Tarix falsafasi
![Tarix falsafasi
REJA :
1. Tarix falsmafasining tuzilishi va funksiyalari
2.Tarix falsafasida tarixiy taraqqiyot g‘oyasi.
3.Tarixda shaxsning roli.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_1.png)
![Ma'lumki, har qanday ijtimoiy hodisaning mohiyatini va uning jamiyatning
rivojlanish jarayonidagi o‘rnini faqat u butun jamiyatning rivojlanish jarayoniga
bog‘lab, ya'ni umumiy tarixiy jarayon doirasida o‘rganilgan taqdirdagina tushunish
mumkin. Bundan muqarrar tarzda butun insoniyat tarixiga tegishli bo‘lgan savollar
kelib chiqadi: tarixiy rivojlanishning biron-bir maqsadi mavjudmi; jahon tarixi
qaysi yo‘nalishda harakatlanadi; tarix biron-bir muayyan mazmunga egami? Bu
savollarning barchasiga falsafaning «tarix falsafasi» degan nom olgan bo‘limi
javob beradi. Hozirgi darsliklarda tarix falsafasining predmetini, uning tuzilishi va
funksiyalarini yoritishga lozim darajada e'tibor berilmaganini hisobga olib, mazkur
bo‘limni ayni shu muammolarning tahlilidan boshlaymiz.
Tarixning mazmunini aniqlash yo‘lidagi izlanishlar. Bilimning integral
shakli sifatida falsafa jamiyat, tarix va inson haqidagi muayyan-ilmiy tasavvurlarni
sintez qiladi. U gumanitar fanlar – psixologiya, san'atshunoslik, semiotika, san'atga
murojaat etadi. Tarix falsafasining asosiy vazifalaridan biri – o‘zgaruvchan va
murakkab ijtimoiy dunyoda hayot mazmuniga doir mo‘ljallarni topish, insoniyat
mavjudligining har bir muayyan davrida uning oldida turgan ustuvor vazifalarni
belgilashdir. Har bir inson va kishilik hamjamiyati hayotining burilish davrlarida
uning oldida hayot mazmuni nimada degan savol ko‘ndalang bo‘ladi.
Tarixning mazmun va mohiyatini anglab yetish borasidagi ilk urinishlarga
qadimgi faylasuflarning asarlarida duch kelish mumkin. Tarix ularning talqinida
oldinma-ketin yuz beradigan voqyealar majmui sifatida namoyon bo‘lgan. Tarix
tavsifi ancha to‘liq bo‘lgan, ba'zan bo‘yab ko‘rsatilgan, lekin ularning hikoyatlari
tarix haqida yaxlit tasavvur hosil qilish imkonini bermagan. Bu narrativ tarixdir.
(tarixchining talqini, interpretatsiyasi) Keyinchalik qadimgi faylasuflar tarixni
uzluksiz takrorlanib turadigan jarayonlar, «abadiy ortga qaytish» (F.Nitsshe)
sifatida tasavvur qilganlar.
Diniy an'ana tarixning butunlay boshqacha talqinini taklif qildi. O‘rta
asrlarda ilohiy taqdir asosiy tarixiy kuch sifatida e'tirof etildi. Tarixiy
voqyealarning ichki mantiqi alohida mazmun kasb etdi: Xudo nafaqat tarixiy](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_2.png)
![jarayonni boshqaradi, balki adashgan insoniyatga gunohlardan forig‘ bo‘lish,
jannatdagi boqiy hayotga erishish yo‘lini ko‘rsatadi. Avreliy Avgustin o‘zining
«Ilohiy shahar haqida» asarida boqiylik va muvaqqatlik, ilohiylik va
dunyoviylikning birligi to‘g‘risida so‘z yuritadi. Uning fikricha, Iso Masih
insoniyatga boqiylik sari yo‘l ko‘rsatgan. Tarixning mazmuni – boqiylikka eltuvchi
yo‘ldan borishda, inson hayotining mazmuni esa – Xudoga xizmat qilish,
gunohlardan forig‘ bo‘lishdadir.
Ibn Xaldun tarixning mazmuni haqida mulohaza yuritar ekan, uni, inson
hayotining mazmuni kabi, tarix tugaganidan keyingina aniqlash mumkinligini qayd
etadi. Ammo, shunga qaramay, tarixning mazmuni haqida erkinlik, ijod
tushunchalariga tayanib so‘z yuritish mumkin, deb hisoblaydi. Tarixning
harakatida Ibn Xaldun ob'ektivlashuvning inson ustidan hukmini kamaytiradigan,
uning erkinligi va ijodining tantanasini qaror toptiradigan jarayonlarni aniqlashga
harakat qiladi.
Tarixda mazmunning mavjudligi haqidagi tasavvur, shuningdek O‘rta asrlar
falsafasi ilk bor ta'riflab bergan insoniyatning taraqqiyoti g‘oyasi ancha
yashovchan bo‘lib chiqdi: u turli yo‘nalish va oqimlarga mansub faylasuflar
tomonidan muayyan falsafiy ta'limotlar nuqtai nazaridan u yoki bu tarzda talqin
qilingan. Masalan, Ma'rifat davrida barcha tarixiy voqyealarga oqilonalik
mezoniga muvofiq baho berilgan. Mazkur konsepsiya eng mukammal ko‘rinishda
D.Didro tashabbusi bilan yaratilgan «Ensiklopediya»ning faol ishtirokchilaridan
biri, fransuz ma'rifatchisi Nikolay Kondorse asarida o‘z aksini topgan. U o‘zining
«Inson tafakkuri taraqqiyotining tarixiy manzarasiga chizg‘i» deb nomlangan
risolasida kishilik jamiyatining barcha jabhalariga tafakkurning kirishi g‘oyasini
mazkur jamiyat rivojlanishining uzoq istiqboli sifatida asoslashga harakat qiladi.
Tafakkurning tantanasi g‘oyasi insoniyat tarixining mazmuni sifatida Gegel
tomonidan ham asoslangan. U tarixga mutlaq ruh, olamiy Aql taraqqiyoti sifatida
yondashgan. Gegel fikriga ko‘ra, mazkur taraqqiyot o‘zining alohida vazifasini ado
etishi lozim bo‘lgan ayrim xalqlar ruhi orqali amalga oshadi. Uning fikricha,](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_3.png)
![tarixiy jarayon «aqlga muvofiq», ya'ni tasodiflardan yoki ayrim shaxslarning
o‘zboshimchaligidan qat'iy nazar o‘ziga yo‘l ochadigan ob'ektiv qonuniyatlar bilan
belgilanadi. Tarixning mazmuni mutlaq ruh o‘zini o‘zi anglab yetishidadir, deb
qayd etadi Gegel.
Tarixning mazmunini aniqlash borasidagi keyingi izlanishlar amalda
muayyan ideal tajassumi sifatidagi tarixning mazmuni haqidagi tezisning
ko‘rinishlari hisoblanadi. Idealning mazmuni har xil, hatto qarama-qarshi bo‘lishi
mumkin: texnokratik illyuziyalar, ommaviy iste'mol jamiyati ideali, axborot
jamiyati ideali, xususiy mulk va ekspluatatsiyasiz umumiy tenglik jamiyati va h.k.
Tarixning mazmunini aniqlash yo‘lidagi izlanish rang-barang ekanligiga qaramay,
uning har bir talqini aholi muayyan qismining orzu-umidlariga mosdir. Tarixning
mazmuni tushunchasining eng teran talqinlarini XX asr faylasuflari –K.Yaspers
taklif qilgan . U jahon tarixining mazmunini davrlarning umuminsoniy aloqalarga
asoslanadigan mazmun jihatidan bog‘lanishida ko‘radi. Mazkur bog‘lanishning
mavjudligini tarixning mazmunini aks ettiradigan dunyoviy vaqt o‘qi kafolatlaydi.
U Sharq va G‘arb madaniyatlarining umumiy asosi hisoblanadi. Yaspers jahon
tarixida tillarning vujudga kelishi, mehnat qurollari ixtiro qilinishi, olovdan
foydalanishga kirishilishi kabi to‘rt bosqichini farqlaydi:. Vaqt o‘qining
boshlanishi Hindiston, Xitoy, Yunoniston ,Markaziy Osiyo, Eron buyuk
madaniyatlari deyarli bir vaqtda vujudga kelgan miloddan avvalgi 800 va 200
yillar oralig‘idagi davrga mos keladi. yevropada fan-texnika davrining boshlanishi
mazkur madaniyatlarning davomi (ma'lum ma'noda esa ularning ziddi) bo‘lgan.
To‘rtinchi bosqichda insoniyatning birligi vujudga keladi. Bu davrda jamiyat
insonga munosib bo‘lgan asoslar va tamoyillarga muvofiq rivojlanadi.
Totalitarizmdan butunlay voz kechishga asoslangan huquqiy davlat mazkur
birlikning kafili hisoblanadi. Tarixning mazmuni – umuminsoniy madaniyatni va
vaqt o‘qining avvalida shakllangan an'analarni saqlash va rivojlantirishdadir.
Bugungi kunda jamiyatning globallashuvi munosabati bilan tarixning
mazmuni haqidagi masala yana kun tartibidan o‘rin olmoqda. Zamonlar va xalqlar](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_4.png)
![aloqasini, xalqlar o‘rtasidagi hamjihatlikni qaror toptiradigan, ajdodlarning
ma'naviy merosini saqlash va ko‘paytirishni, hozirgi avlodlarning erkinligi va
ijodiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishni ta'minlaydigan qadriyatlar tizimiga
qarab mo‘ljal oluvchi g‘oyalar yana muhim ahamiyat kasb etmoqda.
XIX asrda falsafadan sotsiologiya ajralib chiqa boshladi. Mazkur fan
jamiyatni tushunishga nisbatan falsafiy yondashuvlarni asosan tan oladi va ayni
vaqtda o‘z predmeti va tadqiqot metodlariga ega.
O.Kont . Ijtimoiy tadqiqotlarning ob'ektivligiga erishish lozim, degan
g‘oyani himoya qilgan O.Kont (1798-1857) fan sifatidagi sotsiologiya asoschisi. U
sotsiologiyani ikki qismga ajratadi: birinchi qism ijtimoiy statikani, ya'ni ijtimoiy
tizimlarning mavjudlik shartlarini va ularning amal qilish qonunlarini, ikkinchi
qism esa – ijtimoiy dinamikani, ya'ni jamiyatning rivojlanish va o‘zgarish
qonunlarini o‘rganadi. Ijtimoiy statika – odam organizmining tuzilishiga o‘xshab
ketadigan jamiyat «anatomiyasi»dir. Kont jamiyatda oila, din, davlat kabi muhim
institutlarni farqlaydi. U jamiyat rivojlanishining uch bosqichi qonunini ta'riflaydi.
Mazkur bosqichlar insoniyat aqliy rivojlanishining uch bosqichiga mos keladi:
teologik bosqich (u qadimgi davr va ilk O‘rta asrlarni qamrab oladi va XIII asrda
tugaydi), metafizik bosqich (XIV-XVIII asrlar) va pozitiv bosqich (XIX asrda
boshlanadi).
Marksizm. K.Marks (1818-1883) va F.Engels (1820-1895) jamiyatni o‘z-
o‘zidan rivojlanadigan, iqtisodiy rivojlanishning bir bosqichidagi barcha
mamlakatlar uchun umumiy bo‘lgan o‘ta murakkab tizim sifatida tavsiflaydi.
Jamiyatning ziddiyatli birlikni tashkil etadigan barcha tarkibiy qismlari moddiy
ishlab chiqarish munosabatlari bilan belgilanadi. Mazkur munosabatlar majmui
bazisni, ya'ni jamiyatning iqtisodiy negizini tashkil etadi. Shu asosda jamiyatning
o‘ziga xos ijtimoiy munosabatlar amal qiladigan muayyan-tarixiy tipi shakllanadi.
Jamiyatning umumiy iqtisodiy asosda shakllanadigan va «alohida, o‘ziga xos
xususiyat»ga ega bo‘lgan tipini Marks ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya deb belgilaydi.
Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning o‘zgarishiga Marks pirovard natijada ishlab](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_5.png)
![chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining dialektikasi bilan
belgilanadigan qonuniy, tabiiy-tarixiy jarayon sifatida qaraydi.
G.Spenser. Sotsiologiyada organik yo‘nalish asoschisi Gerbert Spenser
(1820-1903) jamiyatga individlar birlashmasi sifatida yondashadi. Uning fikricha,
mazkur individlarning rivojlanishidagi farqlar jamiyat evolyusiyasining dastlabki
shartlari hisoblanadi. Jumladan, ibtidoiy qabilalar rivojlanishda oqsaganini Spenser
ularning qobiliyatlari rivojlanish darajasining pastligi bilan tushuntiradi. Eng
moslashuvchan jamiyatlarning yashash uchun kurashini ijtimoiy taraqqiyotning
asosiy qonuni deb hisoblaydi. U iqlim, tabiiy sharoitning ijtimoiy jarayonlarga
ta'sirini o‘rgangan. Spenser yaratgan ta'limotni keyinchalik sotsiologiyadagi
geografik oqimlarning vakillari rivojlantirgan.
E.Dyurkgeym. E.Dyurkgeym (1858-1917), jamiyatni tushunishni
qadriyatlar tizimi bilan bog‘lagan, faqat shu yo‘l bilan tarixni uning o‘ziga xos
xususiyatiga muvofiq tarzda o‘rganish mumkin, deb hisoblagan. E.Dyurkgeym
ham qadriyatlarni jamiyat tuzilishini belgilovchi muhim omil deb bilgan. Jamiyat
tuzilmasini o‘rganishga nisbatan u strukturaviy funksionalizm nuqtai nazaridan
yondashgan. Jamiyat borliqning alohida sohasi bo‘lib, u o‘z qonunlariga muvofiq
rivojlanadi. Noijtimoiy xususiyatga ega bo‘lgan omillar jamiyat hayotiga jiddiy
ta'sir ko‘rsatishga qodir emas. Jamiyat tuzilmasiga Dyurkgeym o‘zaro ta'sirga
kirishadigan va bir-birini vujudga keltiradigan ijtimoiy dalillar majmui sifatida
qaraydi. Ijtimoiy dalillar sababini ongdan emas, balki bundan oldingi ijtimoiy
dalillardan qidirish lozim. Ijtimoiy tuzilma dalillarning ikki guruhidan tarkib
topadi: birinchidan, u moddiy va ma'naviy qadriyatlarni, ikkinchidan, ijtimoiy
jamoalarni o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy jamoalarni tahlil qilar ekan, Dyurkgeym oila,
kasbiy guruh kabi jamoalarni, shuningdek mehnat taqsimotiga muvofiq vujudga
keladigan, ijtimoiy birlik (axloq, din)ni ifoda etadigan ijtimoiy institutlarni
farqlaydi. Ijtimoiy jarayonda sababiyat ijtimoiy muhitning yuqorida zikr etilgan
elementlarining u yoki bu hodisani vujudga keltiradigan o‘zaro ta'siridir.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_6.png)
![Dyurkgeym ijtimoiy evolyusiya mavjudligini qayd etadi va uni mehnat
taqsimoti bilan bog‘laydi. U rivojlangan mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va
kooperatsiyani yuksak darajada uyushgan jamiyatning belgisi deb hisoblaydi.
Mazkur jamiyat mehnat taqsimoti mavjud bo‘lmagan arxaik jamiyatlardan ayni
shu belgiga ko‘ra farq qiladi. Mehnat taqsimoti individlar o‘rtasidagi farqlarni
belgilaydi va shaxs shakllanishining omili hisoblanadi. U odamlarni o‘zaro
aloqadorlik tizimi bilan birlashtirib, ijtimoiy aloqalarga uyg‘un tus beradi.
Dyurkgeym shaxs va jamiyatning uzviy aloqasini qayd etadi. Uning fikricha,
jamiyatning tubanlashuvi muqarrar tarzda shaxsning tubanlashuviga sabab bo‘ladi.
Ne'matlar va xizmatlarni ayirboshlashning buzilishi natijasida yuzaga keladigan
tengsizlik, shuningdek shaxs o‘z kasbiy roliga moslashmagani jamiyatda sinfiy
kurashni keltirib chiqaradi. Mehnat taqsimotini muvofiqlashtirishning maqbul
vositalarini topish, imkoniyatlar tengligini ta'minlaydigan qoidalarning aniq
majmuini belgilash talab etiladi. Dyurkgeym bu jarayonda sotsiologiya fan sifatida
ayniqsa muhim rol o‘ynaydi deb hisoblagan.
M.Veber. Maks Veber (1864-1920) o‘z sotsiologik qarashlarida Rikkertning
borliq va ongning o‘zaro aloqasi zamirida sub'ektning qadriyatga bo‘lgan muayyan
munosabati yotadi, degan g‘oyasiga tayangan. Shunga muvofiq Veber tahlil
qilinayotgan materialning iqtisodiy, diniy va axloqiy qadriyatlar bilan o‘zaro
nisbatini aniqlash lozim deb hisoblagan. O‘zining «Protestantcha axloq va
kapitalizm ruhi» asarida Veber dastlab Niderlandiya, Angliya va AQShda vujudga
kelgan sanoat kapitalizmining qaror topishiga protestantcha axloq qadriyatlarining
ta'sirini tahlil qiladi. U hozirgi zamon xo‘jalik hayotida hukm surayotgan
kapitalizmning o‘ziga xos xususiyatiga mos keladigan xo‘jalik yurituvchi
sub'ektlar – tadbirkorlar va ishchilar shakllanishi natijasida vujudga kelganini qayd
etadi. Veber tarixiy materializmning g‘oyalar iqtisodiy munosabatlar ustqurmasi
sifatida yuzaga kelgan, degan «sodda» tasavvurlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri e'tiroz
bildiradi va aksincha, kapitalizm «ruhi» uning vujudga kelish omili bo‘lgan, deb
hisoblaydi.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_7.png)
![U kapitalizm modelini kapitalistik naf ko‘rishga oqilona intilishdan keltirib
chiqarishga harakat qiladi. Veber ratsionalizm tamoyillari G‘arb madaniyatining
barcha hodisalarida: fanda, san'atda, monumental qurilmalar yaratish konstruktiv
tamoyillarida hukm surishini qayd etadi. Oqilona ishlab chiqilgan konstitutsiya,
huquq, oqilona yaratilgan qoidalarga qarab mo‘ljal oladigan mutaxassis-
amaldorlardan iborat siyosiy institut sifatidagi davlat faqat G‘arbda mavjud.
Ammo ratsionalizm qadriyatlarini amalga oshirishning eng oqilona ifodasi
tadbirkorlik sohasida mujassamlashgan: ishlab chiqarishning
kommersializatsiyalashuvi, buxgalteriya hisoboti, chayqovchilikni
oqilonalashtiruvchi qimmatli qog‘ozlar va birjalar, mehnatni oqilona tashkil etish
va h.klardir.
O‘zining boshqa bir qator asarlari, chunonchi: «Tushunuvchi
sotsiologiyaning ba'zi bir kategoriyalari haqida», «Jahon dinlarining xo‘jalik
axloqi», «Xo‘jalik va jamiyat», «Xo‘jalik tarixi»da Veber ijtimoiy harakat va
uning motivatsiyasi tushunchasini ta'riflab berdi. Borliqni tushuntirish uchun u
«ideal tiplar» metodologiyasini yaratdi va undan foydalandi. Veber fikriga ko‘ra,
ijtimoiy organizm hujayrasi hisoblanadigan ijtimoiy harakat ikki omil: sub'ektiv
motivatsiya va boshqalarga qarab mo‘ljal olishni o‘z ichiga oladi. U ijtimoiy
harakatning oqilona maqsadli ijtimoiy harakat, oqilona qadriyatli ijtimoiy harakat,
affektli ijtimoiy harakat va an'anaviy ijtimoiy harakat kabi tiplarini farqlaydi.
O‘zining ijtimoiy harakat konsepsiyasini Veber hokimiyatni tushunishga
nisbatan ham tatbiq etadi. O‘zgalarning umidlariga qarab mo‘ljal olish ijtimoiy
harakatning muqarrar belgisi bo‘lgani bois, hokimiyat siyosiy munosabatlarda
ishtirok etuvchi tomonlarning o‘zaro umidlarini nazarda tutadi. Shu holdagina
hokimiyat qonuniylik kasb etadi: boshqarayotganlar o‘z buyruqlariga
bo‘ysunishlariga umid qiladilar; boshqarilayotganlar esa oqilona buyruqlarni
kutadilar. Veber qonuniy davlatlarning: ish vakolatlari qonuniy belgilanishining
majburiyligiga bo‘lgan ishonchga ko‘ra hukmronlik; muayyan xulq-atvorga
ko‘nikish bilan belgilangan hukmronlik; xarizmatik hukmronlik kabi uch tipini](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_8.png)
![farqlaydi. Boshqaruvning oqilona-byurokratik tipi vujudga kelishi bilan bog‘liq
bo‘lgan hokimiyatning namunaviy-oqilona tipini Veber hokimiyat ideali deb
hisoblagan.
XX asrda M.Veber ilgari surgan tarixiy jarayonning teng huquqli omillari
ta'siri haqidagi g‘oyasi asoslab berildi. Ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bir qancha
nazariyalari texnika, sanoat, axborot tizimlari, kommunikatsiya, globallashuv kabi
omillarni birinchi o‘ringa qo‘yadilar.
I.A. Karimov (1938) tarix falsafasini tarixiy xotira bilan uyg‘un holda
ko‘radi. Uning fikricha “Inson uchun tarxidan judo bo‘lish – hayotdan judo bo‘lish
demakdir” 1
. Fikrining davomida u tarixiy xotirasi bor inson irodali inson,
jamiyatning har bir a'zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo‘ldan
urish, har xil aqidalar ta'siriga olish mumkin emas. tarix saboqlari insonni
hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi, o‘zlikni anglash tarixni
bilishdan boshlanadi, deb ta'kidlaydi. Buning uchun har bir millat o‘zining tarixiy
ildizlariga nazar solishi, u yoki bu mafkura ta'sirida xash-po‘shlangan tarixiy
xotirani o‘z holicha qayta tiklashga harakat qilishi lozim. “O‘z tarixini
bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo‘q” 2
. Shundagina
millat, xalq o‘z-o‘zini anglaydi. Tarixchilar millatga uning haqqoniy tarixini
ko‘rsatib, isbotlab berishlari kerak. Zotan tarix xalq ma'naviyatining asosidir.
N.Jo‘raev (1952) fikricha, vaqt o‘tgan sari insoniyat tafakkuri kengayib,
ijtimoiy fanlar taraqqiy topib borishi natijasida tarix falsafasi atrofidagi
mulohazalar kengayadi. Uning predmeti va ob'ektiga aniqlik kiritiladi. Shu ilmiy
haqiqatdan kelib chiqib, N.Jo‘raev hozirgi zamon tarix falsafasining quyidagi
vazifalarini belgilaydi:
- insoniyat tarixi rivojlanish qonuniyatlarini, ularning manbalari va
mohiyatini o‘rganish;
1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. -T.: Sharq, 1998.-B.10
2 Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch.-T.: Ma’naviyat, 2008. –B. 4.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_9.png)
![- insoniyat tarixini, jumladan, milliy tarixni ham hozirgacha ta'sirini
o‘tkazib kelapyotgan kommunistik mafkura asosidagi ilmiy metodologiyada
mavjud bo‘lgan tamoyillardan voz kechib, milliy istiqlol g‘oyasi asosida o‘rganish
va davrlashtirish muammosini hal etish;
- sivilizatsiyalar va madaniyatlar yuzaga kelishining yaxlit tizimini ishlab
chiqish, ular inqirozi sabablarini chuqur tahlil etish;
- tarixiy jarayonning umumiy shaklini tahlil etish, ularni o‘tmish, bugun,
kelajak tizimida mantiqan o‘rganish hamda insoniyat istiqboli haqida tasavvurlarga
aniqlik kiritish;
- tarixiy taraqqiyot omillarini diniy va dunyoviy qonunlar nuqtai nazaridan
o‘rganish, nazariy jihatdan baquvvat ilmiy va amaliy asoslangan xulosalarni ishlab
chiqish;
- qadriyatlar tizimini hozirgi zamon talablari nuqtai nazaridan tadqiq etish
va baholash;
- insoniyat tarixida to‘plangan moddiy, ma'naviy va madaniy
qadriyatlarning tarixiy tahlili orqali mantiqiy va falsafiy asoslarini o‘rganish;
- tarixni anglashning yangi yo‘nalishlarini hozirgi zamon falsafiy tafakkur
mezonlari asosida belgilash hamda unga tayangan holda ijtimoiy taraqqiyot
maqsadlarini aniqlash orqali, tarixning murabbiylik rolini oshirish;
- yaxlit insoniyat taraqqiyoti omillarini va manbalarini o‘rganish, shu
asosda jahon tarixiy taraqqiyot istiqbollarini belgilash;
- tarix fani predmeti va metodologiyasini hozirgi zamon talablari asosida
qayta ishlab chiqish hamda tarixni tadqiq etishning turli yo‘nalishlarini, jumladan,
siyosiy tarix, iqtisodiy tarix, din tarixi, san'at tarixi, etnogenezis va boshqa
yo‘nalishlar bilan mushtarak holda kompleks tadqiqotlarni olib borish orqali,
inson, insoniyat va uning tarix yaxlit mohiyatini ochib berish 3
.
3 Jo‘rayev N. Tarix falsafasining nazariy asoslari-T.: Ma’naviyat, -B.186. 2001.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_10.png)
![Ana shu vazifalarni hal etishda tarix falsafasi va tarix fanining hamkorligi
muhim ahamiyat kasb etadi. Uning fikricha, bir qarashda tarix falsafasi va tarix
fani bir-biridan ayri yo‘nalishdek ko‘rinadi. Zotan, real jarayonga, real voqyelikka,
insoniyat tarixida qaysidir hodisaga tarixchi tarix ko‘zi bilan qarasa, faylasuf
faylasuf ko‘zi bilan qaraydi. Aslida har ikki qarashlar zamirida inson taqdiri,
tafakkur tarzi va manfaatlar ustuvorligi yotadiki, bu inson fenomeni va hayot
falsafasining mantig‘idir.
Tarix falsafasining predmeti, tuzilishi va funksiyalari. «Tarix falsafasi»
nima va uning predmeti nimadan iborat? Bu savolga javob berar ekanmiz, tarix
falsafasi tushunchasiga «Falsafiy qomusiy lug‘at» mualliflari bergan ta'rifni
keltirish o‘rinli bo‘ladi deb o‘ylaymiz: «Tarix falsafasi – falsafaning tarixiy
jarayonni va tarixiy bilishni talqin qilish bilan bog‘liq bo‘lgan bo‘limi» 4
. Shunday
qilib, tarix falsafasi falsafaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Tarix falsafasining
predmeti esa tarixiy jarayon va tarixiy bilishni talqin qilish, ularning mazmunini
yoritib berishdan iborat. Ammo bu tarix falsafasini tavsiflashga nisbatan birdan-bir
yondashuv emas, chunki tarixiy rivojlanish jarayonida tarix falsafasining predmeti
va muammolari sezilarli darajada o‘zgargan va hozirgi vaqtda tarix falsafasining
turli yo‘nalishlari tomonidan har xil talqin qilinadi.
Masalan, antik davr tarixchilari va faylasuflari (Gerodot, Platon, Fukidid,
Aristotel, Plutarx va b.)ning tadqiqotlari o‘tgan va hozirgi zamon kishilarining
qilmishlari, tabiat va insonning o‘zaro aloqasi haqida ma'lumotlar yig‘ishdan, ya'ni
tarixiy dalillarni ularni nazariy jihatdan anglab yetmasdan va yagona falsafiy-
tarixiy tizimga solmasdan tavsiflash va o‘rganishdan iborat bo‘lgan.
O‘rta asrlarda (Avgustin va b.) tarix falsafasining predmeti sifatida avvalo
Xudo va insonning o‘zaro aloqasi muammosi, harakatlantiruvchi kuchi ilohiy
vahiy sanalgan tarixiy jarayonning mazmunini aniqlash, tarixiy asarlarning
mohiyati va vazifasini o‘rganish amal qilgan.
4 Filosofskiy ensiklopedicheskiy slovar. – M.: Sovremenniy literator, 1989. – 700-b.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_11.png)
![Sharqda tarix falsafasining (A.Beruniy, Ibn Xaldun, A.B.Narxashiy,
R.Hamadoniy) predmeti sifatida jahon tarixi, umumiy tarixiy taraqqiyot qoidalari,
yo‘nalish va omillarini belgilovchi kishilik jamiyatining o‘ziga xos davriylik
nazariyasi alohida o‘rin tutadi. “Odamlar kabi davlat ham o‘zining hayotiy davriga
ega” 5
. Beruniy tarixni o‘rganish tahlil qilish va so‘ng xulosalar chiqarish zaruligini
tavsiya qilar ekan, uni davrlarga bo‘lish, har bir davrning o‘ziga xos jihatlarini
aniqlash va ana shu usul orqali ijtimoiy hayotga, kishilik jamiyatiga tegishli va
asosli baho berish mumkin deb hisoblaydi.
Uyg‘onish davrida va Yangi davrda (Nikkolo Makiavelli, Jambattista Viko,
Frensis Bekon, Tomas Gobbs va b.) tarixning maqsadi, yo‘nalishini, shuningdek
tarixiy jarayonda insonning, sinflarning rolini aniqlash (Ogyusten Terri, Fransua
Gizo, Ogyust Mine) tarix falsafasining predmetiga aylangan. Yangi davrda «tarix
falsafasi» atamasi ham paydo bo‘lgan, uni ilk bor 1765 yilda tarixchi tarixiy
voqyealarni shunchaki tavsiflabgina qolmasdan, balki tarixiy jarayonni falsafiy
jihatdan anglab yetishga harakat qilishi lozim, deb hisoblagan fransuz ma'rifatchisi
Volter ishlatgan. Keyinchalik tarixiy jarayonning umumiy qonuniyatlari va
dialektikasini aniqlash yo‘lida izlanishlar olib borish Georg Gegel hamda dialektik
materializm asoschilari Karl Marks va Fridrix Engels uchun tarix falsafasining
asosiy predmetiga aylangan.
XIX asr oxiri – XX asr boshida tarix falsafasining ko‘pgina yangi
yo‘nalishlari vujudga kelgan. Ularning har biri o‘z tadqiqot predmetiga ega
bo‘lgan. Masalan, tarixning aylanma harakati nazariyasi namoyandalari (Nikolay
Danilevskiy, Osvald Shpengler, Arnold Toynbi), o‘z o‘tmishdoshlari kabi, o‘z
oldiga tarixiy jarayon qonuniyatlarini aniqlash vazifasini qo‘ygan. Xristian tarix
falsafasining ko‘p sonli yo‘nalishlari: neotomizm (Jak Mariten, Eten Anri Jilson va
b.), neoavgustizm (Moris Blondel, Gabriel Marsel, Jan Lakrua), teyyardizm (Per
Teyyar de Sharden) va qisman ekzistensializm (Karl Yaspers) namoyandalari
tarixning mazmuni muammosini bosh muammo deb hisoblaganlar. Tarixiy bilish
5 Qarang. Hotamiy S.M. Islom tafakkuri tarixidan.-T.: Ma’naviyat, 2003. –B.263](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_12.png)
![gnoseologik nazariyasi va tanqidi namoyandalari (Vilgelm Diltey, Benedetto
Kroche) esa tarixshunoslik (istoriografiya) doirasi bilangina cheklanib
qolmaganlar, balki so‘zning keng ma'nosidagi tarixiy ongni ham tahlil qilganlar.
Neokantchilik tarix falsafasi (Vilgelm Vindelband, Genrix Rikkert) va «analitik»
tarix falsafasi (Ernest Nagel, Karl Gempel va b.) ham o‘zining alohida predmetiga
ega. XX asr tarix falsafasi aksariyat hozirgi yo‘nalishlarining muhim xususiyati
shundan iboratki, ularning predmeti sifatida jahon tarixi, hozirgi sivilizatsiyaning
global muammolari amal qiladi.
Bu muxtasar sharhdan ko‘rinib turganidek, turli falsafiy-tarixiy maktablarda
tadqiqot predmeti muammosiga nisbatan yagona yondashuv mavjud emas. Ayni
hol avvalo shu bilan bog‘liqki, tarixiy voqyelikning mohiyati turli tadqiqotchilar
tomonidan har xil tushunilishi o‘z-o‘zidan tarixiy jarayonning, ya'ni «tarix
falsafasi»ning ko‘p sonli falsafiy talqinlarini vujudga keltiradi. Ammo mazkur
yondashuvlarni umumlashtirish tarix falsafasi – bu falsafaning tarixiy jarayon
mazmuni, uning qonuniyatlari va asosiy yo‘nalishlarini tushuntirish bilan
shug‘ullanuvchi, shuningdek uni bilish metodlarini asoslovchi bo‘limi, degan
xulosaga kelish imkonini beradi.
Tarix falsafasi predmetining umumiy tavsifi uning tuzilishi va funksiyalarini
o‘rganishga o‘tish imkonini beradi.
Tarix falsafasining tuzilishi. Tarix falsafasining tuzilishini tavsiflar
ekanmiz, bu element tarix falsafasi u yoki bu yo‘nalishi namoyandalarining
metodologik mo‘ljallari bilan uzviy bog‘liq, degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Ayni vaqtda, ahamiyatsiz tafovutlarni e'tibordan soqit etsak, aksariyat yo‘nalishlar
doirasida o‘rganiladigan asosiy muammolarni qayd etishimiz mumkin. Tarix
falsafasining asosiy tarkibiy qismlarini aytib o‘tamiz va ularga qisqacha
to‘xtalamiz
Tarix falsafasi ontologiyasi – bu tarix falsafasining tarixiy borliq
muammolari, chunonchi: tarixning mazmuni va yo‘nalishi, ijtimoiy taraqqiyot,](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_13.png)
![ijtimoiy determinizm, yagona tarixiy makonning vujudga kelishi, jahon tarixining
yagonaligi asoslarini, insonning koinotdagi o‘rnini aniqlash, tarixiy vaqt masalasi
va hokazolarni o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi tarkibiy qismi. Mazkur bo‘limda
jamiyatning rivojlanish mantig‘ini, uning turli tomonlari o‘rtasidagi aloqalar va
o‘zaro bog‘lanishlarni o‘rganish ham muhim o‘rin egallaydi.
Tarix falsafasi gnoseologiyasi asosiy e'tiborni tarixiy bilish muammolariga,
aniqroq aytganda, tarixiy faktlar va voqyealarni o‘rganish, tahlil qilish va
tushuntirish, tarixiy bilimning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash, shuningdek
tarixiy bilishda haqiqatning tagiga yetishga qaratadi.
Tarix falsafasi tarixi tarix falsafasining vujudga kelishi va rivojlanishi, tarix
falsafasi predmetining shakllanishi muammolarini, tarix falsafasining turli
yo‘nalishlar va oqimlar vujudga kelishiga sabab bo‘lgan ichki
differensiatsiyalanish jarayonini o‘rganadi. Tarix falsafasi mazkur bo‘limining
muhim muammolari qatoriga tarixiy jarayonni davriylashtirish, boshqa ijtimoiy
fanlar orasida tarix falsafasining o‘rnini aniqlash masalalari ham kiradi.
Tarix falsafasi antropologiyasi insonning tarixiy jarayondagi o‘rnini, bu
jarayonda tarix sub'ektlarining rolini aniqlaydi va «Tarixni kim harakatga
keltiradi?», degan savolga javob beradi. Odatda, tarix falsafasining turli
yo‘nalishlari tarixiy jarayon sub'ektlari qatoriga xalq, millat, omma, olomon,
ijtimoiy sinflar va atoqli shaxslarni kiritadi va qo‘yilgan savolga har xil javob
beradi.
Tarix falsafasining funksiyalari. Tarix falsafasining funksiyalari
to‘g‘risidagi masalani hal qilmasdan uning predmeti va o‘ziga xos jihatlarini to‘la
anglab yetish mumkin emas. Tarix falsafasi falsafaning tarkibiy qismi ekanligiga
asoslanib, tarix falsafasining funksiyalari umuman falsafaning funksiyalari bilan
asosan bir xil, deb taxmin qilish mumkin. Ayni vaqtda shuni ham unutmaslik
kerakki, tarix falsafasi o‘z alohida ob'ekti, predmeti, metodlari, tadqiqot maqsadlari](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_14.png)
![va vazifalariga ega va bu uning muayyan xususiyatlari mavjudligidan dalolat
beradi. Quyida ularni ko‘rib chiqamiz
Tarix falsafasining dunyoqarashga doir funksiyasi shundan iboratki, u
insonda tarixga, ya'ni jamiyatning mavjudligi va rivojlanishi, tarixiy jarayonning
yagonaligi va rang-barangligiga, uning mazmuni va yo‘nalishiga, insonning undagi
o‘rni va roliga va hokazolarga nisbatan umumiy munosabatni shakllantiradi.
Tarix falsafasining nazariy funksiyasi shundan iboratki, u tarixiy jarayonni
teran anglab yetish va u haqda nazariya, ya'ni tarixiy jarayonning mavjudligi,
mazmuni, rivojlanish yo‘nalishi haqidagi qarashlar tizimi darajasida xulosa
chiqarish imkonini beradi. Tarix falsafasining mazkur funksiyasi tarixiy o‘tmishni
nazariy darajada rekonstruksiya qilishni amalga oshirish, tarixiy dalillar va
voqyealarning haqqoniylik darajasini aniqlash uchun imkoniyat yaratadi.
Tarix falsafasining metodologik funksiyasi uning qoidalarini tarixiy
o‘tmishning u yoki bu ijtimoiy fanlar doirasida o‘rganiluvchi ayrim hodisalari va
voqyealarini o‘rganish jarayonida amalga tatbiq etish imkoniyatidan iborat. Bu
holda tarix falsafasining qoidalari va xulosalari tarix, sotsiologiya, iqtisod,
siyosatshunoslik, huquq falsafasi, psixologiya va boshqa fanlar sohasida amalga
oshiriluvchi tadqiqotlarda qudratli metodologik vosita rolini o‘ynaydi.
Tarix falsafasining prognostik funksiyasi shundan iboratki, tarixiy jarayon
qonuniyatlarini bilish jamiyat, uning ayrim kichik tizimlarining rivojlanish
tendensiyalarini, tarix voqyealari, kishilar faoliyatining yaqin va uzoq kelajakdagi
oqibatlarini bashorat qilishga yordam beradi. Bunday bashorat negizida u yoki bu
ijtimoiy hodisalar va umuman jamiyatning rivojlanishini prognoz qilish mumkin.
Shuni qayd etish lozimki, tarix falsafasining ko‘rib chiqilgan funksiyalari
bir-biri bilan uzviy bog‘liq va bir-biriga o‘tadi. Ularning har biri qolganlarini
nazarda tutadi va ularni o‘z tarkibiga u yoki bu tarzda kiritadi.
Tarix falsafasining hozirgi konsepsiyalari. «Tarix falsafasi» atamasi
nisbatan yaqinda paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, dastlabki falsafiy-tarixiy g‘oyalar qadim](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_15.png)
![zamonlardayoq vujudga kelgan. Shu sababli tarix falsafasining hozirgi
konsepsiyalari mohiyatini yaxshiroq anglab yetish uchun tarixiy o‘zlikni
anglashning tadrijiy rivojlanish jarayoniga nazar tashlash lozim. Tarixiy
jarayonning yagonaligi va rang-barangligi, uni davriylashtirish va uning shakllarini
tizimga solish haqidagi tasavvurlar, shuningdek insoniyat tarixiy rivojlanishini
harakatlantiruvchi kuchlar va uning yo‘nalishi haqidagi masala har doim yuqorida
zikr etilgan jarayonning muhim tarkibiy qismlari hisoblangan.
Tarixiy harakat yo‘llarini, tarixiy jarayon tendensiyalari va yo‘nalishini
anglab yetish muammosi antik davr mutafakkirlari, avvalo Gerodot, Fukidid,
Aristotel, Teofrast, Pliniy Katta va boshqalarda kuchli qiziqish uyg‘otgan. Bu
tarixchi va faylasuflarning asarlarida insoniyatning o‘tmishi va kelajagi haqida
muayyan tasavvurlar, odamlarning qilmishlari haqida, tarixiy voqyealarning
yo‘nalishi va mazmuni to‘g‘risida mulohazalar mavjud bo‘lgan. Kkeyinchalik
bularning barchasi jamuljam holda «tarix falsafasi» deb nomlangan, lekin ular hali
qarashlarning mukammal tizimini tashkil etmagan. Bundan tashqari, qadimgi
faylasuflar va tarixchilarning aksariyati diniy-mifologik dunyoqarashga amal
qilgan. Bu dunyoqarashga ko‘ra, jamiyatda, xuddi tabiatdagi kabi, aylanma harakat
mavjud, odamlarning xatti-harakatlari taqdirga yoki xudolar irodasiga bo‘ysunadi.
Buyuk shaxslar – jamoa oqsoqollari, siyosiy arboblar, qahramonlarga xos bo‘lgan,
o‘z tabiatiga ko‘ra o‘zgarmas sanalgan ehtiros va iroda inson xulq-atvorini
belgilovchi omil hisoblanadi.
O‘rta asrlarda falsafiy tafakkurining namoyandalari Avreliy Avgustin, Foma
Akvinskiy va b. Injil va yunon-rim falsafiy-tarixiy tafakkurini sintez qilib,
tarixning yangi, teologik konsepsiyasini yaratdi, tarixiy voqyealarning mazmuni,
tarixiy asarlarning mohiyati va vazifalari haqida yangicha tasavvurlarni ilgari
surdi. Mazkur konsepsiyaga muvofiq, xristian mualliflari, tarix orqali ilohiy niyatni
tushunib yetishga harakat qilib, aylanma harakat g‘oyasini rad etdilar va tarixiy
jarayonni o‘tmishdan kelajak (bo‘lg‘usi panohga erishish, masihning kelishi) sari
chiziqli harakat sifatida tasavvur qildilar.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_16.png)
![Markaziy Osiyo mutafakkiri A.R.Beruniy podsholiklar tarixi orqali
o‘tmishni davrlarga bo‘lishni taklif qiladi. Tarix uning fikricha, fikr va tafakkur
manbai. U doimo turli fanlarning o‘zaro ta'sirining uzviyligi va uyg‘unligi
natijasida takomillashadi. Shu bois, tarix har qanday olim uchun tadqiqotning
muhim manbai bo‘lib xizmat qiladi. Beruniy tarixiy tadqiqotlarni boshqa turdosh
fanlarni o‘rganish bilan uyg‘un holda olib borish, muayyan natijaga olib kelishini
ta'kidlaydi. Zero, tarixiy manbani o‘rganish, uning asosli yoki asossiz ekanligin
isbotlash tarixiy tadqiqot uchun mas'uliyatli jarayondir. Chunki tarixiy manba
yaratganlar, turli hujjatlarni bitganlar yoki o‘z manfaatlari, maqsadlari doirasida
dalil to‘playdilar. Shu holat nuqtai nazaridan Beruniy “xabar-xabarchilar tufayli
rost va yolg‘on tusini oladi” 6
, deb e'tirof etgan. Tarixiy haqiqatni tiklash, tarixiy
tafakkur va tarixiy ma'lumotlarni yig‘ish Sharq tarix falsafasida aniq me'yorlar
vositasida amalga oshirilgan.
Feodalizmning inqirozi, kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi,
hurfikrlilikning kuchayishi ijtimoiy ong tarixga nisbatan teologik yondashuvdan
xalos bo‘lishiga ko‘maklashdiki, bu fanning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatdi.
Uyg‘onish davri (XIV-XVI asrlar) mutafakkirlari, xristian tarixchilaridan farqli
o‘laroq, tarixiy jarayonni dunyoviy sharoitlardan, insonning tabiatidan kelib chiqib
tushuntirishga harakat qildilar. Masalan, Nikkolo Makiavelli (1469-1527) o‘z
asarlarida moddiy manfaat, xususiy mulkni asrash va ko‘paytirishga intilish
jamiyatning rivojlanishini harakatlantiruvchi kuch ekanligini isbotlab, siklli
rivojlanish g‘oyasini asoslashga harakat qildi. Uning ayrim asarlarida ijtimoiy
hodisalarning qonuniyatlariga doir farazlar ham mavjud, lekin u mazkur
qonuniyatlarni ta'riflashning uddasidan chiqmagan.
XVII-XVIII asrlar yevropa uchun burjua industrial sivilizatsiyasi vujudga
kelishiga va ijtimoiy rivojlanish jarayonining jadallashuviga olib kelgan sanoat va
ijtimoiy-siyosiy inqiloblar davriga aylandi. Yangi davr mutafakkirlari
qarashlarining shakllanishida tabiiy fanlar ulkan rol o‘ynadi. Bu davrda ijtimoiy
6 1
1
Beruniy A. Tanlangan asarlar. 1-jild. -T.: Fan, 1968 –B.50](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_17.png)
![fanlarning rivojlanishiga tabiatshunoslik shu darajada kuchli ta'sir ko‘rsatganki,
tarix aksariyat hollarda tabiiy ilmiy nuqtai nazardan tushuntirilgan.
Ayni shu davrda yuqorida sanab o‘tilgan sabablar ta'sirida tarix falsafasining
bir nechta naturalistik (lot. naturalis – tabiiy, natural) konsepsiyalari vujudga
kelgan. Mazkur konsepsiyalarning namoyandalari tabiatga butun borliqni, shu
jumladan tarixiy jarayonni tushuntirishning universal tamoyili sifatida yondashgan.
Bunda naturalizm tushunchasi turlicha talqin qilingani bois, quyidagi yo‘nalishlar
ajralib chiqqan: ijtimoiy hodisalar tabiiy muhit ta'sirida tushuntirilgan geografik
naturalizm (Sharl Lui Monteske, Iogann Gerder va b.); tarixiy jarayonlarni
demografik determinizm yordamida tushuntirgan demografik naturalizm (Tomas
Maltus); jamiyatdagi o‘zgarishlarni avvalo inson tafakkuri bilan bog‘lovchi
idealistik naturalizm (Klod Gelvetsiy, Jan Jak Russo).
Tarixiy o‘zlikni anglashning rivojlanishiga o‘z tadqiqotlarida tarixni inson
aqlli tabiatining evolyusiyasi va rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan alohida borliq
sifatida falsafiy jihatdan anglab yetishga urg‘u bergan Volter (1694-1778) asarlari,
shuningdek tarixiy jarayon g‘oyasini birinchilardan bo‘lib asoslab bergan Mari Jan
Kondorse (1743-1794) tadqiqotlari ham kuchli ta'sir ko‘rsatdi.
G.V.F.Gegel (1770-1831) ijtimoiy rivojlanishning o‘ziga xosligini ob'ektiv
idealizm nuqtai nazaridan anglab yetish yo‘lida yangi qadam tashladi. U tarixga
har bir davr betakror tarzda rang-barang bo‘lgan holda, ayni vaqtda insoniyat
rivojlanishining qonuniy bosqichi sanalgan yagona qonuniy jarayon sifatida
yondashdi. Bu rivojlanish tabiiy qonuniyatlar sohasi bilan taqqoslaganda
boshqacha xususiyat kasb etadi. Bu yerda tarixiy qonunlar kishilarning ongli
faoliyati vositasida amalga tatbiq etiladi, lekin shu bilan birga tarixda muayyan
ob'ektiv mantiq ham amalga oshiriladi va tarixiy jarayon dunyoviy aql, mutlaq
g‘oyaning cheksiz tarzda o‘z-o‘zidan rivojlanishi, o‘zini o‘zi ro‘yobga chiqarish
jarayoni sifatida namoyon bo‘ladi.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_18.png)
![XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshida tarixiy bilim sifat jihatidan
yangi darajaga ko‘tarildi. Turli matnlarning tarixiy va lingvistik tahlili
metodlarining takomillashishi, arxeologiyaning rivojlanishi, o‘tmish
guvohliklariga yanada tanqidiyroq yondashish natijasida tarixiy bilim fan
maqomini qo‘lga kiritdi. Shu bilan bir vaqtda tarixiy va tabiiy ilmiy bilimlar
butunlay har xil ob'ektlarga mansub bo‘libgina qolmasdan, o‘zlari ham bir-biridan
butunlay farq qilishi yanada teranroq anglab yetildi.
Tarixiy o‘zlikni anglash jarayoni evolyusiyasining keltirilgan tavsifi bizga
tarix falsafasining hozirgi konsepsiyalariga nazar tashlash imkonini beradi. Bu
konsepsiyalar orasida gnoseologik yo‘nalish (tanqidiy tarix falsafasi), ontologik
konsepsiya, aksiologik konsepsiya, tarixning texnokratik konsepsiyalari alohida
o‘rin egallaydi.
Tarix falsafasining gnoseologik yo‘nalishi XIX asrning ikkinchi yarmidan
e'tiboran mazkur fanning mustaqil yo‘nalishi sifatida shakllana boshladi. Bu
yondashuv namoyandalari (Vilgelm Diltey, Benedetto Kroche, Georg Zimmel,
Robin Kollingvud, Raymon Aron va b.) tarix falsafasining asosiy predmeti –
tarixiy o‘tmishni o‘rganishning mantiqiy-nazariy va metodologik muammolari, uni
nazariy jihatdan rekonstruksiya qilish va tarixiy dalillarning haqiqiyligini aniqlash,
deb hisoblaganlar.
Tarix falsafasi mazkur yo‘nalishining asoschisi sifatida haqli ravishda nemis
madaniyat faylasufi Vilgelm Diltey (1833-1911) e'tirof etiladi. Uning nazariyasida
inson borlig‘i usuli, madaniy-tarixiy voqyelik sifatidagi hayot tushunchasi
markaziy o‘rinni egallaydi (shu sababli Diltey nuqtai nazari ko‘pincha «hayot
falsafasi»ning istoritsistik varianti deb ataladi). Olim fikriga ko‘ra, inson o‘z
tarixiga ega emas, lekin uning o‘zi tarixdir va aynan shunda uning mohiyati
namoyon bo‘ladi. Boshqacha aytganda, Diltey uchun hayot va tarix ayniydir.
Dilteyning tarix falsafasiga ijtimoiy va tabiiy fanlarni bir-biriga qarama-
qarshi qo‘yish xos. U inson tabiatni tushuntiradi, ijtimoiy hayotni esa faqat](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_19.png)
![tushunadi, deb hisoblagan. Uning fikricha, mazkur tushunish har xildir, chunki har
bir inson tarixiy voqyealarga o‘z nisbiy mushohadalari nuqtai nazaridan
yondashadi. Bundan xulosa shuki, ilmiy haqiqatning tagiga yetish, tarixiy
jarayonni ilmiy nuqtai nazardan xolisona bilish amalda mumkin emas.
Xo‘sh, bu holda tarix falsafasi nimani o‘rganishi lozim? Dilteyning izdoshi –
Kollingvud fikriga ko‘ra, tarix falsafasi tarixchining fikr-mulohazalarini va shu
bilan bir vaqtda mazkur fikr-mulohazalarning ob'ektini o‘rganadi. Shu sababli
tarixiy jarayonni o‘z holicha o‘rganish tarix falsafasi vazifalari qatoridan chiqarib
tashlanadi: tarixiy jarayon faylasufga unda hodisalarning tarixiy bilim mohiyatini
belgilovchi xususiyatlari to‘g‘risida so‘z yuritilgani uchungina tegishlidir.
Gnoseologik yo‘nalish, ba'zan tanqidiy tarix falsafasi deb ham ataladi. Bu
hol shu bilan bog‘liqki, mazkur yo‘nalish vakillari tarixni tanqidiy o‘rganishgina
insoniyat tarixi modelini yaratish, tarixiy dalillarning haqqoniylik darajasiga baho
berish va tarixiy voqyelik manzarasini nazariy jihatdan gavdalantirish imkonini
beradi, deb hisoblaganlar. Mazkur yondashuv kurtaklarini tarixiy bilishning
metodologik muammolari, insoniyat tarixining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish
bilan shug‘ullangan neokantchilik Baden maktabidan izlash lozim. Aksariyat
tadqiqotchilar tomonidan bu maktabning asoschisi sifatida fransuz faylasufi
Raymon Aron (1905-1983) e'tirof etiladi. Uning asarlaridan biri «Tanqidiy tarix
falsafasi» deb ataladi.
Ontologik konsepsiya namoyandalari tarix falsafasining predmeti deganda
ijtimoiy hodisalar, jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan
tadqiqotlar majmuini tushunganlar. Mazkur tadqiqotlar shunday umumfalsafiy
ontologik muammolar bilan bog‘liqki, ularni yechishda jamiyat tarixining qolgan
ijtimoiy hodisalardan farqini hisobga olish lozim. Ushbu yondashuv
namoyandalari (R.Mel, R.Ramon, E.Kallo va b.) tarix falsafasining diqqat
markazida avvalo ontologik muammolar, chunonchi: insoniyat tarixining mazmuni
va vujudga kelishi, tarixiy jarayonning mohiyati kelajakni bashorat qilish
imkoniyatlari, tarixiy jarayonda insonning o‘rni va roli muammolari turishi lozim.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_20.png)
![Masalan, ijtimoiy rivojlanishni harakatlantiruvchi kuchlar to‘g‘risidagi masalani
o‘rganish jarayonida inson ongi, erkinligining tarixiy jarayondagi roli to‘g‘risidagi
masala yuzaga keladi. Ammo, insondan boshqa rivojlangan ongga ega bo‘lgan
mavjudotlar fanga ma'lum emasligi tufayli, jamiyatning rivojlanishida ongning roli
to‘g‘risidagi masalalar jamiyat, tarixiy jarayonlar haqidagi masalalar hisoblanadi.
Tarix falsafasining aksiologik konsepsiyasi tarixning qimmati muammosiga,
shuningdek tarixiy bilimning ayrim hodisalarini qimmatga ega yoki ega emas deb
e'lon qiluvchi mulohazalar uchun oqilona asoslarni aniqlashga alohida e'tibor
beradi.
Mazkur konsepsiyaning rivojlanishiga nemis faylasuflari – neokantchilik
Baden maktabi namoyandalari Vilgelm Vindelband (1848-1915) va Genrix Rikkert
(1863-1936) salmoqli hissa qo‘shgan. Bu tadqiqotchilar falsafani qadriyatlar
haqidagi umumiy fan sifatida tavsiflaganlar. Rikkert qadriyatlar «sub'ekt va
ob'ektning narigi tomonida joylashgan butunlay mustaqil saltanat»ni tashkil qiladi,
deb hisoblagan. Vindelband va Rikkert nazariy va amaliy aqlning kantcha
tafovutidan kelib chiqib, qadriyatlar haqida mulohaza yuritish va joizlikni bilishga
asoslangan normativ ta'limot sifatidagi tarix falsafasini nazariy mulohaza yuritish
va «borliq» haqidagi empirik ma'lumotlarga tayanuvchi tajribaga asoslangan
fanlarga qarshi qo‘ygan. Ular qonuniyatni tarixiy bilishning asosiy tamoyili
sifatida rad etib, uni «qadriyatlarga mansub deb topish» tamoyili bilan
almashtirgan. Vindelband va Rikkert fikriga ko‘ra, qadriyatlar tarixdan ustun
xususiyat kasb etadi va jamuljam holda odamlarga bog‘liq bo‘lmagan ideal
transsendental (narigi) dunyoni tashkil qiladi. Bu dunyodan tegishli g‘oyalar,
avvalo transsendental joizlik g‘oyasi kelib chiqadi. U mazkur qadriyatlarning vaqt
va makon bilan cheklanmagan shak-shubhasiz, mutlaq ahamiyatiga ishora qiladi.
Odamlar ularni anglab yetishlariga qarab qadriyatlarga tegishli munosabat va
talablarni yaratadilar va ularga hayotda, xulq-atvorda, kundalik va tarixiy
faoliyatda amal qiladilar.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_21.png)
![Vindelband va Rikkert ijtimoiy borliq va ma'naviy hayotning o‘zaro
nisbatini o‘rganib, jamiyat tarixida ma'naviy hayot borliqqa nisbatan yetakchi rol
o‘ynaydi, degan xulosaga kelgan va shu bois ular K.Marks taklif qilgan,
jamiyatning rivojlanishida iqtisodiy omil (ya'ni borliq)ning hal qiluvchi ahamiyati
asoslangan tarixni materialistik tushunishga tanqidiy ko‘z bilan qaragan. Rikkert
fikriga ko‘ra, mazkur yondashuv noilmiydir, chunki u proletariat g‘alabasini
«mutlaq qadriyat» deb e'lon qiluvchi marksizm siyosiy dasturi bilan belgilanadi.
Bu mulohzalardan kelib chiqqanda, tarix falsafasi qadriyatlarning tabiati va
mohiyatini, shuningdek ularning odamlar hayoti va faoliyatidagi ahamiyati va
tajassumini yoritib beruvchi qadriyatlar haqidagi fan sifatida amal qiladi.
Hozirgi zamon G‘arb ijtimoiy falsafasi va tarix falsafasida texnokratik
konsepsiyalar ijtimoiy tafakkurning ijtimoiy hayotda va jamiyat taraqqiyotida
texnika hal qiluvchi rol o‘ynaydi deb hisoblovchi va sanoatlashishgina jamiyat
hayoti va shaxsni oqilona tartibga solish va kamol toptirishga qodir, degan fikrni
asoslashga harakat qiluvchi yo‘nalishlaridan biridir. Mazkur konsepsiyalar qatoriga
postindustrial jamiyat yoki axborot jamiyati konsepsiyasini (Daniel Bell, Olvin
Toffler), texnotron jamiyat konsepsiyasini (Zbignev Bjezinskiy), yangi industrial
jamiyat konsepsiyasini (Jon Gelbreyt)ni kiritish mumkin.
Mazkur texnologik determinizm jamiyat rivojlanishining asosiy omillari
qatoriga avvalo ishlab chiqarish kuchlari, texnika, fan va informatikaning
rivojlanish darajasini kiritadi. Masalan, postindustrializm konsepsiyasi hozirgi
zamon jamiyatida iqtisodiyotning birlamchi sohasi qishloq xo‘jaligi, ikkilamchi
soha sanoat emas, balki axborot hal qiluvchi rol o‘ynaydigan uchlamchi soha
(xizmatlar sohasi) yetakchilik qilishidan kelib chiqadi. Postindustrial jamiyatda
sodir bo‘layotgan mikroelektron inqilob mehnatni emas, balki axborotni
jamiyatning rivojlanishi zamirida yotuvchi fundamental ijtimoiy omilga
aylantirishi qayd etiladi.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_22.png)
![Tarixiy jarayon mazmuni va uning yo‘nalishi muammosi. Tarixiy
jarayon mazmuni va uning yo‘nalishi muammosi tarix falsafasining muhim
muammolaridan biri hisoblanadi. Uning mohiyati kishilik jamiyati o‘zgaradimi,
agar o‘zgarsa, bu o‘zgarish qaysi yo‘nalishda yuz beradi va mazkur o‘zgarishlarni
qanday davriylashtirish mumkin, degan savollarga javob topishdan iborat.
Mazkur muammo qadimgi dunyo mutafakkirlaridayoq qiziqish uyg‘otgan.
Antik faylasuflar chiziqli tarix falsafasining uch muhim yo‘nalishi: progressiv,
regressiv va siklli yo‘nalishlarni farqlaganlar. Shuni qayd etish muhimki, bu
yo‘nalishlarning barchasi hozirgi vaqtda ham o‘z izdoshlariga ega. Shu bilan bir
qatorda, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida tarixiy rivojlanishning nochiziq
konsepsiyasi ham asoslangan. Bu yo‘nalishlarni batafsilroq ko‘rib chiqamiz.
Antik davr mutafakkirlarining aksariyati, shu jumladan Protagor va
Demokrit jamiyatning rivojlanishi asosan yovvoyilikdan «oltin asr» sari yuksalib
boruvchi yo‘nalishda kechgan deb hisoblagan. Ularni progressiv yo‘nalish
asoschilari deb hisoblash mumkin. Boshqa mutafakkirlar (Gesiod, Seneka),
aksincha, jamiyatning rivojlanishi regressiv yo‘nalishga ega, ya'ni u «oltin asr»dan
jamiyatning tanazzuli, axloqning buzilishi va hokazolar bilan tavsiflanuvchi «temir
asr» sari rivojlanadi, degan fikrni ilgari surgan. Yana bir toifa faylasuflar (Platon,
Aristotel, Polibiy) jamiyat yuksalib boruvchi yo‘nalishda, lekin tutash doira
bo‘ylab harakatlanadi va har doim ortga, dastlabki bosqichga qaytadi, deb
hisoblagan.
O‘rta asrlar faylasuflari, tarix muayyan yo‘nalishda rivojlanuvchi jarayon
ekanligini rad etmagan holda, uning yo‘nalishini Xudo belgilaydi, deb
hisoblaganlar.
O‘z asarlarida tarixning yo‘nalishi, shuningdek tarixiy jarayonda yagonalik
va rang-baranglikning o‘zaro nisbati muammolarini ayniqsa to‘la qamrab olgan
dastlabki tadqiqotchilardan biri italyan faylasufi Jambattista Viko (1668-1744)
bo‘lgan. O‘zining «Millatlar umumiy tabiati haqidagi yangi fan asoslari» deb](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_23.png)
![nomlangan risolasida u jahon tarixining barcha xalqlar uchun yagona bo‘lgan
tarixiy aylanma harakat sifatidagi dunyoviy konsepsiyasini ilgari surgan. Viko
fikriga ko‘ra, barcha xalqlar o‘z rivojlanishida bir xil bosqichlardan o‘tadi (ibtidoiy
varvarlik («xudolar asri»)dan feodalizm («qahramonlar asri») orqali demokratik
respublika yoki konstitutsiyaviy monarxiya («sivilizatsiya asri») sari
harakatlanadi). Har bir sikl mazkur jamiyatning umumiy inqirozi va parchalanishi
bilan tugaydi. Sikl yakunlangach, rivojlanish jarayoni yangilanadi va ayni shu
bosqichlardan, lekin yuqoriroq darajada o‘tadi. Shunday qilib, Viko g‘oyalari
madaniyatlar va sivilizatsiyalarning rivojlanishida sikllilik nazariyalari
(Danilevskiy, Shpengler, Toynbi)ga asos bo‘lgan.
Hozirgi zamon tarix falsafasida tarixiy jarayon mantig‘i va yo‘nalishini
tushuntirishga nisbatan ikki asosiy yondashuv: formatsion va sivilizatsion
yondashuvlar mavjud. Ularga batafsilroq to‘xtalamiz.
Formatsion yondashuv tarixni monistik, universalistik tushunishga
asoslanadi. U jahon tarixini ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar olinma-ketin
almashuvidan iborat yagona, chiziqli-hujumkor tabiiy-tarixiy jarayon sifatida
talqin qiladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar haqidagi ta'limotni Karl Marks o‘zining
«Kapital», «Siyosiy iqtisod tanqidiga doir» kabi asarlarida ilgari surgan. Marks
nazariyasining mohiyatini uning bir qancha qoidalari orqali ifodalash mumkin:
1) ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya – sifat jihatidan aniq, yaxlit ijtimoiy tizim
bo‘lib, uning muhim elementi odamlarning hayot faoliyati jarayonida ular o‘rtasida
o‘rnatiladigan moddiy (iqtisodiy), ma'naviy (mafkuraviy) va boshqa aloqalar va
munosabatlardir. Moddiy va ma'naviy munosabatlarning o‘zaro aloqasida moddiy
munosabatlar yetakchi rol o‘ynaydi. Ularning o‘zagini ishlab chiqarish
munosabatlari tashkil qiladi. Aynan ishlab chiqarish munosabatlari, ijtimoiy tizim
faoliyatini belgilovchi asos hisoblanadi;](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_24.png)
![2) ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya turli mamlakatlarda ular rivojlanishining
muayyan bosqichida ijtimoiy hayotga xos bo‘lgan umumiy jihatlarni aks ettiradi.
Kapitalizmni o‘rganish va turli mamlakatlardagi moddiy va ma'naviy
munosabatlarni taqqoslash jarayonida bu munosabatlarning ko‘pgina tomonlari
takrorlanishining va mazkur mamlakatlar ijtimoiy rivojlanishning bir bosqichi –
kapitalistik bosqichda, degan xulosaga kelingan;
3) ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya jamiyat rivojlanishining muayyan
bosqichidir. Ko‘p sonli ijtimoiy aloqalar orasida ishlab chiqarish munosabatlarini
farqlash, ularning bir necha turlari mavjudligini aniqlash imkonini ham bergan;
turli ijtimoiy organizmlar bir xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishga ega bo‘lishi ham, har
xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishga ega bo‘lishi ham mumkinligi (ya'ni har xil tipdagi
ishlab chiqarish munosabatlari) aniqlangan. Shunday qilib, ishlab chiqarish
munosabatlarining har bir tipi rivojlanish bosqichi, tarixiy davrni, bu ishlab
chiqarish munosabatlarining rivojlanishi va o‘zgarishi esa jamiyat rivojlanishining
mohiyatini belgilaydi, degan xulosaga kelingan.
Bu qoidalardan kelib chiqib, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya – bu jamiyatning
muayyan tarixiy tipi, ishlab chiqarishning muayyan usuliga asoslangan va ijtimoiy
taraqqiyot bosqichi sifatida amal qiladigan yaxlit ijtimoiy tizim, degan to‘xtamga
kelish mumkin.
«Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya» kategoriyasini asoslash tarixiy jarayonni
davriylashtirish imkonini bergan. U jami formatsiyalarning besh tipini farqlagan:
ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm, kommunizm. Jahon tarixiy
jarayoni bir formatsiyadan boshqa formatsiyaga yuksalishdan iborat bo‘lgan
chiziqli jarayon sifatida tavsiflagan.
XIX asrda ishlab chiqilgan formatsion yondashuv o‘zini oqlamadi. Bunda
tarixiy rivojlanish jarayonini tushuntirishga nisbatan Marksning yondashuvi emas,
balki uni dogmaga aylantirish va mutlaqlashtirish shakllandi. Ayrim tadqiqotchilar
formatsion yondashuvni tahlil qilar ekanlar, uning quyidagi zaif jihatlarini qayd](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_25.png)
![etadilar. Birinchidan, tarixning har qanday bosqichida jamiyat hayotini ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlargina belgilaydi, deb aytish o‘rinli bo‘lmaydi. Ikkinchidan,
bir formatsiyadan boshqa formatsiyaga tabiiy yuksalish haqidagi monistik tasavvur
inson erkinligiga, insoniyat rivojlanishining muqobil yo‘llarini tanlashga o‘rin
qoldirmaydi. Uchinchidan, xalqlar, jamiyatlar, davlatlarning haqiqiy tarixi yuksalib
boruvchi chiziq bo‘ylab formatsion rivojlanishning tor doirasiga sig‘maydi.
Mazkur yondashuv amalga tatbiq etilganda har bir xalq va sivilizatsiyaning o‘ziga
xosligi va betakrorligi yo‘qoladi, ular ayni holda kelajak barkamol jamiyatining
sharti sifatidagina amal qiladi.
Shunday qilib, hozirgi davr sharoitida tarixiy jarayonni besh ijtimoiy-
iqtisodiy formatsiyadan iborat bo‘lgan chiziqli sxema sifatida talqin qilishning bir
yoqlamaligi ayniqsa bo‘rtib namoyon bo‘ladi. Jahon tarixiy jarayoni mazkur
nazariy modeldan boyroq. Shu sababli ushbu talqinni tarixni tushunishga nisbatan
o‘zgacha, nochiziq yondashuv bilan to‘ldirish talab etiladi. Sivilizatsion yondashuv
tarixiy jarayonni tushunishga nisbatan aynan shunday yondashuvdir.
Falsafani tushunishga nisbatan sivilizatsion yondashuv XIX-XX asrlarda
vujudga kelgan. U asosan ko‘p sonli madaniyatlar va sivilizatsiyalar mavjudligi,
ularning lokalligi va har xilligi haqidagi g‘oyani ilgari surishi bilan tavsiflanadi. Bu
yerda ijtimoiy taraqqiyotning qat'iy bir chiziqli sxemasi rad etiladi.
Mazkur yondashuv asoschilaridan biri tabiatshunos olim Nikolay
Danilevskiy (1822-1885) bo‘lgan. U har biri alohida-alohida mavjud bo‘lgan,
faoliyatning to‘rt muhim shakli yoki sivilizatsiyalar «asosi» - diniy, madaniy,
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy asoslar orqali namoyon bo‘luvchi madaniy-tarixiy tiplar
(sivilizatsiyalar) haqidagi konsepsiyani ilgari surgan. Madaniy-tarixiy tiplar,
biologik organizmlar kabi, tashqi muhit va bir-biri bilan uzluksiz kurash jarayonida
bo‘ladi va vujudga kelish, voyaga yetish, qarish va halok bo‘lish bosqichlaridan
o‘tadi. Jahon tarixining mazmunini Danilevskiy o‘zining alohida qonunlariga
binoan rivojlanuvchi xalqlar madaniy-tarixiy tiplarining o‘z-o‘zini namoyon etish
xususiyatlarini aniqlashdan iborat deb bilgan. Danilevskiy madaniy-tarixiy tiplar](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_26.png)
![rivojlanishining ayrim qonunlarini ta'riflagan: 1) bir tilda yoki o‘xshash tillarda
so‘zlashuvchi xalqlar bir madaniy-tarixiy tipni tashkil etadi; 2) madaniy-tarixiy tip
vujudga kelishi va rivojlanishi uchun muayyan siyosiy mustaqillik talab etiladi; 3)
sivilizatsiyaning muvaffaqiyatlari madaniy-tarixiy tipning turli elementlariga
bog‘liq bo‘ladi; 4) sivilizatsiyaning shakllanish jarayoni uzoq davom etadi,
ularning ravnaq topish davri esa qisqadir; 5) sivilizatsiyalar alohida va berk
sharoitda rivojlanadi, lekin bu ular bir-biriga ta'sir ko‘rsatmaydi, degan ma'noni
anglatmaydi.
Danilevskiyning qarashlarini nemis mutafakkiri Osvald Shpengler (1880-
1936) rivojlantirgan. U ham ijtimoiy taraqqiyotning bir chiziqli yevropotsentristik
sxemasiga tanqidiy yondashgan. Shpengler falsafasida madaniyat asosiy
kategoriya hisoblanadi. Faylasuf madaniyat deganda o‘ziga o‘xshash boshqa
«organizmlar»dan ajralib turadigan alohida «organizm»ni tushungan. Bundan
yagona umuminsoniy madaniyat yo‘q va bo‘lishi mumkin emas degan xulosa kelib
chiqqan. Shu sababli Shpengler jahon tarixining yaxlitligi va yagonaligini, unda
«o‘zgarmas va umumiy» jihatlar mavjudligini rad etgan. U insoniyat tarixida
sakkiz madaniyat: Misr, Hind, Bobil, Xitoy, Yunon-rim, Sharq, G‘arbiy yevropa
va Mayya madaniyatlarini farqlagan. Shpengler fikriga ko‘ra, har bir madaniy
organizm ma'lum hayot muddati (taxminan ming yil) mobaynida mavjud bo‘ladi,
shundan so‘ng u sivilizatsiyaga aylanadi va halok bo‘ladi. Har bir madaniyat o‘z
teran mazmuniga ega bo‘ladi va tarixiy jarayonda bir xil ahamiyat kasb etadi.
Shpengler tarixning mazmuni madaniyatlar taqdiri, ruhi va tilini anglab yetishdan
iborat, deb hisoblaydi.
Lokal sivilizatsiyalar nazariyasining yana bir tarafdori ingliz tarixchisi va
sotsiologi Arnold Toynbi (1889-1975)dir. U Danilevskiy va Shpenglerning
tarixning siklliligi haqidagi fikr-mulohazalarini rivojlantirib, uni ayrim, o‘ziga xos
va nisbatan berk sivilizatsiyalar tarixlarining yig‘indisi sifatida tushungan (dastlab
u 23 sivilizatsiyani farqlagan, keyinchalik esa ularni 13 tagacha qisqartirgan).
Toynbi sivilizatsiyalarga «evolyusion tipdagi faol tuzilmalar» sifatida yondashib,](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_27.png)
![har bir sivilizatsiyada tarixiy mavjudlikning asosiy bosqichlari: vujudga kelish,
rivojlanish, tanazzulga uchrash va zavol topishni farqlagan. Bu asosiy
bosqichlardan o‘tgach, sivilizatsiya, odatda, halok bo‘ladi va uning o‘rnini boshqa
sivilizatsiya egallaydi.
Toynbi bu sivilizatsiyalarda oldinma-ketin yuz beruvchi ijtimoiy
jarayonlarni o‘xshash deb hisoblab, shunga asoslangan holda yaqin kelajakda
dunyo miqyosida yuz beradigan voqyealarni bashorat qilish imkonini beruvchi
ijtimoiy rivojlanish takroriyligining ayrim formal empirik qonunlarini keltirib
chiqarishga harakat qilgan. U jahon tarixining mazmuni diniy evolyusiya hamda
insoniyatning ma'naviy jihatdan kamol topishi bilan belgilanadi, deb hisoblagan.
Shunday qilib, sivilizatsion yondashuv nuqtai nazaridan tarixiy jarayon
hujumkor xususiyati «yuqori - quyi» ko‘rsatkichlari bilan emas, balki har bir
sivilizatsiya o‘z rivojlanish va o‘z taqdirini o‘zi belgilash jarayonida insoniyat
filogenetik yo‘lining barcha asosiy bosqichlaridan o‘tishi va o‘z tarixi va betakror
individualligiga ega bo‘lgan noyob ijtimoiy tuzilma sifatida qaralishi bilan
belgilanadigan izchil nochiziq jarayon sifatida namoyon bo‘ladi.
Formatsion va sivilizatsion yondashuvlarni taqqoslash quyidagi xulosalarga
kelish imkonini beradi: 1) formatsion yondashuv tahlil jarayonida butun jamiyatni
qamrab olishga harakat qiladi va asosiy e'tiborni uning dinamikasiga qaratadi;
sivilizatsion yondashuv esa jamiyatning bir qismini (ayrim sivilizatsiyani)
o‘rganadi, jamiyatni esa statik deb e'tirof etadi; 2) formatsion yondashuv jamiyat
hayotining iqtisodiy omillariga alohida e'tibor beradi; sivilizatsion yondashuv
asosiy e'tiborni ma'naviy omillarga qaratadi.
Tarix falsafasi rivojlanishining hozirgi bosqichida tarixning shunday bir
talqini vujudga keladiki, unda mualliflar bu muqobil yondashuvlarning ijobiy
g‘oyalaridan foydalanishga va ularning kamchiliklari o‘rnini to‘ldirishga harakat
qiladilar. Mazkur yondashuv monadaga doir yondashuv degan nom olgan.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_28.png)
![Monadaga doir yondashuvning o‘ziga xos jihati shundan iboratki, u jahon
tarixiy jarayoniga ko‘p sonli tarixiy individlar (sotsiumlar)dan iborat bo‘lgan
yaxlitlik sifatida qaraydi. Bunda monadaga doir yondashuvning formatsion
elementi tarixiy rivojlanishning ayni bir bosqichini boshdan kechirayotgan turli
mamlakatlar uchun umumiy bo‘lgan jihatlarga, sivilizatsion element esa ijtimoiy
organizmlarning xususiyatlariga, ularning betakrorligiga e'tiborni qaratadi.
Shunday qilib, monadaga doir yondashuv doirasida formatsion yondashuvning
umumlashtiruvchi imkoniyatlari va sivilizatsion yondashuvning
individuallashtiruvchi imkoniyatlari ularni qarama-qarshi qo‘yish asosida emas,
balki ularning yagonaligi va bir-birini to‘ldirishini tan olish asosida hisobga olinadi
va ro‘yobga chiqariladi.
Yuqorida qayd etib o‘tilganidek, tarixning mazmuni muammosi tarix
falsafasining aksariyat yo‘nalishlarida ko‘zga ko‘rinadigan o‘rinni egallaydi. Ayni
vaqtda shunday konsepsiyalar ham paydo bo‘lganki, ularda tarixning mazmuni
muammosi markaziy muammo hisoblanadi. Bu konsepsiyalarning mohiyatiga
qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Taniqli nemis faylasufi Karl Yaspers (1883-1969) yaratgan nazariyaga
muvofiq, tarixning mazmuni tarixning chegarasidan tashqarida yotadi. Tarixning
mazmuni va negizi butun insoniyat uchun umumiy bo‘lgan e'tiqod bilan
belgilanadi. Mazkur e'tiqod insoniyat vakillarini bir-biridan ajratmaydi, balki
jipslashtiradi. Insoniyatga bunday e'tiqodni biron-bir jahon dini yoki milliy din
taklif qilolmaydi.
Yaspers jahon tarixining «vaqt o‘qi» amal qilgan davrda vujudga kelgan
falsafiy e'tiqodgina insoniyat uchun umumiy e'tiqodga aylanishi mumkin, deb
hisoblagan. Faylasuf qadimgi yunon faylasuflari, yahudiy xalqining
payg‘ambarlari, Eronda zardushtiylik dinining, Xitoyda – konfutsiychilik va
daochilikning, Hindistonda – buddizm va jaynizmning asoschilari bir vaqtda ijod
qilgan miloddan avvalgi 800 va 200 yillar oralig‘idagi davrni tarixning universal
mazmunini namoyon etgan «vaqt o‘qi» davri deb hisoblashni taklif qilgan. Mazkur](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_29.png)
![davrda majusiylik o‘rnini egallagan jahon dinlari paydo bo‘lgan va mifologik
dunyoqarash o‘rnida falsafiy tafakkur vujudga kelgan; jahonda deyarli bir vaqtda
ichdan o‘zaro mushtarak bo‘lgan bir nechta qudratli ma'naviy markazlar paydo
bo‘lgan. «Vaqt o‘qi» davri insonga o‘zini inson sifatida his qilishga yordam
bergan, uning ma'naviyatini uyg‘otgan, uni madaniyat va axloq asoslari bilan
oshno etgan, uning oldiga insonning mavjudligi va hayotning mazmuni haqidagi
masalalarni qo‘ygan. Yaspers fikriga ko‘ra, inson o‘z-o‘zini anglab yetishi, inson
ma'naviyatining uyg‘onishi shu vaqtgacha o‘zaro bog‘lanmagan lokal
madaniyatlarga bo‘lingan insoniyat umumiy tarixining ibtidosiga aylangan.
Shundan beri insoniyat umumiy taqdir va yagona e'tiqod bilan bog‘langan. Aks
holda uning tarixi halokat bilan tugashi mumkin. Yaspers ta'limotiga ko‘ra,
odamlarni umumiy ma'naviy asoslarda birlashtirish, ular o‘zaro til topishini
ta'minlashda kommunikatsiya ulkan rol o‘ynaydi, shu bois uning tarix falsafasi
ba'zan kommunikativ tarix falsafasi deb ham ataladi.
Tarixiy jarayon mazmuni va uning yo‘nalishi muammosi bilan amerikalik
faylasuf Frensis Fukuyama ham shug‘ullangan. U o‘zi yaratgan «tarixning
intihosi» nazariyasini taklif qilgan. «Tarixning intihosi»ni u shunda ko‘rganki,
insoniyat oxir-oqibatda jamiyat va davlatning optimal shaklini albatta topadi.
Fukuyama liberal g‘oyalar va qarashlarni umuminsoniy ideal sifatida e'tirof etgan,
ularning negizida insonning barcha ehtiyojlari qondirilishi va jamiyatdagi asosiy
ziddiyatlar hal qilinishi lozim, deb hisoblagan. Uning fikricha, liberalizm jamiyatni
tashkil etishning oqilona shakli sifatida, o‘z muqobiliga ega emas, shu sababli
insoniyat oldida bu mafkurani boshqa mamlakatlarga yoyish va shu tariqa
umuminsoniy davlat – siyosiy jabhada liberal demokratiyani yaratishdan boshqa
yo‘l yo‘q. Insoniyat tarixining mazmunini Fukuyama ana shunda ko‘rgan.
Tarixning mazmunini tavsiflashga nisbatan boshqacha yondashuvlar ham
mavjud. Masalan, ayrim faylasuflar tarix har qanday mazmundan xoli, odamlar
uchun jumboq deb hisoblaganlar va insoniyat kelajagiga pessimistik baho
berganlar (Artur Shopengauer, Yakov Burgxardt). Ba'zi bir mutafakkirlar tarix](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_30.png)
![voqyealarning oqilona tushuntirish mumkin bo‘lmagan irratsional oqimidir, deb
hisoblaganlar (Fridrix Nitsshe, Eduard Gartman).
Tarix falsafasida tarixiy taraqqiyot g‘oyasi ham muhim o‘rin egallaydi.
Taraqqiyot rivojlanish jarayonining quyidan yuksakka, noraso holatdan
barkamol holatga o‘tish bilan tavsiflanuvchi yo‘nalishini anglatadi. Taraqqiyot
haqida jamiyatga tatbiqan (bu holda ijtimoiy taraqqiyotni nazarda tutiladi) va uning
ayrim elementlariga, jamiyatning tuzilishi yoki boshqa parametrlariga tatbiqan (bu
holda fan-texnika taraqqiyotini, ma'naviy sohadagi, ta'lim, sog‘liqni saqlash, atrof
muhitni muhofaza qilish sohasidagi taraqqiyot nazarda tutiladi) so‘z yuritish
mumkin. Taraqqiyotning asosiy konsepsiyalarini biz yuqorida ko‘rib chiqdik. Bu
yerda shuni qayd etish muhimki, taraqqiyot o‘z mohiyatiga ko‘ra ziddiyatlidir,
chunki uning teskari tomoni regress, ya'ni oliydan tubanga, barkamol holatdan
noraso holatga o‘tishdir. Insoniyat biror narsani qo‘lga kiritar ekan, muqarrar
tarzda nimanidir yo‘qotadi. Shu sababli insoniyatning taraqqiyot yoki regress
yo‘lidagi harakati haqida faqat umumiy ma'noda so‘z yuritish mumkin.
Jamiyat tarixini tahlil qilar ekanmiz, shuni qayd etishimiz mumkinki, hozirgi
davrgacha u asosan taraqqiyot yo‘lidan harakatlangan va bu fikrga hozirgi tarix
faylasuflarining ko‘pchiligi qo‘shiladi. Ammo ijtimoiy taraqqiyot g‘oyasiga
hamma olimlar ham ishonavermaydi, ayrimlar hatto taraqqiyotning rivojlanishga
shikastli ta'siri haqida so‘z yuritadi. Masalan, Aurelio Pechchei taraqqiyot xavfli
jarayon ekanligini isbotlashga harakat qiladi. Uning fikricha, bu anarxik jarayonni
sirtdan turib tartibga solish mumkin emas va u yer yuzida hayotning rivojlanishi
uchun shikastli oqibatlar kelib chiqishi mumkinligiga e'tibor bermay, jamiyat
ehtiyojlari bilan biron-bir real aloqasiz olg‘a yangi qadamlar tashlashda davom
etadi. Bu fikrga Elvin Toffler (1928 yilda tug‘ilgan) ham qo‘shiladi. U taraqqiyot
jamiyat va davlat institutlarini vayron qiluvchi, qadriyatlarni o‘zgartiruvchi va
bizning hayot ildizlarimizga putur yetkazuvchi o‘zgarishlar oqimini olib kelishi
haqida ogohlantiradi.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_31.png)
![Taraqqiyot mezonlarini aniqlash ijtimoiy taraqqiyot nazariyasining bahsli
masalasi hisoblanadi. XVII asr mutafakkirlari inson aqlini taraqqiyot mezoni deb
hisoblaganlar. Keyinchalik ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish
munosabatlarining rivojlanish darajasi shunday mezon sifatida e'tirof etilgan.
Hozirgi vaqtda taraqqiyotning asosiy mezonlari sifatida ko‘pincha ijtimoiy-siyosiy,
mafkuraviy, gumanistik va boshqa mezonlar qayd etiladi. Bu mezonlar yordamida
u yoki bu ijtimoiy tizimlar, siyosiy rejimlar, ijtimoiy harakatlarning progressivlik
darajasini aniqlash mumkin.
Ammo yuqorida zikr etilgan mezonlarning barchasi ijtimoiy hayotning
ayrim tomonlarinigina tavsiflaydi va butun jamiyat taraqqiyoti haqida to‘liq
tasavvur hosil qilish imkonini bermaydi. Jamiyatning insonparvarlashuvi
darajasini, shaxsning undagi o‘rnini, uning ma'naviy va ijtimoiy erkinlik darajasini,
moddiy va ma'naviy ehtiyojlari qondirilishining sifatini jamiyat rivojlanishining
umumiy yoki umumfalsafiy mezoni deb hisoblash mumkin bo‘lsa kerak. Bu
mezon mazkur jamiyatda inson kamol topish uchun imkoniyatlarga qay darajada
ega ekanligini ko‘rsatadi. Mazkur mezon nuqtai nazaridan har bir jamiyatning
progressivlik darajasi u shaxs huquqlari va erkinliklari doirasini qay darajada
kengaytirgani, o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi, ehtiyojlarini rivojlantirishi
va ularni qondirishi uchun qanday shart-sharoitlar yaratgani bilan belgilanadi.
Xulosalar. Tarix falsafasi – bu falsafaning tarixiy jarayon mazmuni, uning
qonuniyatlari va asosiy yo‘nalishlarini tushuntirish bilan shug‘ullanuvchi,
shuningdek uni bilish metodlarini asoslovchi bo‘limi. Quyidagilar tarix
falsafasining tarkibiy qismlari hisoblanadi: tarix falsafasi ontologiyasi, tarix
falsafasi gnoseologiyasi, tarix falsafasi tarixi, tarix falsafasi antropologiyasi. Tarix
falsafasining dunyoqarashga doir, nazariy, metodologik va prognostik funksiyalari
farqlanadi.
Tarix falsafasining hozirgi konsepsiyalari orasida gnoseologik yo‘nalish
(tanqidiy tarix falsafasi), ontologik konsepsiya, aksiologik konsepsiya, tarixning
texnokratik konsepsiyalari alohida o‘rin egallaydi.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_32.png)
![Formatsion va sivilizatsion yondashuvlar tarixiy jarayon yo‘nalishini
ayniqsa, to‘liq va teran aks ettiradi. Ayrim tadqiqotchilar ko‘rsatilgan
yondashuvlarga muvofiq monadaga doir yondashuvni taxmin qiladilar.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_33.png)
![ADABIYOT
ASOSIY :
1. Karimov I.A. Asarlar to‘plami. 1-18 jildlar. T. O‘zbekiston. 1996-2011
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat,
2008. -176.
3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – Toshkent: O‘zbekiston,
2009.
4. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror
rivojlanishini ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz. T.17. –Toshkent:
O‘zbekiston, 2009.
5. Karimov I.A. Hamkorlik, taraqqiyot va xavfsizlikni ta’minlash
yo‘lidan // Xalq so‘zi. – 2010 yil 22 sentabr.
6. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma
majlisidagi ma’ruza. 12 noyabr. – Toshkent: O‘zbekiston, 2010.
7. Karimov I.A. Bu muqaddas vatanda azizdir inson// O‘zbekiston
mustaqilligining 19 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza// Xalq so‘zi.2010 1
sentabr Karimov I.A. Bu muqaddas vatanda azizdir inson// O‘zbekiston
mustaqilligining 19 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza// Xalq so‘zi.2010 1
sentabr
8. Karimov I.A. BMT sammitining mingyillik rivojlanish maqsadlariga
bag‘ishlangan yalpi majlisdagi nutq.-T.: O‘zbekiston, 2010.
9. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaillikka erishish ostonasida.T.:
o‘zbekiston, 2011 386 b
10. Karimov I.A. Buyuk va muqaddassan mustaqil vatan.O‘zbekiston
mustaqilligining 20 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza. T.: O‘zbekiston,
2011
11. Romanenko Y.M. Bitiye i yestestvo: Ontologiya i metafizika kak tipi
filosofskogo znaniY. – M., 2003. 784 s.
12. Falsafa asoslari. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005
13. Shermuxamedova N.A. GnoseologiY. –T.O‘FMJ. 2007
14. G‘arb falsafasi. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005.
15. Nazarov Q.N. Bilish falsafasi. –T.: Universitet, 2005.
16. Falsafa. Ahmedova M. Tahriri ostida –T.: OFMJ, 2006
17. Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. Nazarov Q. tahriri ostida. –T.:
Sharq, 2004
18. Shermuxamedova N. A. Falsafa va fan metodologiyasi. –T.: Universitet,
2005.](/data/documents/88a3ec3a-d0b3-4f59-baaa-94a9bc428170/page_34.png)
Tarix falsafasi REJA : 1. Tarix falsmafasining tuzilishi va funksiyalari 2.Tarix falsafasida tarixiy taraqqiyot g‘oyasi. 3.Tarixda shaxsning roli.
Ma'lumki, har qanday ijtimoiy hodisaning mohiyatini va uning jamiyatning rivojlanish jarayonidagi o‘rnini faqat u butun jamiyatning rivojlanish jarayoniga bog‘lab, ya'ni umumiy tarixiy jarayon doirasida o‘rganilgan taqdirdagina tushunish mumkin. Bundan muqarrar tarzda butun insoniyat tarixiga tegishli bo‘lgan savollar kelib chiqadi: tarixiy rivojlanishning biron-bir maqsadi mavjudmi; jahon tarixi qaysi yo‘nalishda harakatlanadi; tarix biron-bir muayyan mazmunga egami? Bu savollarning barchasiga falsafaning «tarix falsafasi» degan nom olgan bo‘limi javob beradi. Hozirgi darsliklarda tarix falsafasining predmetini, uning tuzilishi va funksiyalarini yoritishga lozim darajada e'tibor berilmaganini hisobga olib, mazkur bo‘limni ayni shu muammolarning tahlilidan boshlaymiz. Tarixning mazmunini aniqlash yo‘lidagi izlanishlar. Bilimning integral shakli sifatida falsafa jamiyat, tarix va inson haqidagi muayyan-ilmiy tasavvurlarni sintez qiladi. U gumanitar fanlar – psixologiya, san'atshunoslik, semiotika, san'atga murojaat etadi. Tarix falsafasining asosiy vazifalaridan biri – o‘zgaruvchan va murakkab ijtimoiy dunyoda hayot mazmuniga doir mo‘ljallarni topish, insoniyat mavjudligining har bir muayyan davrida uning oldida turgan ustuvor vazifalarni belgilashdir. Har bir inson va kishilik hamjamiyati hayotining burilish davrlarida uning oldida hayot mazmuni nimada degan savol ko‘ndalang bo‘ladi. Tarixning mazmun va mohiyatini anglab yetish borasidagi ilk urinishlarga qadimgi faylasuflarning asarlarida duch kelish mumkin. Tarix ularning talqinida oldinma-ketin yuz beradigan voqyealar majmui sifatida namoyon bo‘lgan. Tarix tavsifi ancha to‘liq bo‘lgan, ba'zan bo‘yab ko‘rsatilgan, lekin ularning hikoyatlari tarix haqida yaxlit tasavvur hosil qilish imkonini bermagan. Bu narrativ tarixdir. (tarixchining talqini, interpretatsiyasi) Keyinchalik qadimgi faylasuflar tarixni uzluksiz takrorlanib turadigan jarayonlar, «abadiy ortga qaytish» (F.Nitsshe) sifatida tasavvur qilganlar. Diniy an'ana tarixning butunlay boshqacha talqinini taklif qildi. O‘rta asrlarda ilohiy taqdir asosiy tarixiy kuch sifatida e'tirof etildi. Tarixiy voqyealarning ichki mantiqi alohida mazmun kasb etdi: Xudo nafaqat tarixiy
jarayonni boshqaradi, balki adashgan insoniyatga gunohlardan forig‘ bo‘lish, jannatdagi boqiy hayotga erishish yo‘lini ko‘rsatadi. Avreliy Avgustin o‘zining «Ilohiy shahar haqida» asarida boqiylik va muvaqqatlik, ilohiylik va dunyoviylikning birligi to‘g‘risida so‘z yuritadi. Uning fikricha, Iso Masih insoniyatga boqiylik sari yo‘l ko‘rsatgan. Tarixning mazmuni – boqiylikka eltuvchi yo‘ldan borishda, inson hayotining mazmuni esa – Xudoga xizmat qilish, gunohlardan forig‘ bo‘lishdadir. Ibn Xaldun tarixning mazmuni haqida mulohaza yuritar ekan, uni, inson hayotining mazmuni kabi, tarix tugaganidan keyingina aniqlash mumkinligini qayd etadi. Ammo, shunga qaramay, tarixning mazmuni haqida erkinlik, ijod tushunchalariga tayanib so‘z yuritish mumkin, deb hisoblaydi. Tarixning harakatida Ibn Xaldun ob'ektivlashuvning inson ustidan hukmini kamaytiradigan, uning erkinligi va ijodining tantanasini qaror toptiradigan jarayonlarni aniqlashga harakat qiladi. Tarixda mazmunning mavjudligi haqidagi tasavvur, shuningdek O‘rta asrlar falsafasi ilk bor ta'riflab bergan insoniyatning taraqqiyoti g‘oyasi ancha yashovchan bo‘lib chiqdi: u turli yo‘nalish va oqimlarga mansub faylasuflar tomonidan muayyan falsafiy ta'limotlar nuqtai nazaridan u yoki bu tarzda talqin qilingan. Masalan, Ma'rifat davrida barcha tarixiy voqyealarga oqilonalik mezoniga muvofiq baho berilgan. Mazkur konsepsiya eng mukammal ko‘rinishda D.Didro tashabbusi bilan yaratilgan «Ensiklopediya»ning faol ishtirokchilaridan biri, fransuz ma'rifatchisi Nikolay Kondorse asarida o‘z aksini topgan. U o‘zining «Inson tafakkuri taraqqiyotining tarixiy manzarasiga chizg‘i» deb nomlangan risolasida kishilik jamiyatining barcha jabhalariga tafakkurning kirishi g‘oyasini mazkur jamiyat rivojlanishining uzoq istiqboli sifatida asoslashga harakat qiladi. Tafakkurning tantanasi g‘oyasi insoniyat tarixining mazmuni sifatida Gegel tomonidan ham asoslangan. U tarixga mutlaq ruh, olamiy Aql taraqqiyoti sifatida yondashgan. Gegel fikriga ko‘ra, mazkur taraqqiyot o‘zining alohida vazifasini ado etishi lozim bo‘lgan ayrim xalqlar ruhi orqali amalga oshadi. Uning fikricha,
tarixiy jarayon «aqlga muvofiq», ya'ni tasodiflardan yoki ayrim shaxslarning o‘zboshimchaligidan qat'iy nazar o‘ziga yo‘l ochadigan ob'ektiv qonuniyatlar bilan belgilanadi. Tarixning mazmuni mutlaq ruh o‘zini o‘zi anglab yetishidadir, deb qayd etadi Gegel. Tarixning mazmunini aniqlash borasidagi keyingi izlanishlar amalda muayyan ideal tajassumi sifatidagi tarixning mazmuni haqidagi tezisning ko‘rinishlari hisoblanadi. Idealning mazmuni har xil, hatto qarama-qarshi bo‘lishi mumkin: texnokratik illyuziyalar, ommaviy iste'mol jamiyati ideali, axborot jamiyati ideali, xususiy mulk va ekspluatatsiyasiz umumiy tenglik jamiyati va h.k. Tarixning mazmunini aniqlash yo‘lidagi izlanish rang-barang ekanligiga qaramay, uning har bir talqini aholi muayyan qismining orzu-umidlariga mosdir. Tarixning mazmuni tushunchasining eng teran talqinlarini XX asr faylasuflari –K.Yaspers taklif qilgan . U jahon tarixining mazmunini davrlarning umuminsoniy aloqalarga asoslanadigan mazmun jihatidan bog‘lanishida ko‘radi. Mazkur bog‘lanishning mavjudligini tarixning mazmunini aks ettiradigan dunyoviy vaqt o‘qi kafolatlaydi. U Sharq va G‘arb madaniyatlarining umumiy asosi hisoblanadi. Yaspers jahon tarixida tillarning vujudga kelishi, mehnat qurollari ixtiro qilinishi, olovdan foydalanishga kirishilishi kabi to‘rt bosqichini farqlaydi:. Vaqt o‘qining boshlanishi Hindiston, Xitoy, Yunoniston ,Markaziy Osiyo, Eron buyuk madaniyatlari deyarli bir vaqtda vujudga kelgan miloddan avvalgi 800 va 200 yillar oralig‘idagi davrga mos keladi. yevropada fan-texnika davrining boshlanishi mazkur madaniyatlarning davomi (ma'lum ma'noda esa ularning ziddi) bo‘lgan. To‘rtinchi bosqichda insoniyatning birligi vujudga keladi. Bu davrda jamiyat insonga munosib bo‘lgan asoslar va tamoyillarga muvofiq rivojlanadi. Totalitarizmdan butunlay voz kechishga asoslangan huquqiy davlat mazkur birlikning kafili hisoblanadi. Tarixning mazmuni – umuminsoniy madaniyatni va vaqt o‘qining avvalida shakllangan an'analarni saqlash va rivojlantirishdadir. Bugungi kunda jamiyatning globallashuvi munosabati bilan tarixning mazmuni haqidagi masala yana kun tartibidan o‘rin olmoqda. Zamonlar va xalqlar
aloqasini, xalqlar o‘rtasidagi hamjihatlikni qaror toptiradigan, ajdodlarning ma'naviy merosini saqlash va ko‘paytirishni, hozirgi avlodlarning erkinligi va ijodiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishni ta'minlaydigan qadriyatlar tizimiga qarab mo‘ljal oluvchi g‘oyalar yana muhim ahamiyat kasb etmoqda. XIX asrda falsafadan sotsiologiya ajralib chiqa boshladi. Mazkur fan jamiyatni tushunishga nisbatan falsafiy yondashuvlarni asosan tan oladi va ayni vaqtda o‘z predmeti va tadqiqot metodlariga ega. O.Kont . Ijtimoiy tadqiqotlarning ob'ektivligiga erishish lozim, degan g‘oyani himoya qilgan O.Kont (1798-1857) fan sifatidagi sotsiologiya asoschisi. U sotsiologiyani ikki qismga ajratadi: birinchi qism ijtimoiy statikani, ya'ni ijtimoiy tizimlarning mavjudlik shartlarini va ularning amal qilish qonunlarini, ikkinchi qism esa – ijtimoiy dinamikani, ya'ni jamiyatning rivojlanish va o‘zgarish qonunlarini o‘rganadi. Ijtimoiy statika – odam organizmining tuzilishiga o‘xshab ketadigan jamiyat «anatomiyasi»dir. Kont jamiyatda oila, din, davlat kabi muhim institutlarni farqlaydi. U jamiyat rivojlanishining uch bosqichi qonunini ta'riflaydi. Mazkur bosqichlar insoniyat aqliy rivojlanishining uch bosqichiga mos keladi: teologik bosqich (u qadimgi davr va ilk O‘rta asrlarni qamrab oladi va XIII asrda tugaydi), metafizik bosqich (XIV-XVIII asrlar) va pozitiv bosqich (XIX asrda boshlanadi). Marksizm. K.Marks (1818-1883) va F.Engels (1820-1895) jamiyatni o‘z- o‘zidan rivojlanadigan, iqtisodiy rivojlanishning bir bosqichidagi barcha mamlakatlar uchun umumiy bo‘lgan o‘ta murakkab tizim sifatida tavsiflaydi. Jamiyatning ziddiyatli birlikni tashkil etadigan barcha tarkibiy qismlari moddiy ishlab chiqarish munosabatlari bilan belgilanadi. Mazkur munosabatlar majmui bazisni, ya'ni jamiyatning iqtisodiy negizini tashkil etadi. Shu asosda jamiyatning o‘ziga xos ijtimoiy munosabatlar amal qiladigan muayyan-tarixiy tipi shakllanadi. Jamiyatning umumiy iqtisodiy asosda shakllanadigan va «alohida, o‘ziga xos xususiyat»ga ega bo‘lgan tipini Marks ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya deb belgilaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning o‘zgarishiga Marks pirovard natijada ishlab