Sotsiologiya strukturasi . Sotsiologiya fanlar tizimida Reja: 1. Struktura tushunchasi va uning ahamiyati 2. Fundamentalsotsiologiya 3.Sotsiologiya ning aniq fanlar bilan munosabati 4.Sotsiologiya va boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar

1. Struktura bu fandagi asosiy elementlar ularning joylashishi, munosabati va tartibidir. Struktura bevosita fanning rivojlanish darajasi va uning elementlariga bog’liqdir. Fanning rivojlanib borishi davrida uning elementlari bir tizimga to’planib, bu sistema orqali esa bilimlarni tashkil qilish vositaligi ta`minlanadi. Buning natijasida esa nazariy, metodologik, metodik va boshqa elementlar o’rganilayotgan voqelikni (reallikni) yaxlit ko’rinishda aks ettiradilar. Fan bir tizim sifatida, qachonki umumiy asoslar, kategoriya va tushunchalarni ishlab chiqgandagina bilishning har xil darajalari va shakllari orasida mantiqiy bog’lanish bo’lsagina yuzaga kelishi mumkin. Bu holatda fanning turli xil rivojlanish yo’nalishlari bilimning shakllangan tizimi bilan muvofiqlashadi. Agarda sotsiologiya haqida gapiradigan bo’lsak, u hali etuk birlashgan ilmiy tizim sifatida shakllangani yo’q. Hali yosh va rivojlanayotgan fan sifatida sotsiologiya har xil ilmiy tizimlarning to’plami sifatida ko’zga tashlanayapti. Sotsiologiyaning strukturasini har xil tahlil qilish mumkin. Ayniqsa bu strukturani aniqlash nazariy sotsiologiya, empirik tadqiqotni ajratib olishlik bilan ko’pincha yuzaga keladi. Lekin bu sotsiologiyaning komponentlarini ajratib olish umumiyroq ma`noga ega, natijada esa fanning murakkab va har xil ko’rinishga ega bo’lgan strukturasining mazmuni kashf etilmaydi. SHuning uchun to’laroq va har tomonlama xususiyatga ega bo’lish bilangina sotsiologiyaning strukturasini ko’rsatib berish lozim . Sotsiologiya strukturasida fundamental va amaliy yo’nalishlarni, nazariy va empirik tadqiqotlarni, maxsus va tarmoq sohalarni ajratib ko’rsatish darkor. Ular bir-birlari bilan juda murakkab o’zaro dialektik aloqadordirlar. Ayrim xollarda bir-birlariga qo’shilib ketadilar, boshqa holatlarda esa bir-birlarini inkor qiladilar. Tadqiqotimiz ilmiy, teran bo’lishligi uchun sotsiologiya strukturasini bu elementlarini alohida tahlil qilib chiqishga harakat qilamiz. Lekin, hozircha sotsiologiya quyidagi elementlardan iborat bo’lgan o’z struturasiga ega: 1. Fundamental sotsiologiya 2. Amaliy sotsiologiya

3. Naariy sotsiologiya 4. Empirik sotsiologiya 5. Sotsiologiyadagi maxsus va tarmoq yo’nalishlari 2. Fundamental sotsiologiya boshqa elementlardan hal qilayotgan muammolarning ko’lami, ahamiyati va mazmuni bilan ajralib turadi. U shunday muammolarni tahlil qiladiki, ular kecha bor, bugun mavjud va ertaga albatta bo’lishi muqarrardir. Amaliy sotsiologik tadqiqotlar faqatgina sotsial buyurtma mavjud bo’lganidagina o’tkaziladi. Agarda nazariy sotsiologiyani rivojlanish markazi hali ham g’arbiy Evropa hisoblansa, amaliy tadqiqotlar AQSHda keng rivojlangan. Malakali o’tkazilgan amaliy tadqiqot unga sarflangan mablag’ni bir necha bor oqlashi mumkin, biroq past saviyada olib borilgani esa jiddiy ma`naviy va moddiy zarar keltirishi aniqdir. 1 Nazariy sotsiologiyaning asosiy maqsad va vazifasi- bu o’rganilayotgan ob`ekt yoki muammoning nazariy tahlili bilan shug’ullanishdir. Bunda u o’z xulosalarini tekshirib chiqish uchun amaliyotga murojat qiladi. SHuning uchun bu ikki jarayonni birini biridan ajratish va o’zaro qarama-qarshi qo’yishga intilish noto’g’ri yondoshuvdir. CHunki, bu ikki hodisa bir-birini o’zaro to’diradi. Sotsiologiya fanining qisqa muddatli rivojlanish tarixida bir necha nazariy yo’nalishlar ishlab chiqildi. SHulardan taniqlilari quyidagilardir: 1. Pozitivizm 2. Psixologizm 3. Neopozitivizm 4. Fenomenologiya 5. Struktur-funktsionalizm Ularning har biri o’z davrida umumqamrovli universial sotsiologik nazariya bo’lishga intildi. Lekin ilm-fanni rivoji bir nazariyani boshqasi bilan almashib borishini taqazo etdi. 1 Sociology in modules Richard T. SchaeferD E P A U L U N I V E R S I T Y page7

Tabiiy fanlar ham sotsiologiyaning alohida fan maqomiga erishishida katta rol o’ynashdi. Ma`lumki, XIX asrning birinchi choragidan boshlab tabiiy fanlar olimlari ulkan kashfiyotlar qila boshladilar. Jumladan, olimlar kimyoviy elementlarning tuzilishi, fizikaviy qonunlar, tirik organizmlarning rivojlanish qonunlarini kashf etishdi. Mazkur kashfiyotlarning barchasi tabiiy fanlarning muhim «asbob-uskanasi» hisoblanmish empirik metodlar: kuzatuv va eksperimentga asoslangan edi. Ushbu jarayonni kuzatib borayotgan Kont endi tabiiy fanlarning mazkur metodlarni o’zlashtirgan holda, yangi ijtimoiy fan- sotsiologiya ham pozitiv fan sifatida jamiyat hayotini konkret o’rganishi kerak deb hisoblaydi. O’z fanlaridagi ulkan o’zgarishlardan ruhlangan tabiiy fanlar olimlari endi jamiyat rivojining asosiy qonunlarini kashf etishga kirishib ketdilar. Aynan shu harakatlar tufayli sotsiologiyada «Bir omil pozitivistik-nuturalistik maktablar» shakllandilar. Bularning ichida taniqlilari quyidagilar: 1. Geografik maktab. 1. Sotsial darvinizm. 2. Irqiy-antropologik maktab. 3. Mexanitsizm. 4. Bioorganik maktab. YUqoridagi maktablar uchun umumiy holat-bu jamiyat hayoti rivojining bosh tabiiy omilini kashf etish bo’lsa, xususiysi-ularning har biri ma`lum bir tabiiy omilni alohida ajratib ko’rsatishga intildi. Albatta, jamiyat va tabiat bir-biri bilan chambarchas bog’liqlikdadir, lekin ularni aynanlashtirish ilmiylikdan birmuncha yiroqdir. SHuning uchun ularning har birini muammosiga o’ziga hoslik bilan yondoshish talab qilinadi. Bugungi kunda hech bir fanni aniq fan bo’lmish matematika bilan o’zaro aloqassiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Jumladan, sotsiologiya fani ham ushbu fan bilan chambarchas aloqadadir va o’zining taraqqiyotini u bilan hamkorliksiz ta`minlay olmaydi. Zamonaviy sotsiologiya nazariyasiga bir qator matematik tushunchalar asosli tarzda kirib keldilarki, ularning ahamiyati haqida ko’p

mulohaza qilish mumkin. Masalan, struktura, element, qism, funktsiya va ayniqsa o’lchov tushunchalari sotsiologiya fanining muhim tadqiqot elementlariga aylanib o’lgurishdi. 2 Empirik sotsiologik tadqiqotlarni o’tkazish va olingan natijalarni tahlil qilishda o’lchov protsedurasi katta ahamiyat kasb etadi. Uning yordamida tanlov jarayoni amalga oshiriladi. Natijalar esa matematik dasturlar yordamida qayta ishlanib, tahlil etiladi. Lekin, sotsial jarayonlar tabiat hodisalariga nisbatan olganda o’zgaruvchanlikka ko’roq moyildir. SHuning uchun bu ijtimoiy jarayonlarni matematik modellashtirish qanchalik muhim bo’lgani bilan, har doim ham kutilgan natijani bermasligi mumkin. Statistika ham aniq fan sifatida sotsiologiyaga jamiyatdagi ustuvor sotsial muammolarni ajratib olib, tahlil qilishga ko’mak beradi. Statistik metodlar bizga o’rganilayotgan ob`ektning asosiy va asosiy bo’lmagan tomonlarni aniqlashga ham yordam berishi kerak. Statistik qonuniyatlarni o’rgana borib, biz individuallik, yagonalik va sifatiy xoslikdan uzoqlashamiz. Bu hol esa tadqiqotlar natijalariga o’z ta`sirini o’tkazmay qolmaydi. SHu bilan birgalikda statistik ma`lumotlarsiz sotsiolog o’z tadqiqotini sira ham boshlay olmaydi. Masalan, talabalar hayotini o’rganish uchun jamiyatda qancha talaba borligi statistik ma`lumotlardan olinib, uning asosida saralash jarayoni o’tkaziladi va olingan natijalar barcha talabalarga nisbatan qo’llaniladi. SHuningdek, iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy hayot muammolarini o’rganishda statistik materialla0r sotsiolog uchun suv va havodek zarur bo’ladi. Lekin, eng muhim bu stitistik ma`lumotlar holis va ob`ektiv bo’lishi shart. Aks holda biz olib borayotgan tadqiqot sohta ma`lumotlarga asoslanib qolish extimoli mavjud va bu esa o’z navbatida tadqiqotimiz natijalarini ahamiyatsiz tarzda, g’ayri ilmiy mazmunda borishiga sababchi bo’lishi mumkin. Agarda statistik ma`lumotlar haqqoniylik kasb etib, sotsiolog uchun muhim tayanch manbaa rolini o’ynasa, o’z navbatida statistika mutaxassisi sotsiologik tadqiqotlarni o’zi uchun muhim ma`lumot sifatida qabul 2 Sociology . The Essential chapter 7