ANTIK TARIX FALSAFASI REJA: 1. Inson va olam yaralishining mifologik-diniy talqini 2. Insonning paydo bolishi haqidagi dunyoviy qarashla 3. Yunoniston tarixiy usuli va uning chegaralari. Gerodot va Fukidid. Ellinizm davri.

Mifologik tafakkur tabiat va jamiyat hodisalarini anglash, uni tushunishga intilishning, olamni hissiy bilishning eng qadimgi kurtaklaridan biridir. Miflar – asotirlar odatda ertaklardan farq qilib, asosan olamning qanday paydo bo‗lgani, yer, osmon, yulduzlar, yil fasllarining almashuvi, hayotning tugashi va yangilanishi, qor, bo‗ron, zilzila, tog‗ ko‗chkilari, yer ustidagi va ostidagi, daryo, dengiz, ummonlardagi va, hatto, boshqa olamlardagi mavjudotlarning o‗zaro borliqligini, sababiyat va oqibat jihatidan aloqadorligini ibtidoiy-xayoliy poetik, falsafiy hamda allegorik – majoziy ravishda tasavvur qilishdan kelib chiqqan. Mifologik tasavvurga ko‗ra butun olam mavjudotlari his qilish qobiliyatiga ega. Ular o‗ziga xos tarzda o‗ylaydi na harakat qiladi. Eng qadimiy Misr mifologiyasida borliq tabiatning har yili «o‗lib» va yana «tirilib» turishi «tangri» Osirisning hayoti bilan bog‗lanadi. Qadimgi Misr dinida Osirisning sadoqatli umr yo‗ldoshi, hosildorlik, suv va shamollar ilohasi Isida o‗lganlarning ruhini avaylab, asrab, yana tiriltiradi. Qadimgi yunon mifologiyasiga ko‗ra (Gomerning «Iliada», Fidiyning «Metamorfozalar» – «Evrilishlar» asarlarida tasvirlanishicha), samoviy yuksak Olimp tog‗ida yashaydigan Quyosh va momoqaldiroq tangrisi Zevs, yer, suv, onalik ma‘budasi Gera, bahodirlik va san‘at homiysi А pollon, ilm-fan, donishmandlik ma‘budasi А fina, go‗zallik ma‘budasi А frodita, urush tangrisi Mars, marhumlar yurtining tangrisi А id, dengiz, ummonlar tangrisi Poseydon (yoki Neptun) va boshqalar Yer yuzidagi odamlarning hayotini boshqarib, taqdirini hal etib turishgan. Qadimgi Misr va yunon mifologiyasining ayrim e‘tiqodlari keyinchalik xristian diniga, so‗ngra islom diniga ham ko‗chib o‗tgan. Zotan, insoniyat ibtidosi bilan bog‗liq bo‗lgan ilk tasavvurlar, xayoliy ehtimoliy qarashlar odam qaysi makon va qanday sharoitda yashamasin, odam va olam, inson va borliq haqidagi qarashlarda umumiylik mavjud bo‗lgan. Chunki, qarashlar, o‗ylar va tasavvurlar qanchalik xilma-xil bo‗lmasin, ularning zamirida bitta haqiqat, bitta mohiyat yotgan. Bu – inson va uning kelib chiqishi, olamning yaralishi va hayot mohiyati. Shuning uchun ham mifologik tasavvurlarga, ilk odamlarning mifologik e‘tiqodlariga e‘tiborsizlik bilan qarash

mumkin emas. А na shu miflar asosida ming yillar davomida daho san‘atkorlar adabiyot va san‘atning durdona asarlarini vujudga keltirganki, ularda umuminsoniy qadriyatlar, odam va olam taqdiri bilan bog‗liq qarashlar yuksak badiiy-falsafiy, tarixiy-tabiiy, ma‘naviy-ruhiy dramatizm o‗z ifodasini topgan. Jumladan, Gomer («Iliada», «Odisseya»), Esxil (« А gomemnon», «Zanjirband Prometey», «Evminidalar»), Sofokl («Shoh Edip», « А ntigona», « А yaks»), Evripid («Geraql», «Elena», «Elektra», «Vayuh qizlari»), Dante («Ilohiy komediya»), Bokkachcho («Dekameron»), Tasso («Quddusning ozod etilishi»), Milton («Boy berilgan jannat»), Shekspir («Lukretsiya», «Yoz kechasidagi tush», «Bo‗ron»), Gyote («Faust»), Bayron («Qiyomat manzaralari»), Lermontov («Demon»), А dam Mitskevich («Dzyadi ko‗li») va boshqa daho san‘atkorlar diniy mifologiya syujeti asosida yozgan asarlarida, Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Rafaelning yaratgan tasviriy san‘at namunalari eng muhim umuminsoniy muammolarni badiiy talqin etishgan. Hozirgi G‗arb estetikasida va umuman falsafiy tadqiqotlarida mifologik maktab deb atalgan yo‗nalish vujudga kelgan. Hozirgi mifologik maktab vakillari XVII – XVIII asr buyuk mutafakkirlari B. Fontenel, J.Viko, I.Gerder fikrlaridan kelib chiqib mif – jamiyat taraqqiyoti va inson ruhiyati bosqichlarini ifodalovchi qimmatli madaniy xazinalardir, degan fikrga kelishgan. Ingliz olimi Jeyms Frezer hozirgi mifshunoslik yo‗nalishining asoschilarndan biridir. U o‗zining «Oltin butoq» va « А hdul qadim («Tavrot») folklori» kitoblarida qadimgi Xitoy, Hindiston, Misr xalqlari folklori va xristian mifologiyasi ildizlarini xalq e‘tiqodlarining shakllanish bosqichlari bilan bog‗lab tadqiq etadi. Hozirgi mifologik yo‗nalish Zigmund Freyd ta‘limotidan ham oziqlangan bo‗lsada, undan farq qilib, mif yaratuvchilar patologiyasi va psixikasiga ortiqcha e‘tibor bermay, falsafiy tafakkur va e‘tiqodlar shakllanishiga kengroq e‘tibor beradi. Bu yo‗nalish vakillari miflarni animizm, totemizm va tabu bilan bog‗laydilar. Mifologik maktabning yirik vakillaridan biri, Toronto universiteti professori Nortrop Fray fikricha. miflar inson tasavvurlarining ibtidoiylig

Yunonistonda tarix fani birdaniga vujudga kelgan emas. Greklarning tasavvuricha tarix fan emas, balki sanatdan va pand – nasihatdan iborat, shu sababli qadimgi greklar boshqa fanlar singari tarihning ham o‘z muzasi bor, bu muza Kliodir Klmo boshqa muzalar bilan bir qatorda sanatlar xudosi Apolon ayonlari orasida bo‘lgan, deb hisoblaganlar. Greklar tarixiy voqealar to‘g‘risida chiroyli va pand – nasihatli hikoyani hammadan ko‘proq qadirlaganlar. Ular tarixning asosiy vazifasi pand – nasihatdan iborat deb hisoblaganlar. Dastlabki vaqtlarda logograf deb ataluvchi kishilar (“logos” “so‘z”, “grafo”- yozaman demakdir) shaharlarning odatda o‘zlari tug‘ilgan shaharlarning tarixi to‘g‘risida yozganlar. Logograflar eramizdan avvalgi VII asrda va V asrning boshlarida yashaganlar. O‘z asarlarida ular biron shaharning tarixini yozganlar, lekin ular bu tarixni afsona bilan aralashtirganlar. Geradot – ilmiy tarixning yaratilishi. Geradotni biz tarixchi sifatida yaxshi bilamiz. Uning to‘qqiz to‘mli tarix asarining har biri yuz ellik va undan ortiq hikoya, rivoyat va o‘ziga xos tarixiy novellalarni o‘z ichiga oladi. Geradot asarlari Plutarx, Yustin, ijodlariga ham katta tasir o‘tkazgan, taniqli tadqiqotchi M, Mandesning fikricha Yustinning ko‘pgina fikrlari Geradotdan olinganligi, Diadorning ko‘pgina tasvirlari Fukididga yaqin turganligi qayd etiladi. Arrian Ksenofont ijodini davom ettirganligini ochiq oydin aytadi. Geradot yoshligididan sayohat qilishni yaxshi ko‘radi. Galikarnos port shahri, savdo-sotiq bilan shug‘illanuvchi savdogarlar, yo‘lovchilar shahri bo‘lgani uchunmi o‘spirinlik yillaridayoq u yaqin atrofdagi mamlakatlarga borib qoladi. Dengiz shunqori va sayohlari tilidan g‘aroyib sarguzashtlarni tinglashni juda–juda yoqtiradi. “eron tarixi kitobi” Geradot etiborini ayniqsa o‘ziga tortadi. Xaronning “Eron tarixi” kitobida Ahamoniylar davlatiga qaram bo‘lgan Osiyodagi ko‘pgina malumotlar haqida qimmatli malumotlar bor. Gerodot tug‘ilgan o‘lka tarixiy sarguzashtlarga boy edi. Bunday tarixiy voqealarni ko‘p eshitgan Gerodot keyinchalik haqli ravishda tarixiy hikoyalar ijodkori bo‘lib, qoladi. Gerodotning ona shahri Galikarnos hokimi Lagdimid qarshi

ko‘tarilgan isyonda Paniasid bilan bostiriladi. Geradot esa mamlakatdan quvg‘in qilinadi. Shundan so‘ng bo‘lajak tarixchi Osiyo bo‘ylab safarga chiqishga qaror qildi. Geradot qora dengiz qirg‘oqlari bo‘ylab safardaligida Olviya shahri va ularga yaqin joylashgan skiflar haqida qiziqarli malumotlarni eshitadi. Undan ilgari ham skiflar haqida talaygina kitoblarni o‘qib ularning hayot kechirish tarziga qiziqib qolgan edi. Geradot Samos orolida bir muncha vaqt bo‘lib, Osiyo bo‘ylab safarga jo‘naydi. Geradot dastlab, Ahamoniylar davlatining markazi bo‘lgan suz shahriga keladi. Efes va Sard shaharlarida bo‘ldi. Kichik Osiyodagi Galis, Mesopatamiya dagi Efrat va Tigr daryolaridan o‘tadi. Geradotning fikricha, Kaspiy bo‘ylarida ko‘chmanchi massagetlar yashaydi. Massagetlar baliq go‘shti, parranda va sutli taomlarni istemol qilishadi. Bu erning xalqlari juda jangari bo‘lishgan. Aytishlaricha Eron shohi Kir ham ularni o‘ziga bo‘ysudira olmagan. Geradot Mesopatamiya va Vaviloniya o‘lkalarining tabiatiga ham keng to‘xtaladi. Bu joylar Orol dengiziga yaqin bo‘lib, ayrim tadqiqotchilar bu o‘lkalarga Geradot kelmagan deyishsa, boshqalar kelgan deyishadi. Geradot O‘rta Osiyo haqida muhim malumotlar keltiradi. Bu erda bir necha hokimliklar mavjudligini, ularning hammasi ulkan Eron davlatiga qaram ekanligini tasdiqlaydi. Bu hokimliklarni aniq nomi bilan ataydi. Jumladan, Baqtriya, Girkaniya, Kaspiy, so‘g‘dlar, saklar, xorazmiylar va oriylar, bu o‘rinda izoh talab nomlardan oriylar Afg‘onistonning g‘arbiy qismiga joylashgan elatlardir. Baqtriyaning poytaxti o‘sha vaqtda Balx shahri bo‘lgan kaspiy hokimligida Turkmanistonning janubi-g‘arbiy qismida joylashgan qabilalar kirgan Xorazmiylar xorazmliklar, so‘g‘dlar Politmet (Zarafshon) bo‘ylarida, saklar Tyanshan tog‘ining g‘arbiy etaklarida joylashgan edilar. Shundan so‘ng Geradot Hindiston o‘lkasida sayohatini davom ettirib, Panjobga boradi. Bu erga bostirib kelgan Doro haqida qimmatli ma’lumotlar to‘playdi. Geradot keyingi asarlarida Liviya, Misr o‘lkalarini ham keng tasvirlaydi. Geradot tarixning shunchaki xabarchisi emas, balki tarixni jonlantirib ko‘rsatuvchi etuk ijodkordir. Uning skiflar haqidagi asarlari nihoyatda bebaho va qadrli.