logo

Axborot texnologiyasi haqida

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

76.90625 KB
O’ZBEKISTON  RESPUBLIKASI
OLIY  V A O’RTA  MAX SUS TA’LIM V AZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
INTELLEKTUAL TIZIMLAR VA KOMPYUTER
TEXNOLOGIYALARI
FAKULTETI 403-GURUH TALABASI
BOYMAMATOV BOBUR NING
 INFORMATIKA  O’QITISH METODIKASI   FANIDAN
Must aqil ishi Bajardi: Boy mamat ov  B
Tek shirdi: Qarshiy ev  X
Reja:
1. Axborot texnologiyasi evolutsiyasi
2. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari
3. Boshqaruvda axborot texnologiyalari
4. Tadqiqot va loyihalashda Axborot texnologiyalari
5. AKT vositalari va ularning ta’lim jarayonida qo’llash imkoniyatlari
6. Shaxsning ta’lim tarbiyasi va rivojlanishida zamonaviy axborot 
texnologiyalari va pedogogik dasturiy vositalari
7. O’quv maqsadli electron vositalar yaratish va pedogogik 
ergonomik talablar
8. O’quv-tarbiya jarayoninig axborot metodik ta’minoti va o’quv 
muassasi tashkiliy boshqaruv tizimini avtomatlashtirish
9. Ta’limiy internet resurslar va ulardan o’quv jarayonida 
foydalanish 
10.  AKT vositalaridan ta’lim jarayonida foydalanishning 
istiqbolli yo’nalishlari va kelajagi  A xborot  t exnologiy asi ev olut siy asi
  XX asrning	 50	 – yillarida	 Yangi	 fan	 – informatika	 faniga	 asos	 solindi.	 Informatika
termini	
 lotincha	 “informatio”	 so’zidan	 kelib	 chiqqan	 bo’lib,	 tushuntirish,	 xabar
qilish,	
 bayon	 etish	 ma’nolarini	 anglatadi.	 Ba’zi	 manbalarda	 keltirilishicha,
“Informatika”	
 atamasi	 dastlab	 1960	 – yillarida	 Fransiyada	 vujudga	 kelgan.	 Bu	 so’z
fransuz	
 tilidagi	 informatsiya	 (information)	 va	 avtomatika	 (automatique)	 so’zlarini
birlashtirilishidan	
 hosil	 bo’lib,	 “axborotlarni	 avtomatik	 qayta	 ishlash”	 degan
ma’noni	
 bildiradi.	    	Informatika	 inson	 faoliyatining	 turli	 jabhalarida	 axborotlarni
izlash	
 va	 undan	 foydalanish	 masalalari	 bilan	 Shug’ullanuvchi	 fandir.	  
Informatika	
 quyidagi	 masalalar	 guruhini	 tadqiq	 qiladi	 va	 o’rganadi:	    	texnik,
axborotlarni	
 ishonchli	 yig’ish,	 saqlash,	 jo’natish,	 qayta	 ishlash	 va	 uzatish	 usullarini
o’rganish	
 bilan	 bog’langan.	    	semantiklik,	 axborotlarni	 o’rganishda	 axborotning
mohiyatini	
 ochish	 va	 uning	 elementlarining	 mazmunan	 ahamiyati	 o’rtasidagi
munosabatlarni	
 ko’rsatish	 imkoniyatini	 beradi;	    	pragmatiklik,	 axborotlarning
amaliy	
 jihatidan	 foydaliligi,	 iste’molchi	 uchun	 qanchalik	 qimmatli	 ekanligi	 va
qaror	
 qabul	 qilishdagi	 ahamiyati	 nuqtai	 nazaridan	 ko’rib	 chiqadi.	    	sintaksislik,
ayrim	
 ilmiy	 – faoliyat	 sohalarini	 formallashtirish	 va	 avtomatizatsiyalash	 masalalari
bilan	
 bog’langan,	 jumladan,	 indekslash,	 mashina	 tarjimasi	 va	 h.q.
Axborot     kommunikatsiya   texnologiyalari   evolyutsiyasi	
‒     	XIX	 asrning
ikkinchi	
 yarimigacha	 axborot	 texnologiyasining	 asosini	 pero,	 siyohdon	 va
buxgalteriya	
 daftari	 tashkil	 etgan.	 Kommunikatsiya	 (aloqa)	 paket	 (rasmiy	 hujjatlar
solingan	
 konvert)	 yuborish	 orqali	 amalga	 oshirilar	 edi.	 Axborotlarni	 qayta	 ishlash
mahsuldorligi	
 o’ta	 past	 bo’lib,	 har	 bir	 xat	 alohida,	 qo’lda	 ko’chirib	 olingan.	 Qaror
qabul	
 qilish	 uchun	 bir	 	 biriga	 qo’shiladigan	 hisob	 	 kitobdan	 boshqa	 axborot	 ham	‒ ‒ bo’lmagan.    	«Qo’l»	 axborot	 texnologiyasi	 o’rniga	 XIX	 asr	 oxirida	 «mexaniq»
texnologiya	
 kirib	 keldi.	 Yozuv	 mashinasi,	 telefon,	 diktafonning	 kashf	 etilishi,
jamoa	
 pochtasi	 tizimining	 takomillashuvi	 – bularning	 bari	 avvaliga	 axborotni	 qayta
ishlash	
 texnologiyasida,	 so’ng	 ish	 mahsuldorligida	 sezilarli	 o’zgarishlar	 yuz
berishiga	
 zamin	 bo’ldi.	 Mohiyatan,	 mexaniq	 texnologiya	 mavjud	 muassasalarda
tashkiliy	
 tarkibining	 shakllanishiga	 yo’l	 ochib	 berdi.	 XX	 asrning	 40	 	 60	 yillarida	‒
«elektr»	
 texnologiyasi	 paydo	 bo’lib,	 u echib	 almashtiriladigan	 elementlarga	 ega
elektr	
 yozuv	 mashinkalari,	 oddiy	 qog’ozdan	 foydalanuvchi	 nusxa	 ko’chirish
mashinasi,	
 portativ	 diktafonlardan	 iborat	 edi.	 Aynan	 shu	 vositalar	 hujjatlarni	 qayta
ishlash	
 sifati,	 soni	 va	 tezligini	 oshirish	 hisobiga	 boshqarish	 faoliyati	 yaxshilandi.
Ko’pgina	
 zamonaviy	 muassasalar	 «elektr»	 texnologiyasiga	 asoslangan.
1.	
 Axborot	 texnologiyalari	 evolyutsiyasi	 –	 axborot	 texnologiyalari	 taraqqiy
etishining	
 asosiy	 bosqichlari	  Axborot   texnologiyasining   rivojlanishi   bir   nechta
bosqichlarni   o ‘ z   ichiga   oladi .	
  XIX   asrning   ikkinchi   yarimigacha   axborot
texnologiyasining   asosini   pero ,	
  siyohdon   va   buxgalteriya   daftari   tashkil   etgan  	( qo ‘ l
axborot   texnologiyasi ).	
  Kommunikatsiya	 (aloqa)	 paket	 (rasmiy	 hujjatlar	 solingan
konvert)	
 yuborish	 orqali	 amalga	 oshirilar	 edi.	 Axborotni	 qayta	 ishlash
mahsuldorligi	
 o‘ta	 past	 bo‘lib,	 har	 bir	 xat	 alohida,	 qo‘lda	 ko‘chirib	 olingan.	 Qaror
qabul	
 qilish	 uchun	 bir-biriga	 qo‘shiladigan	 hisob-kitobdan	 boshqa	 axborot	 ham
bo‘lmagan.	
 “Qo‘l”	 axborot	 texnologiyasi	 o‘rniga	 XIX	 asr	 oxirida	 “mexanik”
texnologiya	
 kirib	 keldi.	 Yozuv	 mashinasi,	 telefon,	 diktafonning	 kashf	 etilishi,
jamoa	
 pochtasi	 tizimining	 takomillashuvi	 – bular	 bari	 avvaliga	 axborotni	 qayta
ishlash	
 texnologiyasida,	 so‘ng	 ish	 mahsuldorligida	 sezilarli	 o‘zgarishlar	 yuz
berishiga	
 zamin	 bo‘ldi.	 Mohiyatan,	 mexanik	 texnologiya	 mavjud	 muassasalarda
tashkiliy	
 tarkibining	 shakllanishiga	 yo‘l	 ochib	 berdi.	 XX	 asrning	 40-60	 yillarida
“elektr”	
 texnologiyasi	 paydo	 bo‘lib,	 u echib	 almashtiriladigan	 elementlarga	 ega
elektr	
 yozuv	 mashinkalari	 oddiy	 qog‘ozdan	 foydalanuvchi	 nusxa	 ko‘chirish
mashinasi,	
 portativ	 diktafonlardan	 iborat	 edi.	 Aynan	 shu	 vositalar	 hujjatlarni	 qayta
ishlash	
 sifati,	 soni	 va	 tezligini	 oshirish	 hisobiga	 boshqarish	 faoliyati	 yaxshilandi.
Ko‘pgina	
 zamonaviy	 muassasalar	 «elektr»	 texnologiyasiga	 asoslanadi.	 1960
yillarning	
 ikkinchi	 yarmidan	 esa	 “elektron”	 (yoki	 “kompyuter”)	 texnologiyasi
yuzaga	
 kela	 boshladi	 va	 axborotning	 shaklini	 emas,	 mazmunini	 o‘zgartirishga
urg‘u	
 berila	 boshlandi.	 Ma’lumki,	 boshqaruvning	 axborot	 texnologiyasi	 axborotni
qayta	
 ishlash	 bo‘yicha	 eng	 kamida	 quyidagi	 muhim	 uchta	 tarkibiy	 qismga	 ega
bo‘lishi	
 lozim:	 hisobga	 olish,	 tahlil	 va	 qaror	 qabul	 qilish.	 Bularni	 kompyuterlarda
amalga	
 oshirish	 tobora	 murakkablashib	 bormoqda.	 Chunki,	 o‘zida	 sanoqsiz
ma’lumotlarni	
 jamlagan	 “qog‘ozlar	 dengizi”	 tobora	 kengayib	 bormoqda.
Axborotni	
 taqdim	 etish	 tizimining	 rivojlanishi.	 Aytish	 mumkinki,	 axborot
texnologiyasi	
 bir	 necha	 million	 yillar	 avval	 odamzod	 o‘rtasida	 ilk	 bor	 o‘zaro
muloqotga	
 kirishish	 usullari	 (turli	 tovushlar	 chiqarish,	 imo	 ishora,	 hatti-harakatlar qilish) paydo	 bo‘lishi	 bilan	 birga	 yuzaga	 kelgan	 deb	 aytish	 mumkin.	 Bunda
axborot	
 almashinuvi	 faqat	 yakka	 shaxslar	 o‘rtasidagina	 amalga	 oshirilgan.	 Nutq
paydo	
 bo‘lishi	 bilan	 birga(taxminan	 100	 ming	 yil	 oldin)	 odamlar	 miyasida	 axborot
to‘planishi	
 imkoniyati	 yuzaga	 keldi.
Keyingi	
 bosqichda,	 ya’ni	 yozuvning	 paydo	 bo‘lishi	 (5-6	 ming	 yil	 avval)
insoniyatning	
 umumiy,	 jamoa	 xotirasining	 yuzaga	 kelishiga	 sabab	 bo‘ldi.	 Aynan
yozuvning	
 paydo	 bo‘lishi	 axborotni	 to‘plash,	 uzatish,	 qayta	 ishlash,	 saqlash	 va
etkazish	
 kabi	 to‘liq	 jarayonni	 amalga	 oshirishga	 imkoniyat	 yaratib	 berdi.	 Bu
imkoniyat	
 tufayli	 axborot	 moddiy	 tashuvchilarda	 qayd	 etila	 boshlandi.	 Axborot
tizimi	
 va	 texnologiyasining	 keyingi	 taraqqiyoti	 asosan	 kommunikatsiya	 vositalari
bilan	
 bog‘liq.	 Kommunikatsiya	 tizimining	 rivojlanishi.	 Axborot	 texnologiyasining
rivojlanishi	
 axborotni	 taqdim	 etish	 tizimidan	 tashqari,	 axborot	 kommunikatsiya
vositalarini	
 takomillashtirish	 bilan	 bog‘liq	 edi.	 Ular	 axborotning	 nomoddiy
tashuvchisi,	
 ya’ni	 nutq	 paydo	 bo‘lgandan	 so‘ng	 yuzaga	 kelgan.	 Buni	 axborot
texnologiyasining	
 rivojlanishi	 tarixidagi	 ilk	 “portlash”	 deb	 baholash	 mumkin	 edi.
Taraqqiyotning	
 keyingi	 fazasi	 – qog‘oz	 kashf	 qilingunga	 qadar	 axborotning
moddiy	
 tashuvchi	 vositalari	 o‘zgarib	 bordi.	 Ya’ni,	 so‘zlarni	 toshga	 o‘yib	 yozish
orqali	
 birinchi	 marta	 axborotni	 ko‘z	 bilan	 ko‘rib	 qabul	 qilish	 imkoniyati	 yuzaga
keldi.	
 Eramizdan	 avvalgi	 to‘rtinchi	 ming	 yillikda	 avvaliga	 loydan,	 so‘ng
yog‘ochdan	
 yasalgan	 tablichkalarga	 yozishga	 o‘tildi	 va	 bu	 axborot-
kommunikatsiyalarga	
 dinamik	 mazmun	 kasb	 etdi.	 Papirusning	 kashf	 etilishi
axborot	
 tashish	 vositasining	 hajmini	 oshirdi	 va	 unga	 buyoq	 qo‘llash	 imkoniyati
mavjudligi	
 bois	 ahamiyati	 ham	 oshib	 bordi.	 Pergamentning	 paydo	 bo‘lishi
(eramizdan	
 avvalgi	 III	 asr)	 bilan	 esa	 yangi	 axborot	 «portlashi»	 ro‘y	 berdi:
axborotning	
 eng	 maqbul	 tashuvchisi	 – kitob	 yuzaga	 keldi	 (IV	 asr).Axborot
texnologiyasining	
 qog‘oz	 fazasi	 V	 asrdan	 boshlanadi.	 Bu	 paytda	 qog‘oz	 (II	 asrda
Xitoyda	
 kashf	 etilgan)	 Evropa	 mamlakatlarining	 sanoat	 ishlab	 chiqarish	 obyektiga
aylangan	
 edi.	 Shundan	 keyingi	 davr	 axborot	 texnologiyasi	 rivojlanishida	 katta	 rol
o‘ynadi.	
 Shundan	 so‘ng	 savdo	 va	 hunarmandchilik	 rivojlangach	 shahar	 pochtasi,
XV	
 asrdan	 boshlab	 esa	 xususiy	 pochta	 (G‘arbiy	 Evropa),	 XVI-XVII	 asrlarda
markaziy	
 qirollik	 pochtasi	 (Frantsiya,	 Shvetsiya,	 Angliya	 va	 boshqalar)	 yuzaga
keldi.	
 Ushbu	 barqaror	 kommunikatsiya	 tufayli	 axborot	 faoliyatiga	 yanada	 ko‘proq
odamlar	
 jalb	 etilmoqda	 va	 u yirikroq	 mintaqalarni	 qamrab	 olmoqda.	 Germaniyada
kitob	
 chop	 etilishining	 kashf	 etilishi	 (XV	 asr	 o‘rtasida)	 axborot	 texnologiyasi
rivojlanishi	
 jarayonida	 kashfiyot	 bo‘ldi.	 Bu	 hol	 unga	 ommaviylik	 olib	 keldi.
Mohiyatan	
 bu	 tabiatshunoslikda	 ilmiy-texnik	 taraqqiyotining	 yangi	 bosqichi	 bo‘lib
qoldi.	
 Ilmiy-texnik	 atamaning	 paydo	 bo‘lishi	 axborot	 texnologiyasida	 sifat o‘zgarishini, ko‘p	 nushada	 kitob,	 jurnal,	 gazeta,	 geografik	 harita,	 texnik
chizmalarning	
 chop	 etilishi	 esa	 miqdor	 o‘zgarishini	 keltirib	 chiqardi.
XIX	
 asr	 oxiridagi	 texnik	 inqilob	 bilan	 bog‘liq	 axborot	 texnologiyasi
rivojlanishidagi	
 yangi	 bosqich	 barqaror	 xalqaro	 kommunikatsiya	 shakli	 sifatida
pochta	
 aloqasining	 yuzaga	 kelishi	 bilan	 izohlanadi.	 Ayni	 davrda	 fotografiya	 (1879
y.),	
 telegraf	 (1832	 y.),	 telefon	 (1876	 y.),	 radio	 (1895	 y.)	 kashf	 qilingan	 edi.
Axborot	
 texnologiyasi	 rivojlanishida	 foydalanuvchi	 uchun	 qulay	 shaklda	 axborotni
olish,	
 saqlash	 va	 tezda	 uzatishning	 umumjahon	 tizimini	 yaratish	 davri	 yuzaga
keldi.	
 Bu	 esa	 axborotni	 texnik,	 ijtimoiy	 va	 iqtisodiy	 taraqqiyotning	 harakatlanuvchi
kuchiga	
 aylantirdi	 hamda	 zamonaviy	 texnik	 inqilob	 bosqichida	 uning	 etakchilik
kuchini	
 belgilab	 berdi.	 Natijada	 uzoq	 yillar	 davomida	 jamiyatda	 juda	 katta	 hajmda
axborot	
 to‘planib	 qolishi	 va	 undan	 oqilona	 foydalana	 olmaslik	 masalasini	 hal	 etish
imkoniyati	
 yuzaga	 keldi.
Av t omat lasht irilgan axborot  t izimlari
Hozirgi	
 kunda	 axborot	 tizimi	 haqida	 kompyut е r	 t е xnikasi	 yordamida	 amalga
oshirilgan	
 tizim	 d е gan	 fikr	 yuzaga	 k е lgan.	 Axborot	 t е xnologiyalari	 kabi	 axborot
tizimlari	
 ham	 t е xnik	 vositalardan	 foydalanib	 va	 ularsiz	 ham	 faoliyat	 ko`rsatishi
mumkin.	
 Bu	 iqtisodiy	 jihatdan	 maqsadga	 muvoffiq	 masala.	  Iqtisodiy	 ob' е kt
axborot	
 tizimida	 axborot	 hajmining	 o`sishi,	 uni	 yanada	 murakkab	 usullarda	 qayta
ishlashni	
 t е zlashtirish	 ehtiyoji	 axborot	 tizimining	 ishini	 avtomatlashtirish,	 ya'ni
axborotlarni	
 qayta	 ishlashni	 avtomatlashtirish	 zaruriyatini	 k е ltirib	 chiqaradi.
Axborot	
 tizimi	 tushunchasi	 ko`p	 qirrali,	 uning	 mazmuni	 va	 mohiyati	 axborot
t е xnologiyasi	
 qo`llanilayotgan	 ob' е ktning	 o`ziga	 xos	 xususiyatlari,	 xossalari	 bilan
b е lgilanadi.	
 Axborot	 tizimini	 to`liq	 va	 har	 tomonlama	 bilish	 uchun	 uning	 o`ziga
xos	
 xususiyatlari	 tizimini	 aniqlash	 k е rak	 bo`ladi.	 Shu	 maqsadda	 quyida	 axborot
tizimini	
 har	 bir	 qator	 b е lgilariga	 ko`ra	 tasniflash	 variantlari	 ko`rib	 chiqiladi.
  avtomatlashtirish	
 darajasi;
-	
 boshqarish	 jarayonining	 turlari	 bo`yicha;
-	
 qo`llanilish	 sohalari	 bo`yicha;
-	
 boshqarish	 ob' е ktining	 ishlash	 sohasi	 bo`yicha;
-	
 qo`llanilish	 yo`nalishi	 bo`yicha;
-	
 boshqaruv	 tizimidagi	 darajasi	 bo`yicha	 va	 hakazo.
Avtomatlashtirish	
 	darajasiga	 	ko`ra   avtomatlashtirilgan,	 	avtomatik	 	va
noavtomatlashtirilgan	
 (an'anaviy)	 boshqarish	 tizimlari	 o`zaro	 farqlanadi.
Avtomatlashtirilgan	
 tizimlar	 kishilar	 bo`g`inini	 (op е ratorlar,	 ma'muriy	 apparat) o`zining organik	 tarkibiy	 qismiga	 kiritadi.	 Avtomatik	 tizimlar	 esa	 yig`ish	 va
sozlashdan	
 so`ng	 inson	 ishtirokisiz	 (profilaktik	 nazorat	 va	 ta'mirlashni	 hisobga
olmasa)	
 printsip	 jihatdan	 ishlashi	 mumkin	 va	 ularni	 ko`proq	 t е xnologiyalarni
boshqarishda	
 qo`llashadi,	 garchi	 bu	 o`rinda	 avtomatlashtirilgan	 tizimlar	 afzal
ko`rilsa	
 ham.	 Tashkiliy	 boshqaruv	 tizimlariga	 k е lganda,	 ular	 bu	 sp е tsifikasida	 k е lib
chiqib	
 avtomatik	 bo`lolmaydi .
Boshqaruv	
 jarayoni	 ko`rinishiga	 ko`ra   t е xnik	 (t е xnologik)	 jarayonlarni	 avtomatik
boshqarish	
 tizimlari	 (TJABT)	 va	 tashkiliy	 (yoki	 ma'muriy)	 boshqarishning
avtomatlashtirilgan	
 tizimlari	 (TBAT)	 o`zaro	 farqlanadi.	 Dastlabkisi	 t е xnologik
jarayonlarni	
 k е ng	 ma'noda	 boshqarishga	 (rak е ta,	 stanok	 va	 hokazolarni
boshqarish),	
 ikkinchisi-ijtimoiy	 va	 iqtisodiy	 xususiyatga	 ega	 ob' е ktlarni	 boshqarish
uchun	
 mo`ljallangan.	 Ularning	 asosiy	 farqi	 boshqarish	 ob' е ktining	 mazmunida.
Birinchi	
 holda	 – bu	 turli	 xil	 mashina,   asbob-uskuna ,	 qurilmalar	 bo`lsa,	 ikkinchisida
–	
 eng	 avvalo	 odamlar,	 jamoa	 sanaladi.	 Boshqa	 bir	 farqi	 – axborot	 uzatish	 shaklida.
Birinchi	
 tizimlarda	 axborot	 uzatishning	 asosiy	 shakllari	 bo`lib,	 turli	 xil	 signallar
(el е ktrik,	
 optik,	 m е xanik	 va	 hakazo)	 xizmat	 qiladi.	 Ikkinchi	 xil	 tizimlarda	 asosiy
axborotuzatish	
 	shakli	 	–	 	hujjatdir.
Qo`llanish	
 	sohasi	 	bo`yicha   axborot	 	tizimlari	 	moddiy   ishlab	 	chiqarish,
ijtimoiy   va   boshqaruvsohasiga   ajratiladi.
Ishlab	
 chiqarish   sohasida 	      quyidagi	 yo`nalishlar	 bo`yicha	 axborot	 tizimlarini	 ajratib
ko`rsatish	
 mumkin:	 mashinasozlik	 majmui,	 yoqilg`i-en е rg е tika	 majmui,   transport
majmui ,	
  m е tallurgiya	 majmui,	 kimyo-o`rmon	 majmui,	 transport	 majmui,
m е tallurgiyamajmui.
Ijtimoiy	
 sohada   axborot	 tizimlari	 quyidagi	 yo`nalishlar	 bo`yicha	 ajratiladi:
sog`liqni	
 saqlash,	 nafaqa	 va	 ijtimoiy	 ta'minot,	 ta'lim,	 madaniyat	 va	 aholi	 dam
olishi,	
 ijtimoiy	 va	 sotsial	 hayot,	 xizmatlar	 va	 aholi	 maishiy	 hayoti,	 savdo	 va
umumiy	
 	ovqatlanish,	 	kommunal	 	xizmat,	 	atrof-muhit	 	muhofazasi.
Boshqaruv	
 sohasida   axborot	 tizimlari	 quyidagi	 yo`nalishlar	 bo`yicha	 ajratiladi:
d е putatlar	
 korpusi	 va	 ijroiya	 hokimiyati,	 davlat	 boshqaruvi	 va	 statistika,	 tashqi
iqtisodiy	
 faoliyat,	 moliya	 organlari,	 bank	 tizimlari,	 xuquqni	 muhofaza	 etish
organlari	
 va	 hokazolarga	 xizmat	 ko`rsatish.   Ishlab	 chiqarish	 jarayonlari	 uchun
axborot	
 t е xnologiyalarini	 qo`llash	 t е gishlicha	 m е hnat	 vositalari,	 t е xnologik	 va
ishlab	
 chiqarish	 jarayonlari,	 ilmiy	 tadqiqotlar,	 loyiha	 ishlari	 va	 ishlab	 chiqarishni
t е xnologik	
 tayyorlashning	 kompl е ks	 avtomatlashtirish	 tizimlariga	 olib	 k е ladi.
T е xnologik	
 jarayonlarni	 kompl е ks	 avtomatlashtirishda	 axborot	 t е xnologiyalarini
qo`llash	
 t е xnologik	 jarayonlarni	 avtomatlashtirilgan	 boshqarish	 tizimi,	 moslashgan
ishlab	
 chiqarish	 tizimlari,	 transport-omborxona	 tizimlarining	 yaratilishiga	 olib
k е ladi.	
 Bunday	 tizimlarni	 yaratishdan	 maqsad	 - milliy	 iqtisod	 tarmoqlariga	 yuqori
ishonchli	
 m е hnat	 vositalarini	 tadbiq	 etish	 hisobiga	 t е xnik	 qayta	 jihozlashni
ta'minlash,	
 ularni	 avtomatlashgan	 uchastka	 va	 t е xnologik	 jarayonlarga
kompl е kslash,	
 ishlab   chiqarishga	 moslashuvchanlik ,	  iqtisodiylik	 bag`ishlashdir.
Axborot	
 t е xnologiyalarini	 ilmiy-tadqiqot	 loyihalarida,	 konstruktorlik	 ishlarida, t е xnologik tayyorlashda	 qo`llash	 ushbu	 sohalarning	 avtomatlashtirilgan	 tizimlari
yaratilishiga	
 olib	 k е ladi.	 Axborot	 t е xnologiyalarini	 ilmiy-tadqiqotlar,	 loyiha-
konstruktorlik	
 ishlari	 va	 ishlab	 chiqarishni	 t е xnologik	 tayyorlashdan	 asosiy	 maqsad
«tadqiqot-loyihalash-konstruktorlash-ishlab	
 	chiqarishga	 	tayyorlash»	 	hayotiy
siklining	
 barcha	 bosqichlarida	 mahsulot	 ishlanmalari	 va	 t е xnologiyasini	 o`tkazish,
sifati,   foydalanish	
 harakt 	  е   ristikasi 	  , t е xnologiyasi,	 yangi	 mahsulot	 ilmiyligi	 jihatini
oshirish,	
 nom е nklaturani	 k е ngaytirish,	 tajribaviy	 ishlab	 chiqarishni	 qisqartirishdan
iborat.	
 Boshqaruvning   tashkiliy-iqtisodiy	 tizimlarida   ob' е kt	 sifatida	 iqtisodiyotni
boshqarishning	
 barcha	 bosqichlarida	 amalga	 oshiriladigan	 ishlab	 chiqarish,
ijtimoiy-iqtisodiy	
 funktsional	 jarayonlar	 xizmat	 qiladi.	 Axborot	 tizimlari
boshqarish	
 xizmatlari	 xodimlarining	 axborot	 xizmat	 ko`rsatish	 tizimlari	 bo`lib,
axborotni	
 to`plash,	 saqlash,	 uzatish	 va	 qayta	 ishlash	 bo`yicha	 t е xnologik
vazifalarni	
 bajaradi.	 U	 konkr е t	 iqtisodiy	 ob' е kt	 uchun	 qabul	 qilingan	 m е todlar	 va
tuzilmaviy	
 boshqaruv	 faoliyati	 tomonidan	 b е lgilangan	 r е glam е ntda	 shakllanadi	 va
ishlaydi,	
 uning	 oldida	 turgan	 maqsad	 vazifalarni	 bajaradi.	 Tashkiliy	 – iqtisodiy
tizimlar	
 xalq	 xo`jaligida	 qabul	 qilgan	 boshqarish	 organlari	 tuzilmasiga	 muvofiq
kichik	
 sinflarga	 bo`linmasligi	 mumkin.
Tashkiliy	
 – iqtisodiy	 tuzilmalarda	 barpo	 etilgan	 avtomatlashgan	 axborot	 vositalari
axborotni	
 qayta	 ishlash	 va	 boshqaruv	 qarorlarini	 qabul	 qilish	 uchun	 mo`ljallangan
axborot,	
 iqtisodiy-mat е matik	 m е todlar	 va	 mod е llar,	 t е xnik,	 dasturiy,	 t е xnologik
vositalar	
 va	 mutaxassislar	 yig`indisini	 o`zida	 aks	 ettiradi.	 Boshqaruv	 tizimining
darajasi	
 bo`yicha   umumdavlat	 va	 tarmoqlararo	 boshqarish	 organlari,	 tarmoq	 va
hududiy	
 boshqarish	 organlari,	 iqtisodiy	 ob' е ktlarining	 axborot	 tizimlariga	 ajraladi.
Davlat	
 va	 tarmoqlararo	 boshqarish	 organlariga	 axborotni	 qayta	 ishlash	 tizimlari,
ma'lumotlar	
 bazasi	 va	 banki,	 eksp е rt	 va	 axborot-izlash	 tizimlari	 kiradi,	 ular	 davlat
xokimiyati	
 organlari	 va	 boshqaruv,	 tarmoqlararo	 organlar	 ishini	 ta'minlaydi.
Tarmoqlararo	
 avtomatlashgan	 axborot	 tizimlari	 milliy	 iktisodni	 boshqarish
organlarining	
 (bank,	 moliya,	 statistika,	 ta'minot	 va	 boshqalar)	 ixtisoslashgan
tizimidir.	
 Ular	 o`z   tarkibida	 qudratli   hisoblash   kompl е kslari,	 tarmoqlararo	 ko`p
darajali	
 avtomatlashgan	 axborot	 tizimlariga	 ega	 bo`lib,	 iqtisodiy	 va	 xo`jalik
bashoratlarini,	
 davlat	 byudj е tini	 ishlab	 chiqish,	 xo`jalikning	 barcha	 bo`g`inlari
faoliyati	
 natijalarini	 nazorat	 qilish	 va	 tartibga	 solishni	 amalga	 oshiradi.
Boshqaruvning	
 tarmoq	 tamoyilini	 amalga	 oshiruvchi	 organlar	 uchun	 axborot
tizimlarini	
 tuzilmalarining	 bo`g`inligidan	 k е lib	 chiqib	 ajratish	 mumkin:	 vazirlik
(idora,	
 konts е rn,	 assotsiatsiya,	 holding)	 axborot	 tizimlari,	 birlashma	 - korxona.
Boshqaruvni	
 tarmoq	 tamoyili	 bo`yicha	 amalga	 oshiruvchi	 organlar	 uchun
zamonaviy	
 axborot	 t е xnologiyalarini	 qo`llash	 tarmoq	 axborot	 tizimlarini	 barpo
etishga	
 olib	 k е ladi,	 vazirliklar,	 banklar,	 idoralar,	 korporatsiya	 va	 hokazolarni
ta'minlovchi	
 axborot,	 ma'lumotlar	 banki	 va	 bazasini	 qayta	 ishlash	 tizimini	 o`zida
namoyon	
 etadi.	 Bu	 tizimlar	 ShK	 lokal	 hisoblash	 tarmoqlari	 bazasida	 yaratiladi.
Tarmoq	
 axborot	 tizimida	 axborotni	 to`plash,	 uzatish,	 qayta	 ishlash	 va	 tahlil	 qilish
amalga	
 oshiriladi.	 Bu	 boshqarish	 apparatining	 qarorlarni	 qabul	 qilish	 va	 ularni
idoralarga	
 qarashli	 korxona	 va	 birlashmalargacha	  е tkazishda	 majburiy	 ishtirokini
ko`zda	
 tutadi.	 Korxona	 (iqtisodiy	 ob' е kt,	 muassasa)	 tizimida	 axborot t е xnologiyalarini tadbiq	 etish	 korxonaning	 avtomatlashtirilgan	 boshqarish	 tizimini
yaratishga	
 olib	 k е ladi,	 u avtonom	 holda	 ham,	 ishlab	 chiqarish	 birlashmasi	 axborot
tizimi	
 tarkibida	 ham,	 tarmoq	 axborot	 tizimida	 ham	 ishlashga	 mo`ljallangan.
Zamonaviy	
 axborot	 t е xnologiyalarini	 kichik	 va	 o`rta	 iqtisodiy	 ob' е ktlar,	 xududiy
boshqarish	
 organlari,	 transport,	 qurilish,	 savdo	 va	 boshqa	 iqtisodiy	 ob' е ktlar
faoliyatini	
 avtomatlashtirish	 uchun	 qo`llash	 «el е ktron	 ofislar»,	 ya'ni	 alohida
avtomatlashtirilgan	
 ishchi	 o`rinlarini	 birlashtiruvchi	 taqsimlangan	 ma'lumotlar
bazasi	
 va	 lokal	 hisoblash	 tarmoqlari	 n е gizida	 axborot	 tizimlarini	 amalga	 oshiradi.
Avtomatlashtirilgan	
 o`qitish	 tizimlari.   Axborot	 t е xnologiyalarini	 kadrlarni
tayyorlash	
 va	 o`qitishda	 qo`llash	 uzluksiz	 ta'lim	 tizimining	 barcha	 bo`g`inlarida
o`qitish	
 jarayonlarida	 foydalaniladigan   avtomatlashgan	 o`qitish	 tizimlarini
(AO`T)   yaratishga	
 olib	 k е ladi.  	Axborot	 t е xnologiyalarini	 xududiy-ma'muriy
boshqarish   organlariga	
 tadbiq	 etish 	      xududiy	 axborot	 tizimlariga	 (XAT)   olib	 k е ladi.
Ular	
 mahalliy	 davlat	 organlari	 va	 boshqaruvning	 tahlil	 va	 boshqarish
funktsiyalarini	
 ta'minlash	 uchun	 yaratadi.
Boshqaruv da axborot  t exnologiy alari
Axborot	
 tizimlari   boshqaruv (ISU )	 - bu	 menejerlar	 va	 tahlilchilar	 uchun	 yakuniy
echimlarni	
 ifodalovchi	 tahliliy	 tizimlarning	 maxsus	 klassi.	 Tarixiy	 jihatdan	 bunday
tizimlarni	
 amalga	 oshirishning	 texnologik	 asoslari	 sezilarli	 darajada	 o'zgargan.
Ulardan	
 ba'zilari	 zamonaviy	 tahliliy	 vositalarga,	 boshqalari	 esa	 asosiy	 axborot
texnologiyalariga	
 asoslangan.	 IMS	 turli	 funktsional	 bo'limlar	 yoki	 korxona
boshqaruvi	
 darajalari	 xodimlarining	 o'xshash	 axborot	 ehtiyojlarini	 qondirish	 uchun
javob	
 beradi.	 Ular	 taqdim	 etgan	 ma'lumotlar	 o'tmish,	 hozirgi	 va	 ehtimol	 haqida
ma'lumotni	
 o'z	 ichiga	 oladi:	 kelajak.	 Ushbu	 ma'lumotlar	 muntazam	 yoki	 maxsus
boshqaruv	
 hisobotlari	 shaklida	 bo'ladi.
Ushbu	
 tizimlarda	 harakat	 qilishni	 osonlashtirish	 uchun	 3 ta	 tasnif	 kiritilgan
Muammoni	
 hal	 qilish	 turi	 bo'yicha;	 
Yechilayotgan	
 muammoning	 ko'lami	 bo'yicha;
Texnologik	
 tuzilish	 bo'yicha.
Boshqaruv	
 nazorati	 darajasida	 qarorlar	 qabul	 qilish	 uchun	 ma'lumotlar	 jamlangan
shaklda	
 taqdim	 etilishi	 kerak,	 shunda	 ma'lumotlarning	 o'zgarishi	 tendentsiyalari,
og'ishlar	
 sabablari	 va	 mumkin	 bo'lgan	 echimlar	 ko'rinadi.	 Ushbu	 bosqichda
ma'lumotlarni	
 qayta	 ishlashning	 quyidagi	 vazifalari	 hal	 qilinadi:
Boshqarish	
 ob'ektining	 rejalashtirilgan	 holatini	 baholash;
Rejalashtirilgan	
 holatdan	 chetlanishlarni	 baholash;
Og'ishlarning	
 sabablarini	 aniqlash; Mumkin bo'lgan	 echimlar	 va	 harakatlarning	 tahlili.
Axborot   avtomatlashtirilgan   boshqaruv   tizimi (IACS)	
 ko'p	 darajali	 ierarxik
avtomatlashtirilgan	
 tizimlar	 bo'lib,	 ular	 barcha	 darajalarda	 kompleks	 boshqaruvni
avtomatlashtirishni	
 ta'minlaydi	 va	 dizayndan	 mahsulot	 sotishgacha	 bo'lgan	 butun
ish	
 tsiklini	 qamrab	 oladi.	 Belgilangan	 funktsiyalarni	 avtomatlashtirilgan	 tarzda
bajarish	
 orqali	 boshqariladigan	 ob'ektning	 (tizimning)	 samarali	 ishlashini
ta'minlash	
 uchun	 mo'ljallangan.	 Boshqaruv	 funktsiyalarini	 avtomatlashtirish
darajasi	
 ishlab	 chiqarish	 ehtiyojlari	 va	 boshqaruv	 jarayonini	 rasmiylashtirish
imkoniyatlari	
 bilan	 belgilanadi.	 Bunday	 tizimlarni	 yaratish	 juda	 qiyin,	 chunki	 u
asosiy	
 maqsad	 nuqtai	 nazaridan	 tizimli	 yondashuvni	 talab	 qiladi,	 masalan,	 foyda
olish,	
 savdo	 bozorini	 zabt	 etish	 va	 hokazo.
IASU	
 turini	 aniqlaydigan	 asosiy	 tasniflash	 xususiyatlari:	 Ob'ektning	 ishlash	 sohasi
-	
 sanoat,	 qurilish,	 transport,	 qishloq	 xo'jaligi,	 nosanoat	 sohasi	 va	 boshqalar;
Boshqariladigan	
 jarayonning	 turi	 - texnologik,	 tashkiliy,	 iqtisodiy	 va	 boshqalar;
Boshqaruv	
 tizimidagi	 daraja	 davlat,	 tarmoq,	 ishlab	 chiqarish,	 ilmiy	 yoki	 savdo-
ishlab	
 chiqarish	 birlashmasi,	 korxona,	 ishlab	 chiqarish,	 sex,	 uchastka,	 texnologik
birlik	
 yoki	 jarayondir.	 IASUning	 6 ta	 asosiy	 turi	 mavjud	 bo'lib,	 ularning	 turi
maqsadi,	
 resurslari,	 foydalanish	 xususiyati	 va	 mavzu	 sohasi	 bilan	 belgilanadi:
So'rovlarni	
 qayta	 ishlash	 bo'yicha	 dialog	 tizimi	 (Transaction	 Processing	 System)	 -
joriy,	
 qisqa	 muddatli,	 taktik	 xarakterga	 ega,	 ko'pincha	 muntazam	 va	 qat'iy	 tuzilgan
va	
 rasmiylashtirilgan	 protseduralarni	 amalga	 oshirish	 uchun,	 masalan,	 schyot-
fakturalar,	
 ko'chirmalar,	 hisoblar,	 ombor	 hujjatlari	 va	 boshqalarni	 qayta
ishlash.Axborotni	
 ta'minlash	 tizimi	 - taktik	 yoki	 strategik	 xarakterdagi	 qisqa
muddatli	
 (odatda)	 axborot	 xabarlarini	 tayyorlash	 uchun,	 masalan,	 ma'lumotlar
bazasi	
 	ma'lumotlaridan	 	va	 	tuzilgan,	 	rasmiylashtirilgan	 	protseduralardan
foydalangan	
 holda.	 Qarorlarni	 qo'llab-quvvatlash	 tizimi	 - menejer	 qandaydir	 qaror
qabul	
 qilishi	 kerak	 bo'lgan	 haqiqiy	 rasmiylashtirilgan	 vaziyatni	 tahlil	 qilish
(modellash)	
 uchun,	 ehtimol	 tizimning	 potentsial	 xatti-harakati	 uchun	 turli	 xil
variantlarni	
 hisoblash	 (tizim	 parametrlarini	 o'zgartirish	 orqali);	 bunday	 tizimlar
avtomatlashtirilgan	
 rejimda	 taktik	 yoki	 strategik	 xarakterdagi	 qisqa	 muddatli	 va
uzoq	
 muddatli	 boshqaruvda	 qo'llaniladi.
Qarorlarni	
 baholash	 va	 tanlash	 (tanlash)	 uchun	 tizimli	 tizimlashtirilgan	 va
rasmiylashtirilgan	
 mezonlarga	 muvofiq,	 tizimda	 dasturiy	 ta'minotga	 muvofiq
avtomatik	
 ravishda	 ishlab	 chiqilgan,	 dasturlashtiriladigan	 qarorlar	 qabul	 qilishning
integratsiyalashgan,	
 dasturlashtiriladigan	 tizimi	 (Dasturlashtirilgan	 qarorlar	 tizimi);
taktik	
 (strategik)	 xarakterdagi	 qisqa	 muddatli	 va	 uzoq	 muddatli	 boshqaruvda
qo'llaniladi. Ekspert tizimlari	 - tajriba,	 sezgi	 yordamida	 tuzilgan,	 ko'pincha	 yomon
rasmiylashtirilgan	
 protseduralarga	 asoslangan	 axborot	 konsalting	 va	 / yoki	 qarorlar
qabul	
 qilish	 tizimlari.	 mutaxassislarning	 ishini	 qo'llab-quvvatlash	 yoki	 taqlid	 qilish,
intellektual	
 xususiyatlar;	 tizimlar	 ham	 uzoq	 muddatli,	 ham	 qisqa	 muddatli	 operativ
prognozlash,	
 boshqarishda	 qo'llaniladi;
Intellektual	
 tizimlar	 yoki	 bilimga	 asoslangan	 tizimlar	 (Knowleadge	 Based	 System)
-	
 bilimlardan	 juda	 keng	 miqyosda	 foydalanish	 zarur	 bo'lgan	 murakkab	 tizimlarda
qaror	
 qabul	 qilish	 vazifalarini	 qo'llab-quvvatlash	 tizimlari,	 ayniqsa	 yomon
rasmiylashtirilgan	
 va	 noto'g'ri	 tuzilgan	 tizimlarda,	 loyqa	 tizimlarda	 va	 loyqa
tizimlarda.	
 qaror	 qabul	 qilish	 mezonlari;	 Ushbu	 tizimlar	 eng	 samarali	 hisoblanadi
va	
 uzoq	 muddatli,	 strategik	 boshqaruv	 muammolarini	 taktik	 va	 qisqa	 muddatli
xarakterdagi	
 muammolarga	 qisqartirish,	 nazorat	 qilish	 qobiliyatini	 oshirish,
ayniqsa	
 ko'p	 mezonli	 sharoitlarda	 qo'llaniladi.	 Ekspert	 tizimlaridan	 farqli	 o'laroq,
bilimga	
 asoslangan	 tizimlar	 ko'pincha	 ekspert	 va	 evristik	 protseduralardan
qochishlari	
 va	 xavfni	 minimallashtirish	 uchun	 kognitiv	 protseduralarga	 murojaat
qilishlari	
 kerak.	 Bu	 erda	 xodimlarning	 kasbiy	 mahoratining	 ta'siri	 muhimroqdir,
chunki	
 bunday	 tizimlarni	 ishlab	 chiqishda	 hamkorlik	 va	 o'zaro	 tushunish	 nafaqat
ishlab	
 chiquvchilar	 uchun,	 balki	 foydalanuvchilar,	 menejerlar	 va	 rivojlanish
jarayonining	
 o'zi	 uchun	 ham	 zarurdir,	 qoida	 tariqasida,	 iterativ	 ravishda	 sodir
bo'ladi,	
 takroriy	 takomillashtirish,	 protsessual	 bilimlarni	 (qanday	 qilish	 kerak	 )
asta-sekin	
 protsessual	 bo'lmagan,	 deklarativ	 (nima	 qilish	 kerak)	 ga	 aylantirish
(o'tish).
IAMS	
 funktsiyalari	 boshqaruv	 maqsadlari,	 ularga	 erishish	 uchun	 ajratilgan
resurslar	
 va	 avtomatlashtirishning	 kutilayotgan	 samarasi	 asosida	 aniqlanadi.	 IASU
funktsiyalariga	
 quyidagilar	 kiradi:	 rejalashtirish	 va/yoki	 prognozlash;	 hisob,
nazorat,	
 tahlil;	 muvofiqlashtirish	 va/yoki	 tartibga	 solish.	 Kerakli	 elementlar
to'plami	
 ma'lum	 bir	 IAMS	 turiga	 qarab	 tanlanadi.
Har	
 qanday	 tashkilotning	 boshqaruv	 tuzilmasi	 an'anaviy	 ravishda	 uchta	 boshqaruv
darajasiga	
 bo'linadi:	 operativ,	 funktsional	 va	 strategik,	 ular	 hal	 qilinayotgan
vazifalarning	
 murakkabligi	 bilan	 belgilanadi.	 Vazifa	 qanchalik	 qiyin	 bo'lsa,
shunchalik	
 ko'p   yuqori	 daraja   uni	 hal	 qilish	 uchun	 boshqaruv	 talab	 qilinadi.	 Shu
bilan	
 birga,	 zudlik	 bilan	 (tezkor)	 echimlarni	 talab	 qiladigan	 juda	 ko'p	 sonli	 sodda
vazifalar	
 mavjudligini	 tushunish	 kerak,	 ya'ni	 ular	 uchun	 boshqaruv	 darajasi
boshqacha	
 - qarorlar	 zudlik	 bilan	 qabul	 qilinadigan	 pastki	 darajaga	 muhtoj.
Boshqarishda,	
 shuningdek,	 qabul	 qilingan	 qarorlarni	 amalga	 oshirish	 dinamikasini
hisobga	
 olish	 kerak,	 bu	 bizga	 nazoratni	 vaqt	 omili	 nuqtai	 nazaridan	 ko'rib
chiqishga	
 imkon	 beradi.
Rasmda	
 hokimiyatning	 ortishi	 darajasi,	 mas'uliyat,	 hal	 qilinayotgan	 vazifalarning
murakkabligi,	
 shuningdek,	 vazifalarni	 amalga	 oshirish	 bo'yicha	 qarorlar	 qabul qilish dinamikasi	 kabi	 omillar	 bilan	 bog'liq	 bo'lgan	 boshqaruvning	 uchta	 darajasi
ko'rsatilgan.
Operatsion darajasi   boshqaruv	
 takrorlanuvchi	 vazifalar	 va	 operatsiyalarga	 yechim
va	
 joriy	 joriy	 ma'lumotlarning	 o'zgarishiga	 tezkor	 javob	 beradi.	 Bu	 darajada
bajariladigan	
 operatsiyalar	 hajmi	 ham,	 boshqaruv	 qarorlarini	 qabul	 qilish
dinamikasi	
 ham	 ancha	 katta.	 Boshqaruvning	 bunday	 darajasi	 ko'pincha
o'zgaruvchan	
 vaziyatlarga	 tezda	 javob	 berish	 zarurati	 tufayli	 operativ	 deb	 ataladi.
Operatsion	
 (operativ)	 boshqaruv	 darajasida	 buxgalteriya	 hisobi	 vazifalari	 katta
hajmni	
 egallaydi.	 Masalan,	 sotilgan	 mahsulotlar	 sonini	 hisobga	 olish;	 muayyan
ishlab	
 chiqarish	 operatsiyalarini	 bajarishda	 vaqt,	 xom	 ashyo	 va	 materiallarni
hisobga	
 olish;	 ishlab	 chiqarilgan	 mahsulotlarni	 hisobga	 olish;	 buxgalteriya	 hisobi
va	
 boshqalar.
Ushbu	
 darajadagi	 IACS	 foydalanuvchilari	 ijrochilar	 va	 quyi	 bo'g'in	 menejerlari
(ustalar,	
 muhandislar,	 mas'ul	 rahbarlar,	 ustalar,	 ratsionchilar,	 texniklar,	 laborantlar
va	
 boshqalar).	 Asosiy	 vazifa	 - vaziyatning	 o'zgarishiga	 tezda	 javob	 berish.
Boshqaruvning	
 barcha	 darajalarida	 faqat	 umumiy	 funktsiyalarni	 bajaradigan
menejerlar	
 va	 o'z	 vakolatlari	 doirasida	 boshqaruv	 funktsiyalarini	 amalga
oshiradigan	
 mutaxassis	 menejerlar	 mavjud.	 
Tadqiqot  v a loy ihalashda A xborot  t exnologiy alari
Ilmiy	
 tadqiqotlar	 va	 loyiha-konstruktorlik	 ishlarining	 samaradorligi	 ko‘p	 jihatdan
avtomatlashtirishning	
 umumiy	 darajasi	 bilan	 bog‘liq,.	 Bu	 ikki	 yo‘nalishdagi
avtomatlashtirilgan	
 hal	 qiluvchi	 rol	 yangi	 axborot	 texnologiyalariga	 tegishlidir.
Ilmiy	
 faoliyatda	 asbob-uskuialar	 dastlabki	 o‘rinlardan	 birini	 ishg‘ol	 etadi.	 Shu	 bois
ilmiy	
 tadqiqotlar	 samaradorligini	 oshirish	 uchun	 ularni	 avtomatlashtirish	 muhim
ahamiyatga	
 ega.	 Chunki	 bu	 xol	 eksperimentni	 nafaqat	 avtomatlashtirishga,	 balki
o‘rganilayotgan	
 ob’ektlar,	 hodisa	 va	 jarayonlarni	 modellashtirishni	 amalga
oshirishga	
 ham	 imkon	 beradiki,	 ularni	 an’anaviy	 vositalar	 bilan	 o‘rganish	 juda
kiyin	
 yoki	 imkoni	 yo‘q.	 Bu	 vazifani	 hal	 etishga	 ilmiy	 tadqiqotlarning
avtomatlashgan	
 tizimlari	 (ITAT)	 xizmat	 qiladi.
Loyihalashtiruvchi	
 muhandislar	 ham	 o‘z	 asbob-uskunalariga	 ega.	 Biroq	 bu	 klassik
vositalar	
 eskirgan.	 Texnik	 vositalarni	 ishlab	 chiqishda	 quyidagi	 muhim
tendensiyalar	
 aniq	 ko‘zga	 tashlanadi:	 ishlab	 chiqilayot-gan	 mahsulotlar	 soni	 har
o‘n	
 besh	 yilda	 ikki	 barobar	 ko‘paymoqda,	 mahsulotlar	 murakkabligi	 esa	 har	 o‘n
yil da	
 va	 yangi	 namunalarni	 yaratish-da	 tahlil	 qilinadigan	 ilmiy-texnik	 axborot
hajmi	
 har	 sakkiz	 yilda	 ikki	 baro-barga	 oshmoqda.	 Ayni	 paytda	 loyi-halashda
so‘ngti	
 paytlargacha	 loyiha-chilar	 sonining	 ekstensiv	 o‘sish	 tendensiyasi	 ustivorlik
qilmoqda.	
 Chunki	 mehnat	 samaradorligi	 ju-da	 sekin	 oshayapti.	 Shuni	 aytish
kifoyaki,	
 sanoat	 ishlab	 chiqarish	 so-hasida	 samaradorlik	 1900	 yildan	 buyon
o‘rtacha	
 1000%	 ga	 loyihalash-da	 esa	 bor-yo‘qi	 20%	 ga	 oshgan.	 Yangi	 axborot texnologiyalarini barcha	 joylarda	 foydalanish	 bu	 salbiy	 tendensiyani	 avtomatik
loyihalash	
 tizimini	 (ALT)	 yaratish	 nuli	 bilan	 yengib	 o‘tishga	 imkon	 beradi.	 Bu,
ITAT	
 va	 ALT	 tizimlaridan	 har	 biri,	 albatta,	 o‘ziga	 xoslikka	 ega	 va	 oldiga	 qo‘yilgan
maqsad,	
 metodlarga	 erishishi	 jiha-tidan	 farqlanishadi.	 Birok,	 ko‘pincha	 bu	 turdagi
tizimlar	
 o‘rtasida	 o‘zaro	 yaqin	 aloqani	 kuzatish	 mumkin,	 ularni	 EHM	 bazasida
amalga	
 oshiriladigan	 jarayonida	 u yoki	 bu	 tadqiqotni	 bajarish	 talab	 etili-shi
mumkin	
 va	 aksincha,	 ilmiy	 tadqiqot	 davomida	 yangi	 asbobni	 kons-trukturalash,
loyiha lashda	
 esa	 ilmiy	 eksperimentni	 amalga	 oshi-rish	 ehtiyoji	 yuzaga	 kelishi
mumkin.	
 Bunda	 o‘zaro	 bog‘liqlik	 shunga	 olib	 keladiki,	 aslida	 «sof»	 ITAT	 va	 ALT
bo‘lmaydi,	
 ularning	 har	 biridan	 umumiy	 elementlarni	 topish	 mumkin.   Bundan
tashqi ,  	
ITAT	 va	 ALT	 bir-biriga	 konvergensiyalashadi,	 bu	 hol	 eng	 avvalo	 ular
intellektualligining	
 oshishi	 bilan	 bog‘liq.	 Oxir-oqibatda	 unisi	 ham,	 bunisi	 ham
aniq;	
 predmet	 soha	 vazifalarini	 hal	 etishga	 yo‘naltirilgan	 ekspert	 tuzilmani	 o‘zida
namoyon	
 etadi.
Avtomatlashtirilgan   ilmiy   tadqiqotlar   tizimlari.   ITATda	
 axborot	 texnologiyalari
quyidagi	
 	vazifalarning	 	bajarilishi	 	uchun	 	foydalanishi	 	mumkin:	 
jarayonlarni	
 boshqarish	 va	 asl,	 tabiiy	 (natural)	 eksperiment-larni	 o‘tkazish
natijalarini	
 qayta	 ishlash;
1.murakkab	
 jarayonlarni	 modellash;
2.ekspertiza	
 o‘tkazish	 va	 uni	 qayta	 ishlash;	 
3.	
 hisobot	 va	 hujjatlarni	 idora	 kichik	 tizimida	 qurilgan	 komponentlar   sifatida	 
tayyorlash ;
4.eksperimental	
 ma’lumotlar	 bazasini	 qo‘llab	 – quvvatlash;
5.axborot	
 izlash,	 bibliografik	 va	 ekspert	 tizimlarini	 barpo	 etishda	 texnik	 vosita	 
sifatida	
 chiqish.
Ko‘rsatilgan	
 komponetlar	 nisbati	 konkret	 ilovalarga	 bog‘liq	 holda	 turlicha	 bo‘lishi
mumkin.
Ilmiy	
 tadqiqotlarni	 avtomatlashtirishda	 axborot	 texnologiya-larini	 qo‘llash
samaradorligi	
 quyidagilarda	 namoyon	 bo‘ladi.	 Birinchidan,	 eksperimentni
tayyorlash	
 va	 o‘tkazishni	 tezlashtirish,	 real	 vaqt	 miqyosida	 o‘tkaziladigan	 ekspress
–	
 tahlil	 natijalaridan	 tezkor	 foydalanish,	 ma’lumotlarni	 qayta	 ishlash	 va	 tizim-
lashtirish	
 vaqtini	 qisqartirish,	 o‘lchash	 va	 qayta	 ishlashda	 xatolar	 sonini
kamaytirish	
 hisobiga	 tadqiqotlar	 (eksperimentlar	 qilish)	 sikli	 qisqaradi.
Ikkinchidan,	
 natijalar	 aniqligi	 va	 ularning	 ishonchligi	 oshadi,	 chunki	 ITATda
oralik,	
 natijalarni	 hisoblashda	 yaxlitlashda	 yig‘iladigan	 xatolar	 ta’sirini
kamaytiruvchi	
 metodlar-dan	 foydalanish	 mumkin.	 Uchinchidan,	 nazorat
qilinadigan	
 parametr-lar	 (kom-pyutersiz	 tadqiqotlar	 bilan	 qiyoslaganda)	 sonini
oshirish	
 va	 ma’lumotlarni	 yaxshilab	 qayta	 ishlash	 hisobiga	 eksperimentning	 sifati va axborotga	 boyligi	 oshadi.	 To‘rtinchidan,	 ITAT	 bilan	 interaktiv	 o‘zaro	 ta’sir
davo-mida	
 eksperiment	 jarayonini	 nazorat	 qilish	 va	 uni	 optimallash	 imkoniyati
kuchayadi.	
 Beshinchidan,	 ekspe-riment	 ishtirokchilari	 shtati	 qisqaradi,	 tadqiqot
samaradorligi	
 oshadi.	 Nihoyat,   shu	 narsa	 muhimki ,  	eksperiment	 nati-jalari
strukturalashadi	
 va	 eng	 qulay	 shakl-grafik	 yoki	 ramziy	 shaklga	 tezkor	 ra-vishda
kiradi.	
 Masalan,	 ma’lumotlarning	 uzundan-uzoq,	 jadvallarini	 ko‘rib	 chi-qish
o‘rniga,	
 ularni	 grafik	 ob’ektlar	 ko‘rinishida	 ixcham	 shakl-lantirish	 mum-kin.
Jumladan,	
 ikki	 argument	 bopikligini   «tog‘   massiv-lari»	 ko‘rinishidagi	 3 o‘lchovli
grafika	
 vositasida	 tasvirlash	 juda	 qulay,	 ularga	 ko‘plab	 o‘lchamlarni	 joylash
mumkinki,	
 buni	 odatdagi	 jadval	 shaklida	 berib	 bo‘lmaydi.
Zamonaviy	
 shaxsiy	 kompyuterlar	 yuqori	 texnik	 xususiyatlarga	 ega	 bo‘lgan	 holda
ulardan	
 o‘lchov	 asboblari,	 turli	 xil	 ossillograflar	 sifatida	 oddiy	 dasturlash	 va
tegishli	
 qo‘shimcha	 qurilmalarini	 ulash	 hisobiga	 foydalanish	 imkonini	 beradi.
Grafik	
 displey	 ekranida	 ekspremental	 obektning	 u yoki	 bu	 parametrlarini	 qayd
etuvchi	
 asboblar	 shakllari	 tizimi	 (voltmetr,	 ampermetr,	 aimetr,	 fotometr	 va	 ko‘plab
o‘lchov	
 	asboblari)	 	shakllantirish	 	imkoniyati	 	bor.
Shunday	
 qilib	 grafik	 shaklda	 axborot	 almashinuvi	 murakkab	 tuzilmali	 ob’ekglarni
tasavvur	
 etish	 uchun	 mutlako	 samarali	 vositadir.	 Axborotni	 grafik	 shakl da	 taqdim
etish	
 samarasi	 yuqori	 bo‘ladi.	 Bu	 hol	 inson	 psixologik	 xususiyatlari	 bilan
izohlanadi.	
 Ya’ni,	 gra fik	 axborotni	 kurish	 analizitori	 orqali	 qayta	 ishlash	 tezligi
matn	
 ma’lu-motlarini	 qayta	 ishlash	 tezligidan	 o‘nlab,	 xatto	 yuzlab	 marta	 yuqori.
Yuqori	
 sifatli	 grafik	 tasvirlarni	 olish	 uchun	 yuqori	 texnik	 imkoniyatlarga	 ega
bo‘lgan	
 qurilmalar	 zarur.	 Bu	 talab	 birinchi	 navbatda	 xotiraning	 samara dorligi	 va
sig‘imiga	
 tegishli.
Ilmiy	
 	tadqiqotlarni	 	avtomatlashtirishda	 	yuzaga	 	keladigan	 	murak-kab
muammolardan	
 biri	 ko‘p	 o‘lchovli	 ma’lumotlarni	 chiqarish	 muammo-sidir.	 Agar
o‘zaro	
 bog‘liq	 ma’lumotlar	 miqdori	 3 dan	 oshmasa,	 u holda	 jiddiy	 qiyinchiliklar
yuzaga	
 kelmaydi.	 Chunki	 2 yoki	 3 o‘ lchovli   mashina	 grafikasi-dan ,	 masalan
yuqorida	
 aytib	 o‘tilgan   «tog‘   massivlari»dan	 foydalanish	 mumkin.	 Ekranda	 yuqori
o‘lchamlar	
 boklikligini	 tasvirlashga	 uringanda	 boshqacha	 vaziyat	 yuzaga	 keladi.
Bu	
 o‘rinda	 ko‘plab	 aniq	 yondashuvlar	 tavsiya	 etilgan.	 Biroq,	 eng	 diqqatga	 sazovori
ko‘p	
 o‘lchovli	 ma’lumotlarni	 odam	 oson	 qabul	 qiladigan	 2 yoki	 3 o‘lchovli	 rangli
shakllarga	
 o‘zgartirishdir.
Shaxsiy	
 kompyuterlardan	 foydalanishning	 yana	 bir	 yo‘nalishi	 tad-qiqotchilarning
amaliy	
 faoliyatida	 uchrovchi	 modellash	 vazifalarini	 hal	 etish.	 Bu	 urinda	 tadqiqot
faoliyatida	
 an’anaviy	 ravishda	 foyda-lanuvchi	 biror	 bir	 jarayon	 yoki	 hodisani
nafaqat	
 model lash,	 balki	 vizual	 – tabiiy	 modellashga	 ham	 yo‘l	 qo‘yiladi,	 u mazkur
jarayonlar	
 va	 hodisalarni	 mashina	 grafikasi	 vositasida	 (odatdagi	 jadval	 ma’lumot
va	
 grafiklar	 emas)	 virtual	 tasvirlash	 hisobiga	 ta’minlanadi,	 ya’ni	 tadqiqotchiga	 real vaqt miqyosida	 olingan   o‘ziga	 xos	 «kompyuter	 multfilmi»	 namoyish	 etiladi.
Modellashning	
 kurgazmaliligi	 bu	 holatda	 ancha	 yuqori	 bo‘ladi.
Shaxsiy	
 kompioterdan	 axborotni	 qayta	 ishlashning	 universal	 vositasi	 sifatida
foydalanuvchi	
 eksperi mentator	 real	 urganiluvchi	 ob’ekt	 yoki	 tizimning	 vir tual
komponentlarini	
 barpo	 etish	 uchun	 mantiqiy	 «tiqin»	 yaratish	 mumkin.	 Masalan,
dasturiy	
 ravishda	 qimmatbaho	 va	 ulkan	 qurilmalarni	 immitatsiya	 qilish	 mumkin.
Bundan	
 tashqari	 immitapiyaviy	 modellashni	 butun	 urganila-digan	 ob’ektga
tarqatish	
 mumkin.	 Turli	 immitatsiyaviy	 variantlarni	 ko‘rib	 chiqish	 tadqiqotchiga
eng	
 mos,	 ishonchli	 metodni	 tanlash	 imkonini	 beradi.	 Axborot	 – izlanish	 va	 ekspert
tizimlari	
 ITAT	 pillapoyasining	 yuqori	 darajasida	 joylashgan.	 Ko‘rsatilgan
tizimlardan	
 birinchisi	 eksperimental	 va	 boshqa	 ma’lumotlar	 bazasini	 qurish	 uchun
mo‘ljallan-gan.	
 Ekspert	 tizimini	 esa,	 nazariya	 va	 amaliyet	 o‘rtasidagi	 ko‘prik
deyish	
 mumkin.	 Bu	 o‘rinda	 qiziq	 bir	 bog‘liqlik	 mavjud.	 Jumladan,	 matematik
statistikada	
 uz	 ibtidosini	 olgan	 ma’lumotlar	 tahliliy	 metodlari	 borgan	 sari
murakkablashmoqda	
 va	 axborotni	 umumlashtirishning	 ancha	 yuqori	 darajasini
ta’minlovchi	
 mantiqiy	 tuzilmalarni	 o‘z	 ichiga	 oladi.	  Bu	 xol	 ekspert	 tizimlariga
yuklanadigan	
 funksiyalarga	 yaqinlashish	 imkonini	 beradi.
Tadqiqotlar	
 amaliyotida	 ekspert	 tizimlaridan	 foydalanish	 bir	 qator	 afzalliklarga
ega.	
 Birinchidan,	 vazifalarni	 hal	 etish	 va	 murakkab	 savol-larga	 javob	 olish	 uchun
ko‘p	
 mehnat	 talab	 qiladigan	 dasturlashga	 hojat	 yo‘q.	 Agar	 ekspert	 tizimi	 javoblarni
sintez	
 qilish	 uchun	 yetarli	 bilimlarga	 ega	 bo‘lsa,	 unda	 javob	 beriladi.	 
AKT v osit alari v a ularning t a’lim jaray onida qo’llash
imk oniy at lari
Axborot-kommunikatsiya	
 texnologiyalari	 (AKT)   –   ma’lumotlarni   o’zida   to’plash,
saqlash,	
 	qayta   ishlash,   ulardan   foydalanish	 	vositalari   orqali	 	barcha
sohalarda   keskin   rivojlanishga   imkon  	
yaratib	 	beruvchi   texnologiyalar.	 	Bu
texnologiyaning	
 	asosini   axborot   (informatsiya)   va	 	ularni
qaytaishlash   vositalari   (asosan   kompyuterlar)   tashkil   qiladi.   Bu   texnologiyadan   hoz
irgi   vaqtda
deyarli	
 	barcha	 	sohalarda	 	keng	 	foydalanilmoqda.	 	Shu	 	jumladan
ta’lim   tarbiya   jarayonidaham.   Bu	
 texnologiyadan	 ayniqsa   ta’lim   jarayonida	 boshqa
sohalarga   nisbatan	
 	samaraliroq	 	foydalanish
imkoniyatlari   mavjud	
 	va	 	dunyo   miqyosida   keng	 	tadbiq	 	etilgan.
Axborot-kommunikatsiya   texnologiyalari   sanoat ,	
 qishloq   xo’jaligi,	 qurilish	 kabi
zamonaviy	
 	tarmoqlar   taraqqiyotida,   xizmat   ko’rsatish,   xavfsizlikni
ta’minlash,   ijtimoiysohalar,	
 	ilm-fan	 	va   texnikani   rivojlantirishda
muhim   o’rin   tutadi.	
 	Hozirgi   kunda   jamiyatni	 	yuqori  	texnologiyalarsiz,
kompyuterlarsiz,	
 	global   tarmoqqa	 	ulanmasdan	 	va	 	axborot   resurslaridan foydalanmasdan   rivojlantirib   bo’lmaydi.   Ular   ijtimoiy 	hayotning   ajralmas   qismi
va   mamlakat  	
taraqqiyotining	 mezoniga	 aylanmoqda.	 Axborot   -	 kommunikatsiya
texnologiyalari	
 vositalari	 va	 ularni	 ta'lim	 jarayonida	 qo'llash	 imkoniyatlari
Xalq     ta’limi     vazirligi     tomonidan     umumta’lim     maktablarini     kompyuter     texnikas
i     bilan	
 jihozlash,	 kompyuterlarning	 eskirgan	 modellarini   eksluatasiyadan   chiqarish
bo’yichakeng	
 qamrovli	 ishlar	 amalga   oshirilmoqda.	 Buning	 uchun	 xalqaro   moliya
institutlarining	
 kredit   va	 grantlari	 jalb	 qilinmoqda.	 2007	 yilda	 maktablarni
kompyuter	
 	texnikasi	 	bilan	 	jihozlash	 	bo’yicha
ko’rsatkichlarning	
 	pasayishi	 	eksluatasiyadan   eskirgan   texnikani   chiqarish
va   Respublikabo’yicha	
 	yangi   u	 	mumta’lim   maktablarni   ishga	 	tushirish
bilan   bog’liq   edi.	
 Axborot-kommunikatsiya	 texnologiyalari	 (AKT)    	- axborotni
mustahkamlash,	
 uni	 qayta	 ishlash	 va	 axborot	 almashish	 (uzatish,   tarqatish ,	 oshkor
etish)	
 bilan	 ta'minlaydigan	 texnologiyalar	 to'plamidir.	 O'quv	 jarayonidagi	 axborot-
kommunikatsiya	
 texnologiyalari.	 "DOE	 o'quv	 jarayonida	 axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan	
 foydalanish	 (AKT)."	 Aloqa	 va	 axborot	 texnologiyalari	 haqida
tushuncha	
 Axborot-kommunikatsiya	 texnologiyalarining	 vositalari	 deganda
mikroprosessor,	
 kompyuter	 texnologiyalari	 asosida	 ishlaydigan	 dasturiy	 ta'minot,
dasturiy	
 	ta'minot,	 	apparat-texnika   vositalari	 	va	 	qurilmalar ,	 	shuningdek,
ma'lumotlarni	
 uzatish,	 axborot	 almashish,	 yig'ish,   ishlab	 chiqarish ,	 to'plash,	 saqlash
va	
 saqlash	 bo'yicha	 operatsiyalarni	 amalga	 oshiradigan	 zamonaviy	 vositalar	 va
tizimlar	
 tushuniladi.	 ma'lumotlarni	 qayta	 ishlash,	 uzatish	 va	 mahalliy	 va	 global
kompyuter	
 tarmoqlarining	 axborot	 resurslaridan	 foydalanish	 imkoniyati.	 O'quv
jarayonida	
 eng	 ko'p	 qo'llaniladigan	 AKT	 vositalari	 quyidagilardan	 iborat:
1)	
 kompyuter	 va	 multimedia	 projektori	 yordamida	 namoyish	 etilgan	 elektron
darsliklar	
 va	 qo'llanmalar;	 2)	 elektron	 entsiklopediyalar	 va	 ma'lumotnomalar;	 3)
trenajyorlar   va	
 sinov	 dasturlari;	 4)	 Internetning	 ta'lim   resurslari ;	 5)	 rasmlar	 va
rasmlar	
 bilan	 DVD	 va	 CD	 disklari;	 6)	 video	 va	 audio	 uskunalar;	  7)	 ilmiy-
tadqiqot   va	
 ishlab	 chiqish	 loyihalari ;	  8)	 interfaol	 doska.   Kompyuter   o'qitish
texnologiyalari   -   kompyuter	
 	texnologiyalari,	 	telekommunikatsiyalar	 	va
interfaollarga	
 asoslangan	 pedagogik	 sharoitlarni	 yaratish	 usullari,	 usullari,	 usullari,
vositalari	
 majmui.   dasturiy	 mahsulot   axborotni	 taqdim	 etish,	 uzatish	 va	 to'plash,
bilim	
 faoliyatini	 nazorat	 qilish	 va	 boshqarishni	 tashkil	 etish	 bo'yicha	 o'qituvchi
funktsiyalarining	
 bir	 qismini	 modellashtirish.
Kompyuter	
 ta'lim	 texnologiyalaridan	 foydalanish	 butun	 o'qitish	 jarayonini
o'zgartirish,	
 o'quvchilarga	 yo'naltirilgan	 ta'lim	 modelini	 amalga	 oshirish,
mashg'ulotlarni	
 faollashtirish,	 eng	 muhimi,	 o'quvchilarning	 o'z-o'zini	 tayyorlashni
yaxshilash	
 imkonini	 beradi.	 Albatta,	 zamonaviy	 kompyuter	 va	 interaktiv	 dasturiy
ta'minot	
 va	 uslubiy	 ta'minot	 o'qituvchi	 va	 talaba	 o'rtasidagi	 aloqa	 shaklini
o'zgartirishni,	
 o'qitishni	 biznes	 hamkorligiga	 aylantirishni	 talab	 qiladi	 va	 bu	 o'qitish
motivatsiyasini	
 oshiradi,	 yangi	 modellarni	 izlash	 zaruriyatini	 keltirib	 chiqaradi.
mashg'ulotlarni	
 o'tkazish,	 yakuniy	 nazoratni	 o'tkazish	 (hisobotlar,	 hisobotlar,	 guruh
loyiha	
 ishlarini	 ommaviy	 himoya	 qilish),	 o'qitishning	 individualligi	 va
intensivligini	
 oshiradi. Kompyuter o'qitish	 texnologiyalari	 o'qituvchi	 va	 talabalar	 uchun	 ijodkorlikni
rivojlantirishda	
 katta	 imkoniyatlar	 yaratadi.
Multimedia   texnologiyasi   -   elektron	
 hujjatlarni	 tayyorlash	 usuli,	 shu	 jumladan
vizual	
 va	 audio	 effektlar,	 turli	 vaziyatlarni	 ko'p	 dasturlash.	  Multimedia
texnologiyalaridan	
 foydalanish	 zamonaviy	 kompyuter	 ta'limi	 texnologiyalarini
rivojlantirish	
 uchun	 istiqbolli	 yo'nalish	 ochadi.	 O'quv-uslubiy	 materiallar
majmualarini	
 ishlab	 chiqishda	 ushbu	 vositalardan	 qanday	 foydalanish	 kerak?
Oddiy	
 matnga	 nisbatan	 turli	 multimedia	 effektlarini	 qayerda	 va	 qanday	 nisbatda
kiritish	
 mumkin?	 Hujjatga	 multimedia	 qo'shimchalarini	 qo'llash	 chegarasi
qayerda?	
 Ushbu	 masalani	 jiddiy	 o'rganish	 kerak,	 chunki	 uyg'unlikning	 buzilishi,
yorqin	
 qo'shimchalar	 va	 effektlardan	 foydalanishning	 maqsadga	 muvofiqligi
choralari	
 ish	 qobiliyatining	 pasayishiga,	 talabalarning	 charchoqlarining	 oshishiga
va	
 ish	 samaradorligining	 pasayishiga	 olib	 kelishi	 mumkin.	 Bu	 jiddiy	 savollar
bo'lib,	
 ularning	 javoblari	 o'qitishda	 otashinlardan	 qochish,	 o'quv	 materialini
nafaqat	
 	samarali,	 	balki	 	samarali	 	qilish	 	imkonini	 	beradi.
Ta'limning   zamonaviy   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalari   -   zamonaviy
kompyuter	
 texnikasi,	 telekommunikatsiya	 vositalari,	 interaktiv	 dasturiy	 ta’minot	 va
uslubiy	
 	ta’minotni	 	ta’minlovchi	 	dasturiy	 	vositalar	 	majmuasi   zamonaviy
texnologiyalar   o'rganish.
Zamonaviy   axborot   texnologiyalari   kadrlarini   tayyorlashning   asosiy
vazifasi   kognitiv	
 faoliyat	 jarayonini	 boshqarish	 uchun	 interfaol	 muhitlarni	 ishlab
chiqish,	
 zamonaviy	 axborot	 va	 ta'lim	 resurslaridan	 (multimedia	 darsliklari,	 turli
ma'lumotlar	
 bazalari,	 o'quv	 saytlari	 va	 boshqa	 manbalar)	 foydalanish.
O'quv	
 jarayonida	 eng	 ko'p	 qo'llaniladigan	 axborot	 texnologiyalarini	 ikki	 guruhga
bo'lish	
 mumkin.
1)	
 tarmoq	 texnologiyalaridan	 foydalanish   mahalliy	 tarmoqlar   va	 global	 Internet
(ko'rsatmalar,	
 qo'llanmalarning	 elektron	 versiyasi,	 talabalar	 bilan	 Internet	 orqali
interaktiv	
 muloqotni	 ta'minlaydigan	 masofaviy	 o'qitish	 serverlari,	 shu	 jumladan
real	
 vaqt	 rejimida),
2)	
 yo'naltirilgan	 texnologiyalar   mahalliy	 kompyuterlar (o‘quv	 dasturlari,	 real
jarayonlarning	
 kompyuter	 modellari,	 ko‘rgazmali	 dasturlar,	 elektron	 masalali
kitoblar,	
 nazorat	 dasturlari,	 didaktik	 materiallar).
Matematika	
 darslarida	 kompyuterdan	 turli	 xil	 vazifalar	 va	 shuning	 uchun
maqsadlarda	
 foydalanish	 mumkin:	 o'quvchilarning	 o'rganish	 imkoniyatlarini
diagnostika	
 qilish	 usuli,	 o'qitish	 vositasi,	 ma'lumot	 manbai,	 o'quv	 moslamasi	 yoki
monitoring	
 va	 o'qitish	 sifatini	 baholash.	 Zamonaviy	 kompyuterning	 imkoniyatlari
juda	
 katta	 bo'lib,	 bu	 uning	 o'quv	 jarayonidagi	 o'rnini	 belgilaydi.	 U	 darsning
istalgan	
 bosqichida,	 ko'plab	 didaktik	 muammolarni	 jamoaviy	 va	 individual	 tarzda
hal	
 qilish	 bilan	 bog'lanishi	 mumkin.
Hozirgi	
 vaqtda	 multimedia	 proyektori	 yordamida	 hatto	 frontal	 ish	 uchun	 ham,
masalan,	
 og'zaki	 hisoblashni	 tashkil	 qilishda	 yoki	 mustaqil	 ishlarni	 tekshirishda
kompyuterdan	
 foydalanish	 mumkin	 ko'rinadi.	 Power	 Point	 dasturida	 yaratilgan o'quv qo'llanmalari-prezentatsiyalardan	 foydalanish	 eski	 avlodning	 deyarli	 barcha
TCO-laridan	
 voz	 kechish,	 ko'rinishni	 yuqori	 darajaga	 ko'tarish	 imkonini	 berdi
(tovushdan	
 foydalanish,	 "harakatda"	 slayd-shou).
Siz	
 har	 qanday	 fan	 bo'yicha	 darslarga	 kompyuter	 komponentlarini	 kiritishingiz
mumkin.	
 Hamma	 narsa	 maqsadga	 muvofiqligi,	 tegishli	 yuqori	 sifatli	 dasturlarning
mavjudligi,	
 foydalanish	 shartlari.	 
Axborot   jamiyatini   yaratish   va   rivojlantirish (IO)	
 tomonidan	 belgilanadigan
ta'limda	
 axborot-kommunikatsiya	 texnologiyalaridan	 (AKT)	 keng	 foydalanishni
nazarda	
 tutadi   bir   qator   omillar.   Birinchidan ,	 ta limga	 AKTning	 joriy	 etilishi	ʼ
insoniyatning	
 bilim	 va	 to plangan	 texnologik	 va	 ijtimoiy	 tajribasini	 nafaqat	ʻ
avloddan-avlodga,	
 balki	 bir	 kishidan	 ikkinchisiga	 o tishini	 sezilarli	 darajada	ʻ
tezlashtiradi.
Ikkinchidan ,	
 zamonaviy	 AKT,	 ta'lim	 va	 ta'lim	 sifatini	 oshirish,	 insonga	 atrof-
muhitga	
 va	 davom	 etayotgan	 ijtimoiy	 o'zgarishlarga	 yanada	 muvaffaqiyatli	 va
tezroq	
 moslashish	 imkonini	 beradi.	 Bu	 har	 bir	 kishiga	 bugungi	 kunda	 ham,
kelajakdagi	
 postindustrial	 jamiyatda	 ham	 kerakli	 bilimlarni	 olish	 imkoniyatini
beradi.
Uchinchidan ,	
 ta'limga	 ushbu	 texnologiyalarni	 faol	 va	 samarali	 tatbiq	 etish	 IO
talablariga	
 javob	 beradigan	 ta'lim	 tizimini	 yaratish	 va	 zamonaviy	 sanoat	 jamiyati
talablaridan	
 kelib	 chiqqan	 holda	 an'anaviy	 ta'lim	 tizimini	 isloh	 qilish	 jarayonining
muhim	
 omilidir.
Shaxsning t a’lim t arbiy asi v a riv ojlanishida zamonav iy  axborot
t exnologiy alari v a pedogogik  dast uriy  v osit alari
ZAMONAVIY AXBOROT TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA 
O‘QITUVCHINING PEDAGOGIK FAOLIYATIDA:
-   ta’limning	
 texnologik	 asosini	 zamon	 talablari	 darajasida	 rivoj-	 lantirish	 bilan
bog‘liq	
 bo‘lgan	 murakkab	 jarayon	 engillashadi;
-   dars	
 jarayonini	 zamonaviy	 texnik	 vositalar	 asosida	 tashkil	 etish	 uchun
maxsus	
 ko‘nikma	 va	 malakalar	 shakllantiriladi;
-   masofaviy	
 kurslarning	 ochiqligi	 tufayli	 ularning	 sifatiga	 bo‘lgan	 talablar	 va
o‘quv	
 materiallarining	 sifatini	 nazorat	 qilishga	 ehtiyoj	 paydo	 bo‘ladi;
-   talim	
 jarayonida	 o‘quvchilarning	 mustaqil	 faoliyati	 takomil-	 lashadi,	 dars
jarayonining	
 samaradorligi	 o‘qituvchidan	 o‘quv-	 chiga	 ko‘chadi;
-   o‘quv	
 jarayonini	 tashkil	 etishda,	 o‘quvchining	 tashkilotchiligi	 va	 shaxsiy
ishtiroki	
 ortadi;
-   zamonaviy	
 kommunikatsiya	 texnologiyalaridan	 foydalanish	 aso sida
o‘qituvchi	
 pedagogik	 faoliyatida	 har	 bir	 o‘quvchi	 bilan	 teska-	 ri aloqasi	 vujudga
kelishi	
 ta’minlanadi.	 
Jamiyatning	
 har	 bir	 a’zosi,	 o‘zining	 kundalik	 faoliyatida,	 uzluksiz	 ravishda
turli	
 axborot	 resurslaridan	 foydalanadi.	 Doimiy	 ravishda	 ortib	 borayotgan
axborotlar	
 hajmi	 jamiyatdagi	 intellektual	 salohiyatning	 oshi-	 shiga	 xizmat	 qiladi. Modomiki shunday	 ekan,	 o‘qituvchi	 ham	 o‘z	 kasbiy	 va	 pedagogik	 mahoratini
zamonaviy	
 axborot	 texnologiyalari	 oqimi	 aso sida	 oshirib	 borishi	 mumkin.	 Har	 bir
o‘qituvchi	
 mehnat	 faoliyati	 jarayo nida	 axborot	 texnologiyalaridan	 unumli
foydalanishi	
 uchun	 avvalo	 o‘z	 axborot	 muhitini	 shakllantirishga	 zamin	 yaratishi
kerak.	
 Zamonaviy	 axborot	 texnologiyalari	 o‘z	 muhitida	 axborot	 obyektlarini,
ularning	
 o‘za-	 ro	 aloqasini,	 axborotlarni	 yaratish,	 tarqatish,	 qayta	 ishlash,	 to‘plash
tex-	
 nologiyalari	 va	 vositalarini,	 shuningdek,	 axborot	 jarayonlarining	 tashkiliy	 va
huquqiy	
 tarkibini	 mujassamlashtiradi.
Hozirgi	
 kunda	 o‘qituvchi	 ta’lim-tarbiya	 jarayonida	 o‘quvchilarning
imkoniyatlari	
 va	 talablarini	 inobatga	 olishi	 zarur.	 O‘qituvchi	 tomonidan	 targ‘ib
etilayotgan	
 ta’lim	 va	 tarbiya	 tizimi	 shaxsga	 yo‘naltirilgan	 xarak-	 terda	 bo‘lishi,
ya’ni	
 shaxsning	 har	 xil	 xususiyatlari	 va	 sifatiga	 e’tibor	 qilgan	 holda
tabaqalashtirilgan	
 bo‘lishi	 kerak.
Har	
 qanday	 ta’lim	 va	 tarbiya	 tizimi	 ma’lum	 bir	 ijtimoiy,	 ilmiy-tex-	 nik,
iqtisodiy,	
 madaniy	 va	 nihoyat,	 siyosiy	 muhitda	 shakllanadi	 va	 rivoj-	 lanadi.	 Bu
muhitlarning	
 eng	 ustuvori	 ijtimoiy-iqtisodiy	 omillardir.	 Ilmiy-	 texnik	 taraqqiyot,
madaniy	
 va	 siyosiy	 muhit	 ijtimoiy-iqtisodiy	 o‘zgarish-	 larni	 rivojlantirishi	 yoki
sekinlashtirishi	
 mumkin.	 Ta’lim	 tizimi	 jami yatning	 ijtimoiy-iqtisodiy	 va	 madaniy
rivojlanishining	
 asosiy	 vazifalarini	 amalga	 oshirishga	 xizmat	 qiladi,	 chunki
umumta’lim	
 maktablari,	 oliy	 ta’lim	 muassasalari	 insonni	 iqtisodiyot,	 madaniyat,
siyosiy	
 jihatdan	 hayotda	 qizg‘in	 faoliyat	 ko‘rsatish	 uchun	 tayyorlaydi.	 Shuning
uchun	
 ham	 ta’lim	 muassasalari	 o‘qituvchisi	 ta’lim-tarbiya	 jarayonining	 tayanch
bo‘g‘ini	
 sifatida	 muhim	 ahamiyat	 kasb	 etadi.
Shu	
 bilan	 bir	 qatorda,	 hozirgi	 kunda	 umumta’lim	 maktablari	 va	 oliy	 ta’lim
muassasalari	
 o‘qituvchilari	 o‘rtasida	 ijtimoiy-iqtisodiy	 o‘zgarishlar	 va	 ilmiy-texnik
taraqqiyot	
 o‘zining	 ifodasini	 kechikib	 topmoqda.	 O‘qi-	 tuvchi	 va	 o‘quvchilarning
fikrlashi	
 va	 qabul	 qilish	 faoliyatida	 yangi	 g‘o-	 yalar,	 yangi	 zamonaviy	 axborot
texnologiyalarini	
 o‘zlashtirish	 ma’lum	 bir	 vaqtni	 talab	 etadi.
O‘quv	
 mashg‘ulotlarini	 o‘quvchilarning	 kundalik	 fanlar	 majmuasi	 va	 ular
bo‘yicha	
 berilgan	 kundalik	 topshiriqlar	 majmuasi	 asosida	 belgi-	 lanishi,	 har	 bir
o‘tilgan	
 mavzuni	 keyingi	 darsda	 so‘rab	 baholanadigan	 qilib	 tashkil	 etilishi	 ko‘plab
muammolarni	
 keltirib	 chiqaradi.	 Bunday	 holda	 o‘quvchilar	 biron	 bir	 fanga
o‘zlarining	
 asosiy	 diqqat-e’tiborini	 to‘liq	 qarata	 olmaydilar.	 Bunday	 notugalliklarni
bartaraf	
 etishda,	 modulli	 o‘qitish	 eng	 yaxshi	 echim	 hisoblanishi	 mumkin.
Zamonaviy	
 jamiyatda	 ta’lim	 tizimini	 rivojlantirishning	 strategik	 yo‘nalishi	 -
bu	
 insonning	 turli	 sohalarda	 maqsadli	 mustaqil	 faoliyat	 aso-	 sida	 intellektual	 va
axloqiy	
 rivojlanishidir.	 Bunda	 uchta	 asosiy	 vazifaga	 e’tibor	 qaratiladi:
1.           Ta’lim	
 tizimini	 isloh	 etish. 2.           Mustaqil   faoliyat   tamoyilini   ta’lim   va   tarbiyaning   asosiy   tamoyili   sifatida  
e’tirof   etish.
3.                                                   Ta’lim 	va	 	tarbiya	 	jarayoniga	 	zamonaviy	 	axborot
texnologiyalarini	
 joriy	 etish.  
 	
       Zamonaviy	 insonning	 o‘qish	 jarayoni	 faqat	 bog‘cha,	 umumta’lim	 maktablari,
akademik	
 litseylar	 yoki	 kasb-hunar	 kollejlari,	 oliy	 ta’lim	 muassasalari	 bilan
tugamaydi.	
 Inson	 butun	 umri	 davomida	 ta’lim	 olishi	 zarur,	 ya’ni	 ta’lim	 uzluksiz
bo‘lishi	
 kerak.	 Demak,	 uzluksiz	 ta’lim	 - davr	 talabidir.	 Zero,	 bu	 muammo
zamonaviy	
 axborot	 texnologiyalariga	 bo‘l-	 gan	 ehtiyojni	 yanada	 shakllantirishi
shubhasiz.
XX                   asr	
 - axborotlashtirish	 asrida	 ta’lim	 sohasini	 axborotlashtirish,	 har	 bir
ta’lim	
 muassasasidan:
-         o‘qitish	
 va	 o‘qish	 jarayonining;
-         ta’lim	
 muassasasi	 boshqarilishining;
-         ta’lim	
 muassasasi	 bo‘linmalarining;
-         ta’lim   muassasasi   faoliyati   muhitining   axborotlashtirilishini   talab   qiladi.
Hozirgi   ta’lim   muassasalarida   kompyuter   texnologiyalaridan   foyda lanish   im
koniyatlarini   takomillashtirish,   ta’lim   jarayonida   bunday   texno   -   logiyalarni   qo‘llas
hning   eng   muhim   ko‘rsatkichlaridan   biri   ekanligi   pedagog   olimlar   tomonidan   e’tiro
f   etilmoqda.   Jumladan,   U.Sh.Begim-   qulov   ta’lim   muassasalarida   kompyuter   axbor
ot   muhiti   va   hozirgi   zamon   talablariga   javob   bera   oladigan   darajadagi   axborot   baza
sini   yaratish   zaru-   rligini,   gipermatn   va   multimedia,   o‘qitishda   immitatsiya,   komm
unikat-   siya   tizimlarini   rivojlantirishni,   zarur   axborotlarni   kompyuter   texnikasi   yor
damida   kiritish,   tizimlashtirish,   saqlash   va   foydalanish   uchun   tavsiya   qilinadigan   m
a’lumotlar   bazasini   yaratishni   taklif   etadi.   Shu   boisdan,   o‘qituvchi   kadrlarning   zam
onaviy   axborot   texnologiyalari   imkoniyat laridan   foydalanib   bilim,   ko‘nikma   va   ma
lakalarini   shakllantirish   maq-   sadida   hamda   o‘qituvchilar   pedagogik   mahoratlarini  
hozirgi   zamon   talab lari   asosida   takomillashtirishga   mo‘ljallangan   masofaviy   malak
a   oshirish   kurslarini   tashkil   etish   tashabbusi   bilan   chiqadi.
U.Sh.Begimqulov   zamonaviy   axborot   kommunikatsiya   texnologiya lari   sohas
ida   erishilayotgan   yutuqlarni   inobatga   olib,   kompyuter   texno-   logiyasini   quyidagi   ji
hatlarda   ta’lim   muassasalari   pedagogik   faoliyati   jarayonlarida   qo‘llash   samarali   bo
‘lishini   ta’kidlaydi:
ZAMONAVIY   AXBOROT   KOMMUNIKATSIYA
TEXNOLOGIYALARINI   TA’LIM   MUASSASALARI   PEDAGOGIK
FAOLIYATIDA QO‘LLASH -   ta’lim muassasasi	 hujjatlarini	 kiritish	 va	 shakllantirish;
dars	
 jadvallarini	 tuzish;
-   ta’lim	
 muassasasi	 o‘qituvchilari	 hamda	 o‘quvchilar	 bo‘yicha	 ma’lumotlar	 
bankini	
 yaratish	 va	 undan	 foydalanish;
-   o‘qituvchilar	
 faoliyatining	 monitoringini	 yaratish;
-   o‘quv	
 muassasasi	 faoliyatini	 tezkor	 boshqarishning	 interfaol	 telekon-	 
ferensiya,	
 virtual	 maslahatlar,	 muhim	 axborotlarni	 o‘qituvchilarning	 jamoaviy	 yoki
shaxsiy	
 kompyuterlari	 displeyi	 ekraniga	 tashlash	 orqali	 tez	 tashkil	 etish;
-   ta’limni	
 boshqarish	 yoxud	 boshqa	 mutasaddi	 tashkilotlar	 bilan	 elektron	 
pochta	
 orqali	 bog‘lanish	 sharoitini	 yaratish;
-   boshqa	
 o‘quv	 muassasalari,	 jumladan	 chet	 el	 muassasalari	 bilan	 ijodiy	 
bog‘lanishni	
 tashkil	 etish;
-                             internet	
 tizimi	 yordamida	 axborot	 izlash	 va	 uni	 tanlash.
 O’quv  maqsadli elect ron v osit alar y arat ish v a pedogogik  
ergonomik  t alablar
Keling	
 avvalo,	 elektron	 ta lim	 deganda	 nimani	 tushunamiz?	 Ushbu	‟
kontseptsiyaning	
 ta'rifi	 shuni	 ko'rsatadiki,	 bular	 ma'lum	 bir	 fan	 sohasi	 aks	 ettirilgan
va	
 axborot-kommunikatsiya	 texnologiyalari	 vositalaridan	 foydalangan	 holda	 uni
o'rganish	
 mumkin	 bo'lgan	 dasturiy	 vositalardir.	 Shunday	 qilib,	 ESPlar	 ta'lim
faoliyatining	
 turli	 sohalarini	 amalga	 oshirish	 uchun	 sharoit	 yaratadi.	 Hozirgi	 vaqtda
elektron	
 ta'lim	 vositalari	 pedagogik	 jarayonni	 axborot-moddiy	 jihatdan
ta'minlashda	
 tobora	 ortib	 borayotgan	 o'rinni	 egallamoqda.	 Ularning	 tarkibiga
nimalar	
 kiradi?	 Pedagogik	 dasturiy	 vositalar	 –	 kompyuter	 texnologiyalari
yordamida	
 o`quv	 jarayonini	 qisman	 yoki	 to`liq	 avtomatlashtirish	 uchun
mo`ljallangan	
 didaktik	 vosita	 hisoblanadi.	 Ular	 ta`lim	 jarayonini	 samaradorligini
oshirishning	
 istiqbolli	 shakllaridan	 biri	 hisoblanib,	 zamonaviy	 texnologiyalarning
o`qitish	
 vositasi	 sifatida	 ishlatiladi.	 Pedagogik	 dasturiy	 vositalar	 tarkibiga:	 o`quv
fani	
 bo`yicha	 aniq	 didaktik	 maqsadlarga	 erishishga	 yo`naltirilgan	 dasturiy
mahsulot	
 (dasturlar	 majmuasi),	 texnik	 va	 metodik	 ta`minot,	 qo`shimcha	 yordamchi
vositalar	
 kiradi.	 Pedagogik	 dasturiy	 vositalarni	 quyidagilarga	 ajratish	 mumkin:
o`rgatuvchi	
 dasturlar	 – o`quvchilarning	 bilim	 darajasi	 va	 qiziqishlaridan	 kelib
chiqib	
 yangi	 bilimlarni	 o`zlashtirishga	 yo`naltiradi;	 -test	 dasturlari	 – egallangan
bilim,	
 malaka	 va	 ko`nikmalarni	 tekshirish	 yoki	 baholash	 maqsadlarida	 qo`llaniladi; -mashq qildirgichlar	 - avval	 o`zlashtirilgan	 o`quv	 materialini	 takrorlash	 va
mustahkamlashga	
 xizmat	 qiladi;	 -o`qituvchi	 ishtirokidagi	 virtual	 o`quv	 muhitini
shakllantiruvchi	
 dasturlar.	 Pedagogik	 dasturiy	 vositalar	 yaratishga	 qo`yiladigan
talablar.	
 Pedagogik	 dasturiy	 vositalarni	 yaratish	 texnologiyasini	 amalga	 oshirish
maqsadida	
 ularning	 an`anaviy	 vositalardan	 ustunligini	 tasdiqlovchi	 qator	 ijobiy
omillar	
 mavjud.	 Mazkur	 omillar	 didaktik,	 psixologik,	 iqtisodiy,	 fiziologik
guruhlarga	
 ajratildi.	 Pedagogik	 dasturiy	 vositalarga	 qo`yiladigan	 didaktik
talablarga	
 quyidagilar	 kiradi:	 ilmiylik,	 tushunarli,	 qat`iy	 va	 tizimli	 bayon	 etilishi
bilan	
 birgalikda	 (pedagogika,	 psixologiya,	 informatika,	 ergonomikaning	 asosiy
tamoyillarini,	
 zamonaviy	 fanning	 fundamental	 asoslarini	 hisobga	 olib,	 o`quv
faoliyati	
 mazmunini	 qurish	 imkoniyatini	 ta`minlash),	 uzluksizlik	 va	 yaxlitlik	 (ilgari
o`rganilgan	
 bilimlarning	 mantiqiy	 oqibati	 hamda	 to`ldiruvchisi	 hisoblanadi),
izchillik,	
 muammolilik,	 ko`rgazmalilik,	 faollashtirish	 (o`qitish	 mustaqilligi	 hamda
faollilik	
 	xususiyatining	 	mavjudligi),	 	o`qitish	 	natijalarini	 	o`zlashtirish
mustahkamliligi,	
 muloqotning	 interfaolliligi,	 o`qitish,	 tarbiyalash,	 rivojlantirish	 va
amaliyotning	
 yaxlit	 birligi.	 1.	 Pedagogik	 dasturiy	 vositalar	 – o`quv	 materialini
taqdim	
 etishning	 tushunchali,	 obrazli	 va	 harakatli	 komponentlarining	 o`zaro
bog`liqligiga	
 tayangan	 holda	 qurilishi.	 2.	 Pedagogik	 dasturiy	 vositalar	 o`quv
materialini	
 yuqori	 tartibli	 tuzilma	 ko`rinishida	 ta`minlashi.	 Fanlararo	 mantiqiy
o`zaro	
 bog`liqlikning	 hisobga	 olinishi.	 3.	 Pedagogik	 dasturiy	 vositalarda	 ta`lim
oluvchiga	
 o`quv	 materialini	 bosqichma-bosqich	 o`zlashtirganligini	 turli	 xildagi
nazoratlarni	
 amalga	 oshirish	 asosida	 aniqlash	 imkoniyatlarining	 yaratilishi.
Kompyuter	
 qurilmalari	 va	 ular	 bilan	 bog'liq	 telekommunikatsiya	 va	 axborot
texnologiyalarining	
 keng	 tarqalishi	 jamiyat	 hayotining	 deyarli	 barcha	 sohalarida
yangi	
 yo'nalishlarni	 yaratishga	 olib	 keladi.	 Ta'lim	 ham	 bundan	 mustasno	 emas.
So'nggi	
 ikki-uch	 o'n	 yillikda	 kompyuter	 texnikasi,	 shuningdek,	 tegishli	 vositalar	 va
texnologiyalar	
 o'quv	 jarayonining	 ajralmas	 qismiga	 aylandi.	 Shunday	 qilib,	 O`quv
mashg`ulotlarida	
 o'quvchilarini	 tayyorlash	 va	 ta'limni	 tashkil	 etish	 uchun
axborotlashtirish	
 vositalari	 qo'llaniladi,	 ular	 turli	 nashrlarda	 turlicha	 nomlanadi.
Bular	
 ta lim-pedagogik	 vositalar,	 kompyuter	 ta lim	 vositalari	 va	 pedagogik	‟ ‟
dasturlardir.	
 Bunday	 atamalarning	 yuqoridagi	 ro'yxati	 yakuniy	 emas.	 Ammo
to'g'ridan-to'g'ri	
 O`quv	 mashg`ulotlarida	 o'quvchilarini	 o'qitishda	 ESP	 ta'rifi
qo'llaniladi,	
 bu	 ta'lim	 elektron	 nashri	 kabi	 tushuncha	 bilan	 belgilanadi.
Qisqartirilgan	
 OEI.	 Elektron	 ta'lim	 vositalarining	 mavjud	 tasnifiga	 asoslanib,
ularning	
 asosiy	 turlarini	 ta'kidlaymiz:	 umumiy	 maqsadli	 dasturiy	 ta'minotga	 xizmat
ko'rsatish	
 vositalari;	 elektron	 simulyatorlar;	 talabalarning	 malaka,	 ko'nikma	 va
bilim	
 darajasini	 o'lchash	 va	 nazorat	 qilish	 uchun	 mo'ljallangan	 dasturiy	 ta'minot;
simulyatsiya	
 va	 matematik	 modellashtirishni	 amalga	 oshirish	 uchun	 zarur	 bo'lgan
dasturiy	
 ta'minot;	 ma'lumotnoma	 ma'lumotlarini	 qidirish	 tizimlari;	 laboratoriya dasturlari (virtual	 va	 masofaviy	 kirish);	 EI	 - elektron	 darsliklar;	 AOC	 -
avtomatlashtirilgan	
 o'qitish	 tizimlari;
Ushbu	
 kontseptsiya	 elektron	 ta'lim	 vositalarini,	 shuningdek,	 o'quv	 elektron
nashrlarini	
 ko'rib	 chiqishda	 umumiyroqdir.	 Xususan,	 EI	 nima?	 Matn,	 grafik,	 nutq,
raqamli,	
 musiqiy,	 foto,	 video	 va	 boshqa	 ma'lumotlar	 to'plamini	 o'z	 ichiga	 olgan
ushbu	
 nashr.	 U	 har	 qanday	 elektron	 tashuvchida	 yoki	 kompyuter	 tarmog'ida	 nashr
etiladi.	
 Shu	 bilan	 birga,	 elektron	 nashrda	 tegishli	 bilim	 sohasi	 bo'yicha
tizimlashtirilgan	
 materiallar	 mavjud.	 EIning	 asosiy	 vazifasi	 talabalarga	 muayyan
fan	
 bo'yicha	 ko'nikma	 va	 malakalarni	 ijodiy	 va	 faol	 o'zlashtirishni	 ta'minlashdan
iborat.	
 Bunday	 elektron	 ta'lim	 vositalari	 badiiy	 dizayn	 va	 ijroning	 eng	 yuqori
darajasi	
 bilan	 ajralib	 turishi,	 to'liq	 ma'lumotga,	 texnik	 amalga	 oshirish	 sifati	 va
uslubiy	
 vositalarga	 ega	 bo'lishi	 kerak.	 Ular,	 shuningdek,	 izchil,	 mantiqiy	 va	 vizual
taqdimotga	
 ega	 bo'lishi	 kerak.	 Elektron	 ta'lim	 vositalaridan	 foydalanish	 audio	 va
vizual	
 ma'lumotlarning	 sifatini	 sezilarli	 darajada	 oshiradi.	 U	 yanada	 dinamik,	 rang-
barang	
 va	 yorqinroq	 bo'ladi.	 Zamonaviy	 multimedia	 texnologiyalariga	 asoslangan
elektron	
 ta'lim	 vositalarining	 turlari	 bu	 borada	 katta	 imkoniyatlardir.	 Shuni
ta'kidlash	
 kerakki,	 ESO	 har	 xil	 turdagi	 ma'lumotlarni	 shakllantirish	 usullarini
tubdan	
 o'zgartirishga	 imkon	 beradi.	 An anaviy	 tasviriy	 ta limda	 o„rganilayotgan	‟ ‟
ob ekt	
 ma lum	 bir	 o„ziga	 xos	 xususiyatga	 ega	 bo„lgan	 bo„lsa,	 axborot	‟ ‟
texnologiyalari	
 va	 elektron	 o„quv	 qurollarining	 paydo	 bo„lishi	 bilan	 nafaqat	 aniq
fanlarni,	
 balki	 ilmiy	 tushunchalar,	 nazariya	 va	 qonuniyatlarni	 ham	 dinamik
izohlash	
 imkoniyati	 paydo	 bo„ldi.	 Darvoqe,	 dasturiy	 ta'minotga	 xizmat	 ko'rsatish
vositalari.	
 Mavjud	 barcha	 turdagi	 elektron	 ta'lim	 vositalaridan	 quyidagilar
avtomatlashtirish	
 uchun	 ishlatiladi:	    	ta'lim	 faoliyati	 bilan	 bog'liq	 hujjatlarni
rasmiylashtirish,	
 muntazam	 hisob-kitoblar;	    	eksperimental	 tadqiqotlar	 natijasida
olingan	
 ma'lumotlar.	    	Dasturiy	 xizmat	 ko'rsatish	 vositalari	 amaliy	 laboratoriya
mashg'ulotlarida,	
 shuningdek,	 O`quv	 mashg`ulotlarida	 o'quvchilarining	 loyiha	 va
mustaqil	
 ishlarini	 tashkil	 etishda	 qo'llaniladi.	 Bilimlarni	 o'lchash	 va	 nazorat	 qilish
vositalari	
 Ta'limda	 ushbu	 elektron	 ta'lim	 vositalari	 ayniqsa	 keng	 qo'llaniladi.
O'qitish.	
 Elektron	 simulyatorning	 o'xshash	 funktsiyasi	 shundan	 iboratki,	 undan
foydalanish	
 talabaning	 ma'lum	 bir	 mavzuni	 o'zlashtirishdagi	 ishini	 faollashtirishga
imkon	
 beradi.	 Darhaqiqat,	 bunday	 vositalarni	 ishlab	 chiqishda	 ularning	 dasturiga
maslahatlar	
 va	 etakchi	 savollar	 kiritilgan.	 Talabalar	 testlarni	 yechib,	 savollarga
yoki	
 noto'g'ri	 javoblar	 berilgan	 nazariy	 material	 bo'limlariga	 havolalar	 oladilar.
Elektron	
 simulyator	 o'zining	 o'qitish	 funktsiyasini	 bajarib,	 talabaga	 bir	 xil	 turdagi
yoki	
 bir	 xil	 darajadagi	 murakkablikdagi	 vazifani	 qayta	 hal	 qilish	 imkoniyatini
beradi.
Tarbiyaviy.	
 Simulyatorlar	 ko'rinishidagi	 zamonaviy	 elektron	 o'quv	 vositalari
o'quvchilar	
 faoliyatini	 tartibga	 soladi	 va	 ularning	 o'zini	 o'zi	 tashkil	 etishiga	 hissa qo'shadi. Ushbu	 vositalar	 bilan	 ishlashda	 O`quv	 mashg`ulotlarida	 o'quvchilarida
mas'uliyat,	
 mustaqillik	 va	 tashabbuskorlikni	 rivojlantirish	 istagi	 shakllanadi.	 Turli
xil	
 fanlar	 bo'yicha	 o'xshash	 elektron	 ta'lim	 vositalari	 va	 ta'lim	 resurslarini	 o'z	 ichiga
oladi.	
 Shuning	 uchun	 interaktiv	 simulyatorlar	 ko'plab	 o'qituvchilar	 tomonidan	 juda
faol	
 qo'llaniladi.	 Ular	 shunday	 elektron	 vositalardan	 tillarni,	 aniq	 fanlarni	 va
hokazolarni	
 o„rgatishda	 foydalanadilar.	 Interfaol	 trenajyorlar	 o„qituvchi	 uchun
nafaqat	
 o„rganilayotgan	 materialni	 tizimlashtirish,	 balki	 sinfni	 asosiy	 mavzularga
yo„naltirish	
 muhim	 bo„lgan	 darslarda	 qo„llaniladi.	 o'rganilayotgan	 material.
Bularning	
 barchasi	 mavzuni	 tushunish	 va	 bolalarni	 kredit	 ishlariga	 tayyorlash
imkonini	
 beradi.	 Bundan	 tashqari,	 simulyatorlar	 ko'rinishidagi	 elektron	 o'quv
vositalarini	
 ishlab	 chiqishda	 ularning	 vizual	 qatori	 ko'pincha	 darslikdagi	 chizmalar
bilan	
 to'ldiriladi.	 Bu	 sizga	 darsning	 ko'rinishini	 oshirish	 imkonini	 beradi.	 Shu	 bilan
birga,	
 elektron	 simulyator	 nafaqat	 o'qituvchiga	 murakkab	 o'quv	 materialini
tushuntirishga,	
 balki	 mustaqil	 ish	 paytida	 uni	 O`quv	 mashg`ulotlarida
o'quvchilariga	
 muvaffaqiyatli	 o'zlashtirishga	 yordam	 beradigan	 ajralmas	 vositaga
aylanadi.
Elektron	
 ta'limni	 tashkil	 etish	 vositasi	 sifatida	 simulyatorlar	 darsning	 turli
bosqichlarida,	
 talabalar	 bilan	 individual	 yoki	 oldingi	 ish	 uchun,	 mustaqil	 uy
vazifasi	
 sifatida,	 bilimlardagi	 kamchiliklarni	 bartaraf	 etishda,	 shuningdek,
muammolarni	
 hal	 qilish	 yoki	 o'rganilayotgan	 mavzu	 bo'yicha	 nazariy	 material.
O’quv -t arbiy a jaray oninig axborot  met odik  t a’minot i v a o’quv
muassasi t ashk iliy  boshqaruv  t izimini av t omat lasht irish
O’qituvchi	
 faoliyatining	 muvaffaqiyati	 avvalo	 u didaktik	 prinsip	 (qonuniyat)	 larni
qanchalik	
 to’g’ri	 amalga	 oshirishiga	 bog’liq.	 Ta‘lim	 qonuniyatlari	 bu	 - o’qitish
jarayoniga	
 qo’yiladigan	 talablar	 yig’indisidir.   Ta‘lim   prinsip   (tamoyil)   lari
deb ,   ta‘limning   barcha   bosqichlari   va   hamma   predmetlarini   o’qitish   uchun   asos
bo’ladigan   qonuniyatlar,   qoidalarga   aytamiz .	
 Ta‘lim	 qonuniyatlari	 o’quvchi	 va
o’qituvchi	
 orasidagi	 eng	 muhim	 ichki	 ahamiyatni	 aks	 ettiradi.
O‘zbekiston	
 Prezidenti	 Sh.	 Mirziyoyev	 2017	 yil	 7-fevral	 kungi	 farmoni	 bilan	 2017
—2021-yillarda	
 O‘zbekistonni	 rivojlantirishning	 beshta	 ustuvor	 yo‘nalishi
bo‘yicha	
 Harakatlar	 strategiyasini	 tasdiqladi.	 Bu	 haqda	 Strategiya	 loyihasi	 dolzarb
hamda	
 aholi	 va	 tadbirkorlarni	 tashvishga	 solayotgan	 masalalarni	 kompleks
o‘rganish,	
 qonunchilik,	 huquqni	 muhofaza	 qilish	 amaliyoti	 va	 xorijiy	 tajribani
tahlil	
 qilish	 yakunlari	 bo‘yicha	 ishlab	 chiqildi.	 Hujjat	 internetda	 e’lon	 qilinib,
ekspertlar	
 va	 jamoatchilikning	 keng	 muhokamasidan	 o‘tdi.	 Ijtimoiy	 sohalarning
rivojlantirishida	
 milliy	 mustaqillik	 prinsiplari	 va	 xalqning	 boy	 intellektual	 merosi
va	
 umumbashariy	 qadriyatlarining	 ustuvorligi	 asosida	 ta’limning	 barcha	 darajalari va bo’g’inlarida	 ta’lim	 oluvchilarning	 ma’naviy	 va	 ahloqiy	 fazilatlarini
rivojlantirishga	
 hamda	 ta’limni	 boshqarish	 tizimini	 takomillashtirish,	 jamoat
boshqaruvi	
 shakllarini	 rivojlantirish,	 ta’lim	 muassasalarini	 mintaqalashtirishga
e`tabor	
 qaratilgan.
Ma’lumki,	
 qonuniyat-bu	 barqaror,	 zaruriy	 u yoki	 bu	 xodisalar	 va	 jarayonlar
o’rtasidagi	
 mutanosiblik	 va	 muhim	 aloqa.	 Ijtimoiy	 ehtiyojlar	 va	 sharoitlar	 o’quv
jarayonining	
 harakteri,	 uning	 vazifalari,	 mazmuni,	 shakllari:	 usullari	 va	 vositalari
qonuniy	
 ravishda	 aniqlab	 beradi.	 Agar	 o’qitish	 jamiyat	 talablarini	 e’tiborga	 olmasa,
u	
 holda	 uni,	 albatta,	 qayta	 ko’rish,	 takomillashtirish	 kerak.	 Demak,	 ta’lim	 berish,
tarbiyalash	
 va	 o’quvchilarning	 umumiy	 rivojlanishlarini	 bir	 butunlikda	 amalga
oshirish	
 zarur.
Ifodalangan	
 qonuniy	 didaktik	 aloqalarni	 va	 o’qitish	 qoidalarini	 ilmiy	 asoslangan
o’zaro	
 bog’lanishda	 qo’llash	 ko’nikma	 va	 malakalarni	 chuqur,	 puxta,	 ongli	 va
ta’sirli	
 o’zlashtirilishini	 ta’minlaydi.	 O’qitishni	 aynan	 shunday	 natijaga	 qaratish
uning	
 onglilik,	 puxtalik,	 ta’sirchanlik	 qoidalarini	 harakterlaydi.
Ta’limning	
 mazmuni	 hayot,	 hozirgi	 zamon	 fani	 bilan	 bog’langan	 bo’lganligi	 uchun
ham,	
 	vazifalarda	 	mamlakatning	 	iqtisodiy	 	rivojlanishini	 	jadallashtirish
muammolari,	
 	ishlab	 	chiqarishni	 	mexanizatsiyalash,	 	avtomatlashtirish,
kompyuterlash	
 kabilar	 asosida	 intensivlash	 o’z	 aksini	 topishi	 kerak.
Har	
 bir	 o’qituvchi	 shuni	 anglab	 yetishi	 muhimki,	 o’quv	 jarayonini	 samarali	 ko’rish
-	
 bu,	 ishda	 o’zini	 oqlagan	 pedagogik	 qonuniyatlar,	 qoidalar,	 didaktik	 qoidalarni
hozirgi	
 zamon	 sharoitidagi	 yangi	 masalalarni	 xal	 qilishda	 ijodiy	 foydalangan
holda,	
 ulardan	 butunlay	 va	 o’zaro	 aloqada	 foydalanish	 demakdir.
O’qitishning	
 muqobil	 tomonlarini	 tanlash	 uchun	 butun	 qonuniyatlar	 birligini	 va
didaktik	
 qoidalarini	 e’tiborga	 olish	 zarur.
O’qitish	
 qonuniyatlaridan	 uni	 samarali	 tashkil	 qilishga	 nisbatan	 muayyan	 muhim
talablar	
 kelib	 chiqadiki,	 buni	 o’qitish	 qoidalari	 deb	 ataladi.	 O’qitish	 qoidalarini
bilish	
 o’qitishning	 zarur	 usullarini	 yanada	 ishonchliroq	 tanlashga	 imkon	 beradi.
Ta’lim	
 qoidalari	 - o’qituvchining	 faoliyatini	 va	 o’quvchilar	 tomonidan	 ilmiy
bilmlarning	
 o’zlashtirilishi,	 tegishli	 ko’nikma	 va	 malakalar	 hosil	 qilishning	 asosiy
qonun	
 va	 yo’l	 – yuriqlarini	 o’z	 ichiga	 oladi.	 SHu	 bilan	 bir	 vaqtda	 ta’lim	 qoidalari
har	
 ikkala	 faoliyatni,	 ya’ni	 o’qituvchi	 va	 o’quvchi	 tomonidan	 o’z	 oldiga	 qo’yilgan
vazifalarni	
 muvaffaqiyatli	 amalga	 oshirish	 imkoniyatini	 beradigan	 bir	 qancha
talablarni	
 ham	 umumlashtirib	 beradi.
Ta`lim	
 o`qituvchining	 faoliyati	 va	 o’quvchilar	 tomonidan	 ilmiy	 bilimlarni
o`zlashtirilishi,	
 tegishli	 ko`nikma	 va	 malakalar	 hosil	 qilishning	 asosiy	 qonuni	 va
yo`l-yo`riqlarni	
 	o`z	 	ichiga	 	oladi. Ta`lim tamoillari   o`qitishning eng	 muhim	 masalalarini	 nazariy	 va	 amaliy	 jihatdan
to`g`ri	
 hal	 qilishning	 asosiy	 qonuniyatlaridir.	 Qonuniyat	 bu	 barqarorlik,	 zaruriyat,
u	
 yoki	 bu	 hodisalar	 va	 jarayonlar	 o`rtasidagi	 mutanosiblik	 va	 muhim	 aloqa.
Ta`lim tamoyillari deb,   umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga
oshirishga   qaratilgan   o`qish   va   o`qitish   jarayonlarining   yo`nalishi,   o`quvchilar
tomonidan ilmiy bilimlarning o`zlashtirishlari, bilim, ko`nikma va malakalar hosil
qilishning asosiy qonun qoidalarining yig`indisiga aytiladi .
O`qitish	
 prinsiplari	 ta’limning	 eng	 muhim	 masalalarini	 nazariy	 va	 amaliy	 jihatdan
to`g`ri	
 hal	 qilishning	 asosiy	 negizi	 hisoblanadi.
Ta’lim prinsiplari o’quv-tarbiya jarayoniga qo’yiladigan ijtimoiy talablar
Ta’limni	
 tashkil	 etish	 va	 boshqarishda	 rioya	 qilinadigan	 qoidalar	 sifatida	 amal
qiladi.	
 Ta’lim	 prinsiplari	 haqida	 tasavvurlar	 ikki	 xil	 yo’l	 bilan	 izohlanadi:	 1)	 tasvir
shaklida.	
 Masalan,	 ilmiylik	 prinsipi	 fan	 va	 o’quv	 predmeti	 o’rtasidagi
aloqadorlikka	
 asoslanadi.	 Bu	 yerda	 ilmiylik	 prinsipi	 tasvir	 orqali	 bayon	 qilingan;	 2)
qoida	
 shaklida.	 Masalan,	 ta’limda	 oddiydan	 murakkabga	 qarab	 boriladi.	 Bu
jumlada	
 tushunarlilik	 prinsipi	 qoidaga	 solingan,	 ya’ni	 normallashtirilgan.	 Ta’lim
prinsiplari	
 qoida	 shaklini	 ollevergan	 sari,	 ulardan	 amaliyotda	 foydalanish
imkoniyatlari	
 ham	 kengayaveradi.
Mutaxassislar	
 ta’lim	 prinsiplari	 xususiyatlarini,	 asosan,	 o’qituvchi	 faoiliyatiga
nisbatan	
 izohlashadi.	 Shu	 sababli	 ko’pchilik	 didaktik	 qo’llanmalarda	 “o’qitish
prinsiplari”	
 iborasi	 ishlatilgan.	 Ta’lim	 prinsiplari	 talim	 jarayonining	 ikkala
sub’eaktiga-	
 ham	 o’qituvchi,	 ham	 o’quvchiga	 daxldor.	 SHunga	 ko’ra	 biz	 ularni
ta’lim	
 prinsiplari	 deb	 nomladik.	 Ta’limni   tashkil	 etish ,	 boshqarish	 va	 nazorat
qilishda	
 o’qituvchi	 va	 o’quvchi	 faoliyatiga	 qo’yiladigan   talablar ,	 qoidalar	 ta’lim
prinsipidebaytiladi.
Ta`limning ilmiylik prinsiplari
Maktablarimizda	
 	ta`limning	 	ilmiy	 	bo’lishi	 	prinsipi	 	ta`lim	 	jarayonida
o`quvchilarning	
 tabiat,	 jamiyat	 va	 kishi	 tafakkuri	 taraqqiyoti	 haqidagi	 qonun	 va
qoidalarni	
 dialektik	 materialistik	 asosda	 egallab	 olishlarini,	 atrofini	 o`rab	 olgan
ob`yektiv	
 borliqdagi	 predmet,	 narsa,	 hodisa	 va	 voqealarning	 bir-biriga	 bog`liqligi,
hamisha	
 harakatda	 va	 rivojlanishda	 ekanligini	 ilmiy	 asoslarini	 anglab	 olishlarini,
fakt	
 va	 hodisalarni	 mustaqil	 tahlil	 qilish	 va	 xulosalar	 chiqarish,	 shunindek,	 ularga
o`zlashtirilgan	
 ilmiy	 bilimlarning	 turmushda	 bilish	 ko`nikma	 va	 malakalarni	 hosil
qilish	
 talabalarning	 o`z	 ichiga	 oladi.
Ta’limning	
 ilmiy	 bo`lishi	 prinsipi	 ta`lim	 jarayonida	 o`quvchilarning	 hozirgi	 fan	 va
texnika	
 taraqqiyot	 darajasiga	 muvofiq	 keladigan	 ilmiy	 bilimlar	 bilan
qurollashtirishni	
 hamda	 maktab	 ta`limi	 davomida	 yoshlarni	 ilmiy	 bilimlar	 bilan
tanishtirib	
 borishni	 ta`minlashga	 qaratilgan. Didaktikaning ilmiylik	 prinsipi	 maktab	 ta`limining	 mazmunigagina	 aloqador	 bo`lib
qolmay,	
 o`qitish	 meto`dlariga	 ham	 aloqadordir.
U	
 maktab	 ta`limi	 jarayonida	 fan-texnika	 yutuqlaridan	 foydala	 olishga	 qaratilgan
o`qitish	
 meto`dlarini	 ham	 takomillashtirishni	 talab	 qiladi.
Shuningdek,	
 	o`quvchilarning	 	umumiy	 	tayyorgarligi,	 	saviyasi	 	va	 	yosh
xususiyatlariga	
 mos	 keladigan	 eng	 sodda	 shakldagi	 ilmiy	 tadqiqot	 meto`dlari	 bilan
tanishtirishni	
 ham	 talab	 qiladi.	 Ayniqsa	 o`quvchilarni,	 atrofni,	 narsa,	 voqea	 va
hodisalarni	
 mustaqil	 suratda	 kuzatish,	 eksperiment	 o`tkazish,	 dastlabki	 ilmiy
tadqiqot	
 meto`dlari	 bilan	 tanishtirishni	 talab	 qiladi.
Didaktikaning	
 ilmiylik	 prinsipi	 o`quvchilar	 ilmiy	 materialistik	 dunyoqarashlarni
shakllantirishga,	
 atrofni	 o`rab	 olgan	 ob`ektiv	 borliqni	 o`rganish,	 bilishga	 bo`lgan
qiziqishlarni	
 o`stirish,	 shuningdek	 ularning	 mustaqil	 ravishda	 o`z	 ma’lumotlarini
oshirishga	
 mustaqil	 ilmiy	 ishlar	 olib	 borishga	 bo`lgan	 moyilliklarini	 rivojlantirish
ham	
 zarur	 bo`lgan	 ko`nikma	 va	 malakalar	 hosil	 qilishga	 olib	 keladi.	  Bularning
hammasi	
 o`quvchilarning	 ijodiy	 faolliklarini	 oshiradi.
T a`limda muntazamlilik va izchillik
Maktab	
 ta`lim-tarbiya	 jarayonining	 hamma	 sohasida	 muntazamlilik	 va	 izchillik
prinsipi	
 hal	 qiluvchi	 ahamiyatga	 ega.	  Maktab	 o`quv	 predmetlarining
muntazamliligi	
 ustida	 gap	 borar	 ekan,	 uni	 fan	 va	 fanni	 o`rganish	 tizimidan	 farq
qilish	
 lozim.	 Fan	 va	 uning	 o`rganish	 tizimi	 o`ziga	 xos	 qirrali,	 chuqur	 va	 murakkab
hodisalarni	
 o`z	 ichiga	 oladi.	 Uni	 o`quv	 fanlari	 va	 predmetlariga	 o`rganish	 tizimiga
tadbiq	
 etib	 bo`1maydi,	 bu	 mumkin	 emas.
Ta’limiy  int ernet  resurslar v a ulardan o’quv  jaray onida 
foy dalanish
AKTni	
 o‘quv	 jarayoniga	 integratsiyasi	 yangi	 imkoniyatlar	 yaratadi	 hamda	 o
‘qituvchilar	
 oldida	 yangi	 vazifalar	 qo‘yadi.	 Bugungi	 kunda	 Web-	 va	 interaktiv
o‘qitish.   Animatsiya ,	
 modellashtirish	 va	 b.	 foydalanish	 imkonini	 berayotgan	 AKT
sohasida	
 erishilgan	 taraqqiyot	 kimyoni	 tushunishni	 yengillashtirishda	 muhim
ahamiyatga	
 ega.	 Biz	 Internet	 resurslaridan	 onlayn	 rejimida	 ochiq	 axborotlardan
foydalanishimiz	
 zarur.	 O‘quvchilarga	 grafik	 tasvirlar	 ko‘rsatilishi	 zarur,
molekulalar	
 tuzilishini	 uch	 o‘lchamli	 shaklda	 ko‘rishiga	 imkon	 berilishi	 kerak.
t	
 almashinish	 jarayonidir.	 Audiokonferensiyalarni	 tashkil	 etish	 kompyuter	 b
o‘lishini	
 talab	 etmaydi,	 faqatgina	 uning	 ishtirokchilari	 o ‘rtasida	 ikki	 tomonlama
audioaloqadan	
 	foydalanishni	 	k	 	o‘zda	 	tutadi.	 	Videokonferensiyalarda
videoapparatura	
 qo‘llaniladi.	 Ularni	 o ‘tkazish	 kompyuter	 bo‘lishini	 talab	 etadi.
Videokonferensiya	
 jarayonida	 bir-biridan	 ancha	 uzoq	 masofada	 bo‘lgan	 uning
ishtirokchilari	
 televizor	 ekranida	 o ‘zlarini	 va	 boshqa	 ishtirokchilarni	 k o‘rib turadilar. Televizion	 tasvir	 bilan	 bir	 vaqtda	 ovoz	 ham	 eshitilib	 turadi.	 Demak,
Internet	
 resurslari	 xilma-xil,	 ularning	 ichida	 ham	 foydali	 ham	 zararli	 b o‘lgan
ma’lumotlar	
 uchraydi.	 Hozirgi	 davrda	 ta’limiy	 internet	 resurslari	 va	 qidiruv
tizimlaridan	
 o	 ‘quv	 jarayonida	 to	 ‘g	 ‘ri	 maqsadda	 foydalana	 oladigan
mutaxassislarni	
 	tayyorlash	 	va	 	zamonaviy	 	axborot	 	kommunikatsion
texnologiyalardan	
 	o	 	‘quv	 	jarayonida	 	foydalanish	 	muhim	 	hisoblanadi.
  Elektron   o‘quv-metodik   materiallar   majmuasi,   uning   tuzilmasi   va   tarkibi.
Elektiron   darsliklar   yaratish   texnologiyalari ,   elektiron   darsliklar   yaratuvchi
dasturiy   vositalar,   gipermediyali   elektiron   darsliklar
Elektron	
 o’quv-metodik	 materiallarni	 yetkazish	 va	 teskari	 aloqa	 usullari
foydalanuvchining	
 imkoniyatlariga	 bog’liq	 ravishda	 tanlanadi:	 operativ	 teskari
aloqani	
 ta’minlash	 uchun	 elektron	 pochtadan	 foydalangan	 holda,	 Internet	 dagi	 yoki
lokal	
 tarmoqdagi	 ta’lim	 serveridagi	 EO’K,	 disket	 yoki	 kompakt-diskdagi	 avtonom
elektron	
 darslik.	 Ta’lim	 serveridagi	 elektron	 darslik	 va	 elektron	 o’quv	 kursi:
amalga	
 oshirish	 uchun	 texnologiyalarni	 tanlash.   Hozirgi	 vaqtda	 amaliyotda ,
EO’Klarini	
 loyihalashda	 asosan	 quyidagi	 texnologiyalar	 qo’llaniladi:	 •
ma’lumotlar	
 bazalari	 texnologiyalari	 (shu	 jumladan,	 multimediali)	 bilan	 birgalikda
yuqori	
 daraja	 dasturlash	 tilida	 loyihalash;	 • gipermatnli	 texnologiyalar;	 •
ixtisoslashtirilgan	
 	instrumental	 	vositalar	 	yordamida	 	loyihalash.
Elektron	
 o’quv	 adabiyotlari	 va	 ularni	 ishlab	 chiqishga	 qo’yilgan	 talablar.	 Keyingi
paytlarda	
 darslik	 va	 o’quv	 qo’llanmalar	 yaratishga	 yangicha	 yondashuvlar	 paydo
bo’lmoqda.	
  Bu	 borada	 elektron	 o’quv	 adabiyotlarini	 yaratish	 o’zining	 ijobiy
pedagogik	
 samaralarini	 bermoqda.	 Bunda	 elektron	 kitoblar	 (multimedia   kitoblar ,
yarim	
 media	 kitoblar,	 gipremedia	 kitoblar,	 intellektual	 kitoblar,   telemedia	 kitoblar ,
kibernetik	
 kitoblar),	 elektron	 nashr,	 elektron	 ta’lim	 resurslari,	 elektron	 uslubiy
qo’llanma,	
 elektron	 forumlar,	 elektron	 shakldagi	 o’quv	 –   uslubiy	 materiallar ,
elektron	
 o’quv	 nashri	 va	 shu	 kabilarning	 ahamiyati	 beqiyos.	 Quyida	 ular
tavsiflarini	
 keltiramiz.	 Elektron	 darslik	 – bu	 an’anaviy	 darslikdan	 farqli	 o’laroq,
fanga	
 oid	 tegishli	 materiallarni	 dinamik	 talqinda,	 ya’ni	 foydalanuvchi	 e’tiborini
jalb	
 qiluvchi	 turli	 ranglardan,	 multimedia,   audio	 va	 video	 animasiyalar ,
gipermurojaatlardan	
 o’rinli	 foydalangan	 holda	 tuzilgan	 yoxud	 dasturlarshtirilgan
darsliklar.	
 U	 kompyuter	 texnologiyasiga	 asoslangan	 o’quv	 uslubini	 qo’llashga,
mustaqil	
 ta’lim	 olishga	 hamda	 fanga	 oid	 o’quv	 materiallari,	 ilmiy	 adabiyotlarning
har	
 tomonlama	 samarali	 o’zlashtirilishiga	 mo’ljallangan	 adabiyot.	 Shuningdek,	 u
muayyan	
 fanning	 o’quv	 hajmini	 to’liq	 qamragan	 va	 masofaviy	 o’qitish	 hamda
mustaqil	
 o’rganish	 uchun	 kompyuter	 texnologiyalariga	 asoslangan,	 bo’lib,	 unda
materiallar	
 (o’quv	 va	 ilmiy	 materiallar	 faqat	 virtual	 (matn)   shaklida ,	 o’quv
materiallari	
 esa	 virtual	 (matn)	 va	 ikki	 o’lchamli	 grafik	 shaklida)	 multimedia
elementlari,	
 ya’ni	 ma’lumot	 ikki	 – uch	 o’lchamli	 grafik	 ko’rinishida,	 video, animasiya va	 qisman	 virtual	 (matn)	 shaklida,	 obyektlarga	 nisbatan	 harakatlanish
tasavvurini	
 	ifodalaydigan	 	shaklda	 	yaratiladi
Gipermedia	
 kitoblar	 – bu	 multimediali	 kitoblarning	 takomillashgan	 shakli	 bo’lib,
bunda	
 foydalanuvchi	 asosiy	 matndan	 tashqari	 turli	 qo’shimcha	 manbalarga	 ham
(sharhlarga,	
 atamalarning	 izohlariga,	 tuzatishlariga)	 murojaat	 qilishi	 mumkin.
Gipermatnli   texnologiyadan   foydalanish   o’z-o’zidan   barcha   ishlanmalarni   yagona   s
tandart	
  doirasiga	 kiritadi,   lekin	 O’AT	 dasturiy   ta’minoti   kompleks   ishlashi   uchun,
odatda,
 	yagona
axborot   makoni	
 	shakllanishini   ta’minlaydigan	 	va	 	o’zida,	 	o’quvchilar,
o’quv   yurti   pedagoglariva   ma’muriyati   operativ	
 foydalana	 oladigan,   muammoga
yo’naltirilgan   axborot   muhitini   ifodalaydigan   standart	
 dastur   –	 qobiq	 tuziladi	 yoki
jalb   qilinadi.	
 	Bunday   qobiqlarni   (VLE,	 	Net-
maktab   va	
 	boshqalar)   joriy   qilish   pedagoglarning	 	bevosita	 	ishtirokida   olib
borilmoqda.   Pedagoglar	
 	tajriba	 	foydalanish   bosqichidayoq,   o’z   takliflarini
ishlab   chiquvchilarga	
 bergan   holda,   ta’lim	 jarayonini	 tashkillashtirish	 uchun
ularning   imkoniyatlarini   o’rganadilar.   Biroq,afsuski,   bunday   dasturiy   ta’minot   uch
un	
 	yagona	 	standart   hozircha	 	ishlab	 	chiqilmagan.
Masofadan	
 	va	 	ochiq	 	o’qitish	 	dasturlarini   amalga
oshiradigan   o’quv   yurtlari   va   markazlari   (mamlakatimizdagi   va
chet   eldagi),   axborot   muhitini	
 saqlab	 turish	 uchun	 faoliyatlarining	 o’ziga
xos	
 	xususiyatlarini	 	hisobga   olgan   holda,	 	o’zlarining	 	dasturiy   ta’minotini
ishlab   chiqishmoqda.
Bundan   tashqari,   standartlashtirilgan   dasturiy   vositalarning   yo’qligi   tufayli,   o’quv  
yurtlari kommunikasion   texnologiyalarni   qo’llab-quvvatlash   uchun
mo’ljallangan   dasturiy   ta’minotni  	
sotib	 olishlariga   yoki	 ishlab	 chiqishlariga	 to’g’ri
keladi.   Bularga,   lokal	
 tarmoq   hamda	 Internet	  orqali   o’quv-metodik   materialdan
foydalanishni	
 	va   ular	 	bilan   ishlashni   tashkillashtirish
vositalari;	
 	ta’lim   (o’quv)   dasturlari ,	 	o’quv   qo’llanmalari,	 	topshiriqlarni
sh.k.tarmoqlar	
 orqali   yuborish,	 testlashni   tashkillashtirish   va   o’tkazish   kiradi.
Aynan,	
 	pedagog	 	axborot   resurslaridan	 	foydalanish	 	tartibini   rejalash-
tirishi,   o’quvchilar   bo’yicha   ma’lumotlar   bazasida	
 	serverda
to’planadigan   axborot   yordamida ,   o’quv	
 yoki	 ijodiy	 jarayon	 boshqarilishini
va   monitoring   tashkillashtirilishini   mulohazaqilib   ko’rishi	
 	mumkin.   Loyiha
dasturiy	
 	jihatdan	 	mutaxassislar   tomonidan	 	amalga	 	oshiriladi	 	(oliy
o’quv   yurtlarida	
 bu	 axborot	 texnologiyalari	 markazlarining	 yoki	 boshqa   o’xshash
struktura-   larning	
 xodimlaridir).	 Albatta,   bunday   saytlar	 yaratilishini   bosqichma-
bosqich,pastdanyuqoriga   texnologiyasida	
 	–	 	o’quvchilarni   oddiy   ro’yxatga
olishdan   tortib,virtual   o’quv   markazi   butun   faoliyatini	
 	to’la   ma’muriy
boshqarishgacha,   real   amalga	
 	oshirish	 	mumkin.   Ikkinchi
yo’nalishning	
 mohiyati,	 ta’lim	 serverini	 mazmunan	 to’ldirish   uchun	 turli
elektron   o’quv   materiallari   tayyorlashda	
 ko’rinadi.   Bu   ishda   asosiy	 rol ,   albatta
pedagoglargategishli,   lekin   o’quvchilar	
 	uchun	 	ham   keng
faoliyat   maydoni   ochiladi.   Bu,	
 	masalan,	 	obzorli	 	materiallarni	 	ichiga oluvchi Web-sahifalarni   tayyorlash,	 u yoki   bu	 fan	 bo’yicha	 eng	 qimmatli   axborot
manbalari   (Internet   havolalari)   ro’yxatlari   bo’lgan	
 	annotasiyalangan
kataloglar,   modellashtiruvchi   dasturlarda   ma’lumotlar   bazalarini	
 	shakllantirish
bo’lishimumkin.   Gipermatnli   texnologiyadan   foydalanish,	
 	ham	 	pedagoglar,
ham   o’quvchilar	
 	uchun   axborot	 	bilan	 	ishlash	 	imkoniyatini   doimo
yaxshilab	
 borgan   holda,	 butun   tizimni   oson   o’zgartirish   va	 kengaytirish	 imkonini
beradi.  	
Axborot	 texnologiyalarining	 asbob-uskuna	 va	 dasturiy	 vositalarining	 juda
jadallik	
 bilan	 rivojlanib	 borishi,	 masalan,	 yangi	 avlod	 kompyuterlarining,	 yangi
dasturlarining	
 chiqishi,	 turli	 ta’limiy	 vazifalarni	 hal	 etish	 qulay	 texnikafiy
imkoniyatlar	
 ochib	 beradi.	 Biroq	 ilmiy	 izlanishlar	 o‘quv	 maqsadida
foydalaniladigan	
 axborot	 tizimlari	 o‘z	 didaktik	 sifatlariga	 ko‘ra	 hali	 ham
qoniqarsiz	
 darajada	 ekanligini	 ko‘rsatadi.	 Buning	 sababi	 shundaki,	 axborot
texnologiyalarini	
 o‘qitish	 maqsadlarida	 foydalanishning	 metodik	 (pedagogik)
vositalari	
 axborotlashtirishning	 texnikaviy	 vositalari	 rivojlanishidan	 ancha	 orqada
qolib	
 ketyapti.	 Kompyuterning	 imkoniyatlari	 juda	 katta,	 biroq	 pedagogik
maqsadlarda	
 u yetarli	 darajada	 foydalanilmayapti.	 O‘qitish	 maqsadidagi	 axborot
uni	
 loyihalashtirish	 bosqichida	 kiritiladi.	 Xususan,	 axborot	 —	 avtomatlashtirilgan
o‘qitish	
 tizimlarining	 ma’lumotlar	 bazasini	 yaratishda,	 elektron	 darsliklarni	 tuzish
uchun	
 o‘quv	 materialini	 tayyorlashda,	 modellashtiriuvchi	 turdagi	 kompyuter
tizimlari	
 bilan	 o‘quv	 ishlarining	 ssenariylarini,	 masalalar	 va	 mashqlar,	 test
topshiriqlari	
 tuzishda	 kiritiladi.   Axborot	 texnologiyalari	 bir	 yo‘la	 bir	 necha	 fan
sohalariga	
 informatika,	 matematika,	 kibernetika,	 psixologiya,	 pedagogika	 kabi
fanlarga	
 	oid	 	ma’lumotlarni	 	birlashtiradi.	 	Biroq	 	bu	 	uyg‘unlikda
psixologikpedagogik	
 asos	 yetakchi	 o‘rin	 tutadi.	 Axborot	 texnologiyalarini	 ishlab
chiqish	
 va	 o‘qitish	 jarayoniga	 joriy	 qilish	 muhim	 o‘rin	 egallaydi.	 Yangi	 axborot
texnologiyalari	
 o‘quv	 jarayoni	 va	 ilmiy-tadqiqot	 ishlari	 uchun	 katta	 ahamiyatga
ega.	
 Odatdagi	 ta’limiy	 texnologiyalardan	 farqli	 ravishda,	 axborot	 texnologiyalarida
mehnat	
 predmeti	 va	 uning	 natijasi	 sifatida	 axborot,	 mehnat	 quroli	 bo‘lib	 esa
axborotlashtirishning	
 texnikaviy	 vositalari	 xizmat	 qiladi.
AKT v osit alaridan t a’lim jaray onida foy dalanishning ist iqbolli
y o’nalishlari v a k elajagi
Axborot   -   kommunikatsiya   texnologiyalari   vositalaridan   ta'lim   jarayonida
foydalanish-ning   istiqbolli   yo'nalishlari   va   kelajagi
Axborot-kommunikatsiya	
 texnologiyalarini	 maktabda	 ta’lim	 olishni	 boshlagan
vaqtdan	
 boshlab	 ommaviy	 ravishda	 o’qitishni	 boshlashimiz	 kerak,	 chunki	 bu
davrda	
 o’quvchilar	 ko’nikmalarga	 tez	 erishishadi.	 Keyingi	 bosqichda	 kasb-hunar
kollejlari,	
 akademik	 liseylar	 talabalari	 uchun	 maxsus	 davlat	 tilidagi	 multimedia
kurslarini	
 ishlar	 chiqib	 joriy	 qilish	 kerakdir.	 Uchinchi	 bosqichda,	 oliy	 o’quv
yurtlari	
 bazasi	 va	 qolaversa	 texnologik	 parklar	 qoshida	 dasturchilar	 sinfini
shakllantirish	
 kerak	 bo’ladi.	 Bundan	 tashqari,	 ta’limning	 barcha	 bosqichlarida	 pilot
loyihalarni	
 o’tkazib,	 uning	 natijalari	 asosida	 kerakli	 qarorlar	 qabul	 qilish	 lozim;
o’quv	
 jarayoni	 uchun	 ishlab	 chiqilishi	 kerak	 bo’lgan	 dasturiy	 mahsulotlar	 davlat
tomonidan	
 to’liq   moliyalashtirilishi	 kerak ;	 mamlakat	 darajasida	 ta’lim	 resurslarini qamrab olgan	 yagona	 ma’lumotlar	 bazasini	 shakllantirish	 lozim;	 respublika
hududlarida	
 ta’limni	 axborotlashtirish	 darajasini	 doimiy	 ravishda	 tahlil	 qilib,	 uning
asosida	
 kerakli	 qarorlarni	 qabul	 qilish	 kerakdir.
Jahon	
 amaliyoti	 axborot-kommunikatsiya	 texnologiyalarini	 zamonaviy	 ta’lim
berish	
 jarayonining	 barcha	 daraja	 va	 bosqichlariga	 kiritish	 lozimligini
ko’rsatmoqda.	
 Ta’limga	 axborot-kommunikatsiya	 texnologiyalarini	 tadbiq	 qilish
va	
 foydalanishdan	 asosiy	 maqsad	 – ta’lim	 jarayonining	 barcha	 ishtirokchilari,	 ya’ni
ta’lim	
 oluvchi	 va	 beruvchilar	 uchun	 yangi	 imkoniyatlarni	 yaratib	 berishdan
iboratdir.
Axborot-kommunikatsiya	
 	texnologiyalarini   t   a   ‘   l   i   m   j   a   r   a   yo   n   i   g   a   keng
ko’lamda	
 joriy	 qilish	 quyidagilarni	 beradi:
o’quv	
 va	 ilmiy	 axborotlarni	 talaba	 hamda	 professor-o’qituvchilar	 tomonidan	 
qidirib	
 topishga	 ketadigan	 vaqtning	 qisqarishi;
elektron	
 o’quv	 adabiyotlar	 mazmunini	 davr	 talabidan	 kelib	 chiqqan	 holda	 
o’zgartirishni	
 tez-ashtirilishi;
 	
        talabalarning	 mustaqil	 ta’lim	 olishlari	 uchun	 qo’shimcha	 vaqtning	 ajratilishi
Jahon	
 tajribasi	 shuni	 ko’rsatmoqdaki,	 axborot-kommunikatsiya	 texnologiyalaridan
o’quv	
 jarayonida	 qo’llashning	 istiqbollari	 bo’lib	 multimedia-texnologiyalar	 asosida
interaktiv	
 ma’ruzalarni	 tashkil	 q+6ilish	 hisoblanadi.	 Ananaviy	 ma’ruzalar	 o’qishga
nisbatan	
 interaktiv	 ma’ruzalarda	 talabalar	 o’qitish	 jarayoniga	 faol	 aralashishlari
mumkin	
 bo’lib,	 unda	 o’quv	 materialining   turli	 joyidan	 savollar	 berib ,	 aniq	 javoblar
olish	
 	imkoniga	 	ega	 	bo’ladilar.	 	Multimedia-texnologiyalarda	 	axborot-
kommunikatsiya	
 texnologiyalarining	 zamonaviy	 dasturiy-texnik	 vositalarining
mujassamlanishi	
 talabalarning,	 ya’ni   audioaxborot   (ovoz),   videoaxborot   va
animasiya   (multiplikasiya,   «tirik   video»)   ko’rinishdagi	
 axborotlarni	 turli	 xis
etuvchi	
 organlari	 tomonidan	 qabul	 qilish	 darajasini	 yuksaltirilishini	 ta’minlaydi.
Bu	
 esa	 darslarni	 qiziqarli	 va	 samarali	 tashkil	 etishni	 ta’minlaydi.	 Shaxsiy
kompyuter	
 o’qituvchining	 yordamchisi	 sifatida	 ishtirok	 etadi.	 O’qituvchi
ma’ruzalarga	
 tayyorlanishida	 Microsoft	 Office	 dasturining	 Power	 Point	 grafik
dasturida	
 videoslaydlar	 tayyorlashi	 kerak	 bo’ladi.	 Bu	 albatta	 o’qituvchidan	 shaxsiy
kompyuterda	
 ishlash	 tajribasiga	 ega	 bo’lishini	 talab	 etadi.	 Bundan	 tashqari	 bunday
ma’ruzalarni	
 yoki	 amaliyot	 mashg’ulotlarini	 tashkil	 qilish	 uchun	 maxsus
jihozlangan	
 auditoriyalarni	 talab	 qiladi.
Kasbiy   ta'limning   informatsion-texnik   asoslari:   zamonaviy   informatsion   ta'lim
texno-logiyalari (Media) yordamida o'qitish va o'qish.
Pedagoglarning	
 axborot-texnologik	 tayyorgarligi	 bir	 nechta	 komponentlarni	 o’z
ichiga	
 oladi.	 Ulardan	 biri	 axborot-kommunikatsion	 texnologiyalardan	 foydalanish
asoslari	
 va	 ularni	 kasbiy	 faoliyatda	 qo’llash	 metodikasini	 egallash	 hisoblanadi. O’zbekiston respublikasi	 ta’limni	 axborotlashtirish	 yangi	 konsepsiyasi	 talaba	 va
pedagoglarni	
 ta’limni	 axborotlashtirish	 sharoitlarida	 ishlashga	 tayyorlashni	 ko’zda
tutadi.	
 Shu	 sababli	 bilim	 berishda	 raqamli	 ta’lim	 resurs(RTR)	 laridan	 foydalanish
muhim	
 ahamiyat	 kasb	 etmoqda.
RTRlarga	
 Internetdagi	 ta’lim	 resurslari,	 elektron	 darslik,	 elektron	 qo’llanmalar,
elektron	
 kutubxonalar	 hamda	 MS	 Office	 paketi	 va	 boshqa	 dasturlar	 asosida
tayyorlangan	
 va	 raqamli	 tashuvchida	 muhrlangan	 axborotlar	 kiradi.
Kasb	
 ta’limi	 uchun	 bugungi	 kunda	 quyidagi	 muammolar	 dolzarb	 hisoblanadi:
1.	
 Zamonaviy	 RTRlarni	 yaratish,	 tarqatish	 va	 o’quv	 jarayonida	 asosli	 qo’llash.
2.	
 O’quv	 jarayonida	 RTRlardan	 samarali	 foydalana	 oladigan	 pedagogik	 kadrlarni
tayyorlash.
Darsni	
 RTRlar	 asosida	 loyihalash	 o’z	 ichiga	 to’rtta	 bosqichni	 oladi:	 birinchi
bosqichda	
 raqamli	 resurslardan	 foydalanish	 zaruriyati	 asoslanadi;	 ikkinchisi
texnologik	
 bosqich	 bo’lib,	 unda	 pedagog	 dars	 turi	 (dars-tadqiqot,   dars-taqdimot ,
virtual	
 ekskursiya,	 amaliy	 ish	 va	 h.k.),	 dasturiy	 va	 apparat	 (lokal	 tarmoq,	 Internetga
chiqish,	
 multimediali	 kompyuter,	 dasturiy	 vositalar)	 ta’minotni	 aniqlaydi;	 uchinchi
bosqichda	
 dars	 tuzilmasidagi	 asosiy	 elementlar	 ajratiladi,	 turli	 komponentlar
(o’qituvchi-o’quvchi-RTR-o’quv	
 materiali)	 orasidagi	 o’zaro	 aloqa	 usullari
tanlanadi;	
 to’rtinchi	 bosqichda	 o’rganuvchilarning   joriy	 psixologik	 holati ,	 bilim
darajalari	
 hamda	 faoliyatlarning	 eng	 maqbul	 ketma-ketligi	 aniqlanadi	 [1].
Turli	
 umumta’lim	 va	 kasbiy	 fanlarni	 o’qitishda	 RTR	 larni	 qisman	 qo’llashga
qaramasdan,	
 ulardan	 samarali	 foydalanish	 sohasida	 pedagog	 kadrlarning
malakasini	
 oshirish	 va	 tayyorlash	 optimal	 tizimini	 tanlash	 masalasi	 yechimini
topmay	
 qolmoqda.
Shuning
 uchun	 o’qituvchilarni	 tayyorlash,	 qayta	 tayyorlash,	 malakasini	 oshirish
RTRlarni	
 amalda	 qo’llash	 va	 o’quv	 yurti	 axborot	 muhitini	 loyihalash	 tajribasini
o’zlashtirishga	
 yo’naltirilgan	 amaliy,	 loyihaviy	 xarakterda	 bo’lishi	 lozim.
Ma’lumki	
 bugungi	 kunda	 kompyuter	 raqamli	 format	 hisobiga	 axborotni	 barcha
ma’lum	
 bo’lgan	 usullarda	 taqdim	 etishni	 ta’minlaydi.	 Xuddi	 shunday	 u bitta
tashuvchida	
 ta’limiy	 jarayon	 hamma	 komponentalarining	 o’quv-metodik
ta’minotini	
 birlashtirishi	 mumkin.
O’rta	
 maxsus,	 kasb-hunar	 o’quv	 muassasalarida	 yangi	 o’quv	 mahsulotlarini	 tadbiq
etish	
 pedagoglarning	 malakasini	 oshirish	 va	 metodik	 qo’llab-quvvatlash	 butun
ta’lim	
 jarayonini	 qayta	 qurish	 bilan	 olib	 borilishi	 zarur.
Hozirgi	
 zamonda	 ta’lim	 tizimi	 sifatli	 RTRlarga	 kuchli	 ehtiyoj	 sezmoqda.
Amaliyotda	
 ularni	 qo’llash	 quyidagi	 imkoniyatlarni	 yaratadi: 1. O’rganuvchilarning	 mustaqil	 ravishda	 bilimlarni	 olish	 bo’yicha	 turli-tuman
faoliyat	
 shakllarini	 tashkil	 qilish.
2.	
 Turli	 xildagi	 o’quv	 faoliyatini	 amalga	 oshirish	 jarayonida	 zamonaviy	 axborot	 va
telekommunikasion	
 texnologiyalarning	 barcha	 imkoniyatlaridan	 foydalanish,
jumladan:	
 qayd	 qilish,	 yig’ish,	 saqlash,	 axborotni	 qayta	 ishlash,   interfaol	 muloqot ,
obyekt,	
 hodisa,	 jarayonlarni	 modellashtirish,	 virtual	 laboratoriyalar	 va	 boshqalar.
3.	
 O’quv	 jarayoniga	 assosiativ	 bilan	 bir	 qatorda	 multimedia	 texnologiyalari,	 virtual
haqqoniylik,	
 gipermatn	 va	 gipermedia	 tizim	 imkoniyatlariga	 tayanib	 oniy
axborotni	
 olib	 kirish.
4.	
 O’rganuvchilarning	 intellektual	 imkoniyatlari	 hamda	 ularning	 bilim,	 uquv,
ko’nikma,	
 mashg’ulotga	 tayyorlik	 darajasini	 obyektiv	 baholash	 va	 tashhis	 qo’yish.
5.	
 Har	 bir	 o’quvchining	 intellektual	 darajasiga	 mos	 holda	 ularning	 o’quv	 faoliyatini
boshqarish.
6.	
 O’rganuvchilarning	 individual	 mustaqil	 o’quv	 faoliyatini	 amalga	 oshirishlari
uchun	
 sharoit	 yaratish,	 o’zini	 o’qitish,	 rivojlantirish,   takomillashtirish ,	 safarbar
qilish	
 ko’nikmalarini	 shakllantirish.
7.	
 Pedagoglar,	 o’rganuvchilar	 va	 ota-onalarni	 ta’lim	 mazmuni	 va	 maqsadlariga
mos	
 bo’lgan	 dolzarb,	 o’z	 vaqtidagi	 axborot	 bilan	 tezkor	 ta’minlash.
8.	
 O’qitish	 samaradorligini	 oshirishga	 qaratilgan	 pedagog,	 o’rganuvchi	 va	 ota-
onalarning	
 doimiy	 va	 tezkor	 muloqoti	 uchun	 zamin	 yaratish.
Xulosa:
 	
Xulosa	 	qilib	 	aytsak	 	ta’limda	 	axborot	 	va	 	kommunikatsiya
texnologiyalari.   Axborot-kommunikatsiya	
 texnologiyalari	 haqida	 tushuncha,
axborot	
 va	 kommunikatsiya	 texnologiyalari	 vositalari,	 ularni	 ta’lim	 jarayonida
qo‘llash	
 imkoniyatlari,	 shaxsning	 ta’lim-tarbiyasi	 va	 rivojlanishida	 zamo naviy
axborot	
 	texnologiyalari	 va	 	pedagogik	 	dasturiy	 vositalar,	 	axborot	 	va
kommunikatsiya	
 texnologiyalari	 vositalarini	 yaratish,	 ularni	 o‘quv-	 tarbiya
jarayonida	
 qo‘llashning	 didaktik	 asoslari,	 o‘quv	 maqsadli	 elektron	 vositalarni
yaratish	
 va	 foydalanishdagi	 pedagogik-ergonomik	 talablar	 va	 ularning	 sifatini
baholash,	
 o‘quv-tarbiya	 jarayonining	 axborot-metodik	 ta’minotini	 va	 ta’lim
muassasalari	
 tashkiliy-boshqaruv	 tizimini	 avtomat-	 lashtirish	 va	 uning	 istiqbollari,
elektron-o‘quv	
 materiallari	 bazasining	 tu-	 zilmasi	 va	 tarkibi,	 ta’limiy	 internet
resurslar	
 va	 ulardan	 o‘quv	 jarayonida	 foydalanish,	 elektron	 o‘quv-metodik
materiallar	
 majmuasi,	 uning	 tuzil-	 masi	 va	 tarkibi,	 axborot	 va	 kommunikatsiya
texnologiyalari	
 	vositalaridan	 	ta’limiy	 	maqsadlarda	 	samarali	 	va	 	qulay foydalanishning pedagogik-ergo nomik	 shart	 sharoitlari,	 informatika	 va	 axborot
texnologiyalari	
 xonasiga	 qo‘yiladigan	 talablar	 va	 unda	 ta’lim	 jarayonini	 tashkil
etishning	
 metodik	 jihatlari,	 axborot	 va	 kommunikatsiya	 texnologiyalari
vositalaridan	
 ta’lim	 jarayonida	 foydalanishning	 istiqbolli	 yo‘nalishlari	 va	 kelajagi.
Zamonaviy	
 axborot	 texnologiyalarini	 ta’lim	 va	 tarbiya	 jarayonida	 qo‘llay	 
olish	
 bo‘yicha	 o‘qituvchilar	 pedagogik	 mahoratning	 quyidagi	 ko‘nikma	 va	 
malakalariga	
 ega	 bo‘lishlari	 kerak:	 
-   axborotlarni	
 saqlash,	 qayta	 ishlash,	 tarqatish	 va	 namoyish	 qilish	 tamo-	 
yillarini	
 bilishi;  
-   ta’limda	
 qo‘llash	 mumkin	 bo‘lgan	 texnik	 vositalar	 va	 ularning	 tavsif-	 larini	 
bilishi;
-   ta’lim	
 jarayoni	 va	 ilmiy	 izlanishlarda	 Internetdan	 foydalanishi;
-   ta’lim	
 jarayonida	 kompyuter	 texnikasidan	 foydalanish	 metodologi-	 yasini	 
bilishi;
-   dasturiy	
 ta’minotning	 asosiy	 turlarini	 bilish	 va	 ulardan	 foydalanishi;
-   fan	
 sohasida	 ilmiy	 izlanishlarning	 dasturiy	 ta’minotidan	 foydalanishi;
-   ta’lim	
 jarayonida	 amaliy	 masalalarni	 yechishda	 axborot	 tarmoqlarini	 
qo‘llashi;
-   masofaviy	
 ta’lim	 elektron	 o‘quv-metodik	 resurslaridan	 foydalanishi;
-   multimediali	
 hujjat	 va	 loyihalarni	 yaratishni	 bilishi;
Foydalanilgan	
 adabiyodlar:
1. Internet	
 resurslari	 va	 saytlari.
2. “Oliy	
 ta’limning	 davlat	 ta’lim	 standartlarini	 tasdiqlash	 to‘g‘risida”.
O‘zbekiston	
 Respublikasi	 Vazirlar	 Mahkamasining	 qarori.	    343-son
16.08.2001.	
       http://www.lex.uz/docs/361387
3. O‘zbekiston
 	Respublikasi	 	Prezidentining	 	Farmoni.	 	O‘zbekiston
respublikasini	
 yanada	 rivojlantirish	 bo‘yicha	 harakatlar	 strategiyasi
to‘g‘risida.	
 (O‘zbekiston	 Respublikasi	 qonun	 hujjatlari	 to‘plami,	 2017	 y.,	 6-
son,	
 70-modda) 4. Mirziyoyev Sh.	 M.	 Erkin	 va	 farovon,	 demokratik	 O‘zbekiston	 davlatini
birgalikda	
 barpo	 etamiz.   O‘zbekiston	 Respublikasi	 Prezidenti	 lavozimiga
kirishish	
 tantanali	 marosimiga	 bag‘ishlangan	 Oliy	 Majlis	 palatalarining
qo‘shma	
 majlisidagi	 nutq	 / Sh.M.	 Mirziyoyev.	 – Toshkent:	 O‘zbekiston,
2016.	
 - 56	 b.
5.  	
     Abduqodirov	 A.A.,	 Pardayev	 A.	 Ta’lim	 va	 tarbiyada	 zamonaviy
pedagogik	
 texnologiyalardan	 foydalanish	 uslubiyoti.	 –T:,	 “Tafakkur”.	  2014.
-366	
 bet
6. Abduqodirov	
 A.A.,	 Pardayev	 A.X.	 Masofali	 o‘qitish	 nazariyasi	 va
amaliyoti.-T.:	
 Fan	 -2009.	 -145	 b.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY V A O’RTA MAX SUS TA’LIM V AZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI INTELLEKTUAL TIZIMLAR VA KOMPYUTER TEXNOLOGIYALARI FAKULTETI 403-GURUH TALABASI BOYMAMATOV BOBUR NING INFORMATIKA O’QITISH METODIKASI FANIDAN Must aqil ishi

Bajardi: Boy mamat ov B Tek shirdi: Qarshiy ev X Reja: 1. Axborot texnologiyasi evolutsiyasi 2. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari 3. Boshqaruvda axborot texnologiyalari 4. Tadqiqot va loyihalashda Axborot texnologiyalari 5. AKT vositalari va ularning ta’lim jarayonida qo’llash imkoniyatlari 6. Shaxsning ta’lim tarbiyasi va rivojlanishida zamonaviy axborot texnologiyalari va pedogogik dasturiy vositalari 7. O’quv maqsadli electron vositalar yaratish va pedogogik ergonomik talablar 8. O’quv-tarbiya jarayoninig axborot metodik ta’minoti va o’quv muassasi tashkiliy boshqaruv tizimini avtomatlashtirish 9. Ta’limiy internet resurslar va ulardan o’quv jarayonida foydalanish 10. AKT vositalaridan ta’lim jarayonida foydalanishning istiqbolli yo’nalishlari va kelajagi

A xborot t exnologiy asi ev olut siy asi   XX asrning  50  – yillarida  Yangi  fan  – informatika  faniga  asos  solindi.  Informatika termini  lotincha  “informatio”  so’zidan  kelib  chiqqan  bo’lib,  tushuntirish,  xabar qilish,  bayon  etish  ma’nolarini  anglatadi.  Ba’zi  manbalarda  keltirilishicha, “Informatika”  atamasi  dastlab  1960  – yillarida  Fransiyada  vujudga  kelgan.  Bu  so’z fransuz  tilidagi  informatsiya  (information)  va  avtomatika  (automatique)  so’zlarini birlashtirilishidan  hosil  bo’lib,  “axborotlarni  avtomatik  qayta  ishlash”  degan ma’noni  bildiradi.      Informatika  inson  faoliyatining  turli  jabhalarida  axborotlarni izlash  va  undan  foydalanish  masalalari  bilan  Shug’ullanuvchi  fandir.    Informatika  quyidagi  masalalar  guruhini  tadqiq  qiladi  va  o’rganadi:      texnik, axborotlarni  ishonchli  yig’ish,  saqlash,  jo’natish,  qayta  ishlash  va  uzatish  usullarini o’rganish  bilan  bog’langan.      semantiklik,  axborotlarni  o’rganishda  axborotning mohiyatini  ochish  va  uning  elementlarining  mazmunan  ahamiyati  o’rtasidagi munosabatlarni  ko’rsatish  imkoniyatini  beradi;      pragmatiklik,  axborotlarning amaliy  jihatidan  foydaliligi,  iste’molchi  uchun  qanchalik  qimmatli  ekanligi  va qaror  qabul  qilishdagi  ahamiyati  nuqtai  nazaridan  ko’rib  chiqadi.      sintaksislik, ayrim  ilmiy  – faoliyat  sohalarini  formallashtirish  va  avtomatizatsiyalash  masalalari bilan  bog’langan,  jumladan,  indekslash,  mashina  tarjimasi  va  h.q. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari evolyutsiyasi ‒      XIX  asrning ikkinchi  yarimigacha  axborot  texnologiyasining  asosini  pero,  siyohdon  va buxgalteriya  daftari  tashkil  etgan.  Kommunikatsiya  (aloqa)  paket  (rasmiy  hujjatlar solingan  konvert)  yuborish  orqali  amalga  oshirilar  edi.  Axborotlarni  qayta  ishlash mahsuldorligi  o’ta  past  bo’lib,  har  bir  xat  alohida,  qo’lda  ko’chirib  olingan.  Qaror qabul  qilish  uchun  bir    biriga  qo’shiladigan  hisob    kitobdan  boshqa  axborot  ham ‒ ‒

bo’lmagan.     «Qo’l»  axborot  texnologiyasi  o’rniga  XIX  asr  oxirida  «mexaniq» texnologiya  kirib  keldi.  Yozuv  mashinasi,  telefon,  diktafonning  kashf  etilishi, jamoa  pochtasi  tizimining  takomillashuvi  – bularning  bari  avvaliga  axborotni  qayta ishlash  texnologiyasida,  so’ng  ish  mahsuldorligida  sezilarli  o’zgarishlar  yuz berishiga  zamin  bo’ldi.  Mohiyatan,  mexaniq  texnologiya  mavjud  muassasalarda tashkiliy  tarkibining  shakllanishiga  yo’l  ochib  berdi.  XX  asrning  40    60  yillarida ‒ «elektr»  texnologiyasi  paydo  bo’lib,  u echib  almashtiriladigan  elementlarga  ega elektr  yozuv  mashinkalari,  oddiy  qog’ozdan  foydalanuvchi  nusxa  ko’chirish mashinasi,  portativ  diktafonlardan  iborat  edi.  Aynan  shu  vositalar  hujjatlarni  qayta ishlash  sifati,  soni  va  tezligini  oshirish  hisobiga  boshqarish  faoliyati  yaxshilandi. Ko’pgina  zamonaviy  muassasalar  «elektr»  texnologiyasiga  asoslangan. 1.  Axborot  texnologiyalari  evolyutsiyasi  –  axborot  texnologiyalari  taraqqiy etishining  asosiy  bosqichlari   Axborot   texnologiyasining   rivojlanishi   bir   nechta bosqichlarni   o ‘ z   ichiga   oladi .   XIX   asrning   ikkinchi   yarimigacha   axborot texnologiyasining   asosini   pero ,   siyohdon   va   buxgalteriya   daftari   tashkil   etgan   ( qo ‘ l axborot   texnologiyasi ).   Kommunikatsiya  (aloqa)  paket  (rasmiy  hujjatlar  solingan konvert)  yuborish  orqali  amalga  oshirilar  edi.  Axborotni  qayta  ishlash mahsuldorligi  o‘ta  past  bo‘lib,  har  bir  xat  alohida,  qo‘lda  ko‘chirib  olingan.  Qaror qabul  qilish  uchun  bir-biriga  qo‘shiladigan  hisob-kitobdan  boshqa  axborot  ham bo‘lmagan.  “Qo‘l”  axborot  texnologiyasi  o‘rniga  XIX  asr  oxirida  “mexanik” texnologiya  kirib  keldi.  Yozuv  mashinasi,  telefon,  diktafonning  kashf  etilishi, jamoa  pochtasi  tizimining  takomillashuvi  – bular  bari  avvaliga  axborotni  qayta ishlash  texnologiyasida,  so‘ng  ish  mahsuldorligida  sezilarli  o‘zgarishlar  yuz berishiga  zamin  bo‘ldi.  Mohiyatan,  mexanik  texnologiya  mavjud  muassasalarda tashkiliy  tarkibining  shakllanishiga  yo‘l  ochib  berdi.  XX  asrning  40-60  yillarida “elektr”  texnologiyasi  paydo  bo‘lib,  u echib  almashtiriladigan  elementlarga  ega elektr  yozuv  mashinkalari  oddiy  qog‘ozdan  foydalanuvchi  nusxa  ko‘chirish mashinasi,  portativ  diktafonlardan  iborat  edi.  Aynan  shu  vositalar  hujjatlarni  qayta ishlash  sifati,  soni  va  tezligini  oshirish  hisobiga  boshqarish  faoliyati  yaxshilandi. Ko‘pgina  zamonaviy  muassasalar  «elektr»  texnologiyasiga  asoslanadi.  1960 yillarning  ikkinchi  yarmidan  esa  “elektron”  (yoki  “kompyuter”)  texnologiyasi yuzaga  kela  boshladi  va  axborotning  shaklini  emas,  mazmunini  o‘zgartirishga urg‘u  berila  boshlandi.  Ma’lumki,  boshqaruvning  axborot  texnologiyasi  axborotni qayta  ishlash  bo‘yicha  eng  kamida  quyidagi  muhim  uchta  tarkibiy  qismga  ega bo‘lishi  lozim:  hisobga  olish,  tahlil  va  qaror  qabul  qilish.  Bularni  kompyuterlarda amalga  oshirish  tobora  murakkablashib  bormoqda.  Chunki,  o‘zida  sanoqsiz ma’lumotlarni  jamlagan  “qog‘ozlar  dengizi”  tobora  kengayib  bormoqda. Axborotni  taqdim  etish  tizimining  rivojlanishi.  Aytish  mumkinki,  axborot texnologiyasi  bir  necha  million  yillar  avval  odamzod  o‘rtasida  ilk  bor  o‘zaro muloqotga  kirishish  usullari  (turli  tovushlar  chiqarish,  imo  ishora,  hatti-harakatlar

qilish) paydo  bo‘lishi  bilan  birga  yuzaga  kelgan  deb  aytish  mumkin.  Bunda axborot  almashinuvi  faqat  yakka  shaxslar  o‘rtasidagina  amalga  oshirilgan.  Nutq paydo  bo‘lishi  bilan  birga(taxminan  100  ming  yil  oldin)  odamlar  miyasida  axborot to‘planishi  imkoniyati  yuzaga  keldi. Keyingi  bosqichda,  ya’ni  yozuvning  paydo  bo‘lishi  (5-6  ming  yil  avval) insoniyatning  umumiy,  jamoa  xotirasining  yuzaga  kelishiga  sabab  bo‘ldi.  Aynan yozuvning  paydo  bo‘lishi  axborotni  to‘plash,  uzatish,  qayta  ishlash,  saqlash  va etkazish  kabi  to‘liq  jarayonni  amalga  oshirishga  imkoniyat  yaratib  berdi.  Bu imkoniyat  tufayli  axborot  moddiy  tashuvchilarda  qayd  etila  boshlandi.  Axborot tizimi  va  texnologiyasining  keyingi  taraqqiyoti  asosan  kommunikatsiya  vositalari bilan  bog‘liq.  Kommunikatsiya  tizimining  rivojlanishi.  Axborot  texnologiyasining rivojlanishi  axborotni  taqdim  etish  tizimidan  tashqari,  axborot  kommunikatsiya vositalarini  takomillashtirish  bilan  bog‘liq  edi.  Ular  axborotning  nomoddiy tashuvchisi,  ya’ni  nutq  paydo  bo‘lgandan  so‘ng  yuzaga  kelgan.  Buni  axborot texnologiyasining  rivojlanishi  tarixidagi  ilk  “portlash”  deb  baholash  mumkin  edi. Taraqqiyotning  keyingi  fazasi  – qog‘oz  kashf  qilingunga  qadar  axborotning moddiy  tashuvchi  vositalari  o‘zgarib  bordi.  Ya’ni,  so‘zlarni  toshga  o‘yib  yozish orqali  birinchi  marta  axborotni  ko‘z  bilan  ko‘rib  qabul  qilish  imkoniyati  yuzaga keldi.  Eramizdan  avvalgi  to‘rtinchi  ming  yillikda  avvaliga  loydan,  so‘ng yog‘ochdan  yasalgan  tablichkalarga  yozishga  o‘tildi  va  bu  axborot- kommunikatsiyalarga  dinamik  mazmun  kasb  etdi.  Papirusning  kashf  etilishi axborot  tashish  vositasining  hajmini  oshirdi  va  unga  buyoq  qo‘llash  imkoniyati mavjudligi  bois  ahamiyati  ham  oshib  bordi.  Pergamentning  paydo  bo‘lishi (eramizdan  avvalgi  III  asr)  bilan  esa  yangi  axborot  «portlashi»  ro‘y  berdi: axborotning  eng  maqbul  tashuvchisi  – kitob  yuzaga  keldi  (IV  asr).Axborot texnologiyasining  qog‘oz  fazasi  V  asrdan  boshlanadi.  Bu  paytda  qog‘oz  (II  asrda Xitoyda  kashf  etilgan)  Evropa  mamlakatlarining  sanoat  ishlab  chiqarish  obyektiga aylangan  edi.  Shundan  keyingi  davr  axborot  texnologiyasi  rivojlanishida  katta  rol o‘ynadi.  Shundan  so‘ng  savdo  va  hunarmandchilik  rivojlangach  shahar  pochtasi, XV  asrdan  boshlab  esa  xususiy  pochta  (G‘arbiy  Evropa),  XVI-XVII  asrlarda markaziy  qirollik  pochtasi  (Frantsiya,  Shvetsiya,  Angliya  va  boshqalar)  yuzaga keldi.  Ushbu  barqaror  kommunikatsiya  tufayli  axborot  faoliyatiga  yanada  ko‘proq odamlar  jalb  etilmoqda  va  u yirikroq  mintaqalarni  qamrab  olmoqda.  Germaniyada kitob  chop  etilishining  kashf  etilishi  (XV  asr  o‘rtasida)  axborot  texnologiyasi rivojlanishi  jarayonida  kashfiyot  bo‘ldi.  Bu  hol  unga  ommaviylik  olib  keldi. Mohiyatan  bu  tabiatshunoslikda  ilmiy-texnik  taraqqiyotining  yangi  bosqichi  bo‘lib qoldi.  Ilmiy-texnik  atamaning  paydo  bo‘lishi  axborot  texnologiyasida  sifat