BEGONA O‘TLAR, ULARNING ZARARI VA BIOLOGIK XUSUSIYATLARI Reja: 1. Begona o‘tlar haqida tushuncha 2. Begona o‘tlarning dehqonchilikdagi zarari. 3. Begona o‘tlarning biologik xususiyatlari

1. Begona o‘tlar haqida tushuncha Yer yuzidagi o‘simliklar dunyosi nihoyatda turli-tuman. SHuning uchun ularning xususiyati, yashash joyi, o‘sishi, rivojlanishi har xil bo‘lib, ular turlicha tarqalgan. Ma’lumki, yovvoyi o‘simliklar yer yuzida keng tarqalgan bo‘lib, ko‘p asrlar davomida tabiiy tanlanish asosida o‘sib rivojlangan. Masalan, tabiiy o‘tloklar, yaylovlar, o‘rmonlar va boshqa joylardagi son-sanoqsiz o‘simliklar bunga misol bo‘ladi. Bularning paydo bo‘lishida insoniyat ishtirok etmagan, ular tabiiy holda paydo bo‘lib, yovvoyi holda bir necha asrlardan byeri o‘sib keladi. SHuning uchun xam tabiatda o‘zi o‘sadigan, rivojlanadigan, ko‘payadigan va tarqaladigan o‘simliklar tabiiy, yovvoyi o‘t yoki yovvoyi o‘simlik deb ham ataladi. Inson tomonidan ekilmaydigan, ammo ekinlar orasida o‘sadigan va ularga zarar keltiradigan o‘simliklar begona o‘tlar deyiladi. SHuning uchun ham ayrim vaktda dehqonlar begona o‘tlarni ham yovvoyi o‘t deb ataydilar. Lekin yovvoyi o‘tlar tabiiy sharoitda, ya’ni cho‘llarda, adirlarda va tog‘-toshlarda o‘sib, rivojlanishga moslashgan bo‘lsa, begona o‘tlar faqat ekinlar orasida o‘sishga muvofiqlashgan. Ayrim madaniy ekinlar orasida boshqa bir madaniy o‘simlik turini uchratish mumkin. U mazkur ekinni ifloslantiruvchi begona o‘t yoki shartli begona o‘t hisoblanadi, Masalan, kuzgi bug‘doy orasida javdar yoki arpa, bahori arpa orasida esa sulini uchratish mumkin va hokazo. Tabiatda bunday begona o‘tlar bilan bir qatorda o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan o‘simliklarni ham uchratish mumkin. Masalan, uzoq tabiiy tanlanish asosida ba’zi bir begona o‘tlar faqat u yoki bu ekinlar orasida o‘sishga shunchalik moslashib ketadiki, ular alohida o‘sayotganini uchratish qiynn. Bunday begona o‘tlar moslashgan begona o‘t deyiladi. Masalan, yaltirbosh faqat kuzgi javdar, beda orasida beda zarpechagi, koramiq va yovvoyi nasha bahori bug‘doy orasida; kurmak sholipoyada o‘sishga moslashgan. Bu xildagi begona o‘tlar shu ekinlarning hamrohi, ya’ni yo‘ldosh o‘simligi hisoblanadi. 2. Begona o‘tlarning dehqonchilikdagi zarari

Begona o‘tlar qishloq xo‘jaligiga juda katta zarar etkazadi. Ular hosil miqdori va sifatini pasaytiradi. Begona o‘tlar tufayli dunyoda har yili 20 mlrd dollar atrofida zarar ko‘riladi. O‘zbekistonda esa, har yili 15-20 % paxta, 10-20 % sabzavot hosili kam olinmoqda. YAlpi xarajatlarning sezilarli qismi begona o‘tlarni yo‘qotishga sarf qilinmoqda. G‘o‘za qator orasidagi begona o‘tlarni yo‘qotish uchun gektariga 25 ishchi kuni yo‘qo - tilmoqda. Begona o‘tlarni chopiq qilish paytida nihollarni o‘rnidan ko‘chib ketishi va shikastlanishi tufayli ko‘chat qalinligi kamayib ketadi. Hosilga begona o‘tlar urug‘i, mevalari va barglari qo‘shilib ketishi natijasida uning sifati yomonlashadi. G‘umay, ajriq, qamish kabi begona o‘tlar bilan kuchli ifloslangan yerlardagi ekinlarni parvarish qilish nihoyatda qiyin kechadi. Yerta bahorda hali madaniy o‘simliklar unib chiqmaganda zararkunandalar begona o‘tlarda ko‘payadi, keyinchalik madaniy o‘simliklarga o‘tadi. Kampirchopon, kakra, g‘umay kabi o‘tlarning urug‘larida, organlarida zaharli moddalar bo‘lib, odam va hayvonlar uchun zararli hisoblanadi. Kanal, ariq va boshqa sug‘orish shoxobchalarida o‘sadigan begona o‘tlar suvni oqishini susay - tirib befoyda sarflanishiga sabab bo‘ladi. Begona o‘tlar qishloq xo‘jaligida, jumladan dehqonchilikda katta zarar etqazadi. Ular etqazadigan zararni quyidagi jarayonlarda ko‘rish mumkin: Tuproq unumdorligini kamaytiradi, tuproqdan juda ko‘p miqdorda namlikni o‘zlashtirib uni qurib qolishiga sabab bo‘ladi, ekinlarni soyalatib ularni o‘sish va rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, qishloq xo‘jalik texnikasini ishlashini qiyinlashtiradi, sug‘orish yo‘llarini ifloslantiradi, o‘simlik kasallik va zararkunandalar ma’nbay bo‘lib hisoblanadi, hosilni va urug‘likni sifatini pasaytiradi, inson va hayvonlarni zaharlanishiga olib keladi va boshqalar. Begona o‘tlar noqulay tu p roq-iqlim sharoitlariga bardoshli bo‘lganligi bois madaniy ekinlardan oldin unib chiqib, oziqa moddalari suv , yorug‘likni ko‘proq o‘zlashtiradi. Dala ishlarini sifatli o‘tqazishga to‘sqinlik qilib, sarf-xarajatlarning oshishiga olib keladi. Tadqiqotlarga ko‘ra, begona o‘tlar hisobiga qishloq xo‘jalik ekinlari hosilining 10 foizidan ko‘prog‘i boy byeriladi. 1 tonna don hosili tuproqdan 46

kg/ga azot, 22 kg/ga fosfor va 28 kg/ga kaliy o‘zlashtirsa, begona o‘t bosgan dalada o‘sadigan lattatikan o‘rtacha 140 kg/ga azot, 30 kg/ga fosfor, 120 kg/ga kaliy sarflaydi. Olabuta (oq sho‘ra) esa 40 kg/ga azot, 70 kg/ga fosfor, 100 kg/ga kaliyni o‘zlashtiradi. Begona o‘tlar g‘o‘zani oziqlantirish uchun solingan minyeral o‘g‘itlardagi oziq moddalarning 20 foizigachasini o‘zlashtirishi mumkin. Aniqlanishicha. g‘o‘zaning quruq massasida 1,2-2,2 % azot, 0,6-1,2 % fosfor, 1,5-2,4 kaliy bo‘lib, begona o‘tlarda esa bu ko‘rsatgich mos ravishda 2,5-4,5, 0.5-2 va 5 foizni tashkil etadi. G‘o‘zaga nisbatan suvni 2 baravar ko‘p o‘zlashtiradi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 1 m 2 o‘t bosgan daladan 30 kunda 139 kilogram suv bug‘lansa, o‘tsiz dalada esa bu ko‘rsatgich 37 kilogramni tashkil etadi. Begona o‘t bosgan dalalarda harorat 1,5-3, hatto 2-4 0 S gacha pasayib ketadi. Aksariyat begona o‘tlar kuchli rivojlanib, ekinlarni siqib qo‘yadi. YAxshi rivojlangan bir tup g‘umay 3-4 m 2 maydonga soya byerishi mumkin . Begona o‘tlar xamma yerda: dalalarda, ekinzorlarda, polizlarda, tokzorlar va yaylovlarda o‘sadi. Qulay sharoitda ko‘pchilik begona o‘tlarning vegetativ organlari tez o‘sadi va ular madaniy o‘simliklardan o‘sishdan o‘zib ketadi, ularni siqib qo‘yadi. Madaniy ekinlar, ayniqsa, boshlang‘ich o‘sish fazasi sekin o‘tadigan o‘simliklar (g‘o‘za, kanop, makkajo‘hori, g‘alla va boshqalar) dastlabki rivojlanish davrida begona o‘tlardan ko‘proq zararlanadi. Donli ekinlarning soyalanib qolishi pastki bo‘g‘imlari ingichkalashib, poyasining pastki qismlari noziklashib, g‘alla yotib qolishiga sabab bo‘ladi. Buning natijasida o‘rim-yig‘im qiyinlashadi, hosil kamayadi va sifati pasayadi. Masalan, paxtaning tolasi, g‘allaning oqsil moddasi, moyli o‘simliklarning esa yog‘liligi kamayadi. Dala ishlarining unumli va sifatli bajarilishi qiyinlashadi va ularni bartaraf etishda ortiqcha mehnat va mablag‘ sarflashga zaruriyat tug‘iladi. Masalan, 1 ga paxtazordagi begona o‘tlarni yil davomida o‘tash va chopiq qilishga o‘rta xisobda 25 ish kuni yoki respublika bo‘yicha 10 mln. so‘mdan ortik pul sarflanadi. Paxta etishtirish uchun sarflangai yalpi xarajatning taxminan 40%, makkajo‘ x orichilikda esa 25% begona o‘tlarni yuqoti щ da ko‘l mehnatiga sarflanishiga to‘g‘ri keladi.

Begona o‘tlarning zarari ularning ekinzorlardagi soniga hamda madaniy o‘simlik bilan begona o‘tning tashqi muhit omil laridan foydalanishdagi o‘zaro munosabatiga bog‘lik. Masalan, kuzgi bug‘doyzorda o‘tkazilgan kuzatishlarga qaraganda, 1 m 2 joyda 11 tup kakra o‘sganda, kuzgi bug‘doy hosili 28-30%, 26 tup o‘sganda 48-50% va 60 - 70 tup bo‘lganda esa hosil 70-75% gacha kamayganligi aniqlangan. Begona o‘tlar mahalliy sharoitga tez moslashib olishi tufayli ularning yer osti va yer usti organlari madaniy ekinlarnikiga nisbatan tez o‘sadi va rivojlanadi. Natijada begona o‘tlar madaniy o‘simliklar hayoti uchun muhim bo‘lgan oziq moddalar, suv, yorug‘lik va boshqalarni o‘ zlashtirishda ularga shyeriklik qiladi hamda eng xavfli raqobatchilardan biri hisoblanadi. Masalan, paxta dalalarida ko‘p tarqalgan begona o‘tlardan sho‘ra minyeral moddalarni g‘o‘zaga nisbatan 200 marta tez o‘zlashtiradi. G‘alla ekinlari orasi - da, ya’ni bug‘doyzorda ko‘p tarqalgan yovvoyi suli, sariq paxtatikan esa bo‘g‘doyga nisbatan azotni 20-30 marta ko‘p o‘zlashtiradi. Zig‘ir o‘simligi o‘suv davrida gektaridan 78 kg azot, 30 kg fosfor va 69 kg kaliy o‘zlashtirsa, paxtatikan 133 kg azot, 31 kg fosfor va 117 kg kaliy o‘zlashtiradi. Masalan, dalani o‘rtacha ifloslantirgan ko‘p yillik paxtatikan yoki lattatikan har gektar yerdan 140 kg azot, 120 kg fosfor kislota va 30 kg kaliy o‘zlashtiradi. Vaxolanki, gektaridan 16ss don va 24ss somon etishtirilganda, bahorgi bug‘doy gektaridan 45 kg azot, 21 kg fosfor va 30 kg kaliy o‘zlashtiradi. Bug‘doy bir kilogramm quruq modda xosil qilish uchun 350-513, suli-450-570, tariq-260, makkajo‘ x ori -320 l suv o‘zlashtirgani holda, begona o‘tlardan olabo‘ta - 801, shuvo q - 948, yar u tka - 1000, bug‘doyiq - 1700 l suv o‘zlashtiradi. Begona o‘tlar ayniqsa k o‘ klamda har xil kasallik, zararkunanda hasharotlarning ko‘payib tarqalishida yashash makoni hisoblanadi. Masalan: o‘rgimchakkana- qo‘ypechak, bo‘ztikan, yantoqda; shira, kukqurt tunlami, karadrina- bo‘ztikan, olabo‘ta, qo‘ypechakda; uzuntumshuq. ko‘ng‘iz - oqsh o‘ ra, lattatikanda; g‘alla ekinlarining zang va boshqa kasalliklari bug‘doyiqda; karam