Adabiy tanqid fanining tarixiy bosqichlari. Abdurauf Fitrat, Cho`lponning adabiy tanqidiy qarashlari
![xalqining o‘z tili va o‘z adabiyoti bor... bizning burchimiz unutilib yotgan ulkan
xazinalarni yuzaga olib chiqish va hammaning mulkiga aylantirishdir» [1] .
Endi Cho‘lponga murojaat qilaylik. «Yosh munaqqid «Adabiyot nadur?»
maqolasida, birinchi navbatda, adabiyotning ijtimoiy mohiyati to‘g‘risida fikr
yuritadi. Uning fikricha, adabiyot millatni taraqqiy ettirish vositasi, uning
ma’naviyatiny ta’minlaydigan omil. Cho‘lpon bu xulosaning chinligiga shu qadar
ishonganki, maqolada hech qanday e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan tarzda
«adabiyot yashasa — millat yashar» deya tasdiqlaydi:
«Ha, to‘xtamasdan harakat qilib turg‘on vujudimizga, tanimizga suv, havo
naqadar zarur bo‘lsa, maishat yo‘lida har xil qora kirlar bilan kirlangan ruhimiz
uchun ham shul qadar adabiyot kerakdir. Adabiyot yashasa — millat yashar.
Adabiyoti o‘lmag‘an va adabiyotining taraqqiyotiga cholishmagan va adiblar
yetishtirmagan millat oxiri bir kun hissiyotdan, o‘ydan, fikrdan mahrum qolib
sekin-sekin inqiroz bo‘lur».
Biri Turkistonda, biri Qozog‘istonda turib, bir-biridan bexabar holda ikki
muallif deyarli bir xil tarzda adabiyotning mohiyati, jamiyat hayotidagi, millat
ravnaqidagi ahamiyati to‘g‘risida fikr yuritmoqda. Bundagi mushtaraklik tasodif
emas, albatta. Bu shu bilan izohlanadiki, XX asr boshlarida Turkistonda ham,
Qozog‘istonda ham ulug‘ Uyg‘onish shabadalari esa boshlagan edi. Turkistonda
shu kezlarda tarix maydoniga kirib kelgan, keyinchalik «jadidlar» deb nom olgan
fikri ochiq, taraqqiyparvar ziyolilar bu uyg‘onishni ta’minlagan asosiy kuch bo‘ldi.
Ular mustamlakachilik siyosati tufayli Turkiston zabun ahvolga tushib qolganini,
xalq jaholat va nodonlik qo‘ynida, erksizlik bo‘yinturug‘i ostida ikkiyoqlama zulm
iskanjalari ostida qattiq ezilib yotganini chuqur angladilar va bunday hayotni
o‘zgartish, yangilash zarurligi haqidagi g‘oyalarni olg‘a surdilar. Ular xalqni
ma’rifatli qilishni, saviyasini ko‘tarib, oq-qorani taniydigan qilishni
yangilanishning birlamchi sharti deb bildilar va shu olijanob niyatni amalga
oshirish uchun fidoyilik bilan ishga kirishdilar. Ular har xil ta’qib va ta’qiqlarga
qaramay, moddiy qiyinchiliklarni yengib maktablar ochdilar, darsliklar yaratdilar,
gazetalar chiqardilar, nashriyotlar ochib kitoblar chop etdilar, turli madaniy-](/data/documents/9634aa94-1007-4905-bd28-6a124e9909f1/page_14.png)
Adabiy tanqid fanining tarixiy bosqichlari. Abdurauf Fitrat, Cho`lponning adabiy tanqidiy qarashlari Reja: 1.Munaqqidlarning tanqidiy qarashlari 2.Mafkura izmidagi munaqqidlar 3.Erk va hurriyat targ‘ibotchilari 4. Cho lponning adabiy tanqidiy qarashlariʻ 5. Fitratning adabiy tanqidiy qarashlari
XX asr 20 yillaridan adabiy tanqidning keskin sinfiy kurash sharoitida rivojlanishi munaqqidlarni ham ikki guruhga ajratib yubordi. Vadud Mahmud, Abduhamid Cho‘lpon, Abdurauf Fitrat kabilar so‘z san’atining chin ixlosmandi bo‘lib adabiyotga sadoqatini to‘liq namoyon etdi.Ular badiiy asarni siyosatdan holi baholashni maqsad ayladi.Abdurahmon Sa’diy,Sotti Husayn kabilar asardan siyosiy xato topishga urg‘u berdilar.Tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagikuzatishlari,tanqidchining tanqidchi maqolasiga munosabatini o‘rganish masalaga oydinlik kiritadi. Bunda asosiysi ,xolis va adabiyotning mohiyati to‘g‘ri anglangan mulohazalar tanqid kelajagi uchun asos sanaladi. Munaqqidlar faoliyatini o‘rganish talabaning mustaqil muqoyasa etish,aniq xulosa chiqarish malakasini orttiradi. Adabiy tanqid badiiy asar yutuq hamda kamchiligini shaxsiy g‘araz, maqtovsiz xolis aytish, to‘g‘ri baholash, fikrni ilmiy asoslashni talab etadi. Adabiy tanqidni mafkuralashtirish jarayoni tezlashishi munaqqidlarni ham ikkiga ajratdi. Vulgar sotsiologik ruhdagi qarashlar S.Husayn,A.Sa’diy,J.Boybo‘latov kabilar ijodida yetakchilik qiladi. Ma’rifiy, ilmiy yo‘nalishdagi fikrlar A.Fitrat, A.Cho‘lpon ,V.Mahmud kabilar ijodining bosh mezoni edi. Mumtoz adabiyot namunalarini e’lon qilish,zamonaviy yozuvchilar ijodining xos jihatini yoritish,adabiy janrlar taraqqiyoti borasidagi fikrlarni namoyon etish munaqqidning sharafli burchi. Fitrat, Qodiriy, Cho‘lponlar badiiy asar jozibasi,estetik qimmati masalasini jiddiy o‘rganib, o‘zlari ham yetuk asarlar yaratishga munosib hissa qo‘shdilar.”Adabiyot nadir”,”Adabiyot qoidalari” kabi asarlarda tanqid,so‘z san’ati,ijodkorga yondashuv yuksak darajada namoyon bo‘lgani kuzatiladi. Ular ijodini noxolis baholagan tanqidchilarning maqolasini o‘rganish masalaga oydinlik kiritadi .”O‘zbek yosh shoirlari”,”O‘zbek adabiyotida chig‘atoychilik”,”Roman ham haqiqat” kabi maqolalarda ijodkor,badiiy asarni baholash jarayoni kuzatilib tahlil etiladi. Badiiy asarga biryoqlama yondashuv,zamonasozlikka berilish tanqid rivojiga putur yetkazishi ma’lum. "Butun jamiyatimiz tarixi kabi, adabiyotimiz tarixi kabi tanqidchiligimiz tarixi ham bag‘oyat murakkab bo‘lgan, uning har lahzasi ijodiy fikr bilan dogmatizm,
haqiqat bilan yolg‘ov vijdoniylik bilan murosasozlik o‘rtasidagi kurashga to‘la" deb yozgan O.Sharafiddinov yuqorida eslatganimiz maqolasida. Binobarin, yaratilajak tanqid tarixi rivojlanish yo‘llaridagi keskinlikni sira yumshatmay, bo‘yamay, ro‘y-rost ko‘rsatib bermog‘i darkor. Shu mantiqqa suyangan holda asr boshidagi adabiy tavqidni xolis, obektiv yul bilan tahdid etishga kirishish boshlandi. Bu silsilada H.Boltaboyevning Fitratning adabiy-tanqidiy qarashlariga bag‘ishlangan qator maqolalari va Fitrat ilmiy merosi tadqiq etilgan doktorlik ishi, Sh.Yoqubovning "Otajon Hoshimning adabiy-tanqidiy faoliyati", U.Sultonovning "Cho‘lponning adabiy-tanqidiy qarashlari", B. Karimovning "Vadud Mahmudning 20-yillar adabiy tanqidchiligidagi o‘rni", H.Umrzoqovning "G‘ozi Yunusning ijodiy yo‘li", U.Jo‘raqulovning "Fitratning tadqiqotchilik mahorati", R. Tojiboyevning "O‘zbek adabiy tanqidi tarixidan" deb nomlangan nomzodlik dissertatsiyalarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. XX asr professional o‘zbek tanqidchiliga shakllanishida Vadud Mahmud hissasi katta. Badiiy idrok tanqidchining asosiy xususiyatlaridan biri. Alisher Navoiy, Cho‘lpon ijodi Vadud Mahmud talqinida. «Alisher Navoiy», «Turk shoiri Ajziy», «Cho‘lponing «Buloqlari» maqolalari va taqrizining tahlili, Vadud Mahmud ijodida tarixiy-qiyosiy, tarixiy-tipologik yondashuvining o‘rni. Tanqidchi asarlarida R.Tagor, M.Gandi, Edgar Po asarlarga munosabat. Unnng maqolalarida vorisiylik masalasi. Navoiy, Fuzuliy, Ajziy asarlarining xolis talqini. Mazkur maqolalardagi ishqi ilohiy, ishqi majoziy haqidagi mulohazalar. V.Mahmud ijodi haqida 20-30 yillar tanqidchiliga. Adabiy tanqid go‘zallik kashf etishi zarurligi haqida. V.Mahmud «Yosh o‘zbek shoirlari», «Sa’diyning savodi» singari maqolalarda didsizlik, go‘zallikni his etmaslikning tanqid qilinishi. Tanqidchi ijodida bahsning o‘rni. Vadud Maxmudning vulgar sotsiologizmga qarshi kurashi. Vadud Mahmud va Abdurahmon Sa’diy. Vadud Mahmud va 20- yillardagi Samarqand adabiy-tanqidiy muhiti. Vadud Mahmud va tojik ma’rifatchilari, yozuvchilari, olimlari.
XX asrning birinchi yarmi adabiy-tanqidiy jarayonda Abdurahmon Sa’diyning o‘rni. Unga rus va turk mumtoz adabiyotshunosligining ta’siri. A.Sa’diy ijodida turkiy adabiyot. O‘zbek yozuvchilari ijodining talqini. Navoiy, Yassaviy, Cho‘lpon haqidagi maqolalari. A.Sa’diy ijodi va mafkura. Mafkura tomonidan tanqidchi erkining bo‘g‘ilganligi. Vulgar sotsiologizmning A.Sa’diy ijodidagi ko‘rinishlari. Uning V.Mahmud, H.Olimjon haqidagi maqolalari. Oybekning «Tanqid sohasidagi savodsizlik va ur-yiqitchilikka qarshi o‘t ochaylik» maqolasida A.Sa’diyga munosabat. A.Sa’diy Navoiy ijodi tadqiqotchisi. «Navoiy o‘zbek mumtoz adabiyoti taraqqiyotining yuksak bosqichi» mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasidagi yutuq va kamchiliklar haqida Ye.E.Bertels. A.Sa’diy o‘zbek tanqidchiligida obzor maqolalarning asoschilaridan biri ekani. “O‘zbek yosh shoirlari” (1923), “Olti yil ichida o‘zbek she’riy adabiyoti” (1924), «O‘zbek burjua adabiyotda maqolalarining tahlili. Adabiy tanqid XX asr boshlarida ancha ijodiy yutuqlarga erishgan esa-da, malum nuqsonlarga yo‘l qo‘ydi. Shular haqida fikr yuritishdan oldin asr boshlarida paydo bo‘lgan har xil tashkilotlar va ularning adabiyot hamda adabiy tanqidga munosabatini ko‘rsatib o‘tish joiz. Zero, XX asrning 20-yillarii adabiy jarayoni uchun mushtarak xususiyatlardan biri har xil adabiy tashkilotlarning mavjudligi va bir-biriga o‘xshamasligi edi. Buning natijasida ijodkorlarni proletar va dehqon yozuvchisi, inqilobiy yozuvchi va "poputchik" (yo‘lovchi) kabi toifalarga ajratish odatga aylangan edi. Jumladan, o‘sha davrdagi adabiy-tanqidiy maqolalarda G‘ayratiy, U.Ismoilov, G‘.G‘ulom -proletariat yozuvchilari, H.Olimjon, Oydin, Sh.Sulaymon, S.Abdulla-inqilobiy yozuvchilar, Elbek va Oybek -"poputchiklar" deb baholangan edi. Bu davrdagi adabiy tanqid: 1) adabiy tansidiy shakllar (janrlar) sohasida; 2) mumtoz merosga munosabat; 3) yangi insonni yaratishga munosabat kabi uch sohada izlanganini kuzatish mumkin . Adabiy tanqidning shakllanish bosqichida o‘zining ilk qadamlarini, asosan, taqrizdan boshlaganin takidlash joiz. Adabiy taqrizlar avval teatr spektakllariga
nisbatan ko‘proq yozilgai bo‘lsa, keyinchalik badiiy asarlar yoki alohida to‘plamlar nisbatan ham yozila boshlandi. Bunga "Za-nay" imzoli muallifning "Xalil farakt"."Cho‘l bolasi" taxallusiy muallifning "Yer yulduzlari", S.Ayniyning qissalari, A.Qodiriyning romanlariga yozgan taqrizlari misol bo‘la oladi. Ayni chog‘da o‘tmishdagi ijodkorlar va zamondoshlar hayoti, adabiy faoliyatiga bag‘ishlangan maqolalar yuzaga kela boshladi. To‘g‘rulning "Eski shoirlarimizdan Muqimiy", L.Olimiyning "Unutilgan shoir" (So‘fizoda haqidagi) kabi adabiy portret harakteridagi, Fitratning "Muqaddimatul-adab”, Cho‘lponning‘ "Tagor va tagorshunoslik", "500 yil" maqolalarida mumtoz badiiy xazinamizning qimmatini yo‘qotmagani va uning yangn avlodga xizmat qila oladigan tomonlari ochib beriladi. Bu maqolalarning har biri o‘ziga hos fazilatlarga ega, albatta. Yozuvchi va tanqidchilarning ko‘pchiligi o‘zbek adabiyotining dolzarb masalalari bilan shug‘ullandilar. Fitrat, A.Qodiriy, Cho‘lpon, A.Sadiy, Elbek, yoshlardan esa H.Olimjon, G‘.G‘ulom, Mirtemir, Botu, Sh.Sulaymon, Sotti Husayn, A.Qahhor, Oltoy, O.Hoshim, Yunus Latiflar tanqidiy, ilmiy-marifiy ishlari bilan matbuot sahifalarida tez-tez ko‘rinib turdilar. Ular o‘zbek adabiyotining shakllanishiga doir eng muhim muammolar ustida bahs yuritganlar. Shu tariqa, adabiy tanqid o‘z tadrijiy shakllanish jarayonida tubandagi ikki shaklda ko‘rinib turdi: 1. XX asr boshlaridagi o‘zbek matbuotida "tanqid" rukni ostida, asosan, turli ijtimoiy-siyosiy, axloqiy va diniy mavzudagi bazi adabiy, ilmiy maqolalar, feleton, ocherk, hikoyalar, har xil munozaralar, publitsistik maqolalar shaklida ko‘rinib turdi, janriy xilma-xillik asosida shakllandi, biroq ularda hali qorishiqlik ustivor edi. 2. Y igirmanchi yillarga kelib, matbuotda "Tanqid va adabiy mubohasalar", "Fanniy tekshirishlar", "Matbuot va adabiyot","Sanoi nafisa olamida" kabi yangi ruknlar ochildi, ularda badiiy to‘plamlar, sahna asarlari, darsliklar, nashriyot ishlariga oid taqrizlar elon qilindi. Adabiy jarayonga doir bu xildagi original maqolalar, taqrizlar qatorida qardosh xalqlar adabiyoti, ularning sanatkorlariga oid maqolalar yoritib borildi. Sharq va G‘arb sanati, go‘zallik haqidagi qarashlar xususida, shuningdek, V.Belinskiy, N.Chernishevskiy, V.Plexanov va A. Lunacharskiylarning estetik