BEGONA O‘TLARNING BIOLOGIK GURUHLARI VA XISOBGA OLISH USULLARI Reja: 1. Begona o‘tlar klassifikatsiyasi. 2. Tekinxo‘r begona o‘tlar. 3. Bir yillik va ikki yillik begona o‘tlar. 4. Ko‘p yillik begona o‘tlar. 5. Begona o‘tlarni chamalab hisobga olish. 6. Begona o‘tlarni aniq usulda hisobga olish. 3. Dalalarni begona o‘tlar bilan ifloslanganligi bo‘yicha xarita tuzish va uning ahamiyati.

1. Begona o‘tlar klassifikatsiyasi O‘zbekistonda begona o‘tlarning 72 ta oilaga mansub bo‘lgan 841 turi uchraydi. SHundan 519 turi bir yillik 322 turi ko‘p yillik o‘simliklardir. Ishlab chiqarish sharoitida esa, ularning muhim biologik xususiyatlari, ya’ni oziqlanishi yashash davri va ko‘payish usuliga ko‘ra klassifikatsiyalanadi (1.27-jadval). 1. 2 7 - jadval. B egona o‘tlarning klassifikatsiyasi. Tekinxo‘r begona o‘tlar Notekinxo‘r begona o‘tlar Haqiqiy tekinxo‘rlar YArim tekinxo‘rlar Kam yilliklar Ko‘p yilliklar 1. Poya tekinxo ‘ rlar : beda zarpechagi , zig ‘ ir zarpechagi , amyerika zarpechagi , sebarga chirmovig ‘ i va boshqalar . 2. Ildiz tekinxo ‘ rlari : beda shumg ‘ iyasi , misr shumg ‘ iyasi , mutel shumg ‘ iyasi va boshqalar 1. Poya tekinxo ‘ rlar : oqoliga , e vropa remnisvetnigi va boshqalar . 2. Ildiz tekinxo ‘ rlar : porgemok , zubchatka , bolshoy ochan ь ka va boshqalar 1. E femyerlar : lolaqizg ‘ aldoq , yulduz o ‘ t va boshqalar . 2. Bahorgi begona o‘tlar . a) yertagi bahorgi: yovvoyi suli, olabo‘ta, oqsho‘ra va boshqalar. b) kech bahorgi: yovvoyi gultojiho‘roz, semiz o‘t, shamak, itqo‘noq, kurmak, burgan, tuyaqorin, ituzum, g‘o‘zatikan va boshqalar. 3. Qishlaydigan o‘tlar : jag‘-jag‘ o‘t, yarutka. 4. Kuzgi o‘tlar: yaltir bosh, qoramiq. 1. Ildizpoyasidan kam ko‘payadigan yoki ko‘paymaydiganlar: a) o‘qildizlilar: otquloq, oqquray, qoqio‘t, sachratqi, kampirchopon. 2. Vegetativ usulda ko‘payadiganlar: a) piyozlilar : yovvoyi piyoz, dasht piyoz, tog‘piyoz. b) tuganaklilar: qirqbo‘g‘im, salo- malaykum; v) ildizbachkilar: qo‘ypechak, yantoq, kakra, qizilmiya; g) ildizpoyalilar: g‘umay, ajriq, qamish,

Ikki yillik o‘tlar: qashqarbeda, sariq yovvoyi beda, paxtatikan, latta-tikan, oqqarrak, kurtana. qirqbo‘g‘im. d) sudralib o‘sadiganlar: ayiqtovon, tugmabosh, olmos o‘t va boshqalar. 2. Tekinxo‘r begona o‘tlar Tekinxo‘r begona o‘tlar. Tekinxo‘r begona o‘tlar, noparazit begona o‘tlar yoki madaniy o‘simliklar bilan yashab, ular hisobiga oziqlanadi. Ular haqiqiy va yarim parazit begona o‘tlarga bo‘linadi. O‘zbekistonda haqiqiy parazit begona o‘tlardan poya paraziti zarpechak, devpechak va ildiz paraziti shumg‘iya uchraydi. Noparazit begona o‘tlar. Bu guruhga yashil bargga va ildiz tizimiga ega bo‘lgan hamda tuproqdagi suv oziq moddani bevosita o‘zi o‘zlashtiradigan va mustaqil hayot kechiradigan begona o‘tlar kiradi. O‘suv davrining qisqa yoki uzunligiga qarab, begona o‘tlar bir yillik, ikki yilik va ko‘p yilliklarga bo‘linadi. Bir yillik va ikki yillik begona o‘tlar o‘z hayoti davomida bir marta, ko‘p yilliklari esa har yili bir necha marta urug‘ byeradi. Tasniflash (klassifikatsiyasi) 250.000 o‘simlik turlarning 250 ga yaqin turi begona o‘tlarni tashkil qiladi va ular dexqonchilik va nodexqonchilik tizimlarida ma’lumdir. Morfologik tasniflash. Morfologik tasniflashda o‘simliklar yarim begona o‘tlar yana 3 kategoriyasiga bo‘linadi. Bu o‘simlikshunos olimlar orasida eng keng qo‘llaniladigan tasniflash. A) maysa (o‘t-o‘lan). Barcha begona o‘tlar poaseae oilasiga mansub bo‘lib, uzun (tor) ingichka tikan bargli o‘tlardir. Masalan, echenokloloa kolonum, kunodon daktulon.

B) Qamishlar – kupyerasiae oilasiga mansub o‘tlar shu guruxdandir. Barglari asosan ildiz mevasiz yoki ildiz mevasiz poyadan shaklllanib chiqadi. Misol uchun kupyerus ratundos, finbrustulis milikeae . V) keng yaproqli begona o‘tlar – barcha urug‘i ikki pallali begona o‘tlar keng bargli o‘simliklardir. Masalan, lavariya australasika diggyera arvensus, abutilon indikum. O‘tlarni yashash muddatlariga ko‘ra tasniflash. Ikki yillik o‘tlar yashash muddatiga (ontogegez) ko‘ra bir yillik, ko‘p yillik o‘tlarga bo‘linadi. A) bir yillik o‘simliklar – bir fasl yoki bir yil davomida xayot davrini tugatuvchi o‘simliklar bir yillik o‘simliklar deb ataladi. Ular sayoz ildizli, nim-jon poyali past bo‘yli o‘tlardir. Ular ko‘p urug‘ byeradi va urug‘i orqali ko‘payadi. Urug‘lashdan keyin bir yillik o‘simlik o‘ladi. Uning urug‘lari keyingi avlodni kelgusi yili (faslda) rivojlantirishni davom ettiradi. Ko‘pgina dala o‘tlari bir yillikdir. Masalan, A) Monson annual- kommeline benxalinsis, boyerxaavia aresta B) vintyer annual (bir qishli) –sheneopodium album. V) ikki yillik o‘simliklar – ikki yillik o‘simliklar vegeta - tiv o‘sishni birinchi faslda tugatib ikkinchi gullaydi, urug‘laydi, rivojlanishni tugatib xazon bo‘ladi. Bular asosan ekin ekilmaydigan maydonlarda uchraydi. Masalan, altyernantxyera, echina - ta, dankus karota. 1 S) ko‘p yillik o‘simliklar – ko‘p yillik o‘simliklar ikki yil va undan ko‘p muddatga xam yashashi mumkin. Ular noqulay sharoitlarga qarshi turishga moslashadilar. Ular nafaqat urug‘i balki yer - osti qismi ildiz va ildizevalari orqali ko‘payadi. SHundan kelib chiqib quyidagicha tasniflanadi: - oddiy ko‘p yillik o‘simliklar – poya asosi va xajmi o‘zgarib piyozi va urug‘laridan unib chiqadigan o‘tlarga ko‘p yillik piyozildizlilar deyiladi. Masalan: allium SP 1 Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 312.

- piyozli ko‘p yillik o‘simliklar- o‘zgargan nixol va baquvvat asosli piyozi va urug‘idan unib chiqadigan o‘simliklarga – piyozli boshli ko‘p yillik o‘simliklar deb aytiladi. Masalan: timotxu SP. - ko‘p yillik sudraluvchi ildizli o‘simliklar ular urug‘lari yoki ildiz tomirlar orqali (yerosti qismiga ega) – sorxum xalopense -yerusti gorizontal sudraluvchi tanali o‘simliklar – kunodom dastulon - ildizlilar ko‘p kurtakli keng ildiz tizimli o‘tlar – kanvuluvules anvensis - ildizmevalilar – oziq ovqat sifatida saqlashga moslashgan ildizmevalilar kupenrus rotendus Ekologik o‘xshashliklarga asoslangan tasniflash. A) zax yerdagi o‘tlar - ular nimjon bir yillik yarim suvda o‘sishga odatlangan o‘simliklar ular suvda xamqisman quruqlikda xam rivojlanadi, asosan urug‘lari orqali ko‘payadi. Masalan, ammoniya bakkifyera, eklipta alba. B) bog‘ yerlarda o‘suvchi o‘tlar ular zax yerdagi o‘tlar kabi ko‘p suv talab qilmaydi. shuningdek xaddan tashqari quruq yerlarda qurg‘oqchilikka chiday oladi. Masalan, triantxeme partula-kastrum. Digyera arvensis. S) qurg‘oqchilikdagi o‘tlar tanasining syertukliligi va silliqligi xisobiga ular qurg‘oqchilikka qarshi turishga moslashgan .masalan, tribulus tyerrestris, konvolvilus arvensis. Tuproq turlariga asosan (edafik) A) qora tuproqli paxtazorlardagi begona o‘tlar: Ular qurg‘oq sharoitda o‘suvchi begona o‘tlarga juda xam yaqin. Masalan, aristologiya brassiatea B) qizil tuproq o‘tlari: ular bog‘zorlarda o‘suvchi begona o‘tlar kabi turfa sinflar o‘simliklardan iboratdir. S) engil strukturali qumoq, unumdor tuproq o‘tlari: Bular zax suvlari yaxshi qochirilgan tuproqlardagi o‘tlardir. Leukas aspyera D) Yonbag‘rlardagi tuproq o‘tlari –luntara kaamara , spyergula arvensis. Begona o‘tlar ularni botanik oilasiga ko‘ra tasniflash. A) graminae – o‘tlar kunodon daktulon, sonolaseae- solonum ellegnifolium. begona o‘tlarning tarqalishini yoki o‘sish joyiga ko‘ra t asniflash.