K O’ P YILLIK DORIVOR O’SIMLIKLARDA URUG’ XOSILDORLIGINI XISOBGA OLISH USULLARI REJA: 1. Urug’ hosilining prognozi. (taxminiy baholash) 2. Model daraxti usulida meva (uru g’ ) hosilini hisobga olish. 3. To’kilgan meva (urug’) va sinov shoxchalar bo’yicha hosilni hisoblash.

O’rmon barpo etish ishlarini bajarish va urug’ (meva) hosilini yig’ib terib olish, shaxsiy talablarni qondirish imkoniyatini aniqlash va boshqa xo’jaliklar uchun tayyorlash rejasini bajarish, keyingi yillar uchun ham urug’ zonasini tashkil etish bo’yicha tayyorgarlik tadbirlarni muvaffaqiyatli bajarish maqsadida urug’ hosilini prognozi va hisobga olishga asosiy rol ajratiladi. Bu ishlar sinov maydonlarida o’tkaziladi. Buning uchun o’rmon urug’lari ob’ektlarining har bir kategoriyalarida - doimiy o’rmon o’rug’lari uchastkalari (DO’UU)da, o’rmon o’rug’lari plantastiyalarda, vaqtinchali o’rmon urug’lari uchastkalarida (VO’UU) va boshqalarda sinov maydonchalari belgilanadi. Sinov maydonchalari kuzatilayotgan turning meva hosilini to’liq xarakterlaydigan bo’lishi zarur. Fenologik kuzatishda yoppasiga meva hosil berish fazasiga kirish muddati belgilanadi va hosilni kamaytirish yoki ko’paytirish sababi aniqlanadi. Yoppasiga meva hosilga kirish fazasi sinov maydonchasidagi belgilangan tur daraxt va butalardan 50% idan ko’p qismi hosilga kirgan vaqtdan hisoblanadi. Fenologik kuzatish davrida meva hosil berishning quyidagi yoppasiga kirish fazalarining sanalari qayd qilinadi: gullashi yoki mikrosporofillardan quruq havoda engil silkitilganda gulchangi uchadi, gulkosasi rivojlangan turlarida esa guli tushadi; meva tugunaklari paydo bo’lishi - gul va gulkosalar o’rnida meva shaklana boshlashi, ignabarglilarda qubbalarining o’sishi boshlanishi va ularning yaxshil rangga kirishi (qarag’ayda bu faza gullagandan keyin bir yil muddatda kuzatiladi); mevalarning qubba, urug’ pishib etilishi - qachonki ular meva kattaliklari tegishli o’lchamlarga va rangi pishib etilgan meva xususiyati rangiga kirganda hisobga olinadi. Kutiladigan urug’ hosilini hisobga olish ko’rish mumkin bo’lgan joylarda ko’z yoki binoklda o’tkaziladi. Bunda gullari tugunaklari va pishib etilgan mevalari bo’yicha hosildorlik aniqlanadi ya’ni hosildorlikni aniqlash yalpi gullash davrida (I faza), yalpi tugunaklar hosil bo’lish davrida (II faza), qubba, meva va urug’larning pishib etilishining boshlanishi davrida (INI faza). Bu holatlarda sinov maydonlarida meva hosil berishni kuzda chamalab daraxtlar va butalarning turlari bo’yicha gullash va meva hosil berishi ballari aniqlanadi. DO’UU va o’rmon

urug’lari plantastiyalari uchun hosildorlikni aniqlashda A.A.Korchagin shkalasidan boshqa barcha o’rmon urug’lari ob’ektlarida esa A.G.Kapper shkalasidan foydalaniladi. DO’UU va o’rmon urug’lari plantastiyalarida meva hosil berishni kuzda chamalab baholash 0,25 ga maydonga ega bo’lgan doimiy sinov maydonlarida 15- 20 model daraxti bo’yicha meva hosilning turli darajasida o’tkaziladi. Buning uchun A.A.Korchagin shkalasidan foydalaniladi. O’rmon barpo etish ishlarini bajarish va urug’ (meva) hosilini yig’ib terib olish, shaxsiy talablarni qondirish imkoniyatini aniqlash va boshqa xo’jaliklar uchun tayyorlash rejasini bajarish, keyingi yillar uchun ham urug’ zonasini tashkil etish bo’yicha tayyorgarlik tadbirlarni muvaffaqiyatli bajarish maqsadida urug’ hosilini prognozi va hisobga olishga asosiy rol ajratiladi. Bu ishlar sinov maydonlarida o’tkaziladi. Buning uchun o’rmon o’rug’lari ob’ektlarining har bir kategoriyalarida - doimiy o’rmon o’rug’lari uchastkalari (DO’UU)da, o’rmon o’rug’lari plantastiyalarda, vaqtinchali o’rmon urug’lari uchastkalarida (VO’UU) va boshqalarda sinov maydonchalari belgilanadi. Sinov maydonchalari kuzatilayotgan turning meva hosilini to’liq xarakterlaydigan bo’lishi zarur. Fenologik kuzatishda yoppasiga meva hosil berish fazasiga kirish muddati belgilanadi va hosilni kamaytirish yoki ko’paytirish sababi aniqlanadi. Yoppasiga meva hosilga kirish fazasi sinov maydonchasidagi belgilangan tur daraxt va butalardan 50% idan ko’p qismi hosilga kirgan vaqtdan hisoblanadi. Fenologik kuzatish davrida meva hosil berishning quyidagi yoppasiga kirish fazalarining sanalari qayd qilinadi: gullashi yoki mikrosporofillardan quruq havoda engil silkitilganda gulchangi uchadi, gulkosasi rivojlangan turlarida esa guli tushadi; meva tugunaklari paydo bo’lishi - gul va gulkosalar o’rnida meva shaklana boshlashi, ignabarglilarda kubbalarining o’sishi boshlanishi va ularning yaxshi rangga kirishi (qarag’ayda bu faza gullagandan keyin bir yil muddatda kuzatiladi); mevalarning qubba, urug’ pishib etilishi - qachonki ular meva kattaliklari tegishli o’lchamlarga va rangi pishib etilgan meva xususiyati rangiga kirganda hisobga olinadi.

Kutiladigan urug’ hosilini hisobga olish ko’rish mumkin bo’lgan joylarda ko’z yoki binoklda o’tkaziladi. Bunda gullari tugunaklari va pishib etilgan mevalari bo’yicha hosildorlik aniqlanadi ya’ni hosildorlikni aniqlash yalpi gullash davrida (I faza), yalpi tugunaklar hosil bo’lish davrida (II faza), qubba, meva va urug’larning pishib etilishining boshlanishi davrida (INI faza). Bu holatlarda sinov maydonlarida meva hosil berishni kuzda chamalab daraxtlar va butalarning turlari bo’yicha gullash va meva hosil berishi ballari aniqlanadi. DO’UU va o’rmon urug’lari plantastiyalari uchun hosildorlikni aniqlashda A.A.Korchagin shkalasidan boshqa barcha o’rmon urug’lari ob’ektlarida esa A.G.Kapper shkalasidan foydalaniladi. DO’UU va o’rmon urug’lari plantastiyalarida meva hosil berishni kuzda chamalab baholash 0,25 ga maydonga ega bo’lgan doimiy sinov maydonlarida 15- 20 model daraxti bo’yicha meva hosilning turli darajasida o’tkaziladi. Buning uchun A.A.Korchagin shkalasidan foydalaniladi. O’rmon urug’lari ob’ektlarining (DO’UU, o’rmon urug’lari plantastiyalari, VO’UU) har bir kategoriyalari uchun kuzatilayotga tur bo’yicha xo’jalikda, bo’limida gullash yoki meva hosilning o’rtacha arifmetik balli aniqlanadi. A.A.Korchagin va V.G.Kapper shkalalari bo’yicha hosilni kuzda chamalab baholash urug’ hosilini miqdoriy hisobini aniqlash imkonini bermaydi. Shuning uchun hosilni INI fazasida shunday baxolash bilan birga urug’ni yig’ib -terib olib og’irligi, kilogramda aniqlanadi. Bu maqsadda model daraxt usulidan (A.F.Pravdin bo’yicha) va o’rmon urug’lari uchastkalarida va plantastiyalarda kutilayotgan urug’ hosilini aniqlash usulidan foydalaniladi. Model daraxtlar usuli. Bu usul o’rmon urug’lari ob’ektlarida (VO’UU), yosh daraxtzorlarda, o’rta yoshli va etilayotgan tabiiy va sun’iy daraxtzorlarda meva hosilni hisobga olish uchun qo’llaniladi. Sinov maydonida 0,1-0,25 ga kattalikdagi maydonchani ajratiladi va unda kuzatilayotgan turdan meva hosili bor daraxtlarni hisoblanadi. Shulardan ko’krak diametri va hosili o’rta bo’lgan (sinov maydonchasidagi o’rta hosil balliga teng) 5ta model daraxt tanlab olinadi. Har model daraxtda binokl yordamida yoki tanasiga chiqib barcha kubba (mevasi)

hisoblanadi, ularning har bir model daraxt uchun o’rtacha miqdori topiladi, uni belgilangan hisoblash maydonchasidagi hosilli daraxtlar miqdoriga ko’paytiriladi va bu miqdor barcha sinov maydonchasiga, 1 ga maydonga, o’rmon o’rug’lari ob’ektining barcha maydoniga hisoblanadi. Vaqtinchali O’UUda va kesishga ajratilgan o’rmonlarda qubba (meva) kesilgan model daraxtlarda hisoblanadi. Qubbaning ( mevaning) o’rtacha og’irligi va urug’ning chiqishi haqidagi ko’p yillik mashg’ulotlardan foydalanib 1ga maydondan va o’rmon urug’lari ob’ektlarining barcha maydonidan kutilayotgan urug’ hosilni kilogrammda hisoblanadi. Ko’p yillik mashg’ulotlardan foydalanilgan holatda bir qubbaning o’rtacha og’irligi va urug’ining chiqishi qubba (mevaning) pishib etilish davrida yig’ib terib olingan 1 kg og’irlikdagi namunasini maxsus qayta ishlanib taxlil qilingan natijasi bo’yicha aniqlanadi. Yoppasiga hisoblash usuli, o’rtacha ko’rsatgichga ega bo’lgan uchastka qismida 0,1-0,25 ga kattalikda sinov maydoni ajratiladi, u erda barcha daraxtlar kesiladi va ulardagi mevalar (qubbalar) yig’ib, terib olinadi. Mevasida (qubbasidan) urug’lari ajratib olinib ularning og’irligi aniqlanadi. Sinov maydonidagi hosilni bilgan holatda, 1 ga maydondagi urug’ hosildorligi aniqlanadi. Model daraxtlar usuli, 0,1-0,25 ga kattalikdagi sinov maydonlarida daraxtlarni o’sish sinfi bo’yicha ajratib yoppasiga hisobga olish (alohida hosil borlar va hosili yo’qlar) o’tkaziladi, har bir sinfi bo’yicha 10%dan kam bo’lmagan model daraxtlar kesiladi, ularda qubbalarni, mevalarni yoppasiga hisobga olinadi va ularning bir daraxtga to’g’ri keladigan miqdori aniqlanadi. Har bir o’sish sinfidagi bir daraxtning o’rtacha urug’ hosilini bilgan holda sinov maydonidagi hosilli daraxtlarning barchasining va 1 ga maydondagi urug’ hosili hisoblanadi. To’kilgan meva yoki urug’ bo’yicha hosilni hisoblash usuli. Pishib etilgan fazasida to’kilgan meva yoki urug’ni yig’ib terib olinadi. Urug’ini shamol yordamida uchirib keladigan urug’i engil daraxtlarda urug’ o’lchagich usuli qo’llaniladi. Buning uchun sinov maydonlarida urug’lar to’kilishidan oldin bir