil qiladi. 
Shunday   qilib,   ko’rinib   turibdiki   ayiq   ovlashning   boshlanishi   insoniyat
21
В.И.   Громов.   Палеогеографическое   и   археологическое   обоснованиестратиграфии   континентальных
отложений   чпериода на  территории   СССР.  Труды института  геологических  наук.  Т. 64.  Сер. 17.  Изд-во
АН СССР. С. 60.
25 taraqqiyotining eng qadimgi jamoalariga borib taqaladi.
Ayrim   mualliflar   ibtidoiy   ovchilar   ayiq   g’ordan   chiqqan   paytida   yuqoridan
yirik  harsang   toshlarni  yumalatish  orqali  ov  qilganlar.  P.P. Yefimenko bu  borada
quyidagilarni   yozadi:   “Ushbu   yirik   yirtqichni   ovlash   uchun   ular   qanday   usul
qo’llaganliklarini   aniq   bilmaymiz.   Ammo,   kuzatishlar   shuni   ko’rsatdiki,
Drazinggyol   makonidan   ikkita   ayiqning   bosh   suyagi   topilgan   va   bu   suyaklarning
har   ikkalasi   ham   hayvon   tirikligida   boshidan   yaralangan.   Bu   yaralar   keyin   bitib
ketgan,   biroq,   ularning   o’rni   saqlanib   qolgan.   Shunga   ko’ra   aytish   mumkinki,
ibtidoiy   odamlar   ayiqlarga   og’ir   gurzisimon   qurollar   yordamida   ov   qilganlar   va
ular ayiq bilan yuzma yuz kelishdan qo’rqmaganlar” 22
.
Omon-Qo’ton   g’orida   bir   qancha   vaqt   shoqollar   ham   yashagan.   Bu   yerdan
topilgan   shoqol   suyak   qoldiqlari   shundan   dalolat   beradi.   Shuningdek,   ayrim
hayvonlar suyaklarida o’tkir tishlarning izlari bor va bu shoqolniki bo’lsa kerak. 
Omon-Qo’ton   g’ori   odami   olovni   ham   bilgan.   Bu   haqda   g’ordan   topilgan
gulxan, ko’mir, qadimgi kuya bilan qoplangan toshlar va kuygan hayvon suyaklari
guvohlik beradi. 
Omon-Qo’tonning ibtidoiy aholisi mohir ovchilar bo’lishgan. Ularning tog’
echkisiga ov qilganliklarini eslash  kifoya. Ma’lumki, bu jonivor tog’larda chiqish
qiyin bo’lgan joylarga chiqib boradi va o’ta chaqqon harakat qiladi. Ularni ovlash
katta xavf va xatar bilan birga kechgan. Ammo, yuqorida ta’kidlanganidek, Omon-
Qo’ton   g’oridan   aynan   ushbu   hayvonning   suyak   qoldiqlari   ko’roq   topilgan   va
aytish   mumkinki,   omonqo’tonliklar   ularni   muvaffaqiyat   bilan   ov   qilganlar,
o’ldirganlar.  
Yuqorida   ta’kidlanganidek,   Omon-Qo’ton   g’oridagi   o’choq   yonidan   odam
suyaklari qoldiqlari topilgan edi. Ehtimol, bu yerda ham mashhur Krapina g’orida
bo’lgani   kabi   odamxo’rlik   rusm   bo’lgandir.   Chjou   Kou   Tyandagi   sinantroplarda
kannibalizm hukm surgan deyishimizga asoslar bor. 
V.I.   Gromovaning   yozishicha:   “Krapina   topilmalarini   ayrim   tadqiqotchilar
22
Д.Н. Левь. Древний палеолит в Аман-Кутане. (Предварительное сообщение). Самарканд. 1949. С. 39.
26 (G.   Osborn)   bu   yerdagi   odam   suyaklarining   uzunasiga   emas,   balki   ko’ndalang
sindirilganligiga   asoslanib,   g’orda   kannibalizm   bo’lmagan,   degan   fikrni
bildiradilar.   Boshqa   bir   tadqiqotchilar   esa,   paleolit   davri   ajdodlarimiz   odamxo’r
bo’lgan bo’lsa, u holda ularning dunyoqarashi o’ta ayanchli bo’lgan bo’lur edi, deb
hisoblaydilar.   Biroq,   u   yoki   bu   tadqiqotchining   ichki   kechinmalari   haqiqatni
yoritishga to’sqinlik qilmasligi lozim” 23
. 
Shunday   qilib,   barcha   ma’lumotlarga   ko’ra   Omon-Qo’ton   g’ori   O’rta
Osiyoda   eng   qadimgi   yodgorlikdir.   Teshik   Toshdan   topilgan   tosh   buyumlar
anchayin   taraqqiy   etgandek   ko’rinishga   ega:   bu   yerda   haqiqiy   gardishsimon
nukleuslar, paykonlar va qirg’ichlar mavjud. bu yerdan topilgan qo’l cho’qmoriga
kelsak,   ma’lumki,   ko’pgina   so’nggi   mustye   davri   industriyalarida   ular   ancha
takomillashgan tosh buyumlar bilan bir qatorda hukm surishda davom etadi. Buni
makonning muallifi ham ta’kidlaydi.
“Oldimizda,   deb   yozadi   A.P.   Okladnikov,   qadimgi   texnologiyalardan
guvohlik   beruvchi   ikki   yoqlama   ishlov   berilgan   qo’l   cho’qmori   bo’lib,   u   eski
davrlardan saqlanib qolgan sarqit, deb qaralishi lozim”.
Agar Teshik-Tosh makoni klassik mustye davriga oid bo’lsa, u holda Omon-
Qo’ton   makoni   undanda   ancha   qadimgi   davrlarga   xosdir.   ushbu   xulosani   A.P.
Okladnikov ham ma’qullagan.
Bu   xulosa   bilan   yuqorida   tilga   olingan   antrapologlarning   fikrlari   ham   mos
keladi. 
O’zbekistonda   yangi   topilgan   qadimgi   tosh   davri   odami   makoni   haqidagi
qisqacha   ocherkni   yakunlar   ekan,   D.N.   Lev,   ushbu   topilma   va   O’rta   Osiyo
hududlaridan   topilajak   bunday   topilmalar   rasistlarga   va   ularning   “oliy   va   quyi
irqchilik” nazariyalariga qahshatqich zarba beradi, degan 24
.
Ushbu   topilmalar   yer   sharining   qaysi   hududlari   eng   qadimgi   odamlar
tomonidan   o’zlashtirilganligini   aniqlash   imkonini   beradi.   Bu   esa,   o’z   navbatida,
23
А.П. Окладников. Находка неандертальца в Узбекистане. ВДИ 1. 1949. Он  же., Мустьерская  стоянка в
гроте Тешик-Таш в Узбекистане.КСИИМК АН СССР. Т.1. с. 67.
24
А.П. Окладников. Находка неандертальца в Узбекистане. ВДИ 1. 1949. Он  же., Мустьерская  стоянка в
гроте Тешик-Таш в Узбекистане.КСИИМК АН СССР. Т.1. с. 67.
27 zamonaviy   tipdagi   odamning   kelib   chiqishi,   irqlarning   paydo   bo’lishi   va   boshqa
muhim masalalarni ham etish imkonini beradi. 
Prof.   G.F.   Debes   Teshik   Toshdan   topilgan   paleoantropologik   topilmaning
ahamiyati haqida shunday yozadi: “Teshik-Tosh topilmasining dunyoviy ahamiyati
shundaki, u neandertal odamini Osiyo materigining shunday joyida yashaganligini
ko’rsatdiki,   parallel   hukm   surish   nazariyasi   tarafdorlari   bu   hududlarda   Yevropa
neandertallari bilan bir vaqtda yashagan zamonaviy tipdagi odamning ilk vatanini
ko’rishni   hoxlardilar.   Teshik-Tosh   topilmasi   neandertallarning   tarqilishi   arealini
ancha  kengaytirishi  bilan  bir   qatorda, antrapogonezdagi   ketma  ketlik nazariyasini
mustahkamladi 25
. 
Prof.   G.F.   Debesning   bu   ta’riflari   to’laligicha   Omon-Qo’ton   topilmasiga
ham taalluqlidir.
O’rta   Osiyoning   navbatdagi   qator   yillar   davomida   o’rganilgan   g’ori   -
Omon-Qo’ton   makoni.   U   Zarafshon   tog’   tizmasining   g’arbiy   qismida,
Samarqand   shahridan   43   km   janubda,   Omon-Qo’ton   qishlog’ida   joylashgan.   U
Teshik Toshdan farqli ravishda yo’lak tipidagi tor va baland bo’lmagan .  So’ngra,
g’or   kengayib,   eni   2.5   m   va   balandligi   2.60   m   ga   yetadi.   G’orda   hosil   bo’lgan
qalin   va   qattiq   tuf   qatlam   kirka   yordamida   sindirilganda,   u   hayvonlarning
majaqlangan  suyak   qoldiqlari  hamda   tosh   buyumlarni  yopib  qolganligi  ma’lum
bo’ladi.   Tosh   buyumlar   orasida   bitta   kremniydan   ishlangan   va   bir   tomoni   ikki
taraflama retushlangan paykon ham  mavjud 26
  (Lev, 1949a, 19496, 1955, 1956).
G’orda   namgarchilik   katta   va   bu   yerda   yilning   eng   issiq   faslida   ham   salqin
bo’ladi.   Shunday   bo’lsada,   g’or   mustye   davri   ibtidoiy   odamiga   qo’nalgoh
25
Г.Ф. Дебец. Об антрапологических особенностях человеческого скелета из пещеры Тешик-Таш. Труды
Узбекского филиала АН СССР. С. 65.
26
Лев Д.Н. 1949. Древний палеолит в Аман-Кутане (предварительное сообщение). Самарканд.
Лев Д.Н. 1949а. Новые пещерные стоянки эпохи палеолита в Узбе кистане // СЭ. N.1.
Лев Д.Н. 1953. Пещеры эпохи палеолита близ г. Самарканда // При рода. N.6.
Лев Д.Н. 1956. Древний палеолит в Аман-Кутане (исследования 1953-1954 гг.) // Труды Узбекского гос. ун-
та. Нов. серия. Вып.61.
Лев Д.Н. 1957. Новые памятники палеолита в Узбекистане // ТКИЧП. Вып. 13.
Лев Д.Н. 1965. Самаркандская палеолитическая стоянка // ИМКУ. Вып.6.
Лев   Д.Н.   1972.   Итоги   работы   археологического   отряда   Самарканд ского   гос.   университета   им.   А.   Навои   в
1966 г. // Труды Самар кандского гос. ун-та. Нов. серия. Вып.218.
28 vazifasini   o’tagan.  Odamlar  g’orning  eng  tubida,  kirish  joyidan  25 m   ichkarida
yashaganlar.   Omon-Qo’tonni   qazish   ishlari   jarayonida   hayvon   suyaklari,   tosh
buyumlar   va   o’choq   qoldiqlari   aniqlangan.   Bu   yerdan   topilgan   bug’i   va
kiyikning   suyak   qoldiqlari   qiziqarlidir.   Ular   g’or   devorining   tagiga,   go’yoki
atayin yashirib qo’yilgandek topilgan. 
Omon-Qo’tondan   topilgan   tosh   buyumlar   sifatsiz   materiallardan   —
mahalliy   kvarsdan   ishlangan   va   u   buyumlarga   qo’pol   hamda   deyarli   «amorf»
ko’rinish bergan. Dastavval, Omon-Qo’ton materiallarining favqulotda qadimiy,
ya’ni mustyegacha bo’lgan davrlarga oidligi haqidagi fikrlar paydo bo’ldi. 
Ammo,   Omon-Qo’tondagi   tosh   buyumlarning   asosiy   qismi   kvarsdan
emas,   balki   dioritdan   ishlangan   va   ular   orasida   mustye   uchun   tipik   bo’lgan
buyumlar   ham   mavjud.   To’g’ri,   Om o n   Qo’tonda   tayyor   yoki   tugallangan   tosh
qurollar   hamda   yaxshi   ishlangan   plastinalar   juda   kam   uchraydi.   Shunday
bo’lsada,   bu   yerda   yaxshi   shakl   beradigan   qirg’ichlar,   paykonlar,   gardishsimon
nukleuslar va mustye tipidagi plastinalar mavjud. 
V.I.   Bibikova   tadqiqotlarining   ko’rsatishicha,   Agar,   odamlar   uni
shafqatsizlarcha   kesib   tashlashmagganlarida,   Omon-Qo’tonning   o’rmon   uchun
xos   bo’lgan   faunasi   hozir   ham   saqlanib   qolgan   bo’lar   edi.   Baland   tog’li
hududlarga   xos   bo’lgan   Teshik-Tosh   faunasidan   farqli   o’laroq,   Omon-Qo’ton
to’liq o’rta tog’ yoki tog’ oldi zonalariga mansubdir. Agar, Teshik Toshda suyak
qoldiqlarining   asosiy   qismi   tog’   echkisiniki   bo’lsa,   Omon-Qo’tonda   asosiy   ov
obyekti   vazifasini   Osiyo   muflroni   bajargan   (112   ta   muflonga   tegishli   suyak
qoldiqlari   topilgan).   Bu   yerda   keyingi   o’rinlarni   qo’ng’ir   ayiq   (39   ta)   va   maral
(10   ta)   egallaydi.   Ushbu   faunaning   o’ta   qadimiyligini   ko’rsatuvchi   yagona
hayvon   bu   yo’l     shoqol   qoldiqlaridir.   Shoqol   qoldiqlari   Teshik   Toshdan   ham
topilgan.   Ushbu   mustye   uchun   tipik   bo’lgan   hayvon   qoldiqlari   Kavkazdagi
Axshtir   g’oridan   ham   topilgan.   Boshqa   jonivorlardan   o’zining   ko’p   sonliligi
bilan   toshbaqalar   katta   e’tiborga   ega   va   bu   yerdan   115   ta   toshbaqaning   suyak
qoldiqlari topilgan. Aftidan, Omon-Qo’tonning qadimgi aholisi rasionida go’sht
29 iste’mol qilish katta o’rin egallagan 27
. 
Omon-Qo’tonning   faunasi   aniq   sanalangan   Teshik-Toshnikiga   juda
o’xshashligi bilan ajralib turadi va bu yerlarning faunasi hozirgiga o’xshashdir. 
Faunani   o’rgshanishdan   bu   joylarning   landshafti   va   iqlim   sharoitlari
haqida   xulosalar   olinadi.   Xayratlanarlisi   shundaki,   ushbu   o’rganilgan
hududlarining   tabiiy   sharoitlari   ko’plab   ming   yilliklar   davomida   o’zgarmasdan
qolgan.
Omon-Qo’ton g’ori 1947 yilda ochilgan va qator tadqiqotchilar tomonidan
o’rganilgan 28
.   G’or   to’liq   qazib   tugatilgan.   Yodgorlik   Chakulkalyan   tog’larida,
dengiz  sathidan  1300 m   balanlikda va  Samarqand shahridan  45  km  janubroqda
joylashgan.
Omon-Qo’tonning tosh buyumlari kolleksiyasi 200 ta buyumdan oshiqroq
va ular kremniy, kremniylashgan oxaktosh, diorit hamda kvarsitlardan ishlangan.
Nukleuslari a s osan boshlang’ich ishlanish bosqichida qoldirilgan, ammo, yorqin
gardishsimon o’zaklar ham uchraydi. Plastinasimon yo’nilg’ilar kamroqni tashkil
qiladi   va   tom   ma’nodagi   plastinalar   yo’q.   Uchirindilar   va   ularning   siniqlari
ko’pchilikni   tashkil   qiladi.   Uchirindilarning   bir   qismi   retushlangan.   Oddiy
27
Бибикова В.И. 1958. Некоторые замечания по фауне из мустьер- ской пещеры Аман-Кутан // СА. N.3.
28
Лев Д.Н. 1949. Древний палеолит в Аман-Кутане (предварительное сообщение). Самарканд. Бибикова В.И.
1958.   Некоторые   замечания   по   фауне   из   мустьер-   ской   пещеры   Аман-Кутан   //   СА.   N.3.   Лев   Д.Н.   1949а.
Новые   пещерные   стоянки   эпохи   палеолита   в   Узбе кистане   //   СЭ.   N.1.   Лев   Д.Н.   1953.   Пещеры   эпохи
палеолита   близ   г.   Самарканда   //   При рода.   N.6.   Лев   Д.Н.   1956.   Древний   палеолит   в   Аман-Кутане
(исследования   1953-1954   гг.)   //   Труды   Узбекского   гос.   ун-та.   Нов.   серия.   Вып.61.   Лев   Д.Н.   1957.   Новые
памятники   палеолита   в   Узбекистане   //   ТКИЧП.   Вып.   13.   Лев   Д.Н.   1965.   Самаркандская   палеолитическая
стоянка   //   ИМКУ.   Вып.6.   Лев   Д.Н.   1972.   Итоги   работы   археологического   отряда   Самарканд ского   гос.
университета им. А. Навои в 1966 г. // Труды Самар кандского гос. ун-та. Нов. серия. Вып.218.   Левен  Я.А.
1958.  Генезис  и   развитие  пещеры   Аман-Кутан   //  Труды  Узбекского  гос.  ун-та.  Нов.  серия.   Вып.85.  Юрьев
А.А.   1964.  О   возрасте   террас   р.Зеравшан   в   связи   с   геологоге-   оморфологическим   изучением   окрестностей
пещеры Аманкутан // Известия Узб. филиала ВГО. Т.8. Ранов В.А., Несмеянов С.А. 1973.с. 87. Палеолит и
стратиграфия   антро погена   Средней   Азии.   Душанбе.   Ташкенбаев   Н.Х.,   Сулейманов   Р.Х.   1980.   Культура
древнекаменно го   века   долины   Зарафшана.   Ташккент.   С..   66-68.   Джуракулов   М.Д.,   Мамедов   Э.Д.   1986.
Геология археологических памятников Зеравшана. Ташкент. С. 56-57.
30 qirralari bo’rtib chiqqan qirg’ichlar ham mavjud. Yodgorlikda mavjudligini D.N.
Lev,   R.X.   Suleymanov   va   N.X.   Toshkenboyev   ta’kidlagan   bargsimon   shaklli
qurollar   tasodifiy   xarakterga   ega.   Shuningdek,   to’plamda   paykonlar,
qirg’ichchalar   va   tosh   bigizlar   mavjudligi   e’tirof   etiladi.   Biroq,   ushbu   qurollar
rasmlari bironta nashrda uchramaydi.
R.X.   Sulaymonov   va   N.X.   Toshkenboyevlaring   hisoblashicha,   Omon-
Qo’tonning tosh inventari Qo’tirbuloqnikiga o’xshash 29
. M. Gaborining fikricha,
aksincha,   bu  industriya  mustyedan  avvalgi   arxaik  davrlarga  oid  va  O’rta  Osiyo
yodgorliklari   orasida   begonaroq   ko’rinadi.   Aftidan,   tadqiqotchini   Omon-
Qo’tonda mavjud bo’lgan bargsimon qurollarning bo’lagini eslatuvchi qurolning
borligi yodgorlikga analogiyalarni hududiy jihatdan olis Markaziy Yevropaning
riss-vyurm   davri   industriyalari   orasidan   izlash   kerak   degan   fikrga   olib
kelgandir 30
.   Z.   A.   Abramova,   D.N.   Levdan   keyin,   Omon-Qo’tonning
materiallarini   Teshik   Toshnikiga   yaqin   deb   hisoblaydi 31
.   Kolleksiyani   ko’rib
chiqqanimizdan  so’ng, Omon-Qo’tonning  industriyasini   kvars  xom   ashyosining
ko’pligi   arxaiklashtirib   yuborishini   kuzatamiz.   Bu   holat   va   yorqin   forma
beruvchi buyumlarning kam sonliligi uni qandaydir taqqoslashni qiyinlashtiradi.
Ammo, bir  narsani  ma’lum  ishonch bilan aytish mumkinki, bitta tosh buyumga
80 ta hayvon suyaklari qoldiqlari to’g’ri keladigan Omon-Qo’ton g’ori ovchilar
lageri   vazifasini   o’tagan 32
.   G’or   hajmining   kichikligi   ham   ushbu   fikrning
to’g’riligini isbotlaydi.
Omon-Qo’tonda turli  geolog mutaxassislar  (P.P. Kostenko, A.A. Yuryev,
S.A. Nesmeyanov)  olib borgan tadqiqotlar, yodgorlik faunasining tahlili singari
g’orning   madaniy   qatlamlari   yoshini   bir   xilda   aniqlash   imkonini   bermaydi.
29
Ташкенбаев   Н.Х.,   Сулейманов   Р.Х.   1980.   Культура   древнекаменно го  века   долины   Зарафшана.   Ташккент.
С.. 68-71.
30
G аЬоп  М. 1988.   N о uv еЦез  « D есо u уе rtesd апз  1е Ра1ео1 thiqueon Аз1е сеп tra 1е. Bulleten е //   U ррег Р1е ist осепе
Рге hist о i гу о f  \Уез1егп Еигаз i а. Р hil а d с1р hi а.
31
Абрамова З.А. 1984. Ранний палеолит азиатской части СССР // Па леолит СССР. М. С.149.
32
Любин В.П. 1970. Нижний палеолит // Каменный век на террито рии СССР. М. (МИА. N.166). С. 36.
31 Aytilgan fikrlardan shu narsa ma’lumki, g’ordagi madaniy yotqiziqlar yoki o’rta
pleystosenning oxirida yoki so’ngi pleystosenning boshlarida shakllangan.
1995   yilda   O’zbek-Polsha   ekspedisiyasi   xodimlari   tomonidan   D.N.   Lev
tomonidan ochilgan 33
 o’rta paleolit davriga oid Omon-Qo’ton g’or makoni tadqiq
qilindi.   Natijada,   g’orning   kirish   qismidan   7-8   m   ichkariroqdan   va   uning   chap
devori tomonidan qo’ng’ir loyli buzilmagan maydon aniqlandi.   Ushbu maydon
g’orning devoriga juda yaqin joylashgan. Bu joydan bir nechta hayvon suyaklari
qoldiqlari hamda stalaktitlar  bo’laklari topildi. Bu joydagi loy va stalaktitlardan
bir   bo’lagi   analiz   qilish   uchun   na’muna   sifatida   olindi.   Ikkinchi   na’muna
g’orning   kirish   qismiga   yaqin   o’ng   devori   tagidan,   uchinchi   na’muna   esa
g’orning   ancha   ichkarisidan   olindi.   Polshalik   prof.   T.   Madeyskayaning
ta’kidlashicha, g’orda ikki xil davrga oid generasiya kuzatiladi. 
G’or   to’liq   o’rganilgan   deb   hisoblanishiga   qaramasdan,   uning   ayrim
joylarida   inson   faoliyati   qoldiqlarini   hamda   g’orda   istiqomat   qilgan   hayvonlar
izlarini saqlab qolgan hamda qazilmagan maydonchalarni uchratish mumkin. 
G’ordan absolyut sanalar olish muhimligi va buning barcha imkoniyatlari
mavjudligi ko’rinib turardi. Negaki, Zarafshon vohasi paleolit davri yodgorliklari
aksariyatining sanasi nisbiyligicha qolmoqda edi 34
.    
2001   yilda   O’zbekistonda   qadimgi   tosh   davrini   o’rganish   bo’yicha
qo’shma   O’zbek-Amerika   xalqaro   talabalar   ilmiy-arxeologik   ekspedisiyasi
Zarafshon tog’  tizmasining shimoliy yon-bag’irlaridagi g’orlarda ilmiy tadqiqot
ishlarini olib bordi. 
33
    ?
 Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман-Кутане. (Исследования 1953-1954 гг.) \\ Труды Узбекского гос. Ун-
та.    Нов. Серия. Вып. 61. 1956;
34
  Гречкина Т.Ю., Хужаназаров М., Худайбердиев Р., Мадейская Т., Шимчак  К., Миловский  М., Кауван
Г.,   Давандовский   М.,   Багинская   С.   Научный   отчет   об   археологических   работах   Зарафшанского
палеолитического отряда в 1995 году. – Самарканд, 1996. – С. 8-9;
32 Tadqiqot   natijalari   qator   ilmiy   hisobotlarda   o’z   aksini   topgan 35
.   Dasturga
muvofiq   ushbu   hududlarda   nafaqat   qadimgi   odamlar   yashagan   g’orlarni   qidirib
topish,   balki   atrof-muhitning   paleoekologiyasini   ham   o’rganish   maqsad   qilib
olindi. Buning uchun g’orlardagi qatlamlar tarkibini tahlil qilish, qadimgi fauna-
florani hamda paleoiqlimni o’rganish ko’zda tutildi. 
O’zbek-Amerika   ekspedisiyasi   o’z   payftida   D.N.Lev   tomonidan
o’rganilgan 36
  Omon-Qo’ton   g’orida   stasionar   tadqiqot   ishlari   olib   bordi.   D.N.
Lev   tomonidan   g’orning   pleystosen   davriga   oid   qatlamlari   to’liq   qazib
o’rganilgan   va   hozirda   g’or   ichi   yana   tuproq   qatlamlari   bilan   to’lgan.   Bu
to’lg’azmalar   qizil   g’ovak   tuproqdan   iborat   bo’lib,   unda   hayvon   suyaklari
qoldiqlari ham uchraydi.   Biroq, g’orning devori bo’ylab ayrim joylarida pleystosen
davri   qatlamlari   teginilmay   qolib   ketganligi   aniqlandi.   Bunday   maydonlarni
tozalash   natijasida   bir   vaqtlar   omonqo’tonliklarning   ov   obyekti   hisoblangan   bir
nechta yovvoyi hayvon suyaklari qoldiqlari topildi. 
Ammo,   asosiy   e’tibor   g’orning   old   qismidagi   unga   kirishdan   janubi-
g’arbda   joylashgan   maydonni   o’rganishga   qaratildi.   Bu   yerda   bir   vaqtlar   D.N.
Lev   tomonidan   amalga   oshirilgan   qazishmalardan   chiqarib   tashlangan   tuproqda
hayvon  suyaklari   qoldiqlari   saqlangan   edi 37
. Natijada bir nechta hayvon suyaklari
qoldiqlari va bir dona uchirindi topildi.   Bu yerda g’orning tomidan qulab tushgan
qizg’ish   tuproq   qoldiqlari   ham   bo’lib,   ular   to’rtlamchi   davrga   oid   edi   va   ularda
maydalangan   yovvoyi   hayvonlar   suyaklari,   ayrim   tishlari   saqlanib   qolgan.   Ular
35
 Сулейманов Р.Х., Тойчиев Х.А., Ташкенбаев Н.Х., Джуракулов М.Дж., Холматов Н.У., Крахмаль К.А.,
Ибрагимов Р.З., Глантз М.,  Шраубер А.Х., Бургер О.Ф., Циммерман Х.П. Отчет по результатам полевых
исследований совместной эколого-археологической экспедиции по изучению памятников каменного века.
– Ташкент, (май-июнь,   2001 г). Научный архив ИА АН РУз. Фонд 07. 01. №160. – С. 2-13; Сулейманов
Р.Х.,   Гланц   М.,   Шраубер   А.Д.,   Бургер   О.Ф.,   Циммерман   Х.П.   Исследования   пещер   северных   склонов
Зарафшанского хребта в 2001 г. ИМКУ №34. – Самарканд, 2004. – С. 6-10; Сулейманов Р.Х., Хасанов М.,
Аминов Б., Шоназаров Ш., Ибрагимов Р.З., Крахмаль К.А. Отчет  по результатам полевых исследований
совместной   эколого-археологической   экспедиции   по   изучению   памятников   долины   Кашкадарьи.
Ташкент, (сентябрь-октябрь, 2001г). Научный архив ИА АН РУз. Фонд 03. 01. №124. С. 15 – 17; 
36
 Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман-Кутане. (Исследования 1953-1954 гг.) \\ Труды Узбекского гос. Ун-
та. Нов. Серия. Вып. 61. 1956;
37
 Лев Д.Н. Из истории изучения первобытной археологии Самарканда \\ Труды СамГУ. Новая серия, вып.
182. 1970;
33 XX   asrning   40-50   yillardagi   qazish   uslublarining   nomukammallligi   oqibatida
o’tkazib yuborilgan.
Omon-Qo’tondan atigi 3 ta buyum yig’ib olindi. Ulardan biri qirralari qo’pol
retushlangan   mustye   davri   plastinasidir.   Ikkinchi   buyum,   zarb   maydonchasi   atayin
sindirilgan uchirindi hisoblanadi . Har ikkala buyum ham qattiq qora rangli vulqonli
jinsdan   ishlangan.   To’plamdagi   uchinchi   buyum   –   uncha   katta   bo’lmagan
uchburchaksimon uchirindi bo’lib, u gardishsimon o’zakdan chaqmoqlab olingan.
Ushbu buyum kulrang yashil tusli qayroqtoshdan ishlangan .
Ma’lumki,   oxirigacha   qazib   tugatilgan   yodgorliklar   “o’lik   yodgorliklar”
hisoblanadi.   Biroq,   O’zbek-Polsha   hamda   O’zbek-Amerika   ekspedisiyalarining
tadqiqotlari   Zarafshon   vohasidagi   Omon-Qo’ton   makonida   teginilmagan
maydonlarning   saqlanib   qolganligini   va   unda   ayrim   tadqiqot   ishlarini   davom
ettirish mumkinligini tasdiqlashi, quvonarli holdir. 
Endi   Omon-Qo’ton   g’ori   yodgorligining   O’rta   Osiyo   paleoliti
oykumenasida   tutgan   o’rni   haqidato’xtalib   o’tmoqchiman.   Movius   nazariyasiga
ko’ra   XX   asrning   o’rtalarida   boshlangan   munozoralar 38
,   hozirgacha
to’xtaganicha   yo’q   va   ilk   paleolitning   barcha   oykumenasi   madaniy   jihatdan
ikkita   g’arbiy   hamda   sharqiy   zonalarga   ajratiladi.   G’arbiy   zonada   qo’l
cho’qmorlari   va   levallua   texnikasi   hukmron   hamda   unga   Afrika,   Yevropa
(sharqiy   Yevropadan   tashqari)   va   Old   Osiyo   kiradi.   Ikkinchi   zonada   esa
chopperlar,   klekton   tipidagi   uchirindilar   va   ko’pincha   galkalardan   ishlangan
oddiy nukleuslar hukmronlik qiladi hamda unga Sharqiy Osiyo, O’rta Hindiston
va   butun   Hindoxitoy   kiradi 39
.   “Qo’l   cho’qmorlari   madaniyati”   hamda
“chopperlar   madaniyati”   yodgorliklarining   tarqalishi   xaritasiga
qarasak 40
[ M OVSH s,   1944,   r.   103],   u   holda   Kaspiydan   Hindikushgacha   bo’lgan
38
Замятнин С.Н. 1951. О возникновении локальных различий в куль туре палеолитического периода // Труды
Института этнографии АНСССР. Т. 16. Сорокин В.С. 1953. О локальных различиях в культуре нижнего па -
леолита // СЭ. N.3.
39
М ОУШЗ   Н. N .   1944.   Еаг1у   тап   ап d   Р1е1з1осепе   st га tig гар h у   1п   зои1Ьегп   апд   еаз!егп   Аз1а   //   Рарегз   о f   1Ье
РеаЬо d у Мизе um  оГ А meri сап Агс h аео1о gy  ап d  Е tn по1о g у.  V о1.19. N.3. P   . 100.
40
М ОУШЗ   Н. N .   1944.   Еаг1у   тап   ап d   Р1е1з1осепе   st га tig гар h у   1п   зо ut егп   ап d   еаз t егп   Аз1а   //   Рарегз   оГ   1Ье
РеаЬо d у Мизе um  оГ А meri сап Агс h аео1о gy  апд Е th по1о g у.  V о1.19. N.3. P . 103.
34 hududlar ushbu ikkala madaniyatlarning chegarasi ekanligini ko’ramiz. Shuning
uchun   ham   O’rta   Osiyo   hududlarining   Movius   nazariyasi   tarafdorlari   va
muxoliflari o’rtasidagi  so’nmaydigan tortishuvlardagi roli qandayligini tasavvur
qilish mumkin.
O’rta   Osiyodan   topilgan   ko’plab   turli   davrlarga   va   turli   xarakterdagi
paleolit   davri   paleolit   davri   yodgorliklarining   topilishi   munosobati   bilan   o’tgan
asrning   50   yillarida   Movius   nazariyasini   ushbu   hududlarda   tekshirib   ko’rish
imkoni   tug’ildi 41
(Ranov,   1966).   Shuningdek,   bor   materiallarni   boshqa
hududlarning   paleolit   davri   yodgorliklari   fonida   keng   qiyosiy   tahlil   qilish
imkoniyati   paydo   bo’ldi.   1956   yilda   A.P.   Okladni kov   O’rta   Osiyo   hududlarida
paleolit   davri   insoniyatining   ikkita   yirik   madaniy   viloyatlari   tutashgan   joy   deb
yozgan   edi.   "Ulardan   biri   Qirg’izistondan   sharqqa   va   shimolga,   ikkinchisi   —
undan   janubga   va   g’arbga   qarab   cho’zilgan 42
  hamda   ulardan   birinchisida
galkalardan   tosh   qurollar   yasash   kabi   qadimgi   sharq   uslublaridan   keng
foydalanilgan" . To’g’ri, zikr etilgan parchalarda gap so’nggi paleolit to’g’risida
boradi,   biroq,   unda   O’rta   Osiyoni   Sharqidagi   quyi   paleolit   davri   ayrim
topilmalarining   janubi   sharqiy   Osiyodagi   mashhur   galkali   industriyalar   bilan
ko’p jihatdan o’xshashligi haqida ham hikoya qilinadi.
1966   yilda   A.P.   Okladnikov   O’rta   Osiyoning   paleoliti   haqidagi   yirik
umumlashtiruvchi maqolasini yozadi 43
. Uning ilk paleolitga bag’ishlangan bobini
muallif  “ikki  xil  madaniy an’ana va ularning qo’shni  hududlar  bilan aloqalari”,
masalalari   bilan   tugalladi 44
.   A.P.   Okladnikov   ta’kidladi,   "ana   shu   davrdanoq
O’rta Osiyoning g’arbi va sharqida madaniy taraqqiyot yo’llarining ayro tushishi
kuzatiladi" va bu hududning g’arbiy chekkasidan topilgan qo’l cho’qmorlari kabi
qurollarda   aks   etadi,   garchi,   bu   paytda   sharqda   qo’l   cho’qmorlari   butunlay
uchramaydi, ammo, ancha qadimgi davrlardan bu yerlarda o’ziga xos boshqa bir
41
Окладников А.П. 1956а. Палеолитическое время на Тянь-Шане и Енисее // История Киргизии. Т.1. Фрунзе.
с. 19
42
Ўша адабиёт. С. 22.
43
Ўша адабиёт. С. 11.
44
Ўша адабиёт. С. 22.
35 qurollar   —   chopperlar   paydo   bo’ladi".   Ushbu   kuzatishdan   kelib   chiqadigan
xulosa Moviusniki bilan bir xil. "ilk paleolitning qo’l cho’qmorli madaniyatining
ta’siri   -   yozadi   A.P.   Okladnikov,   -   shunday   qilib,   O’rta   Osiyoning   g’arbiy
chekkasida,   ya’ni   Turkmanistonda   kuzatiladi.   O’rta   Osiyoning   sharqida   va
shimolida esa, ma’lum chopperli madaniyatning ta’siri kuzatiladi. Juda ehtimol,
O’rta   Osiyoning   sharqiy   tumanlarini   egallagan   aholi   Yevropa,   Afrika   va   Old
Osiyoning shel yoki ashel davri aholisi bilan emas, balki sinantroplar — Janubi-
Sharqiy   va   Sharqiy   Osiyoning   ibtidoiy   aholisi   bilan   qardoshlik   jihatidan
yaqinroq bo’lgan" 45
.
Shunga   yaqin   qarashlarni   V.A.   Ranov   ko’tarib   chiqdi,   ammo,   u
konsepsiyaga   quyi  paleolitdan  keyingi  davrlarga oid  materiallarni   ham  kiritdi 46
.
S.N. Zamyatninning so’nggi  paleolit  davrida uchta yirik madaniy viloyat  hukm
surganligi  haqidagi  fikrlari  bilan  qurollanib, V.A. Ranov,  ularning izlarini  o’rta
va   quyi   paleolit   davri   materiallarida   ham   kuzatish   mumkinligi   haqidagi   fikrni
aytdi. Shuningdek, V.A. Ranov, O’rta Osiyo ushbu madaniy viloyatlar tutashgan
joyda joylashadi va ushbu hududlarda paleolit davri yodgorliklari ikkita guruhga
ajraladi   (Shunday   qilib,   Moviusning   muxolifi   bo’lgan   S.N.   Zamyatninning
g’oyalaridan biri O’rta Osiyo paleolitiga ushbu qarashlarning tarqalishiga sabab
bo’ldi). "Birinchi guruh (A) O’rta Osiyodan g’arbroqda va asosan, Old Osiyoda
joylashgan   yodgorliklar   bilan,   ikkinchi   guruh   esa   (B),   sharqda   joylashgan
yodgorliklar bilan bog’lanadi  (Sharqiy Osiyo tipidagi madaniyatlar)" 47
  . A va B
guruhlarining parallel rivojlanishi V.A. Ranovning fikriga ko’ra "ilk paleolitdan
boshlanib ilk metall davriga o’tish bilan tugaydi" 48
. Birinchi (A) guruh uchun eng
qadimgi   bosqichlarda   qo’l   cho’qmorlari   (taxminan),   so’ngra,   madaniyatning
levallua   mustye   ko’rinishi   xarakterlidir.   Ikkinchi   guruhni   avvalombor,   galkali
qurollar “qo’pol chopquvchi qurollar”, ya’ni chopperlar birlashtiradi.
45
Окладников А.П. 1966. Палеолит // Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. М.-Л.  С. 22.
46
Ранов В.А. 1964. О связях культур палеолита Средней Азии и неко торых стран зарубежного Востока. М.
47
Ранов В.А. 1965. Каменный век Таджикистана. Вып.1. Палеолит. Душанбе.  С. 97.
48
Ўша адабиёт. С. 104.
36 Ushbu konsepsiyani  ilgari surar ekan, uning muallifi Movius nazariyasini
bevosita manba sifatida esga ham olmadi, garchi, amerikalik olimning g’oyalari
V.A.   Ranov   fikrlarining   asosini   tashkil   qilsada   (V.A.   Ranov   konsepsiyasining
Movius   g’oyalari   bilan   aloqadorligi   haqida   P.I.   Boriskovskiy 49
  va     R.X.
Suleymanovlar 50
  yozgan   edi).   Moviusning   g’oyalari   A.P.   Okladnikovga   ham
ta’sir   ko’rsatgan 51
.   Shunday   qilib,   O’rta   Osiyo   paleoliti   madaniyatlarining
xarakteri   masalalari   bilan   shug’ullangan   dastlabki   mualliflar   shubhasiz,
Moviusning yo’lidan borganlar. Katta hududlarning paleoliti bir xil emas va bir
xil   bo’lishi   ham   mumkin   emasligi   aniq   edi.   Ular   o’rtasidagi   tafovutlar
yo’nalishlarini   axtarish   esa   hammaga   ma’lum   sxemaga   aylan d i.   U   katta
harakatlarsiz   materialda   o’z   aksini   topgan   va   bunda   materialning   turliligi
tushuntirilgan. Ushbu g’oya sxema sifatida A.P. Okladnikov va V.A. Ranovlarni
qoniqtirgan   hamda   buni   ularning   hamkorlikdagi 52
  yoki   alohida   ilmiy   ishlarida 53
kuzatiladi.
Ammo, tez orada, bu konsepsiya tanqidga uchraydi va qisman yoki to’liq
qayta   ko’rib   chiqiladi.   V.A.   Ranovning   bu   boradagi   qarashlari   opponetlarning
asosiy nishoniga aylandi .   Tanqidchilarning fikrlari asosan Movius nazariyasi va
uning O’rta Osiyo paleoliti haqidagi fikrlariga qaratilgan bo’lib, ikki  x il ko’rinish
kasb   etdi:   birinchidan,   dunyoning   turli   qismlaridagi   amalga   oshirilgan   yangi
topilmalar   Moviusning   nazariyasiga   hamma   vaqt   ham   mos   kelavermaydi;
ikkinchidan   esa,   O’rta   Osiyo   paleolitining   eng   muhim   muammolari   O’rta
Osiyoning o’zining materiallari asosida yechilgan emas. Bir so’z bilan aytganda,
argumentlar   Movius   nazariyasiga   qarshi,   xulosa   esa,   Okladnikov-Ranovning
konsepsiyasiga qarshi qilindi.
49
Борисковский П.И. 1971. Древний каменный век Южной и Юго- Восточной Азии. Л.  С. 298.
50
Сулейманов Р.Х. 1972. Статистическое изучение культуры грота Оби-Рахмат. Ташкент.  71.
51
Окладников   А.П.   1968.   Древние   связи   культур   Сибири   и   Средней   Азии   //   Бахрушинские   чтения.   Вып.1.
Новосибирск . С. 111.
52
Окладников А.П., Ранов В.А. 1963. Каменный век // История тад жикского народа. Т.1. М.  С. 46. 
53
Окладников А.П. 1957. Итоги и узловые проблемы изучения палео лита в СССР за 40 лет // СА. N.4.
37 Ushbu   masalaga   R.X.   Sulaymanov   o’zining   nomzodlik   dissertasiyasida
katta   e’tibor   qaratdi 54
.   Biroq,   u   mustye   davri   bilangina   cheklandi.   Dastlab
paleolit   oykumenasining   g’arbidagi   galkali   qurollar   va   sharqidagi   qo’l
cho’qmorlari   haqidagi   dalillarni   keltirar   ekan 55
,   ushbu   muallif   so’ngra   yozadi 56
,
"O’rta Osiyoning mustye davridagi etnomadaniy manzarasi G’arbga va Sharqqa
tortuvchi   ikki   tipdagi   makonlarning   elektik   turli   tumanligidan   ko’ra
murakkabroq bo’lgan". Ammo, bu ikki turlilikka dalillar keltirish O’rta Osiyoga
nisbatan   hech   narsani   isbotlamaydi.   Ushbu   ta’kidni   1965   yilda   V.A.   Ranov
maqullagan   bo’lardi,   negaki,   uning   A   va   B   guruhlari   ularni   yana   mayda
qismlarga ajratishni istisno etmaydi (ushbu muallifning keyingi ishlarida bu aks
ettirilgan) hamda elektiklik majburiyatini yuklamaydi.
R.X.   Sulaymonov   ko’tarib   chiqqan   tanqid   P.I.   Boriskovskiy   tomonidan
quvvatlandi   va   to’ldirildi 57
.   P.I.   Boriskovskiy   mustye   davri   bilangina
cheklanmadi   va   o’z   qarashlarini   mustyegacha   bo’lgan   yodgorliklarga   ham
qaratdi.   Ammo,   uning   dalillari   O’rta   Osiyo   materiallari   asosida   emas   edi   va
shuning uchun ham u ko’proq Moviusning g’oyasiga o’xshab qoldi 58
.
X.A.   Alpisbayevning 59
  [1979]   katta   hajmli   materiallarni   tahlil   qilish
natijasida   yozgan   kitobida   Qozoqiston   paleolitida   ikkita   bir   biridan   keskin   farq
qiladigan   madaniyatlar   zonalari   hukm   surganligi   haqida   yozadi.   Bular   Janubiy-
Qozoqiston hamda Shimoliy-Qozoqiston zonalaridir. Janubiy-Qozoqiston uchun
galkali   texnika,   choppinglar   xarakterlidir,   bifaslar   yoki   uchramaydi   yoki   juda
kam sonli. Shimoliy-Qozoqiston zonasi uchun esa, "haqiqiy bifaslarning" hamda
levallua texnikasining mavjudligi xarakterlidir 60
. Shunisi qiziqki, Alpisbayevning
ushbu kitobida ushbu fikrga qarama qarshi  fikr ham aytilgan: "O’rta Osiyoning
54
Сулейманов Р.Х. 1968. Грот Оби-Рахмат и математико-статистичес- кая гипотеза обирахматской культуры.
Автореферат кандидат ской диссертации. Ташкент.
Сулейманов   Р.Х.   1972.   Статистическое   изучение   культуры   грота   Оби-Рахмат.   Ташкент.     71.   Кўрсатилган
адабиёт. С. 112 -113.
55
К ў рсатилган адабиёт. С. 113.
56
Кўрсатилган адабиёт. С. 113.
57
Борисковский П.И. 1971. Древний каменный век Южной и Юго- Восточной Азии. Л.  С. 110- 112.
58
К ўрсатилган адабиёт. С.  41-50.
59
Алпысбаев Х.А. 1979. Памятники нижнего палеолита Южного Казаrтана. Алма-Ата.
60
Кўрсатилган адабиёт. С. 190.
38 quyi   paleolit   davri   madaniyatlarida   sharqiy   va   g’arbiy   an’analarning   birgalikda
kelishi   uchramaydi" 61
.   Yana   ushbu   kitobda   Movius   nazariyasiga   qarshi   fikrlar
aytiladi 62
  va ehtimol, ular X.A. Alpisbayevning o’z materiallariga munosobatini
belgilab   bergan.   Qizig’i   shundaki,   X.A.   Alpisbayevning   kitobidagi   dalillardan
V.A. Ranov o’z qarashlarini mustahkamlashda ustalik bilan foydalangan 63
 va bu
qarashlarini o’zining keyingi ishlarida ham o’zgartirmasdan kelgan. Bu ishlarda
mustaqil   va   bir   biri   bilan   kesishmagan   O ld   O siyoning   A   hamda   sharqiy
osiyoning V guruhlari haqida so’z boradi 64
.
Ranov   va   Okladnikovlar   konsepsiyasini   tanqidi   haqidagi   dalillarni
umumlashtirib,   ular   ikkita   asosiy   holatga   olib   kelishini   ta’kidlash   mumkin:   (1)
Moviusning   nazariyasi   boshqa   hududlar   uchun   to’g’ri   kelmaydi   va   shuning
uchun   ham   uning   O’rta   Osiyo   haqidagi   albomi   ham   noto’g’ri,   (2)   O’rta   Osiyo
paleolit davri madaniyatlarining xaritasi ikkiyoqlama taraqqiyot konsepsiyasidan
ko’ra   ko’proq,   turli   tumandir   va   shuning   uchun   ham   uning   xaritasidan   bosh
tortish   kerak.   Yuqorida   tilga   olingan   har   ikkala   holatlar   nafaqat   mantiqiy
jihatdan, balki empirik asoslanmaganligi jihatidan ham shubhalidir.
Haqiqatda, 50 60 yillarda Sharqiy va Janubi Sharqiy Osiyodagi arxeologik
tadqiqotlar   hamda   Yevropa   va   Afrikaning   ilk   paleoliti   haqidagi   yangi
ma’lumotlarning paydo bo’dishi bilan, qo’l cho’qmorli yoki chopperli va dag’al
uchirindili industriyalar nafaqat Moviusning xaritasida ajratib qo’yilgan joylarda,
balki   boshqa   joylarda   ham   uchrashi   aniq   bo’lib   qoldi 65
.   Bundan   ayrim
tanqidchilar   aytganidek 66
,   Moviusning   nazariyasi   butunlay   ishdan   chiqdi,   deb
61
Алпысбаев Х.А. 1979. Памятники нижнего палеолита Южного Казаrтана. Алма-Ата.  С. 186.
62
Кўрсатилган адабиёт. С. 184-186.
63
Ранов   В.А.   1965а.   Главные   вопросы   изучения   палеолита   Средней   Азии   //   Основные   проблемы   изучения
четвертичного периода. М.С. 77.
64
Ранов В.А. 1988а. Каменный век Южного Таджикистана и Памира. Автореферат докторской диссертации.
Новосибирск. С. 5-6.
65
Ларичев   В.Е.   1977.   Открытие   рубил   на   территории   Восточной   Азии   и   проблема   локальных   культур
нижнего   палеолита   //   Проблемы   археологии   Евразии   и   Северной   Америки.   М.   Анисюткин   Н.К.   1992.
Находки   ручных   рубил   на   территории   Вьет нама   //   Хроностратиграфия   палеолита   Северной,   Центральной,
Восточной Азии и Америки. Новосибирск.
66
Борисковский П.И. 1971. Древний каменный век Южной и Юго- Восточной Азии. Л.   С. 50 . Ларичев В.Е.
1977. Открытие рубил на территории Восточной Азии и проблема локальных культур нижнего палеолита //
Проблемы   археологии   Евразии   и   Северной   Америки.   М.   С.   31-33.   Ларичева   И.П.   1980.   Новые   данные   по
39 bo’lmaydi.   Aksincha,   garchi   chegaralari   biroz   o’zgargan   bo’lsada,   ilk   paleolit
uchun Moviusning nazariyasi realligicha qolmoqda.  
Moviusning   opponentlariga   asosiy   dalil   sharqiy   zonaning   ayrim
yodgorliklarida qo’l cho’qmorlarining mavjudligi edi (buni Moviusning o’zi ham
ta’kidlagan  edi 67
:. Ammo,  istixoda  qilinayotgan  buyumlar  o’ta kamyob  va  ko’p
jihatdan   munozoralidir.   Mashhur   Xitoy   topilmalariga   kelsak,   (Dinsun,   Lantyan
va   h.k.),   ular   yoki   yig’ma   materiallar   yoki   qo’l   cho’qmorlari   emas,   balki
galkadan   ishlangan   qirg’ichlardir   (Chjoukoudyan   15),   ya’ni   ryuk   tipidagi
buyumlardir 68
. Koreyadagi mashhur ashel davri yodgorligi Chongoknining yoshi
45 ming yildan oshmas ekan 69
. Ushbu yodgorlikning materiallari orasida ko’plab
chopperlar, choppinglar, qirg’ichlar va boshqa galkali qurollar bilan birga to’rtta
qo’pol   bifas   borligi   aniqlandi 70
.   Do   tog’idan   topilgan   qo’l   cho’qmori   va
Vetnamning   boshqa   hududlaridan   topilgan   buyumlar 71
  tipologik   va   xronologik
jihatdan Xitoy hamda Koreyanikidan ham ko’proq shubha uyg’otadi. 
Shunday   qilib,   birinchidan,   Sharqiy   va   Janubi   Sharqiy   Osiyo   quyi
paleolitida   mavjud   bo’lgan   qo’l   cho’qmorlari   kam   sonli   yoki   yakkam   dukkam.
Ikkinchidan, morfologik jihatdan bu yerdagi qo’l cho’qmorlari amorf ko’rinishga
ega   va   g’arbiy   zonaning   bifaslari   bilan   taqqoslanishi   mumkin   emas.
Uchinchidan,   ularning   geologik   holati   hamisha   noma’lum   va   ushbu   qo’l
cho’qmorlarining   ilk   paleolitga   aloqadorligi   shubha   uyg’otadi.   Va   nihoyat,
to’rtinchidan, (eng muhimi), sharqiy zonani g’arbiy zonadan nafaqat bifaslarning
bor   yoki   yo’qligigina   va   kamligi   emas,   balki   ko’zga   tashlanib   turadigan
палеолиту Азии (по материа лам конгресса в Ницце) // Палеолит Средней и Восточной Азии. Новосибирск.
С. 167.
67
М О VIUS   Н. E .   1944. Еаг1у тап апд Р1е1з1осепе з1га11§гарЬу 1п зои1Ьегп апд еаз!егп Аз1а // Рарегз оГ 1Ье
РеаЬоду Мизеит оГ Атепсап Аг- сЬаео1обУ апд Е1Ьпо1о§у. Уо1.19. N.3.  Р.  39-41.
68
Абрамова З.А. 1994. Палеолит Северного Китая // Палеолит Цент ральной и Восточной Азии. СПб. С.  133-
134.
69
8еопЬок У e  1992. То^агёз ап ехр1апа1юп оГ ^йЬеаз! Аз1ап Ра1аео- ШЫс // Хроностратиграфия палеолита
Северной, Центральной, Восточной Азии и Америки. Новосибирск.
70
Аугез ХУ.8., КЬее 8.Ы. 1984. ТЬе АсЬеиИап  т Аз1а? А геу1е\у оГ ге- зеагсЬ оп Когеап // РгосеесИп§8 оГ
1Ье РгеЫз1опс 8оае1у. Уо1.50. Р. 324.
71
Борисковский  П.И. 1966. Первобытное  прошлое  Вьетнама.  М.-Л. С. 133. Анисюткин  Н.К. 1992. Находки
ручных рубил на территории Вьет нама // Хроностратиграфия палеолита Северной, Центральной, Восточной
Азии и Америки. Новосибирск. С. 66.
40 texnologik   jihatlarning   nisbatan   oddiyligi   hamda   tosh   buyumlarning   zaif
tipologik   differensasiyalashganligidir.   V.A.   Ranov   shunday   yozgan   edi:,   “gap
qo’l cho’qmorlarining bor yoki yo’qligida emas — bu masalani soddalashtiradi,
sharqiy   va   g’arbiy   zonalar   madaniyatlarining   o’ziga   xosliklarini   tushinishga
xalaqit beradi, paleolitda madaniyatlarning "umumiy foni" "asosiy ahamiyat kasb
etadi" va o’zaro o’xshamaydi 72
.
Endi yana O’rta Osiyo hududlariga e’tibor bersak, bu yerda bir tomondan,
qo’l cho’qmorli komplekslarning va ikkinchi tomondan galkali industriyalarning
tarqalishi   sharq   g’arb   g’oyasiga   qarshi   ekanligini   tan   olish   lozim.   Morfologik
jihatdan   ancha   takomillashgan   qo’l   cho’qmorlari   hozirda   O’rta   Osiyoning   quyi
va   o’rta   paleolitida   ko’plab   uchraydi   (Yangadja-Karatengir,   Yesen   2,
Shaxbagata),   shuningdek,   ular   Markaziy   va   Shimoliy   Qozoqistonda   (Jaman-
Aybat,   Vishnevka,   Semizbugu)   ham   uchraydi   va   Sharqda   bo’lgani   kabi   O’rta
Osiyoning   tog’li   qismidagi   ilk   paleolit   davri   yodgorliklarida   qo’l   cho’qmorlari
uchramaydi  (jumladan, Ko’lbuloqda ham, negaki, bu yerdagi  qo’l  cho’qmorlari
o’rta   paleolitga   oiddir).   Galkali   industriyalar   esa,   aksincha,   janubi   sharqda
konsentrasiyalashgan   (Kuldara,   Sel-Ungur,   Karatau,   Laxuti)   va   Qoratov
tizmasida uchraydi (Bo’rikazgan, Tanirkazgan, Kemer, Tokali va hakozo) hamda
ular   Markaziy   Qozoqistonning   janubiy   yarmigacha   kirib   borgan   (Muzbel,
aftidan, Obilisan). Hududdagi qadimgi paleolit davri yodgorliklarini bir birining
tarqalish   areallarini   qoplamaydigan   ikkita   texnik   tipologik   guruhga   ajralishini
nima bilan tushuntirish mumkin — xom ashyoning xarakteri, madaniy an’analar,
tog’li va tekislik hududlaridagi ekologik tafovutlar, sharq va g’arb yodgorliklari
yoshining turlichaligi bilanmi, nima bo’lganda ham bu fakt.
Quyi   paleolitga   oid   va   undan   ham   qadimgi   bifaslarga   eag   yodgorliklar
haqida   keng  xulosalar   chiqarish   uchun  yaxshi   o’rganilmagan.  Ammo,   bir   narsa
aniqki, masalan  Qozoqistonning katta qismida  agar  bifasli  industriyalar  mavjud
72
Ранов В.А., Несмеянов С.А. 1974. Совещание по каменному веку Средней Азии // БКИЧП. N.41.  189-190.
41 bo’lsa,   bu   an’ana   so’nggi   paleolit   davrigacha   davom   etadi 73
,   O’rta   Osiyo
hududlarida   esa   mustye   davrida   bifasli   industriyalar   juda   kam   uchraydi.   Faqat
Qizilnura   1   va   Ko’lbuloqning   qatlamlaridan   birida   ikkita   bifas   topilgan.   O’rta
Osiyoning   boshqa   mustye   davri   yodgorliklarida   ular   uchramaydit.   Bu
yodgorliklarda ikki taraflama ishlov berilgan tig’lar ham uchramaydi (Ko’lbuloq
va Omon-Qo’tondagina bittadan bunday buyumlar uchragan).
II-BOB.   ZARAFShON   VOHASI   O’RTA   PALEOLIT   DAVRI
YoDGORLIKLARI.
2.1. Qo’tirbuloq yodgorligining o’rganilishi.
Qo’tirbuloq   makoni   Zarafshon   daryosining   o’ng   qirg’oq   yuqori   terassasida,
shu   nomli   buloq   bo’yida,   Samarqand   shahridan   100   km   g’arbroqda   joylashgan.
Yodgorlik   1971   yili   O’zR   FA   arxeologiya   institutining   Yu.F.   Buryakov 74
.
73
Волошин   В.С.   1990.   Стратиграфия   и   периодизация   палеолита   Цент рального   Казаrтана   //
Хроностратиграфия палеолита Северной, Центральной и Восточной Азии и Америкм. Новосибирск. C . 100.
Волошин В.С. 1992. Об истоках палеолита в Центральном Казаrта не // Маргулановские чтения. М. С. 59.
74
  Буряков Ю.Ф., Крикис Я.К., Равшанов Р., Ростовцев О.М. Археологические работы в
Самаркандской области.// АО 1971 г. – М., «Наука», 1972. – С. 9-14; 
42 boshchiligidagi   arxeologik   guruhi   tomonidan   ochilgan   bo’lib,   1971-1972   yillarda
N.X.   Toshkenboyev   tomonidan   o’rganilgan   va   olingan   natijalar   bir   qator   ilmiy
maqolalarda   hamda   «Kultura   drevnekamennogo   veka   dolinы   r.   Zarafshana» 75
nomli monografiyada umumlashtirilgan. 
1995   yil   O’zbek-Polsha   xalqaro   ekspedisiyasi   tomonidan   qadimgi
qazishmalarning taxminiy o’rni aniqlanib, ularning davomidan 5x5 m hajmli yangi
qazishma   amalga   oshirildi.   Natijada,   yodgorlikning   1-4-   qatlamlari   mexanik
aralashuvga uchraganligi aniqlandi. Qazishmalar yer sathidan 1 m gacha va reper
nuqtadan 1,89 m gacha chuqurlikda amalga oshirildi 76
. 
Ta’kidlanishicha,   yodgorlikning   7-4-qatlamlari   tarixiy   davrlarda   amalga
oshirilgan   qandaydir   qurilishlar   hamda   buloqni   tozalash   ishlari   oqibatida
shakllangan.   Mavsum   davomida   Qo’tirbuloqdan   jami   873   ta   tosh   buyum   qazib
olingan bo’lib, ulardan 538 ekzemplyari madaniy gorizontlarga va 335 tasi aralash
qatlamlarga to’g’ri keladi 77
. 
Avvalgi   tadqiqotlardan   farqli   o’laroq,   Qo’tirbuloq   manzilgohi   industriyasida
asosan qayroqtoshlardan 78
 emas, balki bazalt toshlardan foydalanganligi aniqlandi.
Bunday xom-ashyo Zarafshon daryosi va uning ochiq terassalarida galka shaklida
ko’plab   uchraydi.   Qo’tirbuloqliklar   ularning   galkalarini   sifatiga   ko’ra   tanlab
75
 Ташкенбаев Н.Х. Новые памятники древнекаменного века в Самаркандской области //
ОНУ,   №11.–Ташкент,   1971.–С.   8–13;     Ташкенбаев   Н.Х.   Исследование   новой
мустьерской   стоянки   Кутурбулак   (Самарканд)   //   Тезисы   докладов   совещания   по
каменному веку Средней Азии и Казаrтана. – Ташкент, 1972. – С. 23 – 25; Ташкенбаев
Н.Х. Новая мустьерская стоянка Кутурбулак // ИМКУ, вып. 10. –Ташкент, 1973. – С. 8 –
13;  Тетюхин Г.Ф., Ташкенбаев Н.Х., Сулейманов Р.Х. Геоморфологическое положение
мустьерского местонахождения Кутурбулак // ИМКУ, вып. 14. – Ташкент, 1978. – С. 5 –
11;   Ташкенбаев   Н.Х.,   Сулейманов   Р.Х.   Культура   древнекаменного   века   долины
Зарафшана.   –   Ташкент,   Изд-во   «ФАН»,   1980;   Ташкенбаев   Н.Х.   Некоторые   данные   по
палеолиту Зарафшанской долины \\ ИМКУ. Вып. 21. – Ташкент, 1987.  – С. 17;
76
  Гречкина   Т.Ю.,   Х ужаназаров   М.,   Худайбердиев   Р.,   Хмелевский   В.,   Щимчак   К.,
Мадейская   Т.,   Кауван   Г.,   Левандовский   М.,   Багинская   С.   Научный   отчет   об
археологических   работах   Зарафшанского   палеолитического   отряда   в   1995   году.   –
Самарканд, 1996. Научный архив ИА АН РУз. Фонд 04. 01. №243. – С. 1-50;
77
 Там же. – С. 24;
78
  Сайфуллаев   Б.К.   Палеолит   долины   реки   Зарафшана   и   Северо-Восточных
Кызылкумов. Автореф. дисс. канд.ист. наук. Самарканд, 2003. – С. 17; Сайфуллаев Б.К.
Каменная   индустрия   среднепалеолитического   местанахождения   Кутурбулак   (в   свете
новых исследований). ИМКУ. Вып. 32. – Ташкет, 2001. – С. 38;
43 olganlar   va   tosh   qurollar   yasaganlar.   Shuningdek,   to’plamda   kremniy,
kremniylashgan   oxaktosh,   qumli   va   kremniyli   slaneslardan   ishlangan   buyumlar
ham   bo’lib,   ular   Zirabuloq   tog’lari   etaklarida   kichik   hajmli   galkalar   shaklida
uchraydi.         
Kolleksiyaning   nukleuslari   ishlanish   darajasiga   ko’ra   turli   bosqichlarga   oid.
Ular   orasida   preformalardan   tortib   haddan   tashqari   ishlov   berilganlarigacha
uchraydi.   Tipologik   jihatdan   ushbu   o’zaklarni   gardishsimon   hamda   qo’pol
prizmasimonlarga   ajratish   mumkin.   Prizmasimonlar   bir   yoki   ikki   zarb   maydonli
yakka   ish   yuzalilarga   hamda   ko’p   zarb   maydonlilarga   ajraladi 79
.Nukleuslarning
katta qismi haddan tashqari ishlov berilgan yoki o’zaklar siniqlarini tashkil qiladi. 
To’plamda   tosh   qurollar   ko’p   emas.   Ikkilamchi   ishlov   berishda   sifati   past
mayda   va   ko’rimsiz   retushdan   foydalanilgan.   Ammo,   bunda   tosh   buyumlarning
dastlabki   ko’rinishini   o’zgartirib   yuborgan   tabiiy   faktorlarni   ham   hisobga   olish
joiz.   Buni,   o’z   vaqtida   N.X.   Toshkenboyev   hamda   R.X.   Sulaymonovlar   ham
ta’kidlashganlar 80
.   Gap   shundaki,   ochib   o’rganilgan   madaniy   gorizontlar   intensiv
ravishda yer osti suvlari ta’sirida bo’lgan va bu holat tosh buyumlarning saqlanish
darajasiga o’z ta’sirini o’tkazmay qolmagan. Tosh buyumlarning bir qismi yuzasi
silliqlangan,   qirralari   o’tmaslashgan,   retushlarning   fasetkalari   go’yoki   “bo’yalib”
ketgan.   Yer   osti   suvlari   avvalombor,   qayroqtoshdan   ishlangan   buyumlarga   o’z
ta’sirini   o’tkazgan,   kremniydan   ishlangan   buyumlarning   holati   esa   yaxshi
saqlagan.   Ikkilamchi   ishlov   berilgan   tosh   buyumlar   orasida   qirralari   o’yib-kertib
(vыyemchatыye)   ishlanganlari   ham   mavjud   va   bu   qirralarga   tishsimon   xarakter
bergan.   Ko’pincha,   yirik   o’yib-kertib   ishlangan   qurollar   qirralari   qo’shimcha
retushlangan. 
79
  Гречкина   Т.Ю.,   Х ужаназаров   М.,   Худайбердиев   Р.,   Хмелевский   В.,   Щимчак   К.,
Мадейская   Т.,   Кауван   Г.,   Левандовский   М.,   Багинская   С.   Научный   отчет   об
археологических   работах   Зарафшанского   палеолитического   отряда   в   1995   году.   –
Самарканд, 1996. Научный архив ИА АН РУз. Фонд 04. 01. №243. – С. 1-50;
80
  Ташкенбаев   Н.Х.,   Сулейманов   Р.Х.   Культура   древнекаменного   века   долины
Зарафшана. – Ташкент, 1980;
44 Shunday   qilib,   Qo’tirbuloqning   tosh   buyumlari   orasida   mayda   noregulyar
retushlangan  plastinalar  hamda uchirindilar uchraydi va bu retushlash ba’zan, har
ikkala   yuza   bo’ylab   ketma-ket   (chereduyuщiysya   retush)   holatda   amalga
oshirilgan.   Ba’zan   bunday   retushlash   yo’nilg’ilarning   dorsal   yoki   ventral
taraflarida amalga oshirilgan. Shuningdek, to’plamda qirralarini o’tmaslashtiruvchi
qiya   retushlar   yordamida   kesilgan   plastina   va   uchirindilar   ham   uchraydi.
Kolleksiyaning qirg’ichchalari kichik hajmli uchirindilardan ishlangan va ularning
ish qirralari bo’rtib chiqqan. Ankoshlar odatda, kalta tanovorlardan: plastinasimon
yoki   oddiy   uchirindilardan   ishlangan.   To’plamning   tosh   randalari   qiya   retushlash
yordamida ishlov berilgan va qiya ish qirralariga ega. 
Ko’tirbuloqning   tosh   qurollari   orasida   tipologik   jihatdan   eng   yorqin   aks
etadiganlari   bu   paykonlardir.   Ular   orasida   siniqlari   va   butunlari   ham   uchraydi.
Paykonlar   asosan   to’g’ri   proporsiyali,   qalin   muste   tipidagi   plastinalardan
ishlangan. Qirralari tik retushlar va yirik fasetkalar yordamida ishlangan va mayda
retushlash yordamida qo’shimcha tarashlangan.
Qo’tirbuloqning   madaniy   qatlamlaridan   tosh   buyumlardan   tashqari,   hayvon
suyaklari qoldiqlari ham topilgan. Ammo ular juda yomon saqlangan.
  Umuman, O’zbek-Polsha ekspedisiyasi  tomonidan 8 m 2  
ga yaqin maydonda
konsentrasiyalashgan   tosh   buyumlar   to’plami   qazib   olingan   va   o’rganilgan.
Yodgorlik   industriyasi   uchun   eng   xarakterli   buyumlar   bu   uchirindilar   olishga
mo’ljallangan nukleuslar (shu jumladan, gardishsimonlar), qig’ichlar, retushlangan
uchirindilar, bir  nechta uchburchak paykonlar, yo’nilg’i uchlarida shakllantirilgan
qirg’ichchalar,   ayrim   kesgichlar   va   cho’qmorsimon   shaklli   tosh   qurollardir.
Shuningdek, to’plamda keng va yirik plastinalardan ishlangan buyumlar seriyalari
ham mavjud bo’lib,  Qo’tirbuloq tipidagi paykonlar  shular jumlasidandir.   
1995   yilda   O’zbek-Polsha   ekspedisiyasi   xodimlari   tomonidan   D.N.   Lev
tomonidan ochilgan 81
  o’rta paleolit  davriga oid Omon-Qo’ton g’or  makoni  tadqiq
81
  Лев   Д.Н.   Древний   палеолит   в   Аман-Кутане.   (Исследования   1953-1954   гг.)   \\   Труды
Узбекского гос. Ун-та. Нов. Серия. Вып. 61. 1956;
45 qilindi.   Natijada,   g’orning   kirish   qismidan   7-8   m   ichkariroqdan   va   uning   chap
devori   tomonidan   qo’ng’ir   loyli   buzilmagan   maydon   aniqlandi.     Ushbu   maydon
g’orning   devoriga   juda   yaqin   joylashgan.   Bu   joydan   bir   nechta   hayvon   suyaklari
qoldiqlari hamda stalaktitlar bo’laklari topildi. Bu joydagi loy va stalaktitlardan bir
bo’lagi   analiz   qilish   uchun   na’muna   sifatida   olindi.   Ikkinchi   na’muna   g’orning
kirish   qismiga   yaqin   o’ng   devori   tagidan,   uchinchi   na’muna   esa   g’orning   ancha
ichkarisidan olindi. Polshalik prof. T. Madeyskayaning ta’kidlashicha, g’orda ikki
xil davrga oid generasiya kuzatiladi. 
G’or to’liq o’rganilgan deb hisoblanishiga qaramasdan, uning ayrim joylarida
inson faoliyati qoldiqlarini hamda g’orda istiqomat qilgan hayvonlar izlarini saqlab
qolgan hamda qazilmagan maydonchalarni uchratish mumkin. 
G’ordan   absolyut   sanalar   olish   muhimligi   va   buning   barcha   imkoniyatlari
mavjudligi   ko’rinib  turardi.  Negaki,  Zarafshon   vohasi  paleolit  davri   yodgorliklari
aksariyatining sanasi nisbiyligicha qolmoqda edi 82
.    
2002   yilda   Qo’tirbuloqda   O’zR   FA   arxeologiya   instituti   hamda   RFA   SB
arxeologiya   va   etnografiya   instituti   hamkorligidagi   xalqaro   ekspedisiya   tadqiqot
ishlarini davom ettirdi 83
. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad, yodgorlikni kompleks
o’rganish,   uning   stratigrafik   holatiga   aniqliklar   kiritish   hamda   buloq   atrofida
o’tkaziladigan keyingi izlanishlarning istiqbollarini belgilashdan iborat edi.  Ushbu
vazifalarni amalga oshirish uchun 1971-1972 yillardagi qazishmalar joyi chamalab
aniqlab   olindi   va   ulardan   15   m   janubi-g’arbroqdan   18m²   qazishma   1,4   m
chuqurlikda amalga oshirildi. 
Qazishmadan 7 ta madaniy gorizont aniqlanib, ularning qalinligi 0,15 m dan
0,5   m   gacha   yetadi.   Ulardan   yuqorigi   4   tasi   keyingi   davrlar   materiallari   bilan
82
  Гречкина   Т.Ю.,   Хужаназаров   М.,   Худайбердиев   Р.,   Мадейская   Т.,   Шимчак   К.,
Миловский   М.,   Кауван   Г.,   Давандовский   М.,   Багинская   С.   Научный   отчет   об
археологических   работах   Зарафшанского   палеолитического   отряда   в   1995   году.   –
Самарканд, 1996. – С. 8-9;
83
  Деревянко   А.П.,   Анойкин   А.А.,   Борисов   М.А.,   Сайфуллаев   Б.К.   Новые   данные   о
стоянке   Кутурбулак   (Республика   Узбекистан)   //   Проблемы   археологии,   этнографии,
антропологии   Сибири   и   сопредельных   территорий.   –   Новосибирск:   Изд-во   ИАЭт   СО
РАН, 2002. - Т.8. – С. 56-63;
46 aralashib   ketgan.   Qazishmadan   olingan   artefaktlar   asosan   o’rta   va   yirik   hajmli
hamda   tartibsiz   joylashadi.   Yer   sathidan   1,4   m   chuqurlikda   yerosti   suvlari   sizib
turadi 84
.
2002 yilgi qazishmalar natijasida 18 ta sopol siniqlari va 200 dan ziyod tosh
buyumlaran   iborat   kolleksiya   yig’ib   olingan 85
  va   ular   1971-1972   yillarda   qazib
olingan   materiallarga   o’xshashdir.   To’plamda   ko’plab   nukleussimon   formalar
orasida kichik hajmli radial ravishda chaqmoqlanganlari katta qismni tashkil qiladi.
Kolleksiyaning   tosh   qurollari   uzunasiga   ishlangan   qirg’ichlar,   retushlangan
paykonsimon   qurollar,   retushlangan   plastinalar   hamda   uchirindilardan   iborat.
To’plamda   shuningdek,   uncha   ko’p   bo’lmagan   yo’nig’ilar,   yo’nilg’i   uchlarida
hamda   yon   tomonlarida   shakllantirilgan   qirg’ichchalar   va   bir   dona   yo’nilg’i
burchak qismida ishlangan kesgich ham mavjud. Qo’tirbuloqdan ushbu mavsumda
yig’ilgan uchirindilarning katta qismi noregulyar va noaniq retushlash izlariga ega.
Ushbu   tosh   buyumlar   yuzasining   turli   darajada   saqlanganligi   diqqatni   tortadi.
Artefaktlardan   20   tasining   yuzasi   yuqori   hamda   o’rta   darajadagi   deflyasiyaga
uchragan va bunday buyumlar barcha qatlamlarda uchraydi. 
Topilmalarning   qatlamlarda   joylashuvi   holatini   tahlil   qilish   natijasida,   ilgari
mualliflar   tomonidan   ta’kidlangan,   yodgorlikning   yuqori   qatlamlari   aralashgan,
degan fikri tasdiqlandi (1-3 qatlamlar) 86
. Bu haqda ushbu qatlamlarda o’rta paleolit
davriga   oid   tosh   buyumlar   bilan   bir   qatorda   keyingi   davrlarga   xos   sopol
buyumlarining   aralashib   yotganligi   ham   guvohlik   beradi.   Quyi   qatlamlar,
avvalombor   4V   hamda   4G   qatlamlari   kamroq   buzilgan,   ammo,   qator   kuzatishlar
ulardagi   materiallarni   “in   siti”   deyish   imkonini   bermaydi.   Ulardagi   artefaktlar
84
  Деревянко   А.П.,   Анойкин   А.А.,   Борисов   М.А.,   Сайфуллаев   Б.К.   Новые   данные   о
стоянке   Кутурбулак   (Республика   Узбекистан)   //   Проблемы   археологии,   этнографии,
антропологии   Сибири   и   сопредельных   территорий.   –   Новосибирск:   Изд-во   ИАЭт   СО
РАН, 2002. - Т.8. – С. 60;
85
 Кўрсатилган адабиёт. – Б. 62;
86
  Деревянко   А.П.,   Анойкин   А.А.,   Борисов   М.А.,   Сайфуллаев   Б.К.   Новые   данные   о
стоянке   Кутурбулак   (Республика   Узбекистан)   //   Проблемы   археологии,   этнографии,
антропологии   Сибири   и   сопредельных   территорий.   –   Новосибирск:   Изд-во   ИАЭт   СО
РАН, 2002. - Т.8. – С. 62;
47 tartibsiz   joylashgan   va   madaniy   gorizontlar   yoki   to’plamlar   hosil   qilmaydi.   4-
qatlamning yuqori qismida asosan kichik hajmli buyumlar to’plangan, yirik hajmli
buyumlar   esa   kesmaning   pastki   qismida   konsentrasiyalashgan.   Bunday
joylashuvlar   joyidan   ko’chgan   yopishqoq-plastik   tuproqlar   uchun   xaraktrelidir.
Bundan   tashqari,   qatlamlardagi   materiallarning   aralashganligi   haqida   noregulyar
retushli buyumlarning ko’p sonliligi hamda bir qatlamda joylashgan buyumlarning
turli   darajada   deflyasiyaga   uchraganligi   ham   guvohlik   beradi.   Qo’tirbuloqning
materiallarini   umuman,  o’rta  paleolit  davriga  oid deyish  mumkin bo’lsa-da,  1995
va   2002   yillardagi   qazishmalarda   tosh   davrining   keyingi   bosqichlari   uchun
xarakterli bo’lgan buyumlar ham uchraydi 87
. 
Shunday   qilib,   1995   va   2002   yilgi   O’zbek-Polsha   hamda   O’zbek-Rossiya
xalqaro   ekspedisiyalari   tadqiqotlari   natijalariga   ko’ra,   Ko’tirbuloq   o’rta   paleolit
davriga   oid   materiallar   bilan   keyingi   davrlar   buyumlari   aralashib   ketgan   aralash
qatlamlardan   iborat   yodgorlikdir   va   bu   aralashuv   pleystosen   davrida   boshlangan
hamda   keyingi   tarixiy   davrlarda   atropogen   ta’sirlar   tufayli   ham   davom   etgan.
Ushbu   fikrlar   yanada   to’laroq   isbot   qilishni   talab   etadi.   Biroq   yodgorlik   atrofida
olib borilayotgan faol qishloq xo’jalik ishlari va yer osti suvlarning yaqinligi bunga
imkon bermaydi. 
Yuqorida   aytilgan   fikrlarga   xulosa   yasab,   1995   yilda   K.   Shimchak
tomonidan   Qo’tirbuloq   qatlamlariga   berilgan   xarakteristikani   keltirish   mumkin:
«hozrigi   kunda   Qo’tirbuloq   arxeologik   materiallarining   katta   qismi   aralashib
ketgan   va   bu   aralashuv   faol   antropogen   ta’sirlar   oqibatida   yuzaga   kelgan.   Biroq,
yodgorlikning   quyi   qatlamlaridagi   tosh   buyumlar   va   hayvon   suyaklari   qoldiqlari
aralashmagan holatda yotganligiga ham to’la ishonch yo’q» 88
.
            
87
  Szymezak   K.,   Gretchina   T.,   Madeska,   Khudzhanazarov   M.,   Tashkenbaev   N.,   Suleimanov
R., Falgueres Ch., Fontugue M. Kuturbulak Revisited.  A Middle Paleolithic Site on Zeravshan
River Valley, Uzbekistan. – Warsaw: Institute of Archaeology Warsaw University, 2000. – P.
136;  
88
 Там же. – С. 136;  
48 2.2.Zirabuloq makonining o’rganilishi. 
1971 yili arxeolog N.X.Toshkenboyev tomonidan Zirabuloq tog’ etaklaridan 89
mustye davrining yirik obyektlari-Zirabuloq va Qo’tirbuloq   yodgorliklari topildi.
Kattaqo’rg’on   shahridan   g’arbroqda   joylashgan   Qo’tirbuloq   va   Zirabuloq
yodgorliklari   ko’zdan   kechirildi.   Har   ikkala   makon   ham   qishloq   xo’jalik   ishlari
bilan buzilib ketgan. Qo’tirbuloq bulog’i mexanik chuqurlashtirilgan bo’lib, undan
shimol   tomonga   qarab   kanal   o’rkazilgan.   Kanal   qazish   ishlari   bilan   avvalgi
qazishmalar  o’rni tuproq bilan ko’mib yuborilgan. Ushbu ko’milgan tuproq orasidan
bir nechta tosh buyumlar yig’ib olindi. Ular  kremniy, kvars, kvarsit hamda dioritdan
ishlangan.
89
  Ташкенбаев Н.Х.  Новые памятники древнекаменного века в Самаркандской области.  О НУ  №11,1971.
49 Qo’tirbuloqdan   2   km   g’arbroqda   joylashgan   Zirabuloq   ham   zamonaviy   qazish
ishlari   oqibatida   ozor   chekkan .   Bu   buloqdan   janubga   qarab   kanal   qazilgan   va   suv
o’tkazilgan .   Bu   yerdan   ham   bir   nechta   tosh   buyum   yig’ib   olindi.   Ular   orasida
qirg’ichlar, uchirindilar va h.k.lar mavjud .  
Tadqiqotchilarning   fikricha,   Qo’tirbuloq   va   Zirabuloq   industriyalari   asosida
Samarqand so’ngi paleolit madaniyatini keltirib chiqargan asosiy  va boshlang’ich
plast   hisoblanadi 90
.   M.J.   Jo’raqulov   hamda   Ye.N.     Amarsevalarning   keyingi
tadqiqotlari   ushbu   fikrni   yana   bir   bor   tasdiqladi.   Samarqand   makoni   bilan
Qo’tirbuloqning   yuqori   qatlamlari   industriyasini   parallel   yelkali   yo’nilg’ilar
nisbatining   o’sishi   hamda   zarb   maydonlarning   kam   hollarda   tekislanishi   ham
yaqinlashtiradi 91
. 
Tosh pichoqlar  masalasida Zirabuloq topilmajoyi industriyasi  juda qiziqarli
ma’lumotlarni   berdi.   1977-78   yillarda   M.J.   Jo’raqulov   rahbarligidagi   SamDU
Arxeologiya   kafedrasi   guruxi   tomonidan   yig’ib   olingan   materiallar   orasida
yuqorida   tilga   olingan   “o’zinga   tort”   (na   sebya”)   turidagi   pichoqlar   seriyasi
aniqlandi. 
Gap   shundaki,   Zirabuloq   makonining   industriyasida   “o’zinga   tort”   (na
sebya)   tipidagi   pichoqlar   seriyasi   topilibgina   qolmasdan,   balki   kompleksning
chaqmoqlash   texnikasi   ham   bunday   pichoqlarning   tanovorlarini   sindirib   olishga
bo’ysundirilganligi   aniqlandi.   Bu   ko’rsatgich   barmoq   ustiga   qo’yilgan   holda
ushlanadigan va faqat Zirabuloqning industriyasigagina xarakterli bo’lgan maxsus
konseptual   texnika   hisoblanadi.   Chaqmoqlab   olingan   tanovorlar   bir   qarashda
uchlari   qiya   kesilgan   plastina   yoki   plastinkalarni   eslatadi.   Biroq   ushbu   qiya
kesilganlik Zirabuloq industriyasida nukleusdayoq proyeksiya qilingani aniqlandi,
ya’ni   nukleusning   pastki   uchi   bir   yoki   bir   nechta   qiya   yo’nish   orqali   yo’nib
tashlanadi   va   bu   keyinchalik   distal   uchi   qiyalashib   o’tmaslashgan   va   distal
90
  Лев   Д.   Н.   Поселение   древнекаменного   века   в   Самарканде   /Тр.   СамГУ.   Новая   серия.
Вып. 135. Самарканд. 1964. –С. 97;
91
  Ташкенбаев   Н.   X.     Новая   мустьерская   стоянка   Кутурбулак   //   ИМКУ.   Вып.10.
Ташкент, 1973. –С. 220;
50 burchaklaridan   biri   o’tkirlashgan   yo’nilg’ilarni   yoki   ko’rsatgich   barmoq   ustiga
qo’yib   ushlanadigan   tayyor   pichoqlarni   qo’lga   kiritish   imkonini   beradi.   So’ngra
ushbu   tanovorning   qirralaridan   biri   to’g’ridan-to’g’ri   yoki   qo’shimcha
retushlashdan   keyin   pichoq   sifatida   qo’llanilishi   mumkin.   Ularning   laterallaridan
biri   o’tmaslashgan   bo’ladi.   Bunday   chaqmoqlash   texnikasi   paleolitshunoslikda
dastlab Zirabuloq materiallarida aniq nomoyon bo’lganligi uchun ushbu usulni biz
«Zirabuloq tipidagi chaqmoqlash usuli” yoki “Zirabuloq tipidagi nukleuslar” deb,
ulardan   hosil   qilingan   tanovorlarni   (ba’zan   qirralaridan   biri   retushlangan   va
ko’rsatgich   barmoqda   ushlashga   mo’ljallangan   yo’nilg’ilarni)   esa,   “Zirabuloq
tipidagi ko’rsatgich barmoq pichoqlari” deb nomladik. Dunyo paleolitshunosligida
nukleusdayoq ko’zda tutilgan tosh pichoqlar  Fransiyadagi  Biz ( couteaux de Bize )
yodgorligidan topilgan va ular shu nom bilan lug’atlarga kirgan. Biroq ular yelkasi
to’liq o’tmaslashtirilgan pichoqlardir.
“Ko’rsatgich   barmoq”   tipidagi   tosh   pichoqlar   O’zbekistonning   paleolit     va
Kavkazning   mezolit   davri   yodgorliklarida   ham   aniqlangan.   Biroq   bu   buyumlar
yo’nilg’i-tanovorlar nukleusdan chaqmoqlab olinganidan keyingina distal uchlarini
qiya   kesish   yordamida   pichoqlarga   aylantirilgan   va   so’ngra   qirralariga   retush
berilgan.   Ayrim   tipologik   uslublarda   bunday   buyumlar   qiya   kesilgan   plastinalar
yoki yo’nilg’ilar deb nom olgan. 
Zirabuloqning   ko’rsatgich   barmoq   pichoqlari   qumli   va   kremniylashgan   slanes,
kremniy hamda qayroqtoshlardan yasalgan, shuningdek, o’ng va chap ko’rsatgich
barmoqlarga mo’ljallangan (Jadval №1).
Qumli   slanes-11   ta.   Ular   chap   (5   ta)   va   o’ng   (6   ta)   ko’rsatgich   barmoqqa
mo’ljallangan   pichoqlarga   ajraladi.   Bunda   B.Sayfullayev     S.A.   Semenovning
bunday pichoqlar qo’llanilayotgan paytda yo’nilg’ilarning ancha tekis ventral tarafi
ishlov berilayotgan materialga qaratilganligi haqida mezoniga asoslandi. 
Kulrang kremniy-1 ta.  U o’ng ko’rsatgich barmoqqa mo’ljallangan zirabuloq
tipidagi pichoq bo’lib, hajmi 46x26x12 mm. Uchirindining zarb maydonchasi ikki
qirrali va orqa tarafiga biroz qiyalashgan. Bu zarb maydonchaning bir qismi oxak
51 qoplamali va qolgan qismi bitta ko’ndalang negativ orqali tekislangan. buyumning
dorsalidagi   yo’nilg’i   negativlari   perpendikulyar   xarakterga   ega.   Uchirindining
ko’ndalang   distali   o’ng   distaldan   chap   lateraliga   yo’naltirilgan   ikkita   qiya   va   tik
negativlar yordamida kesilgan Qayroqtosh-5   ekz.   Ular   ham   o’ng   va   chap
ko’rsatgich   barmoqqa   mo’ljallangan   pichoqlarga   ajraladi   va   barchasi   qora   tusli
mayda qumli qayroqtoshlardan ishlangan. 
Chap ko’rsatgich barmoqqa mo’ljallangan pichoqlar-2 ta.   O’ng ko’rsatgich
barmoqqa mo’ljallangan pichoqlar-3 ta.  
Zirabuloq topilmajoyi nukleuslari asosan haddan tashqari ishlov berilgan va
siyqasi   chiqqan   shaklda   saqlanib   qolgan.   Biroq   ta’kidlab   o’tganimizdek,
yodgorlikning   o’zaklari   orasida   yelkali   pichoqlar   chaqmoqlab   olishga
mo’ljallangan seriyasi yorqin namoyon bo’ladi. Aynan shunday tipdagi pichoqlarni
chaqmoqlab   olishga   bo’ysundirilgan   o’zaklar   seriyasi   birinchi   marotaba
Zirabuloqda   aniqlanayotganligi   uchun   ushbu   texnikani   "ko’rsatgich   barmoqqa
mo’ljallangan yelkali tosh pichoqlarni sindirib olishga ixtisoslashgan texnika" yoki
"Zirabuloq   tipidagi   nukleuslar"   deb,   qo’lga   kiritilgan   buyumlarni   ko’rsatgich
barmoqqa   mo’ljallangan   tosh   pichoqlarning   zirabuloq   varianti   deb   nomladik.
Yelkali yoki yelkasi  o’tmas pichoqlar, aniqrog’i, ko’rsatgich barmoqda ushlashga
mo’ljallangan pichoqlar fanga ma’lum ekanligini yuqorida ta’kidlab o’tdik. Biroq
ko’rsatgich   barmoq   pichoqlarining   nukleusdayoq   ko’zda   tutilganligi   yoki
proyeksiya   qilinganligi   ilk   marotaba   Zirabuloq   topilmajoyi   materiallari   orasida
aniqlandi. 
Davriy   jihatdan   aytish   mumkinki,   Zirabuloqni   ko’rsatgich   barmoqqa
mo’ljallangan   tosh   pichoqlari   tanovorlarining   aksariyati   yengil   tosh   ushatg’ich
yordamida   chaqmoqlab   olinganligi   aniqlandi.   Ma’lumki,   ushbu   texnika   so’nggi
paleolit   davrida   paydo   bo’lib,   keyingi   davrlarda   ham   hukm   surgan.   Funksional
jihatdan  bunday   pichoqlar   baliqni   tangachalardan   tozalashda   ishlatilgan.   Extimol,
Kavkazning   mezolit   davriga   oid   Fatma-Koba   g’orida   bo’lgani   kabi   ko’hna
52 Zarafshon   va   buloq   bo’yida   yashagan   zirabuloqliklarda   ham   primitiv   baliqchilik
xo’jaligi mavjud bo’lgan. 
III.BOB. SAMARQAND MAKONINING TADQIQOT NATIJALARI.
3. 1. Samarqand makoni o’rganilishi tarixi.
Qadimgi   tosh   davrining   yuqori   paleolit   bosqichiga   kelganda   ibtidoiy
ajdodlarimiz   nafaqat   Zarafshon   vodiysining   tog’   oldi   va   adirli   mintaqalari,   balki
voha   doirasidagi   adirsimon   tabiiy   tepaliklarni   yorib   o’tgan   soy   bo’ylarida,   ular
hosil qilgan qo’l yoqalarida ham makon topganlar. 
Darhaqiqat,   bu   o’lkada   olib   borilgan   arxeologik   izlanishlar   Zarafshon
vodiysi yuqori paleolit davrida yanada kengroq o’zlashtirilganligi haqida guvohlik
beradi. Shu davrga oid birinchi yodgorlik Samarqand shahri hududidan, Siyobcha
soyining   o’ng   sohilidan,   1939   yili   Samarqand   muzeyining   arxeologi   N.G.
53 Xarlamov   tomonidan   ochildi.   Topilma   bir   necha   chaqmoqtosh   uchirmalari
(otщyep),   chaqmoqtosh uch q uni,   hayvon suyagining bo’laklari va quygan ko’mir
parchalaridan   iborat   bo’lib,   mutaxassislarning   fikricha,   bu   topilmalar   yuqori
paleolit   davriga   tegishli   edi 92
.   Keyinchalik   bu   manzilgohda   arxeolog   D.N.Lev   va
uning  shogirdi   M.J.Jo’raqulovlar  bir   necha  yillar   davomida  stasionar  qazishmalar
o’tkazib,   yodgorlik   O’rta   Osiyo   arxeologiyasi   tarixida   Samarqand   yuqori   paleolit
davri obyekti sifatida o’z o’rnini topdi 93
.  
Yuqori   paleolit   davriga   tegishli   tosh   qurollar   Cho’ponota   tepaligidan 94
,
Samarqand   shahrining   har   xil   nuqtalaridan 95
,   Og’aliqsoy   bo’ylaridan 96
,   Urgut
tumanining   Go’rdara   g’oridan 97
,   Ravotxo’ja   yaqinidan 98
,   Siyobcha   va   Siyob   soyi
qo’shilishidan 99
,   Afrosiyobdan   shimolda,   Siyobcha   jarligidan   chaqmoqtoshdan
ishlangan   tipik   tosh   qirg’ichi   topilgan 100
  va   nihoyat   yuqori   paleolit   davriga   oid
noyob   Xo’ja   mazgil   manzilgohi   Bulung’ur   tog’idan   yorib   chiqqan   zilol   chuchuk
suv hosil qilgan qadimgi ko’l yoqasidan 101
 topib o’rganilgan. 
Yuqorida   qayd   etilgan   yuqori   paleolit   yodgorliklari   orasida   Samarqand
manzilgohi   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.   Samarqand   o’lka   muzeyining   arxeologi
N.G.Xarlamov   1939   yil   martda   Chashmasiyob   soyining   jarligi   va   shahar
«Dinamo»   stadioni   qurilishi   maydonidan   bir   necha   tosh   qurollarini   terib   olgach,
bo’lajak   yodgorlik   maydonida   3   ta   shurf   qaziydi   va   anchagina   tosh   qurollari   va
hayvon   suyaklarini   topib   olgan.   Ammo   u   topilmalardan   muzey   fondida   atigi   bir
necha   tosh   parrahalar gina   bizgacha   yetib   kelgan 102
.   O’sha   yilning   kuzida
92
  Ташкенбаев,   Н.Х.,   Сулайманов   Р.Х.   Культура   древнекаменного   века   долины   Зарафшана.   Изд.   «ФАН»,
Ташкент-1980, стр. 3.
93
 Лев Д.Н. Археологические исследования Самаркандского Гос.Университета в 1955-1956 гг. «Труды Самгу
Новая   серия   вып.101».   Самарканд-1960;   Поселение   древнекаменного   века     в   Самарканде:   Исследования
1958-1960   гг.   «Труды   СамГУ,   вып.135.   Самарканд-1964.   Джуракулов   М.Дж.   Самаркандская   стоянка   и
проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Изд. «ФАН» Ташкент-1987. 
94
 Лев Д.Н. Новые данные по палеолиту  У збекистана. Тр. ИИА АН Уз.ССР. вып.№7. Ташкент-1955.
95
  Ташкенбаев Н.Х. О находках каменн ы х   изделий   на территории городища Афрасияб. В кн. «Афрасияб»,
том 3. Ташкент-1974.
96
  Лев Д.Н. Итоги работ ы археологического отряда  СамГУв 1966 г. Тр. СамГУ, вып. 218. С ., 1972. 
97
  Ташкенбаев Н.Х. О некотор ых новейщих палеолитических  находках на территории Узбекистана. В кн.  
     Проблемы археологии Средней Азии.  Вып.2. Ленинград-1969.
98
  Буряков Ю.Ф ва бошқалар. Работ ы в самаркандской области .   АО 1971 года. М. 1972.
99
  Аскаров А.Ташкенбаев Н. Древней шее  прошлое Самарканда.   ОНУ №9, 1970.
100
 Ташкенбаев Н.Х. О находках каменных изделий  на территории городиўа Афрасияб. В кн. « Афрасияб”,  
    том 3, Ташкент -1974.  
101
    Аск аров А.. Та шкенбаев Н.Х. Древнейщее прошлое Самарканда. ОНУ №9, 1970.
102
  Лев   Д.Н.   Поселение   древнекаменного   века     в   Самарқанде:   Исследования   1958-1960   гг.   Тр.   СамГУ,
вып.135, стр.11. Самар қ анд-1964. 
54 M.V.Voyevodskiy   N.G.Xarlamov   qazishmalarini   davom   ettirib,   topilgan
materiallarni MGU antropologiya muzeyiga topshiradi.
Yodgorlikda   ilmiy   asosda   keng   ko’lamdagi   qazishma   ishlari   bilan   1958-
1967 yillarda D.N.Lev 103
, undan keyin esa M.Jo’raqulov shug’ullandi. 104
. D.N.Lev
va   M.J.Jo’raqulovlarning   ta’kidlashicha,   yodgorlikda   tosh   qurollar   va   fauna
qoldiqlariga   boy   uchta   madaniy   qatlam   ochilgan.   Yodgorlik   nafaqat
O’zbekistonda,   balki   sobiq   Ittifoq,   Afg’oniston,   Pokistonda   keng   o’rganilgan
obyekt   sifatida   mashxurdir.   Ochilgan   uch   madaniy   qatlam   yer   sathidan   2-3,8   m.
chuqurlikda   bizgacha   yetib   kelgan   .   D.N.Lev   yodgorlikni   sinchkovlik   bilan
o’rgangan va u haqda  qator  to’g’ri  xulosalarga kelgan.  Masalan,    manzilgoh tosh
qurollari orasida mustye davriga xos elementlarning (chopperlarning)   mavjudligi,
uni   madaniy   rivojlanish   jihatidan   Sibir-xitoy   mintaqalari   bilan   yaqindan   aloqada
bo’lganligidan dalolat beradi, degan to’g’ri xulosaga kelgan.
Arxeologiya   olamidagi   Yaqin   Sharq   va   Yevropa   yodgorliklari   misolidagi
tasavvurga   ko’ra,   yuqori   paleolit   yodgorliklari   chopperlarsiz,   levallua   nukleuslari
va   kurakcha   (skrebel)   larsiz,   “toza”   holda   uchrashi   kerak.   Ammo   Samarqand
kompleksi   bu   jihatdan   klassik   Yevropa   yuqori   paleolitiga   o’xshamaydi.   Bu   joy
mehnat qurollari majmuasida arxaik elementlar hamda ilk mezolit qurollariga xos
ba’zi   bir   o’xshashliklarni   kuzatish   mumkin.   Bunday   holat   Sibir-xitoy   mintaqalari
komplekslariga xos bo’lib, ularni hatto O’rta Osiyoda mezolit davri yodgorliklarda
ham kuzatish mumkin 105
. 
D.N.Lev   yodgorlik   stratigrafiyasiga   alohida   e’tibor   berib,   yodgorlikda
shurflar yordamida uch qator arxeologik madaniy qatlam borligini aniqladi (24-25-
rasmlar). Yuqori qatlam yer sathidan 130 – 150 sm chuqurlikda, o’rta qatlam 160-
190 sm, quyi qatlam–260-275 sm chuqurlikda ochildi 106
.Ammo«Dinamo» stadioni
yaqinida   olib   borilgan   stasionar   qazishma   maydonida   yodgorlikning   anchagina
qismi   yoshlar   hashari   bilan   qurilgan   sun’iy   ko’lni   yaratish   vaqtida   buzilib,   faqat
103
  Лев   Д.Н.   Самаркандская   палеолитическая   стоянка.   ИМКУ,   вып.6,   Ташкент-1965;   Его   же.     Палеолит
Самаркандской области и его специфические  особенности. Труды СамГУ, вып.166. Самарканд-1967. 
104
 Джуракулов М.ДЖ. Некоторые  археологические исследования Самаркандского Гос.университета  1970 г.
Труды СамГУ  вып.118. Самарканд-1972; Его же. Самаркандская  стоянка  и проблемы верхнего палеолита в
Средней Азии. Ташкент-1987.
105
    Джуракулов   М.Д..   Самаркандская   стоянка   и   проблем ы   верхнего   палеолита   в   Средней   Азии.   Стр.   13.
Ташкент-1987.
106
  Там же, стр.14.
55 uchinchi   q uyi   qatlamgina   saqlanib   qolganligi   aniqlanadi.   Bu   joyda   quyi   qatlam
330-360   sm   chuqurlikda   uchratiladi.   Hamma   joyda   quyi   qatlam   ostida   allyuviy
qumloq uchratiladi. Allyuviy gorizont  tarkibida esa  hyech  qanday madaniy hayot
izlari kuzatilmaydi 107
. 
D.N.Lev   qarashlarida   ba’zi   bir   nuqsonlar   ham   ko’zga   tashlanadi.   Masalan,
uning yozishicha, 1963-1965 yillarda olib borgan qazishmalar  davomida, go’yo u
141   kv.m.   maydonni   egallagan   uy-joy   kompleksini   ochgan 108
.   Afsuski,   muallif
hisobatida   xulosa   tegishli   chizma   va   foto   materiallar   hamda   matn   iboralari   bilan
tasdiqlanmaydi. D.N.Lev yana boshqa bir asarida 109
 «Samarqand manzilgohida uy-
joy   o’rnining   topilishi   katta   ahamiyat   kasb   etadi.   Rejaga   ko’ra,   u   to’g’ri   to’rt
burchak   shaklida.   Uning   maydonida   gulxan,   toshdan   qurol   ishlash   ustaxonasi,
mehnat   qurollari,   oxra   izlari,   hayvon   suyaklari   uchraydi.   Ta’kidlash   joizki,   biz
o’rgangan   uy   qoldi g’ i,   -   deydi   D.N.Lev,   -   chashma   qaynab   nam   qilgan   terrasa
asosida   joylashgan.   U   yaxshi   saqlangan,   diametri   6-8   sm.   li   ustunchalarga
o’rnatilgan.   Terrasa   ustida   ustun   izlari   uchramaydi,   bu   yerto’laning   bir   qismi
bo’lishi   mumkin.   O’rganilgan   yerto’laning   maydoni   60   kv.m 110
.»   Afsuski,   D.N.
Levning   bu   masalada   mutaxassis   olimlar   davrasidagi   axborati   tanqidiy   qarshi
olinib,   uning   noyob   Samarqand   manzilgohida   olib   borgan   ayrim   kuzatuvlari,
ulardan   kelib   chiqadigan   ilmiy   xulosalar   o’z   tasdi g’ ini   topmadi,   uning   bu   va
boshqa   juz’iy   ilmiy   xatolari   o’z   vaqtida   shogirdi   prof.   M.J.Jo’raqulov   tomonidan
tahlil etildi 111
. 
Samarqand   yuqori   paleolit   manzilgohi   yaqin-yaqinlargacha   O’rta   Osiyoda
yagona   noyob   yodgorlik   sifatida   o’rganilib   kelindi.   Makondan   qariyb   10   ming
nusxa   rivojlangan   so’nggi   paleolit   xarakter-xususiyatlarini   belgilaydigan   ashyolar
topilgan.   Bugungi   kunda   O’rta   Osiyoda   ularning   soni   30   dan   oshib   ketdi 112
.
107
 Там же, стр. 15.
108
 Лев Д.Н. Отчет о раскопках  Самаркандской верхнепалеолитической стоянки 1967 г. Стр.85; Джуракулов
М.Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Стр.20-21. Ташкент-1987.
109
  Лев   Д.Н.   Палеолит   Самаркандской   области   и   его   специфические   особенности.   Тр.   Сам .   ГУ   ,в ы п.166,
стр.118. Самарканд -1967.  
110
  Джуракулов   М.Ж.   Самаркандская   стоянка   и   проблемы   верхнего   палеолита   в   Средней   Азии.   Стр.20.
Ташкент-1987.
111
 Там же, стр. 20-30.
112
  Ранов В.А. Шугнау-многослойная палеолитическая  стоянка в верховьях реки Яrу (раскопки  1969-1970
гг.) Археологические работы  в Таджикистане, вып. 10. Душанбе-1973.
56 Arxeologik   materiallar   kompleksining   originalligi   bilan   Xo’jag’or   manzili
(Farg’ona   vodiysi),   ko’p   qatlamli   Shug’nou   (Pomir   tog’i   Yaxsu   bo’yida)
yodgorligi,   shuningdek,   boy   mehnat   qurollari   bilan   ko’p   qatlamli   Ko’lbuloq
yodgorligining yuqori qatlamlari (uchta arxeologik qatlam) mutaxassislar e’tiborini
o’ziga   tortgan 113
.   Markaziy   Osiyoda   so’nggi   paleolitga   tegishli   san’at   namunalari
ham Samarqand makonidan topilgan.
Ta’ k idlash   joizki,   Samarqand   manzilgohida   paleoantropologik   materiallar
ham   topilgan.   1962   yilda   Samarqand   manzilgohini   qazish   vaqtida   Homo   sapiens
odamiga tegishli bir necha tish, yelka suyagining bo’lagi va 9 ta tishi bilan pastki
jag’ suyagi topildi. Antropolog V.V.Ginzburgning aniqlashicha, bu suyaklar 25-30
yoshlar   chamasidagi   ayolga   tegishli   bo’lgan.   1966   yilda   10ta   tishi   bilan   30-35
yoshlardagi   erkakning   (V.V.Ginzburg   va   I.I.Goxman   xulosasi)   jag’   suyagi
topilgan 114
. 1970 yilda yer sathidan 240 sm  chuqurlikdan odamning boldir suyagi
topildi. Garchi  uning yaqinidan, qo’zg’atilgan madaniy qatlamdan yuqori  paleolit
davri   tosh   qurollari   va   ba’zi   bir   sopol   parchalari   uchratilgan   bo’lsada,   topilma
mualliflari   odam   boldir   suyagini   saqlanish   xarakteriga   ko’ra,   uni   Homo   sapiens
vakiliga   tegishli   ekanligini   tasdiqlaydilar 115
.   Shu   jihatdan   ham   Samarqand
manzilgohining   O’rta   Osiyo   hududlarida   yuqori   paleolit   muammolarini
o’rganishda o’rni va roli kattadir. 
Shuningdek,   Samarqand   makoniga   yaqin,   Siyobcha   jarligi   qirg’oqlarida
joylashgan   va   N.Toshkenboyev   tomonidan   o’rganilgan   manzilgoh   ham   qiziqarli
manbalar   berdi.   So’nggi   paleolitga   doir   makonlardan   Bulung’ur   tumanida
joylashgan   Xo’jamazgil   va   Qoratov   etaklarida   o’rganilgan   “Chashma”   makonlari
bergan materiallar ham qiziqarlidir.
Zarafshon   vodiysida   topib   o’rganilgan   tosh   davri   yodgorliklarining   eng
qadimiysi mutaxassislarning xulosalariga ko’ra, uning mustye bosqichiga tegishli.
Ammo   ularning   birontasi   ham   geologik   stratigrafiya,   paleontologiya   va
geoxronologiya tadqiqotlar natijalari bilan to’liq asoslanmagan. 
113
   Қас ы мов М.Р.  Многослойная палеолитическая стоянка Кульбулак в Узбекистане: предварительные итоги
исследований. МИА №185. Ленинград-1972.   
114
 Алексеев В.П., Аскаров А., Ходжайов Т.К. Историческая антропология Средней Азии. -Ташкент, 1990,  19
бет.
115
  Джуракулов   М.Ж.,   Сулайманов   Р.Х.   Новые   находки   ископаемого   человека   на   Самаркандской
верхнепалеолитической стоянке . ИМКУ, вып.10. стр.21-23. Ташкент-1973.
57 Zamonaviy   texnologik   usullar   asosida   yaratilgan   ba’zi   bir   geologlarning
ishlarida   pleystosen   qatlamlari   sanalarini   o’rganish   natijasida   O’rta   Osiyo   soz
tuproq   qatlamlari   tuzilishi   haqida   mufassal   stratigrafiya   kesmalarini   olishga
erishilgan.   Ammo   O’rta   Osiyo,   jumladan,   Zarafshon   vodiysi   paleolit   davri
yodgorliklarining   sanasini   belgilashda,     XX   asrning   30-yillarida     Yu.A.Skvorsov
(Sirdaryo   havzasining   o’rta   qismi)   va   N.P.   Vasilkovskiy   (Farg’ona   vodiysi)   lar
tomonidan   ishlab   chiqilgan,   hozirda   esa   eskirgan   mahalliy   stratigrafik
chizmalardan  foydalanish   davom   etadi.    Masalan,   geologlar     G.F.Tetyuxin   ,  S.A.
Nesmyanov,   arxeologlar   M.R.Qosimov,   V.A.Ranov,   R.X.Sulaymonov,
N.X.Toshkenboyevlar  bu chizmalardan O’rta Osiyo, jumladan, Zarafshon havzasi
geologiyasini   arxeologik   obyektlar   bilan   bog’lashda     foydalanib   keladilar 116
.
G.Tetyuxin   va   A.   Nesmyanovlarning   stratigrafik   chizmalarini   zaif   tomoni
shundaki,   ularda     asosiy   e’tibor   yer   yuzasi   tuzilishi   va   geomorfologik   belgilarga
asoslanib   tuzilgan.   Lekin     daryo   terrasalari   Zarafshon   vohasining   turli     joylarida
turlichadir.   Paleontologik   topilmalarning   g’oyatda   kamligi   terrasalarni     yagona
shkalasi bo’limlari bilan solishtirishni shartli qilib qo’yadi. 
Hozirgi paytda Zarafshon vohasining birinchi va uchinchi terrasalarigina o’z
sanalariga   ega 117
.   O’rta   Osiyoning   turli   joylaridan   topilgan   arxeologik   materiallar
va   terrasa   komplekslarini   bir-birlariga   solishtirish   yo’li   bilan   obyektlar   sanasini
aniqlash   bir   tomondan   ba’zi   bir   xatoliklarga   olib   kelsa,   ikkinchi   tomondan,   bu
usulning   afzal   tomonlari   ham   bor 118
  .   Umuman   olganda,   O’rta   Osiyo,   jumladan,
Zarafshon   vodiysining   paleolit   davri   yodgorliklari   sanasini   belgilashda   birinchi
o’rinda geologik kesmalardan ko’ra, ko’proq arxeologik komplekslarning tipologik
solishtirma   metodlariga   asoslanib,   ularning   sanalari   belgilan-moqda.   Lekin   O’rta
Osiyo   pleystosen   yotqiziqlari   terrasalarining   yaxshi   ishlab   chiqilgan   yagona
geologik   shkalasining   yo’qligi   tufayli   arxeologik   stratigrafiya   yodgorliklarning
sanasini   aniqlashda   yagona   metodga   aylangan.   Aynan   ana   shu   uslubda   nafaqat
Zarafshon   vohasining   Qo’tirbuloq,   balki   uning   qolgan   10ta   yodgorliqlarining
116
  Тетюхин   Г.Ф,   Ташкенбаев   Н.Х.,   Сулайманов   Р.Х.   Геоморфологические   положения   мустьерского
местонахождения   Кутурбулак.   И МКУ,   вып.14   Ташкент-1978;     Ранов   В.А.,   Несмянов   С.А   Палеолит   и
стратиграфия антропогена Средней Азии. Душанбе-1973.
117
  Жўрақулов   М.Ж.,   Аванесова   Н.А.,   Амирқулов   Б.А.   Зарафшон   воҳасининг   ибтидоий   маданияти.
Самарқанд-1994, 8 бет.
118
 Ранов В.А., Несмянов С.А. Палеолит и стратиграфия антропогена Средней Азии. Душанбе-1973
58 nisbiy   xronologiyasi   ham   paleolit   davrining   mustye   bosqichiga   tegishli   deb
topilgan.
Zarafshon   vohasida   topib   o’rganilgan   arxeologik   yodgorliklar   tahlilidan
ma’lumki, vohada qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan keyingi xronologik
davr yodgorliklari   yuqori paleolit bosqichiga tegishli. Hazirgi kunda ular vohada
10   dan   ortiq   joylardan   topilgan.   Biroq   ularning   Xo’jamazgil   va   Samarqand
manzilgohlaridan   boshqalarida   Samarqand   manzilgohidek   madaniy   qatlamlar
emas,   balki   yuqori   paleolit   davriga   oid   ayrim   qurollargina   topilgan   xolos.   Bular
orasida   Samarqand   manzilgohi   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.   Ammo   Samarqand
manzilgohining   yoshi   masalasida   olimlar   orasida   ba’zi   bir   kelishmovchiliklar
mavjud.
D.N.Lev   yodgorlik  madaniy  qatlami  (Insuti)  dan  topilgan  arxaik  tosh   bolta
va   yirik   tosh   parrahalarga   asoslanib,   Samarqand   manzili   sanasini   yuqori
paleolitning   boshlari   bilan   belgilagan 119
.   Bir   guruh   geologlar   (A.A.Yuryev,
G.F.Tetyuxin)   esa   Chashmasiyob   soz   tuproqlarini   yoshini   yuqori   pleystosenning
Oz   -   mirzacho’l   yarusi   bilan   tenglashtiradilar.   Mirzacho’l   terrasasi   yotqiziqlari
radiokarbon   analiziga   ko’ra   38.000   yoshda   ekanligini   geologlar   bir   og’izdan
tasdiqlaydilar.   Aynan   mana   shu   qatlamda   yovvoyi   ot,   kulan   suyaklari   va   yuqori
paleolit parrahalari topilgan. D.N.Lev Samarqand manzilgohida uchratilgan arxaik
xarakterdagi   tosh   parrahalar,   disksimon   qo’pol   nukleuslar   hamda   geologlar
xulosalariga   asoslanib,   Samarqand   manzilining   yoshini   yuqori   paleolit   davrining
an’anaviy sanasi-miloddan avvalgi 40.000 yil bilan belgilagan edi 120
. 
V.A.Ranov esa Samarqand manzilgohi materiallar kompleksi bilan yaqindan
tanishib,   ularni   boshqa   yodgorliklar   tosh   industriyasi   bilan   qiyoslagan   holda,   uni
O’rta Osiyo yuqori paleolit davri yodgorliklari yil sanasining ikkinchi yarmi bilan
belgilaydi 121
. Aniqrog’i, V.A. Ranov Samarqand manzilgohiga 15.000-20.000 yosh
beradi 122
.   Samarkand   manzilgohi   tosh   qurollarini   trassologik   jihatdan   o’rgangan
arxeolog-trassolog   olima   G.F.Korobkova   esa   yodgorlik   yoshini   yuqori   paleolit
119
  Лев   Д.Н.   Поселение   древнекаменного   века     в   Самарканде.     И сследования   1958- 1960   гг.   Тр.   СамГУ,
вып.135. Самарканд -1964.
120
 Лев Д.Н. Палеолит Самаркандской области…. Стр.97.
121
  Ранов   В.А.Самаркандская  стоянка   и  её   место   в  каменном  веке     Средней   Азии.  Изв.   Отд.Общ.  наук  АН
Тад. ССР. Вып.85, Душанбе-1969.
122
 Джуракулов М.Ж. Самаркандская стоянка и проблемы….стр.24.
59 davrining so’nggi bosqichi (mil. avv.13.000 ming) bilan belgilashni taklif qiladi 123
.
D.N.Lev   davrida   va   undan   keyin   yodgorlikda   uzoq   yillar   izlanishlar   olib   borgan
M.J.Jo’raqulov   esa   yodgorlik   materiallarini   kompleks   o’rganish   tufayli   uni   yoshi
masalasida V.A.Ranov pozisiyasini qo’llab-quvvatladi 124
.
Samarqand   yuqori   paleolit   manzilgohi   bilan   bog’liq   ko’pgina   bahsli
masalalar   prof.   M.J.Jo’raqulovning   «Samarqand   manzilgohi   va   O’rta   Osiyoda
yuqori   paleolit   muammolari”   nomli   monografiyasini   chop   etilishi   (“FAN”
nashriyoti,   1987   yil)   munosabati   bilan   o’z   yechimini   topdi.   Chunki   u,   ushbu
monografiyada yodgorlikning o’rganilishi  va uning materiallarini  kompleks  ilmiy
tahlil   qilish   bilan   ko’p   masalalarga   oydinlik   kiritishga   muyassar   bo’ldi.
Monografiyada   manzilgoh   geologiyasi,   faunasi,   tosh   industriyasi   bilan   bog’liq
masalalarni har tomonlama kompleks tahlil qilishga intildi. Tosh qurollariga ishlov
berish texnikasidan tortib, mehnat qurollarini madaniy qatlamlar bo’yicha tiplarga
bo’lib, ularning funksional vazifalari bo’yicha tavsifladi. Masalan, monografiyada
yodgorlik   yuqori   qatlami   tosh   industriyasini   nukleuslarga,   tosh   tarashlagichlarga
(skrebla), tosh kurakchalarga (skrepki), arratishli qurollarga,   kesgichlarga (rezes),
tosh sanchiqlarga, chopperlar  va uskunasimon (dolotovidnыye) qurollarga ajratib,
ularning   har   birini   kompleksdagi   o’rni,   ishlanish   texnikasi,   ularni   boshqa   qatlam
qurollar   seriyasi   bilan   nisbati,   aniq   tavsifi,   shakliy   o’zgarishlargacha   e’tibor
berilganligini   ta’kidlash   mumkin.     Xuddi   shunday   malakali   tavsiflar   manzilgoh
o’rta   va   quyi   qatlami   materiallari   bo’yicha   ham   qilindi   hamda   u   yoki   bu   qurol
tiplari   bo’yicha   madaniy   qatlamlararo   o’zgarish   va   farqlar   aniqlanib,   Samarqand
manzilgohining   O’rta   Osiyo   yuqori   paleolit   davri   yodgorliklari   orasidagi   o’rni
ko’rsatib o’tildi.
Samarqand   manzilgohi   materiallari   ustida   olib   borilgan   izlanishlar   prof.
M.J.Jo’raqulovning quyidagi xulosalarga olib keldi:
1)   Yodgorlikning   yoshi   masalasida   madaniy   qatlamlarning   geologik
yotqiziqlar bilan uzviy bog’lash asosida aniq bir to’xtamga kelish mumkin. Ammo
yer   qobig’ining   geologik   yoshini   o’rganish   masalasi   O’rta   Osiyo   sharoitida   hali
123
  Коробкова   Г.Ф.   Трассологические   исследование     каменного   инвентаря   Самаркандской   стоянки.   (По
материалам 1958 -1960 гг. МИА №185, стр 159-167. Москва-1972.
124
  Джуракулов М.Д ж . Самаркандская стоянка   и проблемы  верхнего палеолита в Средней  Азии. Ташкент-
1987.
60 yetarli   darajada   hal   etilmagan.   Shu   bois,   arxeologiya   uchun   eng   zarur   bo’lgan
pleystosen   (to’rtlamchi   yotqiziqlar)   davri   sanasi   hozircha   manzilgoh   yoshini   aniq
belgilashga   imqon   bermaydi.   Yodgorlikdan   topilgan   fauna   tarkibi   va   mehnat
qurollarining   O’rta   Osiyoga   xos   xususiyatlarini   hisobga   olib,   Samarqand
manzilgohiga 20.000 yil atrofidagi yoshni berish mumkin.
2)   Samarqand   manzilgohi   materiallar   kompleksi   bilan   bevosita   tanish
mutaxassislarning  barchasi  yodgorlikni  yuqori  paleolit  davriga tegishli  ekanligiga
shubha qilmaydilar. Samarqand manzilgohi tosh industriyasi kompleksida Yevropa
va Yaqin Sharq mintaqalari yuqori paleolitiga xos tosh qirg’ich (skrebok), qisman
tosh kesg’ich (rezes), uskunasimon (dolotovidnыy)  qurollarni uchrashi  tabiiy hol.
Ta’kidlash   joizki,   Yevropa   va   Yaqin   Sharqda   ular   ishtiroqidagi   yuqori   paleolit
komplekslarining yoshi 33.000 yildan kam emas. Ammo Samarqand manzilgohiga
xos an’anaviy rivojlanishga ko’ra, uning barcha madaniy qatlamlarida uchraydigan
tosh   qurollarining   bir-birlaridan   sifat   jihatidan   emas,   balki   son   jihatidan   farq
qilishini   hisobga   olib,   unga   20.000   yildan   ortiq   yosh   berish   mumkin   bo’lmasa
kerak.   Prof.   M.J.Jo’raqulovning   Samarqand   yuqori   paleolit   yodgorligining   sanasi
masalasidagi bu fikr-mulohazalariga to’liq qo’shilish mumkin.
Bugungi kunda Zarafshon vodiysida yuqori paleolit davriga tegishli punktlar
o’ndan ortiq joylarda topilgan, ya’ni  yuqori  paleolit davriga tegishli tosh qurollar
Cho’ponota   tepaligidan 125
,     Samarqand   shahrining   har   xil   nuqtalaridan 126
,
Og’aliqsoy   bo’ylaridan 127
,   Urgut   tumanining   Go’rdara   g’oridan 128
,   Ravotxo’ja
yaqinidan 129
,   Siyobcha   va   Siyob   soyi   qo’shilishidan 130
,   Afrosiyobdan   shimolda,
Bog’i-baland   siyobchasi   jarligidan  chaqmoqtoshdan  ishlangan   tipik  tosh   qirg’ichi
(skrebok   okrugloy   formы)   topilgan 131
.     Yuqori   paleolit   davriga   oid   manzilgoh
125
 Лев Д.Н. Новые данные по палеолиту  У збекистана. Тр. ИИА АН Уз.ССР. вып.№7. Ташкент-1955.
126
  Ташкенбаев Н.Х. О находках каменн ы х   изделий   на территории городища Афрасияб. В кн. «Афрасияб»,
том 3. Ташкент-1974.
127
  Лев   Д.Н.   Итоги   работ ы   археологического   отряда     САМГУв   1966   г.   Тр.   САМГУ,   вып.   218.   Самарканд-
1972.  
128
  Ташкенбаев Н.Х. О некотор ых новейщих палеолитических   находках на территории  Узбекистана. В  кн.
Проблемы археологии Средней Азии.  Вып.2. Ленинград-1969.
129
  Буряков Ю.Ф ва бошқалар. Работ ы в самаркандской области .   АО 1971 года. М. 1972.
130
  Аскаров А.Ташкенбаев Н. Древней шее  прошлое Самарканда.   ОНУ №9, 1970.
131
  Ташкенбаев Н.Х. О находках каменных изделий   на территории городица Афрасияб. В кн. « Афрасияб”,
том 3, Ташкент -1974.  
61 Bulung’ur   tog’idan   yorib   chiqqan   zilol   chuchuk   suv   hosil   qilgan   qadimgi   Xo’ja
mazgil ko’li yoqasidan topib o’rganilgan 132
.
Yuqorida   qayd   etilgan   yuqori   paleolit   yodgorliklari   orasida   Samarqand
manzilgohi nafaqat Zarafshon vodiysida, balki O’rta Osiyoda o’rganilgan shu davr
yodgorliklari   orasida   o’z   ilmiy   ahamiyati   jihatidan   yuqori   turadi.   Samarqand
manzilgohining   tosh   qurollari   Yevropa   va   Yaqin   Sharq   yuqori   paleolit   davri
komplekslari   bilan   aynan   o’xshashlikka   ega   emas.   Chunki   O’rta   Osiyodan
tashqarida,   g’arbga   va   janubiy-g’arbga   tomon   levallua   an’analariga   asoslangan
bironta   ham   yuqori   paleolit     yodgorligi   uchramaydi.   Yevropa   va   Yaqin   Sharqda
levallua an’anasi mustye davriga xos bo’lib, u yuqori paleolit davrining boshlariga
kelganda qator qurollar (tosh sanchiq, teri tarashlagich, chopper, arratishli qurollar)
yo’q bo’lib ketadi. 
Ularni   O’rta   Osiyodan   sharqda,   Sibir   va   shimoliy-sharqiy   Osiyoda   to
mezolit davri yodgorliklarida ham arxaik elementlar  uchrashi  kuzatiladi. 
Samarqand   yuqori   paleolit   manzilgohini   o’z   vaqtida   Sibir-Xitoy
yodgorliklari tipiga xosligi D.N.Lev tomonidan haqli ravishda ko’tarilgan edi. Bu
g’oya   dastlab   akademik   A.P.Okladnikov   va   akademik   V.A.Ranovlar   tomonidan
qo’llab-quvvatlandi. Keyingi  yillarda Mongoliya, Sibir va Uzoq Sharqda topilgan
arxeologik komplekslar tahlili bilan ham tasdiqlandi.
Samarqand   yuqori   paleolit   kompleksining   o’ziga   xosligi   uni   sibir-xitoy
yodgorliklar   kompleksiga   aloqadorligi   bilan   xarakterlanadi.   Uning   bu   jihati
birinchi   navbatda     nukleuslar   morfologiyasining   xususiyatlari   hamda   ularni
tayyorlash   bilan   bog’liq   tosh   chiqindilarini   (katta   va   og’ir   parrahalar,   tosh
po’stloqlari (korka) va g’ayri-tabiiy tosh uchqunlari) arxaik ko’rinishi bilan ko’zga
tashlanadi. Bu holat tosh qurollari ishlab chiqarishga sezilarli darajada ta’sir etgan.
Samarqand   manzilgohining   Osiyo   mintaqasidagi   yuqori   paleolit
yodgorliklari   orasidagi   o’rni   masalasi   o’ta   murakkabdir.   Chunki   yodgorlikda
namoyon bo’lgan uch madaniy qatlam materiallari xronologik jihatdan bir davrga
oid,   ularni   xronologik   farqlash   mumkin   emas.   Bu   masalada   Obiraxmat   va
Qo’lbuloqning   eng   yuqori   gorizontlari   hamda   Shugnouning   III   va   IV   qatlamlari
132
    Аск аров А.. Та шкенбаев Н.Х. Древнейщее прошлое Самарканда. ОНУ №9, 1970.
62 istiqbolliroqdir.   Chunki   ularning   sanasi   yuqori   paleolitning   boshlanishi   bilan
belgilangan.   Ammo   O’rta   Osiyo   yuqori   paleolitining   so’nggi   bosqichi   masalasi
ham   muammoligicha   qolmoqda.   Shularni   hisobga   olganda   Samarqand
manzilgohini o’rnini aniq ko’rsatish hozircha muammo bo’lib qoladi.
Shunday   qilib,   Samarqand   yuqori   paleolit   yodgorligi   O’rta   Osiyo
mintaqasida   (yuqori   paleolit   davri   yodgorliklari   orasida)   eng   yaxshi     o’rganilgan
yodgorlik   bo’lib,   uni   “insitu”dan   olingan   materiallarining   boyligi   va   originalligi
bilan   na   Shugnou,   na   Qora   Qamar   yodgorliklari   bilan   tenglashtirish   mumkin.
Uning   arxeologik   kompleksida   toshni   ishlashda   levallua   texnikasi   hukmronlik
qiladi; ilk yuqori paleolit yodgorliklariga xos chopperlar, teri tarashlag’ichlar, tosh
sanchiqlar   ko’p.   Kompleksda   arratishli   qurollar   ham   uchraydi.   Masalan,
manzilgohning  yuqori  qatlamidan  400  ga   yaqin  qurollar   topilgan  bo’lsa,   shundan
100   tasi   chopperlar,   90   ga   yaqini   teri   tarashlagich,   40   tadan   ortig’i   arratishli
qurollardan iborat edi. Ular orasida oz bo’lsa-da, parranda tumshuqsimon qurollar,
uchi o’tkir teyak va tosh sanchiqlar uchraydi. Ammo Samarqand manzilgohi Sibir-
xitoy   yodgorliklar   madaniy   doirasidagi   yodgorliklarning   eng   g’arbiy   obyekti
bo’lgani   bois,   uning   yil   sanasini   Yevropa   va   Yaqin   Sharq   yodgorliklari   davriy
shkalasi bilan belgilab bo’lmaydi. Chunki bu tipdagi komplekslarda nafaqat arxaik
elementlar,   balki   mezolitga   xos   elementlar   ham   uchraydi.   Geomorfologiya   va
paleontologiya   materiallari   yodgorlik   yoshini   so’nggi   pleystosenning   ikkinchi
yarmi   bilan  belgilashni   taqoza   etadi.   Yodgorlikning   noyobligi   va   yagonaligi   ham
shundaki,   u   prof.   M.J.   Jo’raqulov   sa’y-harakatlari   bilan   O’rta   Osiyoda   yuqori
paleolit davrining yaxshi o’rganilgan obyekti bo’lib tarixga kirdi.
63 3.2.   Samarqand   makoni   yuqori   qatlami   materiallarini   trasologik   tadqiq
qilinishi (1961 – 1967 yillardagi qazishma materiallari asosida)
1939   yilda   N.G.   Xarlamov   tomonidan   ochilgan   Samarqand   makoni   o’rta
Osiyoda   tosh   davrini   o’rganishdagi   tayanch   yodgorliklardan   hisoblanadi.   U
Samarqand   shahri   hududidagi   Chashmasiyobning   o’ng   qirg’og’ida   joylashgan.
Yodgorlikning   ochilganligiga   ancha   vaqt   o’tib,   anchayin   yaxshi   o’rganilgan
bo’lsada,   mutaxassislar   orasida   unga   qiziqish   to’xtaganicha   yo’q 133
.   Turli   xil
133
  Лев   Д.Н.   Поселения   древнекаменного   века   в   Самарканде.   Исследования   1958-1960
гг. // Тр.   СамГУ. Новая серия. Вып. 135 (под ред. Аминова Б.У.). Самарканд, 1964. –С.
5-109;   Лев   Д.Н.   Итоги   работы   археологического   отряда   Самаркандского
Госуниверситета   имени   А.Навои   в   1966   г.   //   Материалы   по   истории   и   археологии
Узбекистана   /   Тр.   СамГУ.   Вып.   218.   Самарканд,   1972.   –С.   3-67;     Ранов   В.А.
Самаркандская   стоянка   и  ее  место  в  каменном   веке  Средней  Азии  //   ИАН  Тадж .   ССР.
Отд.   общ.   наук.   №4   /58.   1969.   –С.   30-37;   Холюшкин   Ю.П.   Специфика   каменного
инвентаря   Самаркандской   палеолитической   стоянки   //   Материалы   12-й   СНК   Средней
Азии   и   Казаrтана.   Фрунзе,   1970.   –С.   64-66;     Коробкова   Г.   Ф.   Трас а логическое
исследование  каменного инвентаря Самаркандской стоянки. (По материалам 1958 - 1960
гг.) // Палеолит и неолит СССР. Т. 7 (под ред. Абрамовой З.А.и Праслова Н.Д.) МИА. №
185.   Л,   1972.   –С.   157-168;       Джуракулов   М.   Д.   Результаты   археологичес ких
исследований   Самаркандской   верхнепалеоли тической   стоянки   в   1970—1971
гг.//Каменный   век   Средней   Азии   и   Казаrтана.   ТД   совещания.   Таш кент.   1972;
Джуракулов   М.   Д.   Самаркандская   стоянка   и   про блемы   верхнего   палеолита   в   Средней
64 tadqiqotlarda     yodgorlikning   stratigrafik,   arxeologik,   paleozoologik,   geologik
jabhalari aks ettirilgan. Shuningdek, uning materiallarini   tipologi k 134
, trasologi k 135
,
matematik-statisti k 136
  tahlil qilish ishlariga ham katta e’tibor berilgan .   Samarqand
makoni   industriyasi   tarkibida   galkali,   uchirindili   va   plastinali   buyumlar
to’plamining omuxtaligi ko’plab tadqiqotchilarni o’ziga jalb qilib kelmoqda . 
1998-1999  yillarda  G.  F.  Korobkova Samarqand  makoni  yuqori  qatlamining
industriyasini   mikroskop   ostida   sinchiklab   o’rgandi,   ularning   texnologik
xarakteristikasi   hamda   funksional   xususiyatlarini   aniqladi.   Natijada,   hozirda
oxirigacha aniqlanmagan bir qator interpretasion masalalarni ko’rib chiqish imkoni
tug’ildi. Masalan, Samarqand so’ngi paleolit yodgorligi yagona makonmi yoki bir
nechtami? Agar u ikkita makon bo’lsa, u holda, ular sinxronmi yoki turli davrlarga
oidmi? Bu yerdagi quyi  terrasaning madaniy qatlamlari yagona kompleksmi  yoki
xronologik   jihatdan   turlichami?   Har   bir   konkret   qatlamda   va   umuman,   makonda
toshlarni   chaqmoqlash   texnologiyalari   qanday   bo’lgan?   Samarqand   makonining
qattiq   taqqoslanib   kelinayotgan   Sibir   so’ngi   paleolit   davri   komplekslari   bilan
munosobati   qanaqa?   Yodgorlikning   O’rta   Osiyodagi   sinxron   texnokomplekslar
bilan   aloqasi   bormi?   Samarqand   makoni   Markaziy   Osiyo   regionida   fenomen
yodgorlikmi   yoki   u   Sharqiy   Osiyo   madaniyatlari   doirasiga   kiradimi?
Yodgorlikning funksional ahamiyati qanaqa? Shunday va shunga o’xshash savollar
Азии.   Таш кент;   Фан.   1987.–С.   187;   Джуракулов   М.   Д.   Каменный   век   бассейна
Заравшана. Автореф. дисс.... доктора ист. наук. Самарканд. 1992. –С. 58; Абрамова 3. А.
Поздний   палеолит   Азиатской   части   СССР   //   Археология   СССР.   Палеолит   СССР   (под
ред.   Борисковского   П.   И.).   М.   1984.   –С.   302 - 334;   Вишняцкий   Л.   Б.   Палеолит   Средней
Азии и Ка заrтана. Санкт-Петербург, 1996;   
134
  Лев   Д.Н.   Итоги   работы   археологического   отряда   Самаркандского   Госуниверситета
имени   А.Навои   в   1966   г.   //   Материалы   по   истории   и   археологии   Узбекистана   /   Тр.
СамГУ. Вып. 218. Самарканд, 1972. –С. 3-67; Джуракулов М. Д. Самаркандская стоянка
и про блемы верхнего палеолита в Средней Азии. Таш кент; Фан. 1987.  –С. 187;
135
 Коробкова Г. Ф. Трасалогическое исследование  каменного инвентаря Самаркандской
стоянки.   (По   материалам   1958—1960   гг.)   //   Палеолит   и   неолит   СССР.   Т.   7   (под   ред.
Абрамовой З.А.и Праслова Н.Д.) МИА. № 185. Л, 1972. –С. 157-168;   
136
  Джуракулов М. Д., Холюшкин Ю. П. 1975. Некоторые вопросы применения методов
математической   статистики   в   археологии   каменного   века   //   Мате риалы   по   археологии
Узбекистана/ .   Тр.   СамГУ.   Но вая   серия.   Вып.   270.   Самарканд,   1975.   –С.   4   –   26;
Окладников   А.П.   Древние   связи   культур   Сиби ри   и   Средней   Азии   //   Бахрушинские
чтения 1966 г. Вып. 1. Новосибирск, 1968. –С. 144 - 157;
65 Samarqand   makoni   haqidagi   nashrlar   bilan   tanishish   jarayonida   paydo   bo’lishi
tabiiydir.   Ushbu   masalalarni   yechimi   yodgorlikning   materiallarini   anchayin   aniq
va sinchiklab o’rganadigan tipologik-morfologik, texnologik, eksperimental hamda
trasologik   uslublar   bilan   o’rganishni   taqozo   etadi.   Makonni   o’rganishdagi
kompleks   yondoshuvlargina   uning   umumiy   xususiyatlarni,   toshlarni
chaqmoqlashdagi   nyuanslarini   va   dinamik   taraqqiyotining   spesifikasini   yoritish
imkonini beradi. 
G.   F.   Korobkaning   Samarqand   makoni   yuqori   qatlamlari   industriyasidagi
chaqmoqlash   texnikasini   tadqiq   qilish   ishlariga   sinchkov   tipologik-mirfologik,
texnologik hamda trasologik uslublar asos qilib olindi.  Manba sifatida Samarqand
makonidan   1958-1960   yillarda   qazib   olingan   nukleuslar,   yo’nilg’ilar,   tanovorlar,
tosh   qurollar   hamda   ishlab   chiqarish   chiqitlari   olingan.   Texnologiya   hamda
funksiologiya masalalarini  o’rganishda  S.A. Semenov tomonidan ishlab chiqilgan
eksperimental-trasalogik uslub muhim rol o’ynaydi 137
. 
1958-1960 yillarda qazib olingan tosh buyumlar kolleksiyasi 977 predmetdan
iborat. Texnologik va trasalogik ma’lumotlarga ko’ra ular orasida  3 ta prenukleus,
38 ta nuk leus, 116 tosh qurollar, 17 ta galka va tosh g’o’lalar (jelvak) hamda  803
ta   yo’nilg’ilardan   iborat.   Yo’nilg’ilar   (skol ы )   asosan   uchirindilardan   va   ba’zan
yirik   noto’g’ri   yelkali   plastinalar   hamda   juda   kam   miqdorda   to’g’ri   yelkali
plastinalar va mikroplastinkalardan tarkib topgan. Shuningdek, to’plamda kremniy
va daryo toshlari siniqlari ham mavjud.
Tosh   buyumlarning   katta   qismi   galkali   jinslardan   (diorit,   kvars,   kvar sit,
kremniylashgan   slanesdan)   hamda   kremniylardan   ishlangan.   Ayrim   hollarda
amfibolli   gneys,   rogovik,   qayroqtoshlar   ishlatilgan.   Hisob-kitoblarga   ko’ra
yodgorlikning   quyi   terrasasi   qatlamlarida   92%   buyumlar   Zarafshon   daryosi
etaklarida   mo’l   bo’lgan   mahalliy   xom-ashyodan   ishlangan   va   faqat   6,7%
137
 Семенов С. А. Первобытная техника (опыт изу чения древнейших орудий и изделий по
следам   работы)   /   МИА.   №   54.   М.   1957;   Семенов   С.   А.   1968.   Развитие   техники   в
каменном веке. Л;
66 mahsulotlar   Cho’ponota   tepaligidan   keltirilgan 138
.   Mahalliy   galkali   materiallar
talaygina, yetarlicha qattiq va hajmi jihatidan turlicha. Bunday, turli-tuman toshlar
orasidan chaqmoqlash uchun istalgan kerakli shaklni tanlab olish mumkin bo’lgan.
Cho’ponotadan   keltirilgan   kremniy   esa   past   sifatli,   tabiiy   yoriqli,   o’yiqchalarli
hamda tarkibida begona arlashma qumlarga ega va hajmi kichik bo’lgan. Ularning
rangi   turlicha   bo’lib,   kulrang,   jigarrang   va     yashil   tuslilari   uchraydi.   Yu.P.
Xolyushkinning   kuzatishlaricha,   yodgorlikda   ishlatilgan   kremniylar   orasida
kulranglisi  ko’pchilikni tashkil  qilib, ularning soni yuqori qatlamlarga qarab ortib
boradi. Chaqmoqlangan galka va tosh g’o’lalar (jelvak) hajmi jihatidan farq qiladi.
Ularning bo’yi 19   sm, , eni -12 sm va qalinligi-6,5-8 sm gacha yetadi va  orasida turli
xil bosqichlarda ishlanganlari, shuningdek, siniq yoki bir-ikki yo’nishlardan so’ng
tashlab yuborilganlari ham mavjud.
Samarqand   makoni   aholisiga   qoyil   qolish   kerak,   deya   ta’kidlaydi   G.F.
Korobkova 139
.   Negaki,   ular   galka   va   tosh   g’o’lalarning   iloji   boricha   qulay,   kam
kuch   sarflab   va   ozgina   tayyorlashdan   so’ng   pronukleuslarga   aylantirish   mumkin
bo’lganlarini tanlab olganlar.  Ikki tarafi yoki bir tarafi bo’rtib chiqqan va bir tarafi
yassi, yumaloq hamda uzunchoq galkalar ko’proq ishlatilgan.
Eksperimental   ma’lumotlarga   ko’ra,   bunday   shaklli   galkalar   Samarqand
makoni   industriyasida   ko’pchilikni   tashkil   qiladigan   nafaqat,   pronukleuslar,   balki
chopperlar  hamda   choppinglar  yasash   uchun  ham   juda  qulay  bo’lgan 140
.  Shunday
qilib,   galka   va   tosh   g’o’lalarning   tanlovi   texnologik   jarayonlarning   maqsadga
muvofiqligini ta’minlagan. Bu holat toshlarni ishlov berish uslublariga to’g’ridan-
to’g’ri   ta’sir   ko’rsatgan.   Tuxumsimon,   sharsimon,   ikki   taraflama   bo’rtik   g’o’lalar
138
  Джуракулов   М.   Д.,   Холюшкин   Ю.   П..   Холюшкина   В.   А.,   Батыров   Б.   X.
Самаркандская   стоянкой   ее   место   в   позднем   палеолите   Средней   Азии   //     Па леолит
Средней и Восточной Азии. История и куль тура востока Азии. Новосибирск, 1980. –С.
51-95;
139
 Коробкова Г.Ф., Джуракулов М.Дж. Стратиум плюс. С. 
140
  Семенов С. А.  Развитие техники в каменном веке. Л. 1968. –С. 35;
67 va   galkalar,   ularning   galkali   qobig’ini   olib   tashlash   uchun   bir   yoki   ikki   zarba
berish yordamida zarb maydonlar hosil qilishni taqozo qilgan 141
. 
Galkalarning   bunday   “qalpog’i”ni   olib   tashlash   uslubi   tosh   sandon   ustida
kontr zarba hosil qilish yo’li bilan amalga oshirilgan 142
. Bunday uslub Samarqand
makonida uchraydi va bu yerda ko’plab shu yo’l bilan sindirilgan galkalar va tosh
sandonlar aniqlangan (1958-1960 yillardagi qazishma materiallari orasida) 143
.
1958-1960 yillar materiallarini o’rganish natijasida G.F. Korobkova dastlabki
yarim   fabrikatlar   qatorida   birlamchi,   yarim   birlamchi   yo’nilg’ilar,   texnik
yo’nilg’ilar,   yelkali   plastinalar   va   uchirindilar   va   h.k.lar   ham   tosh   qurollar
yasashda   qo’llanilganligini   aniqladi.   Natijalarga   ko’ra,   Samarqand   makoni
industriyasidagi texnik yo’nilg’ilardan go’sht kesish uchun pichoqlar, teriga ishlov
berish uchun qirg’ichchalar, yog’ochga ishlov berish uchun randalar, shuningdek,
suyakka, shoxga ishlov berish uchun va boshqa tosh qurollar yasalgan. To’plamda
eng   ko’p   tarqalgan   qurollar   qirg’ichchalar     –   63   ta   va   go’sht   pichoqlar   –   61ta
bo’lgan. Tosh pichoqlar orasida qo’ndoqlilari ham aniqlangan – ular 4 ta va bosma
texnika   yordamida   chaqmoqlangan   prizmatik   plastinalardan   ishlangan.
Iskanasimon   qurollar   –   62   tani   va   randalar   –   56   tani   tashkil   qiladi.   To’plamda
shuningdek,   turli   xil   materiallarga   ishlov   beruvchi   talaygina   kesgichlar   –   28   ta
hamda   hozirgacha   noma’lum   bo’lgan   mutloqo   yangi   tip   –   13   ta   mayda   iskanalar
(stameski)   va   ular   teriga,   yog’ochga,   suyakka   va   shoxga   ishlov   berishda
qo’llanilganligi   aniqlandi.   Samarqand   makoni   industriyasida   qirg’ichlar   seriyalari
ham   yorqin   namoyon   bo’ladi   va   ular   turli   tiplarga   ajraladi   –   26   ta   (de jete,
uzunasiga   ishlangan,   ko’ndalangiga   ishlangan   qirg’ichlar)   va   ular   universal
qurollar   ekanligi   ma’lum   qilindi.   Ular   go’sht   pichoq,   yog’ochga,   suyakka   va
141
  Коробкова   Г.   Ф.   Трасологическое   исследование   в     каменного   инвентаря
Самаркандской стоянки. (По материалам 1958—1960 гг.) // Палеолит и неолит СССР. Т.
7 (под ред. Абрамовой З.А.и Праслова Н.Д.) МИА. № 185. Л, 1972. –С. 168;   
142
 Там же. –С. 35;
143
  Коробкова   Г.   Ф.   Трасологическое   исследование   в     каменного   инвентаря
Самаркандской стоянки. (По материалам 1958—1960 гг.) // Палеолит и неолит СССР. Т.
7 (под ред. Абрамовой З.А.и Праслова Н.Д.) МИА. № 185. Л, 1972. –С. 168;   
68 shoxga  ishlov  beradigan randa,   teriga ishlov  beradigan  qirg’ichchalar  sifatida  va
boshqa maqsadlarda foydalanilganligi ma’lum bo’ldi 144
.
Yodgorlikning   tosh   qurollari   kolleksiyasida   tosh   parmalagichlar   –   6   ta,
bigizlar   –   6   ta,   yog’och   yo’nuvchi   pichoqlar   –   2   ta   hamda   2   yoki   3   funksiyani
bajaruvchi polifunksional qurollar-13 ta aniqlangan. Tosh qurollar yasashda yarim
birlamchi,   birlamchi   hamda   texnik   yo’nilg’ilardan   foydalanishning   mavjudligini
Samarqand   makoni   industriyasining   o’ziga   xos   xususiyatlaridan   bir   deb   qarash
mumkin (ulardan ishlangan qurollar 119 ekz.). 
1998-1999   yillarda   amalga   oshirilgan   trasologik   tahlillar   natijasida
Samarqand   makoni   industriyasining   25,8   %   tosh   qurollardan   tarkib   topganligi
aniqlandi 145
. Tahlillar davomida qanday konkret tanovorlar qanaqa tosh qurollarni
yasashda   ishlatilganligi   ham   aniqlandi   va   bu   qonuniyat   makondagi   toshlarni
chaqmoqlash   texnikasining   xarakterini   ham   belgilagan.     Qirg’ichchalar   yasash
uchun mayda hajmli uchirindilardan – 26 ta, o’rta hajmli uchirindilardan   (14 ta),
yirik   hajmli   uchirindilardan   (7   ta),   yirik   plastinalardan   (3   ta),   yarim   birlamchi
yo’nilg’ilardan (1ta), mitti nukleuslardan (4 ta), nukleuslar zarb maydonlaridan (4
ta), plitka siniqlaridan (1 ta), nukleus siniqlaridan (1 ta) foydalanilgan. To’plamda
8 ta qirg’ichlar ham mavjud (2 ta dejete, 4 ta uzunchoq, 1 ta oddiy va  1 ta diagonal
shakllarda). 
Tosh randalar tayyorlashda o’rta hajmli uchirindilar (27 ta), yirik uchirindilar
(11 ta), mayda uchirindilar (4 ta), birlamchi yo’nilg’ilar (3 ta), texnik yo’nilg’ilar
(4 ta), nukleuslar siniqlari (2 ta), nukleuslarning zarb maydonlari (1 ta), chopperlar
(2 ta) tanlab olingan. Randalar vazifasini shuningdek, 2 ta yirik plastinalar hamda 6
ta qig’ichlar ham bajargan.  
Ro’yxatdan  ko’rinib turibdiki,  bunday qurollar  yasash   uchun  o’rta hajmli   va
yirik   va   qiya   zarb   maydonchali   to’rtburchak   shaklli   uchirindilardan   ko’proq
144
  Коробкова   Г.   Ф.   Трасологическое   исследование   в     каменного   инвентаря
Самаркандской стоянки. (По материалам 1958—1960 гг.) // Палеолит и неолит СССР. Т.
7 (под ред. Абрамовой З.А.и Праслова Н.Д.) МИА. № 185. Л, 1972. –С. 168;   
145
 Ўша адабиёт,
69 foydalanilgan.   Bundan   tashqari,   birlamchi   va   yarim   birlamchi   yo’nilg’ilar   ham
muhim   rol   o’ynagan   –   14   ekz.   Pichoqlar   yasash   uchun   yirik   plastinalar   (22   ta),
makroplastinalar   (7   ta),   o’rta   hajmli   plastinalar   (5   ta),   yirik   plastinasimon
uchirindilar (10 ta), yirik levallua tipidagi uchirindi (1 ta), yirik birlamchi (1 ta) va
yarim   birlamchi   (2   ta)   uchirindilar,   yirik   hajmli   uchirindilar   (12   ta)   kabi
tanovorlardan   foydalanilgan.   Pichoq   sifatida   4   ta   qirg’ichlar   ham   ishlatilgan.
Pichoqlarni   yasash   uchun   asosan   plastinalar   va   kam   miqdorda   uchirindilardan
foydalanilgan. 
To’plamdagi   kesgichlarning   tanovorlari   boshqacharoq.   Ularning   soni   28   ta
bo’lib,   asosan   uchirindilardan   (7   ta),   mayda   uchirindilardan   (4   ta),   yirik
uchirindilardan   (5   ta),   yirik   plastinasimon   uchirindilardan   (4   ta),   yirik
plastinalardan   (4   ta),   o’rta   hajmli   plastinkadan   (1   ta),   haddan   tashqari   ishlov
berilgan nukleusdan (1 ta), nukleus sinig’idan (1 ta), yirik yelkali uchirindidan (1
ta) foydalanilgan. Ushbu kategoriya qurollarni yasashda asosiy tanovorlar tipi har
xil hajmli uchirindilar bo’lgan, biroq, ularning deyarli barchasi  yirik va qiya zarb
maydonchali.
Qirg’ichlar   yasash   uchun   uchirindilar   (12   ta),   o’rta   hajmli   plastinalar   (2   ta),
yirik plastinasimon yo’nilg’ilar (7 ta), mayda uchirindi (1 ta), zarb maydoncha (1
ta), birlamchi yo’nilg’ilar (2 ta), yirik plastina (1 ta) tanlab olingan.
Kolleksiyaning   iskanasimon   qurollari   haddan   tashqari   ishlov   berilgan
nukleuslardan   (18   ta),   nukleuslar   siniqlaridan   (4   ta),   o’rta   hajmli   uchirindilardan
(19   ta),   yirik   uchirindidan   (1   ta),   mayda   uchirindilardan   (15   ta),   yirik   plastina
bo’lagidan (1 ta), yelkasi krestlashgan uchirindilardan (2 ta), galka siniqlaridan (2
ta)   ishlangan.   Shunday   qilib,   ushbu   kategoriyadagi   tosh   qurollarni   yasash   uchun
asosiy tanovor sifatida uchirindilar (37 ta), ba’zan haddan tashqari ishlov berilgan
nukleuslar   va   ularning   siniqlari   (22   ta)   xizmat   qilgan.   Kichik   iskanalar   yasash
uchun to’plamda yirik uchirindilardan (6 ta), o’rta hajmli uchirindilardan (3 ta) va
mayda   uchirindidan   (1   ta),   zarb   maydonchadan   (1   ta),   yelkasi   krestlashgan
uchirindidan   (1   ta),   texnik   yo’nilg’idan   (1   ta)   foydalanilgan.   Bunday   qurollarni
70 yasashda   yirik   hajmli   uchirindilar   asosiy   rol   o’ynagan   va   ularning   zarb
maydonchalari keng hamda qiyalashtirilganlari qo’llanilgan. 
Parmalovchi   tosh   qurollar   yasash   uchun   Samarqand   makoni   industriyasida
butunlay   boshqacha   tanovorlardan   foydalanilgan.   Bular   notekis   qirrali   yirik
plastinalar   (4   ta),   nukleus   sinig’i   (1   ta)   va   yelkasi   krestlashgan   yarim   birlamchi
plastinadan   (1   ta)   iborat.   Bunda   yirik   o’tkir   burchakli   plastinalar   afzal   ko’rilgan.
Tosh   bigizlar   yasash   uchun   esa   asosan   retushlanmagan   o’rta   hajmli,   uchburchak
kesmali   va   o’tkir   burchakli   plastinalar   afzal   ko’rilgan    –  (3  ta).  Shuningdek,   ular
yelkasi   krestlashgan   plastinadan   (1   ta),   o’rta   hajmli   uchirindidan   (2   ta)
foydalanilgan. To’plamdagi 2 ta yog’och yo’nuvchi pichoqlar yirik parallel yelkali
prizmatik plastinadan yasalgan.
Ushatg’ichlar   sifatida   to’plamda   nukleuslardan   (3   ta),   ko’ndalang   kesilgan
galkalardan (4 ta), galka siniqlaridan (5 ta), choppe rlardan (2 ta) va choppinglardan
(2 ta) foydalanilgan. Choppinglar hamda chopperlar uchun kulrang va yashil tusli
yirik   qumli,   ko’ndalang   kesilgan   yirik   galkalardan   foydalanilgan.   Kolleksiyaning
novteshalarini   (teslo)   yasashda   ham   xuddi   shunday   galkalar   yoki   ularning
uzunasiga kesilgan bo’laklari ishlatilgan.
Samarqand   makoni   yuqori   qatlami   industriyasini   trasologik   tadqiq   qilish,
ishlov   berilgan   tosh   qurollarning   nafaqat   sonini,   balki   instrumentlar   muayyan
guruhining sifat koefisentini ham aniqlash imkonini berdi. Makon hududida ovdan
keltirilgan   o’ljani   taqsimlash   ishlari   amalga   oshirilgan,   hayvon   terilari   ajratib
olingan   va   ishloov   berilgan.   Ushbu   faoliyat   bilan   barcha   ishlov   berilgan   tosh
qurollarning 35 % bog’liq bo’lgan. Yog’ochga ishlov berish muhim o’rin tutgan va
bu makonni uzoq vaqt mobaynida istiqomat qilinganligidan dalolat beradi. 
Tosh randalar, novteshalar, iskanalar, yo’nuvchi pichoqlar, chopqilar, kesgich
va   kesgichchalarning   turli-tuman   turlari   va   boshqa   qurollarning   mavjudligi   bu
yerda   yog’ochga   ishlov   berishning   murakkab   texnologik   jarayonlari   hukm
surganligidan   dalolat   beradi.   Samarqand   makoni   aholisi   yog’ochdan   tosh
qurollarga   qo’ndoqlar,   yog’och   predmetlar,   maishiy   buyumlar,   idishlar,   qurollar
71 yasaganlar,   qurilish   materiali   sifatida   va   h.k.   larda   foydalanganlar.   Kolleksiyada
yuqori   effektli   instrumentariyning   mavjudligi   bu  yerda   suyakka   va   shoxga   ishlov
berish ham yuqori darajada taraqqiy topganligini ko’rsatadi.
Tosh   qurollarning   miqdoriy   ko’rsatgichlari   Samarqand   makoni   aholisi
xo’jaligida   teriga   ishlov   berish   ishlarining   hukmron   bo’lganligidan   dalolat   beradi
(deyarli   19%).   Terilar   kichik   iskanalar   qirg’ichchalar   va   qirg’ichlar   yordamida
ishlov berilgan. Qirg’ichchasimon instrumentlar turli xil teriga ishlov berish ishlari
uchun   professional   darajada   tanlab   olingan.   Qirralari   uzunroq   qirg’ichlar   hamda
qirg’ichchalar terining keng qismlariga ishlov berishga mo’ljallangan bo’lsa, mik -
roqirg’ichchalar   va   yo’nilg’ilar   uchlarida   shakllantirilgan   qirg’ichchalar   mayda
hayvonlarning   terisiga   yoki   yirik   hayvonlar   terisining   notekis   joylariga   ishlov
berish   uchun   qo’llanilgan.   «Tumshuqli   qirg’ichchalar»   teridagi   yog’larni
yumshatib, boshqa qirg’ichlar hamda qirg’ichchalar  yordamida terini  qirish qulay
bo’lishini ta’minlagan. 
Samarqand   makoni   hududida   toshlarni   chaqmoqlash   va   qurollar   yasash
muhim   o’rin  egallagan.  Shunday  bo’lsada,  makonda   qandaydir   nukleuslarning   va
ular bilan bog’liq tosh qurollar konsentrasiyasi kuzatilmaydi 146
. Bu degani, makon
hududida   qandaydir   ustaxona   bo’lganligi   haqidagi   fikrlar   faktlarda   o’z   isbotini
topmaydi 147
.   To’plamda   ko’p   sonli   nukleuslarning,   tosh   g’o’lalarning,   texnik
yo’nilg’ilarning   va   boshqa   chaqmoqlash   chiqitlarnining   uchrashi   ularning
ustaxonadan   kelib   chiqqanligini   bildirmaydi.   Makonda   materiallar   butun   maydon
bo’ylab   sochilib   yotadi   va   bu   tosh   qurollar   yasashning   faol   amalga
oshirilganligidan dalolat beradi.  
Samarqand   makoni   aholisi   o’z   ajdodlarining   an’analariga   hurmat   bilan
qaraganlar va ular o’zlarining chaqmoqlash, tosh qurollar yasash texnologiyalarini
146
  Холюшкин Ю. П. Проблемы корреляции  позднепалеолитических индустрий  Сибири
и   Средней   Азии.   Новосибирск.   Шумов   В.   В.   Самаркандская   стоянка   первобытного
человека   (полевой   отчет   о   раскопках   и   геологи ческая   характеристика   /   Архив
Самаркандского Музея истории, культуры и искусства УзбССР. №. 996. 1981. –С. 53;
147
  Лев   Д.Н.   Палеолит   Самаркандской   области   и   его   специфические   особенности   //   Тр.
Сам.ГУ. Новая серия. Вып.166 (под ред. Аминова М. У.).   Самарканд, 1967. –С.  84;
72 saqlab  qolganlar. Shuning  uchun ham,  makon industriyasida  so’ngi   paleolit  davri
texnikasi   elementlari   bilan   yangilanib   boradigan   arxaik   belgilar   uchraydi.   Makon
aholisining   to’rtta   asosiy   xo’jaligi   mavjud   bo’lgan.   Bular   ov   qilingan
hayvonlarning   go’shtini   maydalash,   teriga   va   yog’ochga   ishlov   berish   hamda
ushbu   faoliyatni   zarur   tosh   qurollar   bilan   ta’minlash   uchun   chaqmoqlash   va
qurollar   yasash   xo’jaliklaridir.   Tosh   qurollarning   faol   ishlatilganligiga   ko’ra
Samarqand   makonini   yarim   dasht   hamda   dasht   hududlaridagi   yovvoyi   ot,
pleystosen davri eshagi va ibtidoiy turlarga ov qiladigan ovchilarning asosiy lageri,
deb qarash lozim. 
Samarqand makoni ustalari tomonidan zarb berish texnikasi juda mukammal
egallangan. Ularga parallel, yelpig’ichsimon, radial hamda ortogonal chaqmoqlash
texnikalari   ma’lum   bo’lgan.   Chaqmoqlashning   xarateridan   kelib   chiqib,   barcha
nukleuslardagi   negativlarning   yuqori   qismlarida   konussimon   chuqurchalar   izlari
saqlanib   qolgan   va   bu   sindirib   olingan   yo’nilg’ilar   zarb   maydonchalarining   katta
bo’lganligidan dalolat beradi. Shuningdek, to’plam nukleuslaridagi negativlarning
pastga   qarab   yupqalashuvi   tendensiyasi   ham   kuzatiladi.   Shuning   bilan   birga,
samarqandlik ustalar ezma  texnikani (otjimnaya texnika) ham bilganlar. Bu haqda
ish   yuzasida   yupqa   parallel   negativlarga   ega   haddan   tashqari   ishlov   berilgan
mikronukleuslar   seriyalarining   va   ular   zarb   maydonlarining   chekka   qismlarida
mikrochuqurchalarning   mavjudligi   guvohlik   beradi.   Bunday   o’zaklardan
plastinkalar   yoki   mikroplastinkalar   chaqmoqlab   olish   yo’nilg’i   qirralarining
parallel hamda zarb maydonlarning yaxshilab tayyorlanishini talab qilgan. Bunday
yo’nilg’ilar   “vositachi”   (posrednik)   yoki   konussimon   uchga   ega   ezma   texnika
orqali chaqmoqlanishi mumkin bo’lgan.
Shunday   qilib,   Samarqand   makoni   chaqmoqlash   texnologiyasida   zarb
texnikasi   ustun   bo’lgan   va   mahalliy   ustalar   texnologik   strategiyasida   asosiy   rol
o’ynagan. Uning yordamida o’ziga xos qirralari o’tkir va zarb maydonchalari yirik
uchirindilar chaqmoqlab olingan.
73 Samarqand  makoni   qatlamlarining  yagonaligi  va  bir   vaqtda  hukm  surganligi
masalasi   ham   juda   murakkabdir.   Uning   sanasi   borasidagi   turli   fikrlarning
mavjudligi   (33-20   ming   yilliklar   oralig’ida)   aftidan,   uning   so’ngi   paleolit
bosqichining   turli   xronologik   davrlarda   o’zlashirilganligini   ko’rsatadi.   Ushbu
fikrni   hozirda   yuqori   terrasaning   quyi   qatlamlari   materiallarining   tadqiqi
isbotlamoqda 148
.   Bir   vaqtlar   S.   A.   Nesmeyanov 149
  bu   yerda   yalangdasht
(golodnostep)   davriga   oid   ikki   xronologik   bosqichga   tegishli   terrasalarning
mavjudligi haqidagi fikrlarni keltirgan edi.  
Palinologik   tadqiqotlar   natijalari 150
  bu   fikrni   go’yo   tasdiqladi.   Ushbu   fikrni
M.J.   Jo’raqulov   ham   inkor   etmaydi 151
,   ammo   yuqori   terrasa   materiallarining   kam
sonliligi   hamda   quyi   gorizontning   nisbatan   ancha   qadimiyligi   masalasi   ochiq
qolmoqda.   Shuning   bilan   birga,   yuqori   terrasaning   quyi   qatlamlari   materiallarini
qisman   analiz   qilish   ishlari   ular   orasida   sezilarli   tafovutlar   borligini   aniqlash
imkonini   berdi.   Dastlabki   tadqiqotlarning   ko’rsatishicha,   Samarqand   makonida
ikkita   turli   davrlarga   oid   yashash   joylari   bo’lgan   yoki   ikkita   turli   xronologik
komplekslar hukm surgan. S.A.Nesmeyanovning fikricha 152
  makonda hayot uning
yuqori terrasasidan boshlangan. 
148
  Джуракулов   М.   Д.   Результаты   археологичес ких   исследований   Самаркандской
верхнепалеоли тической   стоянки   в   1970—1971   гг.//Каменный   век   Средней   Азии   и
Казаrтана. ТД совещания.  Таш кент. 1972; Джуракулов М. Д., Холюшкин Ю. П. 1975.
Некоторые   вопросы   применения   методов   математической   статистики   в   археологии
каменного   века   //   Мате риалы   по   археологии   Узбекистана   /   Тр.   СамГУ.   Но вая   серия.
Вып. 270. Самарканд, 1975. –С. 4-26;
149
  Несмеянов   С.   А.   Геологическое   строение   Са маркандской   верхнепалеолитической
стоянки // Палеолит Средней и Восточной Азии. История и культура Востока Азии (под
ред. Ларичева В. Е.). Новосибирск, 1980. –С. 41;
150
  Иванова   Н.   Г.,   Несмеянов   С.   А.   Результаты   па линологического   изучения
Самаркандской   верх непалеолитической   стоянки.   //   Палеолит   Средней   и   Восточной
Азии. Новосибирск, 1980;
151
  Джуракулов М. Д.   Каменный век бассейна Заравшана. Автореф. дисс... доктора ист.
наук. Самарканд, 1992. –С. 14;
152
  Несмеянов   С.   А.   Геологическое   строение   Са маркандской   верхнепалеолитической
стоянки // Палеолит Средней и Восточной Азии. История и культура Востока Азии (под
ред. Ларичева В. Е.). Новосибирск, 1980. –С. 42;
74 Samarqand   makonining   O’rta   Osiyo   va   Sibirning   sinxron   yodgorliklariga
aloqadorligi masalasini chetlab o’tish mumkin emas. O’z paytida A. P. Okladniko -
v 153
  Samarqand   makoni   bilan   Malta,   Buret,   Kokerova   va   Afontov   yodgorliklari
bilan   genetik   bog’liqliklari   borligini   ta’kidlagan   edi.   Bu   masalani   tilga   olingan
yodgorliklar   industriyasini   sinchiklab   kompleks   o’rganish   orqali   hal   qilish
mumkin.  
Samarqand makoni bilan Malta va Buret yodgorliklari o’rtasidagi o’xshashlik
gardishsimon   nukleuslar,   galkali   qurollar,   yupqa   uchirindi   va   plastinalar,   ayrim
yirik   uchirindilardan   ishlangan   qirg’ichlarning   mavjudligidadir 154
.   Biroq,   bunday
taqqoslash   umumiy   xarakterga   ega.   Bunday   o’xshashliklar   davriy   va   regional
tipdagi konvergent hodisalar deb talqin qilinishi mumkin 155
. 
Umuman,   Samarqand   makoni   Malta-Buret   yodgorliklaridan   avvalombor,
chaqmoqlash   texnikasi   hamda   tosh   qurollar   nisbatining   turlichaligi   bilan   keskin
farq   qiladi.   Samarqand   makoni   uchun   bir-ikki   zarb   maydonli,   kam   sonli
gardishsimon,   konussimon   va   asosan,   qoziqsimon   nukleuslar   xaratkterli.
Samarqandlik ustalarning maqsadi tosh qurollar yasash uchun kam sonli plastinalar
bilan   birga   ko’plab   uchirindilar   chaqmoqlab   olish   bo’lgan.   Malta   va   Buretda   bu
rolni plastinalar o’ynagan. 
Samarqand   makoni   bilan   Achinsk   so’ngi   paleolit   davri     yodgorligi   ham
qiyoslangan 156
.   Achinskning   industriyasi   bir   maydonli   haddan   tashqari   ishlangan
yarim konusli nukleuslar, ensiz o’zaklar, noto’g’ri yelkali retushlangan plastinalar
bilan   xarakterlanadi.     Uning   uchun   o’yib-kertib   ishlangan   hamda   qarama-qarshi
tarafdan retushlangan uchirindilar va plastinalar, nukleuslar siniqlaridan ishlangan
153
  Окладников   А.П.   Древние   связи   культур   Сиби ри   и   Средней   Азии   //   Бахрушинские
чтения 1966 г. Вып. 1. Новосибирск, 1968. –С. 144- 157;
154
  Окладников   А.   П.     Сибирь   в   древнекаменном   веке.   Эпоха   палеолита   //   История
Сибири.   Т.   I.   Древняя   Сибирь.   Л.   1968.   –С.   58-59;   Окладников   А.П.   Древние   связи
культур Сиби ри и Средней Азии // Бахрушинские чтения 1966 г. Вып. 1. Новосибирск,
1968. –С. 146-148;
155
 Массон В. М. Исторические реконструкции в археологии. Самара. 1966. –С. 35;
156
 Абрамова  3. А.   О локальных различиях палео литических культур Ангары и Енисея //
СА.   №   3.   1966;   Окладников   А.П.   Древние   связи   культур   Сиби ри   и   Средней   Азии   //
Бахрушинские чтения 1966 г. Вып. 1. Новосибирск, 1968. –С. 149;
75 qalin   tipli   qirg’ichchalar   xosdir 157
.   Shuningdek,   gardishsimon   qurollar   va   tosh
bigizlar   ham   uchraydi.   Ba’zan   mayda   galkalardan   ishlangan   keng   va   bo’rtib
chiqqan qirrali qirg’ichlar diqqatni tortadi. Galkali qurollardan uzunchoq galkadan
ishlangan   yagona   chopper   mavjud.   Momont   shoxlaridan   ishlangan   buyumlar
xarakterli. 
Agar Samarqand makonini Achinsk yodgorligi industriyasidagi chaqmoqlash
va   qurollar   yasash   texnikasini   bilan   taqqoslasak,   ular   o’xshashliklardan   ko’ra,
ko’proq   tafovutlarga   ega.   Samarqand   makoni   industriyasi   uchun   kesgichlar,
iskanalar,   qirg’ichlar,   chopperlar   va   choppinglar   Achinskda   epizodik   holatlarda
uchraydi. 
Shunday qilib, yuqorida tilga olingan yodgorliklarni Samarqand makoni bilan
genetik   aloqada   bo’lgan   deyish   mumkin   emas.   Samarqand   makoni   bilan   ko’p
qatlamli Shugnou yodgorligi o’rtasida ham o’xshashliklardan ko’ra tafovutlar ko’p
uchraydi.   Ular   o’rtasidagi   o’xshashliklar   haqida   V.   A.   Ranov 158
  va   Yu.   P.
Xolyushkinlar ko’p bora ta’kidlaganlar. 
V. A. Ranovning fikriga ko’ra 159
, Shugnouning 5 qatlami er. av. 25-28 ming
yilliklar bilan sanalangan. Bu pasaytirilgan sana bo’lib, keyinchalik u to’g’rilanib,
er.av. 20-25 ming yilliklar bilan belgilandi 160
. Ushbu yodgorlikda galkali qurollar,
kesgichlar, haqiqiy qirg’ichlar, nukleussimon qirg’ichchalar umuman uchramaydi.
Uning   chaqmoqlash   texnikasi   va   tanovorlari   mutlaqo   boshqacha.   Yodgorlikning
157
  Аникович   М.   В.   1976.   Некоторые   итоги   раскопок   Ачин ской   палеолитической
стоянки   //Сибирь,   Централь ная   и   Восточная   Азия   в   древности   (эпоха   палеоли та)   (под
ред. Деревянко А. П.). Новосибирск. 1976;
158
  Ранов   В.   А.   Шугноу   –   многослойная   палеоли тическая   стоянка   в   верховьях   р.   Яrу.
Раскопки   1969 - 1970   гг.   //   Археологические   работы   в   Тад жикистане.   Вып.10.   1973;
Холюшкин   Ю.   П.   1981.   Проблемы   корреляции   позднепалеолитических   индустрий
Сибири   и   Средней   Азии.   Новосибирск.   Шумов   В.   В.   Самаркандская   стоянка
первобытного   человека   (полевой   отчет   о   раскопках   и   геологи ческая   характеристика   /
Архив Самаркандского Музея истории, культуры и искусства УзбССР. №. 996. 1981;
159
  Ранов   В.   А.   Шугноу   –   многослойная   палеоли тическая   стоянка   в   верховьях   р.   Яrу.
Раскопки 1969—1970 гг. // Археологические работы в Тад жикистане. Вып.10. 1973. –С.
56;
160
  Ранов   В.   А.,   Никонов   А.   А.,   Пахомов   М.   М.     Люди   каменного   века   на   подступах   к
Памиру   (палеоли тическая   стоянка   Шугноу   и   ее   место   среди   окру жающих
памятников). // Ас ta  Агс haeologica   Carpatica . Т. 16. 1976 ;
76 nukleuslari   prizmatik,   konussimon   va   ko’p   maydonli   o’zaklar   ham   uchraydi.
Mualliflar   tomonidan   yodgorlikning   nukleus-qirg’ichlar,   deb   talqin   qilingan
qurollari oddiy konussimon nukleuslardir 161
. 
XULOSA
Zarafshon   vodiysi   o’zining   tabiiy-geografik   o’rniga   ko’ra,   nafaqat
O’zbekiston,   balki   O’rta   Osiyo   mintaqasining   markaziy   qismini   tashkil   etadi.   Bu
zamin odamzod ajdodlari tomonidan qadimgi tosh davrining ilk paleolit davridan
e’tiboran   o’zlashtirilgan.   Shu   davrdan   boshlab   kishilik   tarixining   barcha
bosqichlariga   oid   arxeologik   yodgorliklar   topilib,   ular   asosida   voha   aholisining
ibtidoiy davr tarixi tadrijiy ketma-ketlikda o’rganib chiqilgan.
Biroq   bu   juda   boy   va   xilma-xil   madaniy   meros   hozirgacha   xech   kim
tomonidan aniq bir ilmiy tizimga solinib umumlashtirilmagan va maxsus tadqiqot
obyekti   sifatida   tadqiq   qilinmagan.   Boz   ustiga,   bu   boy   tarixiy   va   madaniy   meros
talqini   va   ilmiy   tahlili   ularning   mualliflari   tomonidan   yaqingacha   marksistik
metodologiya asosida  tadqiq qilinib kelindi. 
Ular   yangicha   talqin   va   tahlilga   muhtoj.   Mavjud   materiallarni   yangicha
qarashlar   va   yondashuvlar   asosida   ilmiy   analiz   (tahlil)     qilish,   zamon   talabi
asosidagi   ilmiy   tahlildan   o’tkazib,   ularni   tarixiy   ketma-ketlikda   umumlashtirish
ushbu mavzuning o’ta dolzarbligini ta’kidlaydi. Mavzu Zarafshon vohasining eng
qadimgi tarixi, ya’ni arxeologik ma’noda, kishilik tarixining paleolit, ya’ni ibtidoiy
161
  Нехороше в   П. Е. К методике изучения нижнепа леолитической техники и технологии
расщепления камня // РА. № 3. 1993 ;
77 davr tarixiga bag’ishlanganligi uchun tadqiqot obyektlari arxeologik yodgorliklari
va ashyolarini tashkil etdi. 
Zarafshon   vodiysi,   uning   tog’li   rayonlari   odamzodning   ilk   ajdodlari
tomonidan   qadimgi   tosh   davrining   mustye   bosqichidan   boshlab   o’zlashtirilgan
(Omonqo’ton,   Takalisoy,   Go’rdara,   Qo’tirbuloq,   Zirabuloq,   Qizilnura   va
boshqalar).   Qadimgi   tosh   davrining   yuqori   paleolit   bosqichiga   kelganda   ibtidoiy
ajdodlarimiz   nafaqat   Zarafshon   vodiysining   tog’   oldi   va   adirli   mintaqalari,   hatto
voha   doirasidagi   adirlarni   yorib   o’tgan   soy   bo’ylarida,   ular   hosil   qilgan   ko’l
yoqalarida   ham   makon   topganlar.   Chunki   bu   mintaqalarning   tabiiy   sharoiti   va
imqoniyatlari:   soy   suvlari,   soy   havzalarida   hosil   bo’lgan   to’qayzorlar   va   ulardagi
yovvoyi hayvonlar, ko’llar to’la baliq va ularda galalashib  uchib yuruvchi har xil
parrandalar   ko’p   bo’lgan.   Shuning   uchun   bo’lsa   kerak,   Samarqand   vohasining
yuqori   paleolit   davriga   oid   mashxur   yodgorlik-Samarqand   manzilgohi   ham   voha
doirasidagi   tabiiy   tepaliklarini   kesib   o’tgan   Siyobcha   soyi   hosil   qilgan   qadimgi
ko’l   yoqasida   joylashgan.   Zarafshon   vohasining   paleolit   davriga   oid   asosiy
yodgorligi   hisoblanadigan   Samarqand   makoni   materiallari   anchayin   yaxshi
o’rganilganligiga  qaramasdan   hamon mutaxassislar  diqqatini  jalb  qilib kelmoqda.
M.J.   Jo’raqulov   va   Rossiyalik   olima   G.F.   Korobkovalarning   ushbu   materiallar
ustidan   olib   borgan   tasologik   tadqiqotlari   tahsinga   sazovordir.   Ushbu   izlanishlar
natijasida   Samarqand   makonida   bir   qarashdan   oddiydek   ko’ringan,   primitiv
xo’jalik   o’rnida   chuqur   minerologik   hamda   iqtisodiy   bilimlarga   asoslangan
murakkab va ixtisoslashgan iqtisod hukm surganligi aniqlangan. 
Yuqori   paleolit   davriga   tegishli   manzilgohlar,   shu   davr   madaniyatiga   doir
tosh   qurollari   Zarafshon   vodiysining   10   ga   yaqin   punktlardan   topib   o’rganilgan.
Ular   orasida,   ayniqsa,   Samarqand   yuqori   paleolit   manzilgohi   va   Bulung’ur
tumanidagi tog’ qa’ridan yorib chiqqan chuchuk suv asosida hosil bo’lgan qadimgi
ko’lcha bo’yidan topib o’rganilgan Xo’jamazgil manzilgohi alohida ahamiyat kasb
etadi. 
78 Shunday   qilib,   Samarqand   hududi   yodgorliklarining   ko’pligi,   xilma-xil   va
turli davrlarga oidliligi bilan  O’rta Osiyo  madaniyati tarixida muhim o’rin tutadi.
Uning hududi qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlab o’zlashtirilgan.
Qadimgi   madaniyatlarning   xilma-xilligi,   har   bir   davr   va   ularning   tarixiy   ketma-
ketlikda intensiv rivoj topgan   bosqichlari insoniyat tarixida katta madaniy meros
qoldirdi.   Bu   juda   boy   va   xilma-xil   madaniy   meros   hozirgacha   olimlarimiz
tomonidan   umumlashtirilmagan   va   aniq   bir   ilmiy   tizimga   solinmagan   hamda
maxsus   tadqiqot   obyekti   sifatida   tadqiq   qilinmagan   edi.   Mavjud   materiallarni
yangicha   qarashlar   va   yondashuvlar   asosida   ilmiy   analiz     qilish,   zamon   talabi
asosida   ilmiy   tahlildan   o’tkazib,   ularni   tarixiy   ketma-ketlikda   umumlashtirish
ushbu dissertasiyaning g’oyaviy yo’nalishini tashkil etadi.
Xulosa sifatida shuni alohida ta’kidlash lozimki, urbonik, ya’ni shaharlashish
davrigacha   bo’lgan   Samarqand   muzofotida   100   ming   yillardan   buyon   odamzod
yashab, o’z davriga xos yuksak madaniyat yaratib kelgan diyor ekanligi fanda o’z
tasdig’i   asosli,   ilmiy   jihatdan   isbotlanmoqda.   Bu   yerda   shakllangan   madaniyat
o’zga hududlardan kirib kelgan turli qarashlar kelgindilar ta’sirida emas, balki tub
asosda,   mahalliy   negizda   tashkil   topganligi   asoslanmoqda.   O’zbekiston-Polsha
ekspedisiyasi Zarafshon vohasidagi paleolit davriga oid Qo’tirbuloq hamda Omon-
Qo’ton   yodgorliklarida   tadqiqot   ishlarini   olib   bordi.   Natijada,   Qo’tirbuloq
manzilgohining   stratigrafik   xolatiga   aniqliklar   kiritildi.   Yodgorlik   qatlamlarining
tabiiy   va   antropogen   ta’sirlar   tufayli   aralashib   ketganligi   aniqlandi.   Birinchi
marotaba,   Qo’tirbuloq   tosh   industriyasida   asosan   bazalt   toshlar   ishlatilganligi
ma’lum   qilindi.   Ushbu   ilmiy   tadqiqotlarning   ahamiyatli   jihatlaridan   yana   biri
shundaki,   jahon   paleolitshunosligi   tipologiyasi   nomentklaturasiga   mutloqo   yangi
“qo’tirbuloq   tipidagi   paykon”   termini   kiritildi   va   uning   O’zbekiston   hududlarida
aniqlanishi   quvonarli   xoldir.   Endilikda   ushbu   termin   yoki   tip   nomi   jahonning
barcha lug’atlari qatoridan joy olishi tabiiy. 
O’zbek-Polsha   xalqaro   ekspedisiyasining   Omon-Qo’ton   yodgorligida   olib
borgan   kompleks   tadqiqotlari   natijasida   ushbu   g’or   paydo   bo’lishining   ikkita
generasion   davrlarga   oidligi   aniqlandi.   Shuningdek,   hozirgacha   to’liq   qazib
79 bitkazilgan deb hisoblanib kelinayotgan yodgorlikning ayrim maydonlari saqlanib
qolingani   va   ularda   tadqiqotlar   davom   ettirilishi   mumkinligi   aniqlandi.   Bu   juda
muhim   ma’lumot   hisoblanadi,   negaki,   zamonlar   o’tishi   bilan   tadqiqot   uslublari
o’zgarib,   taraqqiy   topadi   ya’ni   yangi   usullar   paydo   bo’ladi   va   g’orni   yangidan
o’rganish,   natijada   yangi   ma’lumotlarni   qo’lga   kiritish   imkoniyatlari   paydo
bo’ladi.  
80 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1.Абрамова   З.А.   Ранний   палеолит   Азиатской   части   СССР   //   Палеолит
СССР. – М.: Наука, 1984.
2 .   Анарбаев   А.А.,   Сайфуллаев   Б.К.,   Саидов   М.М.   Археологические
исследования в  Коканде и его окрестностях. Ташкент, 2014,
3.   Бибикова   В.   И.   Некоторые   замечания   по   фауне   из   мустьерской
пещеры Аман-Кутан 1 // Советская археология. - М.:Наука, 1958. - №3. 
4.   Буряков   Ю.Ф.,   Крикис   Я.К.,   Равшанов   Р.,   Ростовцев   О.М.
Археологические   работы   в   Самаркандской   области.//   АО   1971   г.   –   М.,
«Наука», 1972
5.   Вишняцкий   Л.Б.   Изучение   палеолита   Средней   Азии   (материалы,
методы, концепции) // Советская Археология. – М.: Наука, 1989. - № 1. 
6.   Вишняцкий   Л.Б.   Палеолит   Средней   Азии   и   Казаrтана.   –   С-Пб.:
Европейский дом, 1996. 
7.   Гинзбург   Н.   Х.,   Горенштейн   Н.   М.,   Ранов   В.   А.   Статистико-
математическая   обработка   шести   мустьерских   памятников   Средней   Азии   //
Палеолит Средней и Восточной Азии. - Новосибирск: Наука, 1980.
8.   Гречкина   Т.Ю.   Некоторые   итоги   исследования   зирабулакской
палеолитической   стоянки   //   Археологические   работы   на   новостройках
Узбекистана. - Ташкент: ФАН,  1990. 
9.   Гречкина Т. Ю., Ташкенбаев Н. Х. К вопросу о кварцевых изделиях
Кутурбулака (слой 3) // ИМКУ. - Ташкент: ФАН, 1990. - № 23.
10.   Гречкина Т.Ю.,   Х ужаназаров М., Худайбердиев Р., Хмелевский В.,
Щимчак   К.,   Мадейская   Т.,   Кауван   Г.,   Левандовский   М.,   Багинская   С.
Научный   отчет   об   археологических   работах   Зарафшанского
палеолитического отряда в 1995 году. – Самарканд, 1996. Научный архив ИА
АН РУз. Фонд 04. 01. №24
81 11.   Григорьев Г.П., Ранов В.А. О характере палеолита Средней Азии //
Тезисы   докладов   сессии,   посвященной   итогам   полевых   археологических
исследований 1972 года в СССР. – Ташкент: ФАН, 1973. .
12.   Гулямов   Я.   Г.   Некоторые   итоги   археологических   работ   в
Узбекистане в 1967-1968 гг. // ИМКУ. - Ташкент: ФАН, 1972. - №9.
13.   Ефименко   П.   П.   К   вопросу   о   возрасте   позднепалеолитической
стоянки   в   Самарканде   //   Труды   самаркандского   государственного
университета им. А. Навои. Новая серия. - Самарканд: Изд-во СамГУ, 1964. -
Вып. 136. 
14.  Джуракулов М. Д. История изучения каменного века Средней Азии.
Автореф. … канд. дисс. – Самарканд, 1966. 
15.   Джуракулов   М.   Д.,   Холюшкин   Ю.   П.   Некоторые   вопросы
применения   методов   математической   статистики   в   археологии   каменного
века. // Труды СамГУ. Новая серия. – Самарканд: ФАН, 1975. – № 270.
16.  Джуракулов М. Д., Холюшкин Ю. П., Холюшкина В. А., Батыров Б.
Х. Самаркандская стоянка и ее место в палеолите Средней Азии // Палеолит
Средней и Восточной Азии. – Новосирск: Наука, 1980.
17.   Джуракулов   М.Д.   Самаркандская   стоянка   и   проблемы   верхнего
палеолита в Средней Азии. – Ташкент:ФАН, 1987.
18.   Джуракулов   М.Д.,   Сулейманов   Р.Х.   Новые   находки   останков
первобытного человека на самаркандской палеолитической стоянке // ИМКУ.
– Ташкент: ФАН, 1973. – № 10. 
19.   Джуракулов   М.   Д.,   Холюшкин   Ю.   П.   Некоторые   вопросы
применения   методов   математической   статистики   в   археологии   каменного
века. // Труды СамГУ. Новая серия. – Самарканд: ФАН, 1975. – № 270.
20.   Джуракулов   М.Д.   К   характеристике   материального   производства
обитателей   Самаркандской   верхнепалеолитической   стоянки   //   ОНУ.   -
Ташкент: ФАН, 1982. - Вып. 4. 
82 21.Джуракулова   Д.   Мустақиллик   йилларида   Ўзбекистонда   палеолит
даврининг ўрганилиши. Т-2019
22.   Зубов   А.А..   Гохман   И.И.   Некоторые   дополнительные
одонтологические данные в связи с описанием костных останков человека с
палеолитической   стоянки   Самаркан д   //   Вестник   антропологии.   Научный
альманах. - М.: Наука, 2003. - Вып. 10.
23.   И ванова   Н.   Г.,   Несмеянов   С.   А.   Результаты   палинологического
изучения Самаркандской стоянки //   Палеолит Средней и Восточной Азии. -
Новосибирск: Наука, 1980. 
24.  Касымов М.Р. Камнеобрабатывающие мастерские каменного века в
Средней Азии. Автореф. дис. … канд. ист. Наук. – Л.:Наука, 1964.
25.   Касымов   М.Р.   Камнеобрабатывающие   мастерские   и   шахты
каменного века Средней Азии. – Ташкент: ФАН, 1972.
26.   Коробкова   Г.Ф.,   Мирсаатов   Т.М.   Изучение   способов   добычи
кремня   методом   эксперимента   (по   материалам   Учтутской   мастеркой)   //
ИМКУ. – Ташкент: ФАН, 1969. – № 8.
27.   Коробкова Г.Ф., Джуракулов М.Д. Самаркандская палеолитическая
стоянка   как   эталон   верхнего   палеолита   Средней   Азии:   (специфика   техники
расщепления и хозяйственно-производственной деятельности) //  Stratum   plus .
– 2000. – Вып. 1. 
28.   Лев   Д.Н.   Древний   палеолит   в   Аман-Кутане   (предварительное
сообщение)   //   Труды   Узбекского   государственного   университета   им.   А.
Навои. – Самарканд, 1949. – № 39. 
29.   Лев   Д.   Н.   Новые   данные   по   палеолиту   Узбекистана   //   Труды
института истории и археологии. - Ташкент: Изд-во: АН Уз ССР, 1955. - №7. 
30.   Лев Д. Н. Археологические исследования СамГУ в 1955-1956 гг. //
Труды   С амаркандского   Г осударственного   университета.   Вторая   часть.   -
Самарканд: Изд-во СамГУ, 1960. 
83 31.   Лев   Д.Н.   Самаркандская   стоянка   //   Материалы   Третьей
объединенной   научной   конференции   ученых   г.   Самарканда.-   Самарканд:
Изд-во СамГУ, 1961 г.
32.   Лев Д. Н. Поселение древнекаменного века в Самарканде // Труды
С амаркандского  Г осударственного университета им. А. Навои. Новая серия. -
Самарканд: Изд-во СамГУ, 1964. - Вып. 136. 
33.  Мирсаатов Т.М. Древние шахты Учтута. – Ташкент: ФАН, 1973. 
34.   Несмеянов   С.   А.   Геология   Самаркандской   верхнепалеолитической
стоянки (результаты работ 1971 г.) // УСА. - Л.: Наука, 1972. - № 2. 
35.   Несмеянов   С.   А.   Геологическое   строение   Самаркандской
верхнепалеолитической   стоянки   //   Палеолит   Средней   и   Восточной   Азии.   -
Новосибирск: Наука, 1980. 
36.   Ранов В.А. О связях культур палеолита Средней Азии и некоторых
стран зарубежного Востока. – М.: Наука, 1964.
37.   Ранов   В.А.   О   возможности   выделения   локальных   культур   в
палеолите Средней Азии // Известия АН ТаджССР. – Душанбе: ФАН, 1968. –
№ 3.
38.   Ранов   В.А.   Самаркандская   стоянка   и   ее   место   в   каменном   веке
Средней Азии // ИАН ТаджССР.Отд. общ. наук. №4 /58. 1969
39.  Ранов В.А. Галечная техника в культурах каменного века Сибири и
Средней   Азии   //   Сибирь   и   ее   соседи   в   древности.   –   Новосибирск:   Наука,
1970. – Вып. 3.
40.   Ранов В.А., Несмеянов С.А. Палеолит и стратиграфия  антропогена
Средней Азии. – Душанбе, 1973. 
41.  Семенов С. А. 1968. Развитие техники в каменном веке. Л. С. -156.
42.   Сулейманов   Р.Х.   О   находке   мустьерской   пластины   в   низовьях
Заравшана // ОНУ. - Ташкент: ФАН, 1964. - №11. 
43.   Сулейманов   Р.Х.   Характер   развития   одной   из   локальных   ветвей
эволюции каменной индустрии // ИМКУ. – Ташкент: ФАН, 1966. – № 7. 
84 44.   Сулейманов   Р.Х.,   Тойчиев   Х.А.,   Ташкенбаев   Н.Х.,   Джуракулов
М.Дж., Холматов Н.У., Крахмаль К.А., Ибрагимов Р.З., Глантз М.,  Шраубер
А.Х.,   Бургер   О.Ф.,   Циммерман   Х.П.   Отчет   по   результатам   полевых
исследований совместной эколого-археологической экспедиции по изучению
памятников каменного века. – Ташкент, (май-июнь,   2001 г). Научный архив
ИА АН РУз. Фонд 07. 01. №160.
45.   Ташкенбаев   Н.Х.   Новые   памятники   древнекаменного   века   в
Самаркандской области // ОНУ. - Ташкент.: ФАН, 1971. - Вып.11. 
46.   Ташкенбаев Н.Х. О некоторых проблемах палеолита (Кухисимская
стоянка) // ИМКУ. – Ташкент: ФАН, 1972 . – № 9.
47.   Ташкенбаев Н.Х. Новая мустьерская стоянка Кутурбулак // ИМКУ.
– Ташкент: ФАН, 1973. – № 10. 
48.  Ташке н баев Н.Х., Сулейманов Р.Х. Культура древнекаменного века
долины Зарафшана. – Ташкент: ФАН, 1980. 
49.   Холюшкин   Ю.П.   Проблемы   корреляции   позднепалеолитических
индустрий  Сибири  и  Средней  Азии  //  История  и  культура    Востока   Азии.  –
Новосибирск, 1981.
50.   Шимчак   К.,   Гречкина   Т.Ю.   Польско-Узбекская   археологическая
экспедиция.   Первый   сезон   полевых   работ.   \\Новые   археологические
открытия и изучение культурных трансформаций. – Санкт-Петербург,  1996.
85

Zarafshon vohasining paleolit davri yodgorliklarini yangi metodlar asosida o‘rganishning ahamiyati mavzusida Kirish ……………………………………………………………………………4 1-BOB. OMONQO’TON G’OR MAKONINING O’RGANILISHI TARIXI. 1.1. Omonqo’ton g’or makoni o’rganilishi tarixi… ………………………………9 1.2. Omon-Qo’ton g’or makonini sanalash… …………………………………..24 II-BOB. ZARAFS H ON VOHASI O’RTA PALEOLIT DAVRI Y O DGORLIKLARI. 2.1. Qo’tirbuloq yodgorligining o’rganilishi……………………………………...45 2.2.Zirabuloq makonining o’rganilishi……………………………………………52 III.BOB. SAMARQAND MAKONINING TADQIQOT NATIJALARI. 3. 1. Samarqand makoni o’rganilishi tarixi………………………………………56 3.2. Samarqand makoni yuqori qatlami materiallarini trasologik tadqiq qilinishi (1961 – 1967 yillardagi qazishma materiallari asosida)………………………….67 Xulosa…………………………………………………………………………….80 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………… . 83

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Zarafshon vodiysi o’zining tabiiy-geografik o’rniga ko’ra, nafaqat O’zbekiston, balki O’rta Osiyo mintaqasining markaziy qismini tashkil etadi. Bu zamin odamzod tomonidan qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlab o’zlashtirilgan. Shu davrdan boshlab kishilik tarixining barcha bosqichlariga oid arxeologik yodgorliklar topilib, ana shu moddiy madaniyat manbalari asosida voha aholisining ibtidoiy davr tarixi tadrijiy ketma- ketlikda o’rganib chiqilgan. Ana shu tadqiqotlardan ma’lum bo’ldiki, Zarafshon vohasining qadimgi madaniyati o’zining xilma-xilligi, har bir davr va ularning tarixiy ketma-ketlikda intensiv rivoj topgan bosqichlari bilan insoniyat tarixida katta madaniy meros qoldirgan. Biroq bu juda boy va rang-barang madaniy meros hozirgacha umumlashtirilmagan va aniq bir ilmiy tizimga solinib, maxsus tadqiqot obyekti sifatida tadqiq qilinmagan. Bu boy tarixiy, madaniy meros talqini va ilmiy ta h lili ayrim tad q i q otchilar tomonidan yaqingacha marksistik metodologiya asosida tadqiq qilinib kelindi. Darhaqiqat, ular sobiq sovet davri mafkurasi talabi asosida ta hlil qilinib, ko’p hollarda bugungi zamon talablariga javob bermaydi. Ular yangicha talqin va tahlilga muhtoj. Mavjud materiallarni yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida ilmiy ta hlil qilish, zamon talabi asosida ularni tarixiy ketma-ketlikda umumlashtirish ushbu mavzuning o’ta dolzarbligidan dalolat beradi. Tadqiqot predmeti va uning obyektlari. Mavzu Samarqand hududi eng qadimgi tarixi, ya’ni arxeologik ma’noda, kishilik tarixining tosh davri, tarixiy davriy ma’noda, ibtidoiy to’da va urug’-jamoachilik davri tarixiga bag’ishlanganligi uchun (chunki hali u davrlarda yozuv bo’lmagan) tadqiqot obyektlari shu davrga oid arxeologik manbalarni tashkil etadi. Tadqiqotning davriy chegarasi. Zarafshon vohasidan topib o’rganilgan arxeologik yodgorliklarning eng qadimgisi ibtidoiy to’da davrining mustye va 2

so’nggi paleolit bosqichiga tegishli bo’lganligi bois, tadqiqot mavzusining davriy sanalari shu davrlarni, ya’ni o’rta va so’nggi paleolit davrlari oralig’ini o’z ichiga qamrab oladi. Mavzuning o’rganilish darajasi. Zarafshon vodiysida mustye davri yodgorliklari keng o’rganilgan. Ular Omonqo’ton 1 , Takalisoy 2 , Qizilnura-1 3 , Zirabuloq 4 , Qo’tirbuloq 5 va boshqa yodgorliklar bo’lib, bulardan o’sha davr odamlarining ovchilik va termachilikka asoslangan turmush tarzi bilan bog’liq mehnat qurollari, ov hayvonlarining suyak qoldiqlari kabi boy ashyoviy dalillar topilgan. Biroq bu davr yodgorliklarining davriy sanasini belgilashda zamonaviy texnologik usullar asosida yaratilgan ba’zi bir geologlarning ishlarida pleystosen qatlamlari sanalarini o’rganish natijasida O’rta Osiyo soz tuproq qatlamlari tuzilishi haqida mufassal stratigrafiya kesmalarini olishga erishilgan. Shunga qaramasdan, XX asrning 30-yillarida ishlab chiqilgan, hozirda esa eskirgan mahalliy stratigrafik chizmalardan foydalanish davom etadi. Masalan, geologlar G.F.Tetyuxin, S.A.Nesmyanov, arxeologlar M.R.Qosimov, V.A.Ranov, R.X.Sulaymonov, N.X. Toshkenboyevlar bu chizmalardan O’rta Osiyo, jumladan Zarafshon havzasi geologiyasini arxeologik obyektlar bilan bog’lashda foydalanib kelganlar 6 . Zarafshon vohasida yuqori paleolit davri yodgorliklari 10 dan ortiq nuqtalardan topilgan. Ular orasida Samarqand manzilgohi alohida ahamiyat kasb etadi. Ammo Samarqand manzilgohining yoshi masalasida olimlar orasida turlicha fikrlar va tortishuvlar mavjud. D.N.Lev yodgorlik madaniy qatlami (Insitu) dan topilgan arxaik tosh bolta va yirik tosh parahalarga asoslanib, Samarqand manzili 1 Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман - Кутане. Тр. УзГУ, в ы п . 3 9. Самарканд-1949 ; Его же. Нов ы е находки в пещере Аманкутан. «Природа» , № 1, 1958. 2 Лев Д.Н. Пещера эпохи палеолита близ г. Самарканда. «Природа» №6, 1953; Его же. Новые памятники палеолита в Узбекистане. Труды по изучению чевертичного периода . Вып. XIII , Москва -1957. 3 Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Кызылнура 1-первый мустьерский памятник в Кызылкумах. СА № 1, 1969 . 4 Ташкенбаев Н.Х. Новые памятники древнекаменного века в Самаркандской области. О НУ №11,1971 ; 5 Ташкенбаев Н.Х. Об исследовании палеолитической стоянки Кутурбулак. ИМКУ вып.12. Ташкент-1975; Ташкенбаев Н.Х., Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. Изд. «ФАН», Ташкент-1980. 6 Тетюхин Г.Ф, Ташкенбаев Н.Х., Сулайманов Р.Х. Геоморфологические положения мустьерского местонахождения Кутурбулак. И МКУ, вып.14 Ташкент-1978; Ранов В.А., Несмянов С.А Палеолит и стратиграфия антропогена Средней Азии. Душанбе-1973. 3

sanasini yuqori paleolitning boshlari bilan belgilagan 7 . Bir guruh geologlar (A.A.Yuryev, G.F.Tetyuxin) esa Chashmasiyob soz tuproqlarini yoshini yuqori pleystosenning Oz-mirzacho’l yarusi bilan tenglashtiradilar. Mirzacho’l terrasasi yotqiziqlari radiokarbon analiziga ko’ra 38.000 yoshda ekanligini geologlar e’tirof etadilar. Aynan mana shu qatlamda yovvoyi ot, qulon suyaklari va yuqori paleolit parahalari topilgan. V.A.Ranov esa Samarqand manzilgohi materiallarini boshqa yodgorliklar tosh industriyasi bilan qiyoslagan holda, unga 15-20 ming yosh beradi 8 . Samarqand manzilgohi tosh qurollarini trassologik jihatdan o’rgangan arxeolog-trassolog olima G.F.Korobkova esa yodgorlik yoshini yuqori paleolit davrining so’nggi bosqichi (mil. avv.13.000 ming) bilan belgilashni taklif qiladi 9 . Samarqand yuqori paleolit manzilgohi bilan bog’liq ko’pgina bahsli masalalar prof. M.J.Jo’raqulovning «Samarqand manzilgohi va O’rta Osiyoda yuqori paleolit muammolari” nomli monografiyasini chop etilishi (“Fan” nashriyoti, 1987 yil) munosabati bilan qisman o’z yechimini topdi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqotning asosiy maqsadi mavzu bo’yicha to’plangan juda boy arxeologik materiallarni tarixiy ketma-ketlikda obyektiv tahlil etib, vohada paleolit davri jamoalari tarixining rivojlanish jarayonlarini kuzatish va ularni umumlashtirish. Shundan kelib chiqqan holda, dissertasiyada quyidagi vazifalar qo’yiladi:  mavzuni yoritishda arxeologik materiallarni davrma-davr umumlashtirib, ularni birlamchi manba sifatida ahamiyatini ochib berish;  ibtidoiy urug’ jamoalari tarixining har bir bosqichida yuz bergan iqtisodiy- xo’jalik kashfiyotlarini Samarqand hududi materiallari asosida yoritib berish; Tadqiqot mavzusining ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog’liqligi. Ushbu dissertasiya tadqiqoti Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti arxeologiya kafedrasining mavzusiga taalluqli. 7 Лев Д.Н. Поселение древнекаменного века в Самарканде. И сследования 1958- 1960 гг. Тр. СамГУ, в ы п.135. Самарканд -1964; его же. Палеолит Самаркандской области и его специфические особенности. Тр. СамГУ, нов. сер. вып. 166. Самарканд, 1966. стр.97. 8 Ранов В.А.Самаркандская стоянка и её место в каменном веке Средней Азии. Изв. Отд.Общ. наук АН Тад. ССР. Вып.85, Душанбе-1969; Джуракулов М.Дж. Самаркандская стоянка и проблемы…стр.24. 9 Коробкова Г.Ф. Трассологические исследование каменного инвентаря Самаркандской стоянки. (По материалам 1958 -1960 гг.), МИА №185, стр 159-167. Москва-1972. 4

Tadqiqotning ilmiy metodologik asoslari. Mavzuni yoritish jarayonida obyektivlik, ilmiy xolislik, tarixiylik tamoyillariga tayanildi. Asosiy e’tibor yuz bergan voqyealarning o’zaro dialektik aloqadorligi va bir tizimligiga qaratildi. Tadqiqot jarayonida mavzuni yoritishda milliy istiqlol g’oyasidan kelib chiqqan holda yondashildi. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar. Uzoq yillar davomida to’plangan juda boy arxeologik materiallarning zamon talablari asosida ilmiy o’rganish quyidagilarni ko’tarib chiqishni taqoza etdi: - Zarafshon vohasi hududi o’zlashtirilish tarixini davrma-davr aniqlab, har bir davr madaniyati, ularning davriy sanalari haqidagi obyekt tadqiqotchilari xulosalarini yangicha yondashuvlar asosida o’rganish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Zarafshon vohasi hududi paleolit davri tarixi bo’yicha to’plangan arxeologik manbalar tarixga yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida tahlil qilingan;  Zarafshon vodiysini odamzod tomonidan ilk bor o’zlashtirilishi qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlangan. Shu davrdan boshlab, Zarafshon vodiysi kishilik tarixining barcha davr va bosqichlarida keng o’zlashtirilib kelingan; Dissertasiyaning amaliy ahamiyati. Dissertasiya natijalaridan ko’p Zarafshon vodiysi moddiy madaniyat yodgorliklari majmuasini tayyorlashda, Samarqand, Navoiy va Buxoro oliy o’quv yurtlari tarix fakulteti talabalari uchun «Zarafshon vodiysi ibtidoiy davr arxeologiyasi» nomli maxsus kurs o’quv qo’llanmasi tayyorlashda « foydalanish mumkin. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganlik darajasi. Dissertasiya mavzusi bo’yicha ilmiy jurnallar va ilmiy anjuman to’plamlarida 2ta ilmiy maqola e’lon qilingan. Tadqiqot aprobasiyasi. Samarqand davlat universiteti iqtidorli yoshlar ilmiy konferensiyalarida, yillik ilmiy-nazariy va amaliy konferensiyalarida mavzu bo’yicha ma’ruzalar qilinib, ilmiy aprobasiyadan o’tkazilgan. 5