Adabiyotshunoslikka oid fanlar tizimida tarixiy poetikaning mohiyati va o‘rni. (nazariy poetika, dinamik poetika, struktural poetika va b.) Reja: 1.Mumtoz tarixiy poetika tushunchasi 2. Mumtoz tarixiy poetika fanining predmeti 3. Mumtoz tarixiy poetika fanining vazifalari

Poetika qadimdan o‘rganilib kelinayotgan soha bo‘lib, adabiyotshunoslikning mazmuni va shaklini tashkil qiladi. Poetika qadimdan beri olimlar va ijodkorlarning diqqatini jalb qilib keladi. Bu tabiiy, albatta. Badiiy ijod, adabiyotning taraqqiyoti nazariy yoritishni va umumlashtirishni taqozo qiladi. Ko‘pincha umumlashtirishlarning natijasi katta ahamiyatga ega bo‘lgan edi. SHu munosabat bilan Aristotelning “Poetika” asarini eslash o‘rinlidir. Uning mazkur asaridagi umumlashtirish katta mohiyat kasb etgani uchun ham bugungacha unga murojaat etamiz. Poetika uzoq vaqt tavsifiy va me’yoriy xarakter kasb etib keldi. X1X asrning ikkinchi yarmidan boshlab tarixiy poetika sohasida qilingan ishlar mazmun tomondan keskin o‘zgardi. Ayniqsa, A.N.Veselovskiyning “Tarixiy poetika” (“Istoricheskaya poetika”) asari tarixiy poetikani fan sifatida shakllantirishga turtki berdi. X1X asrda adabiyotning tarixiy tadqiqotlari yo‘nalishida ko‘p ishlar amalga oshirildi, badiiy tasvir vositalariga tarixiy nuqtai nazardan yondashuv, tur va janrlarga oid olib borilgan tadqiqotlar va ularning rivojiga batafsil ta’rif berilgin ishlar tarixiy poetikaga fan sifatida asos yaratib berdi. Tarixiy poetikaga oid ko‘plab ishlar Rossiya, Polsha, Fransiya, Germaniya kaba mamlakatlarda yuzaga keldi va davom etmoqda. Jumladan, Rossiyada tarixiy poetikani fan sifatida shakllantirgan olim A.N.Veselovskiydir. Uning izlanishlari va erishgan yutuqlari adabiyotshunoslikda alohida bosqichni tashkil etadi. SHu bilan birga ta’kidlash kerakki, A.N.Veselovskiy mo‘ljallagan niyatini – adabiy hodisalarning keng doirasini qamrab oladigan yagona umumiy poetikani yaratishga ulgurmadi. A. N. Veselovskiyning “Tarixiy poetika” asarida tarixiy-metodologik tamoyillarda ayrim etishmovchiliklar bo‘ldi. Jumladan, turli poetik turlar va shakllarni ajratib olib talqin qilishda, badiiy tasvir vositalarini yoritishda ma’lum noizchillikda ko‘rinadi. Ammo shunga qaramay, u tarixiy poetikaning tamal toshini yaratib berdi. U tarixiy poetikaning o‘rganish ob’ekti sifatida uslub, poetik til, adabiy syujetlarni o‘rganishni birinchi o‘ringa chiqardi, so‘ngra adabiy turlarning “tarixiy izchilligi” tadqiq etilishi lozimligini uqtirgan edi. V.M.Jirmunskiyning “Poetika –

she’riyatni san’at sifatida o‘rganadigan fandir” 1 deb aytganda, tarixiy poetikaning o‘rganish ob’ektini aniqlab, A.N.Veselovskiyga yaqinlashgan edi. Ayniqsa, SHarq mumtoz poetikasida Abu Nasr Forobiyning she’riyat va uning shakllanishi, arab va yunon she’riyatidagi qonuniyatlar va ularning har biridagi o‘ziga xosliklar, she’r insoniyatni taajjubga solish va ijtimoiy maqsadlar uchun yozilishi to‘g‘risidagi fikrlari, nazariy qarashlari SHarq mumtoz tarixiy poetikasining ob’ektini ifoda etadi. Tarixiy poetika nazariy poetika bilan zich aloqadadir. Nazariy poetika badiiy asarning, umuman olganda, adabiyotning ishoraviy (semiotik), estetik va kommunikativ tabiati muammolarini o‘z ichiga olib, bu muammolarni sinxron nuqtai nazardan tahlil qiladi . Hatto adabiyot nazariyasining asosini aynan poetika tashkil qiladi, degan fikrlar o‘tgan asrning 20-yillarida paydo bo‘lgan edi. 2 Xuddi shu davrda M.M.Baxtin nazariy poetikaning vazifasi va ob’ektiga “badiiy asarni shu holicha ajratib ko‘rsatish, uning tuzilishi manzarasini berish, badiiy asarning elementlarini va bu elementlarning vazifalarini aniqlashdir”, deb ta’rif beradi. SHuningdek, M.Baxtin bu vazifalarni badiiy asarning estetik tabiati haqidagi savolga javob bermasdan hal qilib bo‘lmasligini ta’kidlaydi. 3 Bular nazariy poetikaning o‘rganish ob’ektiga kiradigan vazifalardan bir qismidir. “Adabiyot nazariyasi” (“Teoriya literaturы”)ning muallifi V.E.Xalizev ham nazariy poetikani adabiyot nazariyasi bilan bir deb qaraydi: “Adabiyot nazariyasi...turli aspektlar va bo‘limlardan iborat. Uning markaziy bo‘g‘ini – umumiy poetika bo‘lib, nazariy poetika deb ham yuritiladi... (ta’kid bizniki – D.S.) ” 4 1 Жирмунский В.М. Историческая поэтика А.Н.Весел о вского. – “ Веселовский А.Н. Историческая поэтика” (Москва, 1940) китобида, 9-10- бетлар; Горский И.К. Александр Веселовский и современность, Москва, 1975. 2 Тамарченко Н.Д., Тюпа В.И., Бройтман С.Н. Теория литературы. В двух томах. Том 1, Москва.ACADE M A . 2004, C.9. 3 Бахтин М.М. Проблем ы содержания, материала и форм ы в словесном художественном творчестве. //ВЛЭ. Москва, 1975, С. 9. 4 Хализев В.Е. Теория литературы. – Москва, 2002, С.8.

Tarixiy poetika badiiy asar tarkibiy qismlarining va ularning vazifalari o‘zgarishini qamrab olib, diaxron nuqtai nazardan tahlil qiladi, bunday o‘zgarishlar yirik madaniy davrlar qamrovida kechadi. YUqoridagi iqtiboslar va qarashlar majmuini quyidagicha ifodalasak, to‘g‘ri bo‘ladi: nazariy poetika adabiyotshunoslik kategoriyalari tizimini ishlab chiqadi va ularning mantiqiy tahlilini beradi. Tarixiy poetika esa adabiyotshunoslik kategoriyalari tizimining kelib chiqishi va taraqqiyotini o‘rganadi. SHu bois nazariy poetikada sinxron, tarixiy poetikada daixron nuqtai nazar asosiy o‘rin tutadi. Adabiyotshunoslikni nazariy va tarixiy poetikaga bo‘lib o‘rganish metodologik xarakter ifodalashidan ko‘ra, texnik xarakterga ega deb qaraydiganlar ham bor. Bu qarash tarafdorlarining fikricha, “nazariy poetika tarixiy bo‘lishi kerak”, poetikaning har bir ta’rifi “aniqlanadigan shakllar butun taraqqiyoti davomida o‘xshash” 5 bo‘lishi lozim. Nazariy, tarixiy, me’yoriy va boshqa poetika turlari haqidagi bahs munozaralar hali davom etadi. CHunki A.Veselovskiy boshlab bergan tarixiy poetika bo‘yicha tadqiqotlar o‘tgan asrning 50-yillariga qadar to‘xtab qoldi. XX asrning ikkinchi yarmidan keyin Rossiyada ham, Evropada ham tarixiy poetikaga qiziqish kuchaydi. V.V.Vinogradov, D.S.Lixachev, E.M. Meletinskiy, S.Averinsev, M.Gasparov, O.Freydenberg, M.Steblin-Kamenskiy, M. Polyakov va boshqa bir qator yirik olimlarning tarixiy poetika bo‘yicha olib borgan tadqiqotlari bu sohaning rivoj topishiga katta xizmat qildi. SHuni har doim nazarda tutish kerakki, Evropada olib borilgan poetikaga oid ko‘p ishlar sturkturalizm g‘oyalari ta’siri ostida paydo bo‘ldi. Bu tadqiqotlar tarixiylik tamoyiliga nafaqat begona, balki bu tamoyilga qarama-qarshi qo‘yildi. Tarixiy poetika adabiyot tarixi bilan zich bog‘lanib, o‘z o‘rganish ob’ektiga ega bo‘lgan nazariy kurs hisoblanadi. Hozirgi adabiyotshunoslikda mavjud muammoga turli yondashuvlar bu fanning aniq definitsiyasini chegaralashda ayrim muammolarni keltirib chiqaradi. 1986 yili Tarixiy poetika: o‘rganish yakunlari va 5 Медведев П.Н. (Бахтин М.М.). Формальный метод в литературоведении. – Москва, 1993, С.38.

istiqbollari” (“Istoricheskaya poetika. Itogi i perspektivы izucheniya”) to‘plamida P.A.Grinser va M.L.Gasparovning maqolalari bilan M.M. Girshman maqolasi o‘rtasida tarixiy poetikaning predmetini va o‘rganish ob’ektini belgilash borasida bahslar bo‘lib o‘tdi. Mazkur to‘plamdan joy olgan P.A.Grinserning maqolasi “Literatura drevnosti i srednevekovya v sisteme istoricheskoy poetiki” va M.L.Gasparovning maqolasi “Istoricheskaya poetika i sravnitelnoe stixovedenie” deb nomlanadi. Jumladan, P.A.Grinser tarixiy poetikaning o‘rganish ob’ekti va predmetiga quyidagicha ta’rif beradi: “Agar tarixiy poetikaning predmeti u yoki bu darajada ishlab chiqilgan deb hisoblanadigan va uning predmeti poetik tamoyillar, usullar va shakllarning kelib chiqishi, tarixiy taraqqiyotini o‘z ichiga oladigan bo‘lsa, bu qadar keng muammoni o‘rganishning aniq yo‘llari hali jiddiy oydinlashtirishni talab qiladi. YAnada tabiiy yo‘l – poetologik kategoriyalar (obraz, uslub, janr, metod va b.) ni diaxronik (ya’ni tarixiy izchillik nuqtai nazaridan – D.S.) tahlil etish – bu kategoriyalarni o‘z ierarxiya va vazifalari bo‘yicha o‘zgarmas hodisa sifatida talqin etish xavfini tug‘diradi. Qolaversa, poetik kategoriyalar, shubhasiz ko‘chib yuradi. Hatto uzoq tarixiy istiqbolda ular o‘z dolzarbligini saqlaydi, davrdan davrga va adabiyotgan adabiyotga o‘tganda ham, ular ko‘pincha o‘z qiyofasini va mazmunini o‘zgartiradi, yangi aloqalar va munosabatlarga kirishadi, har safar alohida va bir-biridan farq qiladigan tizim yuzaga keladi. Har bir bunday tizimning xarakteri davrning badiiy tafakkuri, o‘z navbatida, davrning adabiy aqidalarida va uning poetikasida yuzaga chiqqan. Agar poetik nazariya bilan poetik amaliyot o‘rtasida ma’lum uzilish mavjud bo‘lsa, bu uzilish u yoki bu madaniy an’analar orqali bir necha asr, ba’zan ming yillar oralig‘ida ajralib turadigan zamonaviy tadqiqotlar bilan Grinser tarixiy poetikaning predmeti sifatida SHarq mumtoz adabiyotining tajribasidan o‘rganishni, ayniqsa, SHarq adabiyotiga yaqin bo‘lgan Evropa antik adabiyoti va o‘rta asr adabiyoti bilan tipologik jihatdan qiyoslab o‘rganishni taklif qiladi (72 bet). Bu fikr ancha jonli va ma’lum bir nazariy dalillarga tayangani bilan o‘zini oqlaydi. Tarixiy poetikaning predmetini u yoki bu darajada qat’iylashgan deb qarash mumkin.